Plan Hambre Cero, idioma K´iche´

Page 1

Ri ub’eyal chak ri junamam chomanem chi rij ri maj numik Iximulew

K´iche´



Rajawaxik chi QONOJEL ri uj aj Iximulew man xaq ta chi kujka’yik, rajawaxik chi kaqab’an ri jastaq. We kaqajaq ri qawach, man xaq ta chi junam kub’an ri Iximulew, je’ choqoje’ ri at. Uj wa’ ri kujb’anow rech taq ri k’exoj, je wa’ kaqab’ij: “K’a waral kopan wi ri yab’il rumal numik”.



Ri ub’eyal chak ri junamam chomanem chi rij ri maj numik Ruk’a’m keb’ nima’q taq jastaq keb’antajik: Rilik ri numik xaq chi k’o wi Are’ kakaj kaqaj pa jun 10% Ri yab’numik ri man kek’iy ta ri ak’alab’ rumal. Uq’atexik rachi’l unich’arisaxik ri Ri numik ri k’o chi junab’, Kaq’atex ri kamikal rumal ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal.


Man xaq xu’ ta e ajilab’al keb’ixik e k’i ri ak’alab’ chi alaj taq alitomab’ chi alaj taq alab’omab’ ri tajin keqilij q’ij chi q’ij.


K’UTB’AL CHAK: I.

RI JUNAMAM CHOMANEM CHI RIJ RI UK’ISIK RI NUMIK.....................7

II. RI UB’EYAL CHAK RI JUNAM CHOMANEM CHI RIJ RI MAJ NUMIK......9 ■ Ri kajawaxik ■ Ri kab’anik III. JAWI’ KAB’AN WI RI B’EYAL CHAK..........................................................12 ■ Ri numik xaq chi k’o wi ■ Ri numik chi junab’ ■ Ri ub’eyal chak ruk’a’m ronojel IV. UK’AMIK UB’E RI CHAK.............................................................................16 ■ A. Puq winaq ke’ajawaxik ■ B. Jawi’ taq kachakux wi V. RI KAB’ANIK................................................................................................20 ■ Ri lajuj b’anoj chi relesaxik ri numik ri xaq chi k’o wi ■ Ri job’ b’anoj chi relesaxik ri numik chi junab’ ■ Ri kib’anoj ri winaq VI. RI KITOB’ANEM RI CHAKUJA....................................................................24 VII. RI UQ’AB’ RAQAN QAS KAB’AN KECH....................................................26 ■ A. Ri uq’ab’ raqan qas kab’an kech ■ B. Ri uq’ab’ raqan ri utz kab’anik choqoje’ ri kutoq’aj rib’ utukel ■ C. Ri na’oj kechakuxik. VIII. UB’IXIK RI CHAK KAB’AN CHECH TAQ RI JUNAB’ 2012-2015...............29 TZ’AQATISAB’AL 1.............................................................................................30


Ri junamam chomanem chi rij maj numik Are’ jun chak pa ronojel ri Iximulew rech kak’is ri numik, “Are ri junamam chomanem xkib’an konojel taq ri uq’ab’ raqan ri k’amal ub’e ri Iximulew”.

Are’ k’u ri ub’eyal chak ri junamam chomanem chi rij maj numik, are’ ri uchakub’al ri k’amal b’erech kub’an ri junamam chomanem. 6


l. RI JUNAMAM CHOMANEM CHI RIJ RI MAJ NUMIK: ARE’ JUN UCHAK RI AMAQ’IL Ri k’amal ub’e ri Iximulew rachi’l konojel taq ri kik’exwach konojel taq ri e rajchak ri e chakuja rech ri Iximulew, xkijuch’ ri Ub’eyal chak ri Junamam Chomanem chi rij ri maj numik pa ri febrero rech ri junab’ 2012, xkimaj jun nimalaj chak pa ronojel ri Iximulew rachi’l xuya’ utzij ri Amaq’il rech karilo jas kub’an chuya’ik upalaj chech ri jun nimalajj k’ax k’o pa ri tinamit, ri numik.

RI TZ’IB’AM PA RI JUNAMAM CHOMANEM CHI RIJ RI MAJ NUMIK Kujriqitaj pa jun k’axk’olil, ri numik rachi’l meb’a’il, ri man kaqil taj, man kataqta’ taj, tajin kujukamisaj ub’ik. Xuriqa’ k’u ri q’ij chi kasachan ub’i pa qajolom ri jun tzij chaqech, IN, rech kaqachomaj rij ri UJ. Rajawaxik kaqariq ub’e ri qak’aslemal. Jas ri kaq’aten qech rech man kujk’oji’ ta pa ri amaq’ kaqaj kujk’oji’ wi, e are’ taq la’ le kujq’atenik, ri kaqaxi’w wi qib’ chech, choqoje’ kumal taq wa’ qajachom qib’. Rumal k’u la’, kamik kaqak’am we jun nimalaj chak chi kaqak’ex ri Iximulew jawi’ uj k’o wi chanim, ri man utz ta kaqil chech. Kaqak’am ri chak petinaq chi qij, rumal chi rumal ri’ kujkowinik kab’an taq ronojel ri jastaq kerajawax chech ri k’exoj. Qonojel uj k’o jas kaqaya’o rech kak’is ri numik pa Iximulew. Ri junamam chomanem xqajuch’ che we jun q’ij ri’, are’ jun maltyoxib’al chi kech ri puq winaq, jun chak kab’an chi kixo’l konojel ri kuya’ b’e chi qech rech kel b’i ri xib’in ib’. Ri numik rachi’l ri meb’a’il man e ya’tal ta chi kech ri winaq, rumal k’u la’ kuk’ taq ronojel ri chuq’ab’il pa junamam ketob’an chaqech rech kesach b’ik. Uj, kujtob’an chech ri k’exoj, chujtob’ana b’a’ rech xa’ jun keb’antaj taq ri qachik’ rech kujkowinik kak’is ri numik.

¡Kamik uj, kujux ri ajsolonelab’ rech ri k’axk’olil! Kamik xqachomaj chi kaqaya’ qapalaj chech taq ri e jastaq ri kek’iyisan ulo we jun k’axk’olil, choqoje’ ri uxe’ taq ri jastaq ri k’o kakil ruk’ ri meb’a’il choqoje’ ri keb’anowik chi maj wa’jilisanem. E k’o nik’aj k’amb’al taq na’oj ri e petinaq pa nik’aj taq tinamit chik ri tajin kakiqasaj ri numik ri man man kek’iy ta ri ak’alab’ rumal, ruk’ ri’ ri ri’ xeq’ax chi pa jun k’olib’al. Uj choqoje’ kujkwinik. K’utum chi chaqawach ruk’ taq ri jastaq e k’ulmatajinaq, chi we kujchakun chi qatukel, man kujkwin ta wi. Rumal k’u la’, rajawaxik chi kujchakunik, rachi’l kujk’astajik, rech je ri’ QONOJEL ri uj aj Iximulew man xaq ta chi kujka’yik, rajawaxik chi kaqab’an ri jastaq. We kaqajaq ri qawach, man xaq ta chi junam kub’an ri Iximulew, je’ choqoje’ ri at. Uj wa’ ri kujb’anow rech taq ri k’exoj, ri xub’ij chi “k’a waral” kopan wi ri numik. Xujalaxik rech kaqil na wa’ we kak’ulmatajik, choqoje’ uj wa’ ri kaqaya’ kan jun utzalaj Iximulew, man jacha’ ta chi ri xqariqo.

7


Ri kujjuch’un kanoq, kaqacha’ jun Iximulew jawi’ ri ak’alab’ qas utz e wo’qinaq choqoje’ chi qas utz ri kakitijo, chi e xolotajinaq choqoje’. Ri kaqaj uj are’ chi man k’o ta jun kel kanoq. “Chewa’jila konojel….MAJ JUN KEL KANOQ”.

Rumal

1 2 3

8

la’ xqachomaj junamam:

pa

Uqasaxik pa jun 10% ri uk’olem Ri yab’numik ri man kek’iy ta ri ak’alab’ rumal. Ronojel wa’ kab’an pa kajib’ junab’, are’ k’u wa’ ri uxe’al ri uqasaxik ri numik pa 24% par i lajuj junab’ chik e petinaq. Uq’atexik rachi’l uqasaxik ri kamikal rumal ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal ri kab’anik are’ chi kab’ix jas ri’ ri numik choqoje’ jas kab’an chi kichajixik ri ak’alab’ ri maja’ kakik’is job’ kijunab’, ri e yowab’ taq ixoqib’ rachi’l ri e nan ri kakik’iyisaj na kal. Uya’ik qapalaj choch ri meb’a’il xaq je ri’ kaqaya’ uq’ij ri k’iyisamen ri kujuto’ churesaxik, choqoje’ we kaqab’ij we qeta’m chi pa Iximulew ri meb’a’il rachi’l ri elesanem are kab’an taq chi kech ri e winaq e k’o pa taq k’ache’laj, e maya’ winaq rachi’l ixoqib’.


II. RI UB’EYAL CHAK RI JUNAMAM CHOMANEM CHI RIJ RI MAJ NUMIK: ARE’ K’AMAL UB’E UCHAK RI SAQAMAQ’ JUN NIMALAJ CHAK CHI QAWACH QONOJEL Ri ub’eyal chak ri junamam chomanem chi rij ri maj numik are’ k’amal ub’e uchak ri saqamaq’, rech ri k’amal b’e ri Otto Perez Molina rech kab’an ri junamam chomanem pa ri Organismo Ejecutivo rachi’l ruk’ ri kitob’anem konojel taq ri kakaj ketob’an pa wa’ we jun k’exoj kab’an pa we amaq’ ri’, pa we jun nimalaj chuq’ab’ kab’an kumal konojel ri winaq. Ri ub’eyal chak ri junamam chomanem chi rij ri uk’isik rinumik kuya’ uq’ij, pa jun nab’e chak, ri e uq’ab’ tinamit jawi’ qas k’o wi yab’numik ri man kak’iy ta jun rumal, choqoje’ chi kab’aqir jun, rech no’jimal ko’pan pa konojel taq ri uq’ab’ raqan tinamit. Rech qas kab’antaj wi ri junamam chomanem chi rij ri maj numik, ri ajtz’ibaja rech tzuqunem rachi’l chuq’ab’irisanem (SESAN), xunuk’ konojel taq ri kichak ri uq’ab’ raqan ri saqamaq’, ri chakuja rech ri saqamaq’ rachi’l jalajoj taq puq ja eta’matal kiwach, ri xaq ch’ikil jawi’ kechakun wi, choqoje’ ri e patinaq pa jalajoj taq tinamit chik, ri utz’ib’axik ri ub’eyal chak ri junamam chomanem chi rij ri maj numik, ri xya’ uq’ij pa ri uk’u’x ri Uwinaqil Amaq’rech tzuqunem rachi’l chuq’ab’irisanem (CONASAN). We jun b’eyal chak are’ ub’anik ri uchak ri Seguridad Alimentaria y Nutricional (PESAN) 2012-2016. Ri ub’eyal chak ri junamam chomanem chi rij ri maj numik xb’an kan chi rij taq ri na’oj kuya’ ri (Programa para la Reducción de la Desnutrición Crónica, PRDC)1, ri junamam chomanem kuk’ nik’aj taq tinamit chik rachi’l ri na’oj kuya’ ri Scaling UP Nutrition (SUN)2, are’ karilij ri jun na’oj kub’ij: wenta’n rech taq utzilal rech ri 1000 q’ij. Ri plan estratégico de Occidente (PLANOCC) choqoje’ k’o chupam ri junamam chomanem rech ri maj numik, katob’an chub’anik nik’aj taq jastaq ri ya’om qas uq’ij pa job’ tinamit rech ri Iximulew. Ri ub’anik ri ub’eyal chak ri junamam chomanem chi rij ri maj numik, rajawaxik chi konojel ketob’anik, ruk’ ri utob’anem ri saqamaq’ rech kaya’taj ri jun kikowinem ri winaq, rech ri tzuqb’al ib’, ri uya’ik uq’ij ri Seguridad Alimentaria y Nutricional (SAN), ri uqasaxik ri yab’numik ri man kak’iy ta jun rumal, je ri’ k’ut man keya’taj ta chi k’i kamikal rumal ri numik ri kab’aqir jun rumal. Ri wa’im are’ jun kowinem pa Iximulew, we qas utz at tzuqum choqoje’. Ri keye’x chech wa’ we ub’eyal chak rech ri junamam chomanem chi rij ri maj numik e keb’ jastaq: jun chi kech are’ uya’ik ri palajaj choch ri numik, KAQASAX RI YAB’NUMIK RI MAN KEK’IY TA RI AK’ALAB’ RUMAL ri kuya’ pa k’asaj ri Iximulew; ri jun chik are’ uq’atexik rachi’l uqasaxik ri numik k’o chi junab’, RUK’ RI’ MAJ CHI KAMIKAL RUMAL RI YAB’NUMIK RI KAB’AQIR JUN RUMAL, ri kub’an k’ax chi kech e k’i taq ak’alab’, ixoqib’, nima’q taq winaq, konojel taq junab’, ri kuk’am ub’i kik’aslemal e k’i chi kech we xe’b’ixik, ri xekam chech numik, jacha’ ri kab’ixik. 1. Programa de Reducción de la Desnutricion Cróncv ica (PRDC) b’anom rumal ri Ing. Andrés Botrán. 2. Pa kaxlan tzij karaj kub’ij: Ampliación de la escala de las intervenciones, are’ wa’ jun junamam chomanem kuk’ e naj taq tinamit, q’axam kumal nik’aj taq rajchakib’ ri Naciones Unidas, ONG, nima’q taj tijob’al rachi’l ja, jawi’ taq kab’an chomanem, rech je ri’ qas kaq’alajin jachin taq chi kech ri keya’ow retal ri yab’il rumal numik ri man kak’iy ta jun rumal rachi’l man kak’iy ta jun.

9


Ri rajawaxik

a b c d

Ri ub’eyal chak ri junamam chomanem chi rij ri maj numik, e are’ taq wa’:

Uqasaxik pa jun 10% ri uk’olem ri yab’numik ri man kek’iy ta ri ak’alab’ rumal, chech taq uk’isb’al ri junab’ 20153, ruk’ wa’ kaya’ uq’ij ri kik’iyisarem ri ak’alab’ are taq e la’j na. Uq’atexik ri numik chi junab’ choqoje’ uqasaxik ri kikamikal ri ak’alab’ ri maja’ kakik’is job’ junab’, rumal ri numik ri kab’aqir jun winaq rumal. Ub’anik chi kaya’taj ri utzalaj tzuqunem, rumal chi are’ kab’anowik chi konojel ri uwinaqil ri Iximulew utz e k’olik. Uq’atexik choqoje’ rilik taq ri rajawaxik chi rij ri numik, ri k’o kakil ruk’ taq ri k’exoj taji’n keya’tajik, rachi’l ri k’ax kuriq ri uwachulew.

Ri ub’eyal chak ri maj numik kutzukuj keb’ jastaq:

Kuqasaj ri numik xaq chi k’o wi: kuqasaj pa jun 10% ri yab’numik ri man kek’iy ta ri ak’alab’ rumal chuxo’l taq ri junab’ 2012 rachi’l 2015. Uq’atexik rachi’l uqasaxik ri numik k’o chi junab’: Uq’atexik ri kamikal rumal ri yab’numik ru kab’aqir jun rumal, are qas kil pa taq ri ik’, ri man keriqitaj ta ri jas katijow pa ri jun junab’. 3. Are’ xk’am ronojel taq ri na’oj rech ri Encuesta Nacional de Salud Materno Infantil –ENSM-2008-2009.

10


Ri nab’e eye’nem:

Ri Numik xaq chi k’o wi

Keb’an k’i taq jastaq rech man kaya’taj ta chi ri yab’numik ri man kak’iy ta chi jun rumal, ri k’amatal chupam ri jupuq taq jastaq keb’anik ri b’ina’am “wenta’n rech ri 1000 q’ij”, ri kab’an pa ronojel ri Iximulew are’ ukojik ri kina’oj ri SUN rachi’l ri PRDC. Ri ub’eyal chak ri maj numik ke’uk’am ri keb’ na’oj, ri qas karilij are’ ri kiq’atexik rachi’l kichakuxik ri yab’il kakiriq ri ak’alab’, ri k’axk’olil ruk’ taq ri tzuqunem, rachi’l kiya’ik taq ri rikil ri e chuq’ab’irisam. Choqoje’ kilix waral ri uk’iyisaxik ri ukojik taq ri e jastaq rech utz kiwach taq ri winaq (chajinem chech taq yab’il, rilik ri k’iyem, ub’ixik ri rutzil ri tu’nem, choqoje’ ri katijow pa ri nab’e keb’ taq ujunab’ jun ak’al) choqoje’ keya’ pixab’ chi rij ri uchajixik rib’ jun winaq, jas ri katijow pa jun ja k’olb’al, jas kab’an chutijik, chuchaq’ajisaxik.

Rech kelesax ri yab’numik ri man kak’iy ta jun rumal, keb’an k’i taq chak chi rij ri eta’matal uwach pacha’

Wenta’n rech 1000 Q’ij ri karilij pa ronojel ri Iximulew are’ ri na’oj rech ri SUN rachi’l ri PRDC.

Ri ukab’ eye’nem:

Ri numik chi junab’

Keb’an k’i jastaq rech kaq’atexik, kaqasaxik choqoje’ kil ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal, are’ wa’ kaya’taj rumal ri numik kape rumal chi maj jas katijoxik, pa Iximulew wa’ we ri’ k’o karil ruk’ chi maj chak, chi kapaqi’ ri rikil, ri k’exoj keya’taj pa taq ri tiko’n choqoje’ ri k’exoj keya’taj pa ri uwachulew. Ri jastaq keb’anik rech man kaya’taj ta chi ri numik, utz keb’ix apan we ri’: keto’x ri e tikonelab’ rech taq ri ixim, kinaq’, choqoje’ katerene’xik rachi’l kakunax riij ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal, choqoje’ kawok jun jupuq rech kuchajij ri winaq (kaya’ chak chi q’ij, kaq’axax pwaq xu’ we k’o kab’an rumal, choqoje’ keto’ ri winaq) choqoje’ kewok k’olib’al jawi’ utz ke’ilawichix wi ri yowab’ SAN.

11


lll. JAWI’ KAB’AN WI RI UB’EYAL CHAK CHAK

RI NUMIK RI XAQ CHI K’O WI

■ Pa nik’aj chi kech ri ak’alab’ kiriqom ri yab’numik ri man kek’iy ta rumal chech ri wokaj ub’i’ Centroamerica keriqitaj pa Iximulew. ■ Ri ajilab’al chi rij ri yab’numik ri man kek’iy ta ri ak’alab’ rumal are taq maja’ kakik’is ri job’ junab’ are’ ri 49.8%4, sib’alaj nim wa’ we ri’ chech we jun ch’aqa’p palo, choqoje’ nim pa ronojel ri uwachulew. Wa’ we ajilab’al ri, nim na pa taq ri k’olib’al jawi’ e k’o maya’ winaq, jacha’ pa ri rokib’al q’ij jawi’ e k’o e k’i maya’ winaq, ri kakiq’axaj ri 90%. Ri yab’numik ri man kak’iy ta jun rumal, man kuya’ ta b’e chi kukoj ri uchomanem, choqoje’ man kakowin taj kachakun pa ri amaq’il. Ri q’ij jampa’ kak’iy ri ne’ pa upam ri unan, rachi’l ri keb’ nab’e taq ujunab’, e are’ qas kab’an kech rumal chi, are’ kil ri uk’iyem ri uchomanik, ri uk’iyem ri ub’aqil rachi’l ri una’oj ri ak’al. Pa wa’ we jun wenta’n rech 1000 q’ij are qas utz ketijox ri winaq, choqoje’ chi la’ qas utz kilik we kaqaj ri yab’numik ri man kek’iy ta ri ak’alab’ rumal. We are k’a la’j na jun winaq kuya’ ri jun yab’il chech ub’i’ anemya, we ne’ rumal maj yoto pa ub’aqil xa’ chi kuriq wi k’ax, ri man utz ta chik kakunaxik, ta ne’ utz chi kawa’ik. Man xaq xu’ ta ne’ ri yab’numik ri man kak’iy ta jun rumal, kilitaj pa Iximulew, choqoje’ k’o ri numik ri man kab’ix taj, are’ wa’ ri jastaq man e ya’tal ta chech ri jun winaq rech kak’iyik. Ri yab’numik choqoje’ we e maj taq ri ya’b’al chuq’ab’ jacha’ ta ne’ ri A, ri Yodo, ri yero, ri sink, ri asito poliko, rachi’l ri ya’b’al chuq’ab’ B12, sib’alaj kakiyak jun nimalaj k’ax chech ri utz wachil pa iximulew. Ri k’otoj chi’aj xb’an pa ronojel Iximulew chi rij taq ri ya’b’al chuq’ab’ pa taq ri junab’ 2009-2010 xuk’utu chi ri 35% chi kech ri ak’alab’ ri maja’ kakik’is ri job’ junab’ maj ri sink, pa ri ub’aqil, ri 26% maj ri yero pa kib’aqil, are’ k’u ri 13% maj ri ya’b’al chuq’ab’ B12 chi kech. Are’ k’u ri yab’kik’el chi kech taq ri ak’alab’ ri maja’ kakik’is job’ junab’ are’ ri 47.7%, are’ k’u chi kech ri ixoqib’, ri yowab’ taq ixoqib’ are’ ri 21.4% rachi’l 29.1%. Ri 12% chi kech ri ne’ab’ are taq ke’alaxik maj ka’lal5. Wa’ k’o karil ruk’ ri unimal ri nan, ri ra’lal ri ak’al are taq kalaxik, ri uk’aslem ri ak’al, choqoje’ ri k’ax keriqitaj pa ri yab’il rachi’l are taq kalax ri ak’al.

Ri yab’numik ri man kak’iy ta jun rumal, man kuya’ ta b’e chi kak’is ri meb’a’il kuk’am ulo jastaq ri man e utz taj kub’an chech taq ri utz k’olem, ri tijoj ib’, ri uk’iyem rachi’l uk’iyem uchomanik choqoje’ taq ri kik’aslemal pa janipa’ taq junab’ kepetik. We man kokisax ta ri kitzantzaq’or ri alaj taq ak’alab’ choqoje’ man utz ta ukojik kab’anik, are taq maja’ kakik’is ri keb’ junab’, rumal chi man utz ta kewa’ik, man utz ta kek’iyik, choqoje’ man kakib’ij ta ri kakina’o, ri kakaj, choqoje’ man kekowin taj kekil apanoq jas kub’an ri kik’aslemal are taq kenimarik, man kekowin taj kek’oji’ pa komon, choqoje’ man kekowin taj kechakun pa ri tinamit. 4. MSPAS (2010). Nik’om Encuesta Nacional de Salud Materno Infantil. Guatemala 2008-2009. 5. MSPAS (2010). Encuesta Nacional de Salud Materno Infantil. Guatemala 2008-2009.

12


RI JUN AK’AL RI QAS UTZ WO’QINAQ PA RI NAB’E TAQ 1000 Q’IJ CHECH RI UK’ASLEMAL, KAKOWINIK KUKOJ RONOJEL RI UCHUQ’AB’ RECH UB’AQIL RACHI’L RI UCHOMANIK Ri nab’e taq 1000 q’ij kumaj ulo ARE TAQ YOWAB’ RI NAN, K’A KEB’ UJUNAB’ RI AK’AL

30 Q’IJ

90 Q’IJ

180 Q’IJ

270 Q’IJ

360 Q’IJ

450 Q’IJ

540 Q’IJ

630 Q’IJ

720 Q’IJ

810 Q’IJ

900 Q’IJ

1000 Q’IJ


RI NUMIK KAYA’TAJ CHI JUNAB’ Ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal ya’om ub’ixik rumal ri ENSMI par i junab’ 2008-2009 are’ rech 1.4%. Wa’ we ri’ man nim ta chuwach ri kaq’alajin pa ronojel ri k’olib’al ub’i’ America Latina. Rajawaxik k’ut chi kab’ixik chi ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal kuk’iyarisaj k’a lajuj mul ri kamikal chi kech ak’alab’, choqoje’ kab’ixik chi ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal are’ jun k’ax ri k’o wi pa Iximulew, choqoje’ sib’alaj kaya’ uq’ij rumal chi kaya’ ub’ixik pawi’, k’o choqoje’ k’i taq tob’anem rech kelesax ri numik. Pa ri junamam chomanem kakoj retal chi ri Iximulew are’ jun tinamit jawi’ qas kaya’taj wi ri k’ax rumal ri k’exoj tajin kak’ulmataj pa ronojel ri uwachulew. Ri k’ax ub’anom kan wa’ we jun k’exoj ri’ k’o kakil ruk’ ri uk’iyisaxik ri kaya’taj chi junab’, xaq ne’ junam taq q’ij kukamulij rib’ chi taq junab’, tane’ ri uk’iyal ri yab’numik ri kab’aqik jun rumal, sib’alaj kek’iyarik. Ri yab’numik ri keb’aqir ri ak’alab’ rumal k’o karil wi ruk’ ri qas q’alaj jas taq ik’ kaya’taj wi, kakiterene’j kib’ pa taq ri ik’, choqoje’ chi kakikamulij kib’ chi junab’ junab’. Ri uq’ij ri tiko’n rachi’l ri rech tzuqunem pa Iximulew kaya’taj pa taq ri ik’ rech mayo-agosto, che taq we ik’ ri’ maj katijowik, rumal chi maj chak, maj chi k’i kirikil taq ri ja k’olb’al, choqoje’ maj kitiko’n, wene’ choqoje’ xkitzaq ri kitiko’n. Che taq we q’ij ri’ kilitajik chi kapaqi’ ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal, choqoje’ keya’taj k’i taq yab’il rech le qulaj, choqoje’ ri yab’il rumal katijow tz’il taq ja’, ronojel wa’ we ri’ choqoje’ kub’ij chi k’o karil ruk’ ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal, choqoje’ ri k’exoj chech ri miq’tewal, ri uk’olem ri katijowik, choqoje’ ri kikamikal ri ak’alab’. Ri alaj taq ak’alab’ kakiriq ri yab’numik ri keb’aqir rumal chuxo’l taq ri ik’ mayo rachi’l agosto. K’i taq junab’ xchomaxik chi wa’ we ri’ jun nimalaj k’ax rajawaxik kil alinaq, are’ keb’an chak pa aninaqil, jacha’ ta ne’ ri tob’anem ruk’ ri katijowik. Nab’e kanoq man nik’om ta rij jastaq keb’anonik chi ri uk’olem ri yab’numik keya’taj pa Iximulew rech utz kak’oxomaxik jas che kejalataj taq ri kirajil ri winaq pa jun ja k’olb’al, jas che man kakitij ta ri rikil keyo’w chuq’ab’, jas che kepaqi’ ri jastaq, choqoje’ jas che keyowaj ri ak’alab’ katob’anik rech kab’an jun chak pa ri tinimit rech kasol rij ri numik kaya’taj junab’ chi junab’. Are taq ilitajinaq chik chi k’o jun k’axk’olil choqoje’ ri k’ax kub’an pa kik’aslemal ri winaq qas k’ax kiriqom, kab’ixik chi qas rajawaxik wi kilik jas kab’anik rech kamaj uchakuxik ri kaya’taj chi junab’, rajawaxik kek’ut ri k’ax kub’ano, choqoje’ jas kab’an chi kichakuxik pa we amaq’ Iximulew.

Ri ub’eyal chak ruk’a’m ronojel Ri junamam chomanem chi rij maj numik, kutoq’aj rib’ pa ri na’oj rech ri SAN ri b’in kan pa utaqanik ri Sistema Nacional de Seguridad Alimentaria y Nutricional: “ri Uk’olem ri Katijowik rachi’l ri utz taq jastaq ketijowik are’ jun kiya’tajem ri e winaq, rech kak’oji’ kirajil utz ke’il pa ri winaqilal, kak’oji’ pa taq ri q’ij kab’ixik, xaq chi k’o wi, chi utz ri animal choqoje’ ri ub’antajik, chi ri kutijo b’anom pa we Iximulew, choqoje’ chi utz kub’an chutijik rech utz, utz kak’oji’ pa uk’aslemal.

14


15


IV. UK’AMIK UB’E RI CHAK

A. Puq winaq ke’ajawaxik

Ri uk’amik ub’e ri chak katob’anik chi kil aninaq ri kirajawaxik ri winaq ri kakaj kechakuxik, wa’ sib’alaj nim ub’anik rech utz je ri’ keta’maxik jawi’ kajach wi ri kirajil ri winaq.

Rech k’o kab’an chi rij ri:

Yab’numik ri man kak’iy ta jun rumal

Ri e penitaq pa ri “uwenta’n ri 1000 q’ij”, ri kerilij are’ taq ri ak’alab’ ri maja’ kakik’is keb’ junab’, ri e yowab’ taq ixoqib’, ri e nan kek’iyisanik choqoje’ ri ixoqib’ ri xaq utz na ri kijunab’ kak’oji’ kal, rech kachakux ri 1000 q’ij rech utz kik’iyem, utz ri kichomanik ri kumaj uloq are taq k’o na chupam ri unan, k’a kuk’isa’ keb’ ujunab’ ri ak’al.

Rech k’o kab’an chi rij ri:

Yab’numik ri kab’aqir jun rumal

Ri ak’alab’ kerilij are’ taq ri maja’ jun kijunab’, k’a job’ junab’, ri e yowab’ taq ixoqib’, rumal chi e are’ qas keriqow ri k’ax kuk’am ulo ri uk’isem ri kakitijo.

Chuk’isb’al, kab’ix choqoje’ chi are’ ke’ilix ri e winaq ri man kekowin taj kakitzuq kib’ rumal e meb’a’, naj keriqitaj wi, maj jastaq kech rech kakitiko wene’ rech kakiloq’ ri kirikil, choqoje’ kamikal rumal ri k’exoj kaya’taj ruk’ ri miq’tewal choqoje’ no’jimal wa’im rumal ri uk’exoj ri miq’tewal.

16


B. Jawi’ taq kachakux wi Jawi’ kachakux wi, choqoje’ k’a jawi’ kopan wi ri ub’eyal chak rech ri tinamit choqoje’ kech konojel taq ri tinamit, xaq ta ne’ ri kichak kakib’ano kuk’ taq ri winaq ri man utz ta ri kiwa’im. Rech keb’antaj ronojel ri kajawaxik kab’anik, choqoje’ rumal chi sib’alaj nim ri k’axk’olil, rachi’l chi maj pwaq chi maj chakub’al, ri kab’anik are’ qas kechakux ri k’olib’al jawi’ rajawaxik wi, no’jimal no’jimal kek’am chi nik’aj taq k’olib’al, wa’ keb’an chi junab’, kek’am chi nik’aj uq’ab’ tinamit k’a kek’am ronojel ri utinamit ri Iximulew.

Chi rij ri NUMIK CHI K’O WI, ri kab’an chukojik ri ub’eyal chak are’ chi kamajtaj pa 166 UQ’AB’ RAQAN TINAMIT ri kechakuxik rumal chi, chi la’ sib’alaj kariqitaj ri yab’numik man kak’iy ta jun rumal, wa’ kab’ixik rumal chi xelesax pa ri Rox Senso Nasyonal rech ri kinimal ri tijoxelab’ 2008.

Are taq kak’is ri juanb’ 2013 ke’ilix ri 166 uq’ab’ raqan tinamit ri xeb’ix kanoq, are k’u pa taq ri junab’ 2014 rachi’l 2015, keya’ chi nik’aj taq uq’ab’ raqan tinamit jawi’ kariqitaj choqoje’ ri yab’numik ri man kak’iy ta jun rumal, k’a katz’aqat pa ronojel ri Iximulew. Are’ k’u ri uq’ab’ raqan ri Numik xaq chi k’o wi, choqoje’ ri jastaq keb’an chi rij ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal, kechakux no’jimal ri 213 UQ’AB’ RAQAN TINAMIT ri jawi’ kariqitaj wi ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal. Kamajtaj pa ri junab’ 2014, nab’e kanik’ox na rij we qas tzij e patanijinaq ri jastaq e b’anom kanoq, choqoje’ kek’am chi nik’aj taq uq’ab’ raqan tinamit, choqoje’ kil ri cholb’i’aj. Rajawaxik kab’ixik chi ta ne’ e cha’om kan nik’aj uq’ab’ raqan tinamit, rajawaxik wi chi ke’il choqoje’ ri nik’aj chi tinamit rech utz ketzuqik choqoje’ kewa’ik.

17



Kamajix ri chak pa 166 UQ’AB’ RAQAN TINAMIT rech Kelesax ub’i ri NUMIK CHI K’O WI Rachi’l 213 UQ’AB’ RAQAN TINAMIT Rech uq’atexik ri NUMIK JUNAB’ CHI JUNAB’, no’jimal kek’am chi nik’aj k’a kachakux ronojel ri Iximulew


V. RI KAB’ANIK Ya’om kiq’ij lajuj chak keb’anik rech keb’antaj ri kajawax chi rij ri uqasaxik ri numik chi k’o wi rachi’l job’ rech uqasaxik ri kaya’taj chi junab’ choqoje’ jawi’ kechakun wi ri winaq rech kaqasax ri yab’numik.

Kajch’u’k 1

Ri lajuj b’anoj

chi relesaxik ri numik ri xaq chi k’o wi We nik’aj jastaq keb’anik ri’ kik’utum chi utz keb’anik rech kaqasax ri numik chi k’o wi, choqoje’ e paqalik kib’anik, keriqitaj chupam ri Wenta’n 1000 Q’ij

1 2

Uya’ik ub’ixik choqoje’ ub’ixik utzil chi rij ri tu’nem. Uk’exik ri utz’aqatisab’al ri tzuqunem are taq kamajtaj ri waqib’ ik’.

3 4 5 6 7

Uk’exik ri kab’an chuch’ojch’ojirisaxik ib’, wa’ choqoje’ karil ruk’ ri ch’ajb’al q’ab’aj.

8

Utz’aqatisaxik ri tzuqunem ruk’ yero rachi’l asito poliko rech kuq’atej we ne’ karesaj b’I ri anemia chi kech ri yowab’ taq ixoqib’.

9 10 20

Utz’aqatisaxik ri tzuqunem ruk’ yab’al chuq’ab’ A. Utz’aqatisaxik ri tzuqunem ruk’ sink are taq k’o pamaj. Uya’ik ri ya’b’al chuq’ab’ pa k’aj. Uya’ik elesal awajib’ rachi’l kakoj b’aq chi kech ri ak’alab’.

Rilik chi kakoj ri yodo, rech wa’ kaya’ atz’am ruk’ yoto. Kichuq’ab’irisaxik taq ri jastaq ketijowik ruk’ ya’b’al chuq’ab’.


Kajch’u’k 2

Ri job’ b’anoj

chi relesaxik ri kaya’taj chi junab’ Chech kan nik’aj taq junab’ utz ya’ b’anom chech taq utz ya’ ub’anom ri jastaq rech relesaxik ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal choqoje’ uqasaxik ri k’ax kub’an ri kaya’taj chi junab’6.

1

Tob’anem chech ri kitiko’n ri ja k’olb’al rech kak’iy ri kakitiko rech k’o kakitijo, kakik’ayij, kak’ut kikojik chakub’al chi kech ri man e paqal taj.

2

Uq’atexik choqoje’ uchakuxik ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal, pa taq ri alaj taq tinamit, choqoje’ kaya’taj taq ya’b’al chuq’ab’ rech kakitijo (ASLC).

3

Kil aninaq ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal, kekoj taq jastaq ketijik rech kakunax ri yab’il (ATLC) pa taq ri tinamit choqoje’ pa taq ri k’olib’al jawi’ tajin kekunax wi, wa’ kab’an ruk’ ri kitob’anme rachi’l ri kichak ri e ajchakib’ ri kakilij ri utz k’olem.

4

Ub’anik jun nuk’unem rech kil ri yab’il SAN ri kakitoq’aj kib’ chi kij taq ri jupuq winaq ri kakilawachij ri tzuqunem, choqoje’ kakik’am kij taq ri k’olib’al jawi’ kilawachix wi.

5

Jupuq winaq ri kuchajij ri winaqilal chi rij ri kaya’taj chi junab’, are’ karilij chi kak’oji’ chak jujun taq q’ij (ajchakib’ sib’alaj kechakunik) choqoje’ are’ kutaq taq pwaq chi k’u ko kuta’ kan chi rij, choqoje’ keto’ ri winaq.

6. Wa’ we jun k’ulmatajem pa we tinamit ri’, kuya’ jastaq rech utz kab’an jun chak rech kak’isb’ex rech ri Kaya’taj chi junab’, choqoje’ ri Yab’numik ri kab’aqir jun rumal pa ri junab’ 2012, rech kamaj uchakuxik pa ri junab’ 2013.

21


Ri kib’anoj Ri winaQ a. kisik’ixik ri winaq rachi’l ri e aj winaqilal Rumal chi eta’matal ri unimal ri k’axk’olil rech ri numik pa Iximulew, choqoje’ ri ub’anik ri politikasosyal rumal ri junamam chomanem chi rij maj numik, rajawaxik wa’ chi kesik’ix ri uwinaqil, ri kab’an waral xa’ kata’ toq’ox chi kech rech kakib’an ri kik’axk’ol, choqoje’ ri k’o nima’q taq kik’ay rech ketob’an chuqasaxik ri yab’nunik ri man kak’iy ta jun rumal rachi’l ri kab’aqir jun rumal. Ri uwinaqil ri Iximulew ruk’ ri kitob’anem ri chakuja kakiq’axaj tzijol, kakilij ri chak kub’an ri K’amal b’e, choqoje’ katob’an chech ri chuq’ab’ kukoj ri Amaq’, je ri’ k’ut ketob’an konojel ruk’ ri uwa’jilisaxik ri Iximulew. Je ri’ k’ut, ri na’oj jacha’ ri “maj numik pa Iximulew” jun wokaj alitomab’-alab’omab’ rech kopan pa kik’u’x ri winaq rech kelesax ri yab’numik rachi’l ri “k’o jas kinya’o”, jupuq winaq ri ketob’anik, ta ne’ k’o kirajil, wene’ rech ri Iximulew rech kok ri winaqilal pa usolik rij ri yab’numik, q’alaj chi qas e utz taq b’eyal chak rech ketob’an taq ri winaq, rajawaxik chi kaya’ kiq’ij rumal ri k’amal b’e. Rech kak’is ri yab’numik “qonojel k’o jas kaqaya’o”.

b. Tob’anem chi kech e k’amal taq b’e rech ri amaq’ choqoje’ ri kepe naj, chi rij ri maj numik Pa ronojel taq na’oj, ri b’eyal we ne’ kisik’inem taq ri winaq, e k’o wi e k’amal taq b’e ri nim kakib’an chech jun b’anoj. Wa’ we winaq ri’ kekowinik ke’kisik’ij nik’aj chi winaq, kakitzijoj k’ulmatajem, ke’tzijon kuk’ nik’aj taq winaq chik, kakikoj kichuq’ab’, choqoje’ kech’aw pa kib’i’ konojel taq ri palajaj e k’o chub’anik wa’. Wa’ we ub’eyal chak ri junamam chomanem kachakun kuk’ taq wa’ we e k’amal taq b’e aj Iximulew rech ruk’ wa’ kakib’ano chi kak’is ri numik, rech je ri’ kak’iyik choqoje’ man kaq’ati’ ta chi wi. Nab’e kanoq, e k’o wi wa’ we k’amal taq b’e rech e aj naj taq tinamit ri kiya’om kichuq’ab’ rech kak’is ri numik pa Iximulew, choqoje’ nim wi ketob’anik rech kel ub’ik ri kisik’inem ri e aj Iximulew choqoje’ chi ketob’an pa Iximulew kuk’ taq ri kina’oj ri e nik’aj chi tinamit. Wa’ we jun ub’eyal chak kutzukuj chi kenuk’ kuk’ taq ri e k’amal taq b’e ri e petinaq nan rech kuchuq’ab’irisaj rib’ ri uchuq’ab’ ri qatinamit.

c. uchuq’ab’irisaxik ri kichuq’ab’ ri chakuja rachi’l ri kitunik taq ri chak Jun ub’eyal chak are’ ri karil ruk’ ri uya’ik uq’ij ri chak kab’an ruk’ ri kichuq’ab’ ri e chakuja rech ri saqamaq’, jacha’ ta ne’ ri ke’el b’i pa taq tinamit choqoje’ ruk’ ri kitunik ri chak rachi’l ri b’eyal chak. Are taq ri junamam chomanem chi rij ri maj numik kachomax pacha’ jun junamam chomanem rech ri saqamaq’, choqoje’ ri ub’eyal chak rech maj numik are jun jastaq qas rajawaxik ko’k il chech, choqoje’ rajawaxik kilik chi ri pwaq rachi’l ri winaq kech taq ronojel ri uchakuja ri saqamaq’, xaq junam kechakunik.

ki Tob’anem


Ri

winaQ


Vi. Ri kiTob’anem Ri chakuja Rech kilik chi ri tob’anem e b’im qas kakiya’ ri kajawaxik kasol rij pa jun tinamit ri qas nim ri numik chi la’, rech wa’ rajawaxik chi kakito’ kib’ choqoje’ chi kakik’am ri uq’ab’ ri kitob’anem ri jalajoj taq winaq ketob’anik choqoje’ ri chakuja ri e kimulim kib’ pa ri Consejo Nacional de Seguridad Alimentaria y Nutricional (CONASAN) rajawaxik chi kakib’an ri kipatan jacha’ ri kub’ij kan ri utaqanem ri Sistena Nacional de Seguridad Alimentaria y Nutricional (SINASAN). Xaq k’u pa ri tinamit, ri kab’anik choqoje’ ri kuk’am ulo ri ub’eyal chak rech ri maj numik, qas ko’pan kuk’ taq ri ja k’olb’al ri qas kajawax chi kech, e are’ ri chakuja kek’amow ub’ik, ri e kimulim kib’ pa ri Comisiones Departamentales, Municipales y Comunitarias rech SAN (CODESAN, COMUSAN RAChI’L COCOSAN). Waral k’ut, ri secretaria de Ub’anik jun nuk’unem rech kil ri yab’il (SESAN) are’ ri qas kab’an rech are taq kuk’am kib’e ri e chakuja rech kakib’an ri kichak rech ri SAN, chi junab’ ri kib’im kanoq, ri juch’um chi kan uwach rech ketob’an ri jalajoj taq chakuja choqoje’ ri winaq ri kekaj. Je ri’ choqoje’, ri SESAN are’ kilow ri chak, kuterene’j, kub’ij rachi’l kupajo we qas tajin kab’an ri ub’eyal chak.

Kajch’u’K 3 Chakuja ri kimullim kib’ pa ri Sistema Nacional de Seguridad Alimentaria y Nutricional (SINASAN)7

CONASAN,

(K’amal b’e ilol rech ri katijowik rech tinamit)

Are’ kak’amow ub’e ri SINASAN INCOPAS,

(Rochoch ta’onem Rachi’l Kitob’anem ri winaq)

SESAN

(K’amal b’e rech ri katijowik) are’ kak’amow ub’e ri SINASAN.

GIA,

(jupuq winaq e tob’anelab’)

Chakuja ri keriqitaj jawi’ chik rech chak CODESAN

(Comisión Departamental de Seguridad Alimentaria y Nutricional)

COMUSAN

(Comisión Municipal de Seguridad Alimentaria y Nutricional)

COCOSAN

(Comisión Comunitaria de Seguridad Alimentaria y Nutricional)

7. Taqanik wuj 32-2005. Utaqanem ri Sistema Nacional de Seguridad Alimentaria y Nutricional. Tasaj wuj II. Alaj taqanem 9.

24


Kajch’u’k 4 Uk’exwach ri chakuja ri kimulim kib’ par i CONASAN rachi’l ri jupuq winaq ri k’o kakil ruk’ ri ub’eyal chak chi rij maj numik8: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.

Ri ukab’ k’amal b’e rech ri Amaq’, are’ nab’e k’olik. Ajtz’ib’ rech Seguridad Alimentaria y Nutricional (SESAN), Are’ ri ajtz’ib’. Aj chituy rech Desarrollo Social (MIDES). Aj chituy rech Uchakuxik ulew, kilik wakax rachi’l Tzuqunem (MAGA). Aj chituy rech Pwaqil (MINECO). Aj chituy rech Salud Pública y Asistencia Social (MSPAS). Aj chituy rech chak rachi’l rech Prevision Social (MINTRAB). Ajtz’ib’ rech ri Obras sociales rech ri rixoqil ri K’amal b’e (SOSEP). Aj chituy rech Tzijonem, Infraestructura rachi’l Ochoch (MICIVI). Aj chituy rech Finanzas públicas (MINFIN). Aj chituy rech Ambiente y Recursos Naturales (MARN). Aj chituy rech tijonem (MINEDUC). Ajtz’ib’ rech coordinacion Ejectuvia rech ri k’amal b’e (SCEP). E keb’ uk’exwach ri sector empresarial. E job’ uk’exwach ri uwinaqil ri Iximulew. K’amal ub’e ri Asociacion Nacional kech ri Municipalidaes (ANAMI). K’amal ub’e ri Comision de Seguridad Alimentaria del Congreso de la Republica. Ajtz’ib’ rech Planificación y Programación de la Presidencia (SEGEPLAN). Consejo Nacional de la Juventud (CONJUVE) Fondo Nacional para la paz (FONAPAZ) Coordinadora Nacional para la Prevencion de Desastres (CONRED) Instituto de Fomento Nacional (INFOM). Ajtz’ib’ rech Bienestar Social (SBS) Ajtz’ib’ Presidencial rech ri ixoq (SEPREM).

Kajch’u’k 5 Ri kajawax pa ri ub’eyal ri ub’eyal ri maj chi numik rachi’l ri e chakuja keb’anow rech Pa ri kajch’u’j 5 ke’il wi ri kichak, kipatan kakib’an taq ri uchakuja ri k’amal b’e, rech keya’taj ri kajib’ ajawanem e b’im kan par i ub’eyal ri maj chi numik. Ri rajawaxik

Jachin taq keb’anowik

Uqasaxik pa jun 10% ri uk’olem ri yab’numik ri man kek’iy ta ri ak’alab’ rumal, chech taq uk’isb’al ri junab’ 2015, ruk’ wa’ kaya’ uq’ij ri kik’iyisarem ri ak’alab’ are taq e la’j na.

SEPREM, MSPAS, FONAPAZ, MINEDUC, MIDES, MINECO, MINFIN, SOSEP, MAGA, MINTRAB, MICIVI, MARN, CONJUVE, SEGEPLAN, SCEP, INFOM, SBS.

Uq’atexik ri numik chi junab’ choqoje’ uqasaxik ri kikamikal ri ak’alab’ ri maja’ kakik’is job’ junab’, rumal ri numik ri kab’aqir jun winaq rumal.

SEPREM, MSPAS, MARN, MAGA, FONAPAZ, INFOM, MICIVI, MIDES, SOSEP, CONRED, MINECO, MINFIN, MINTRAB, SCEP.

Ub’anik chi kaya’taj ri utzalaj tzuqunem, rumal chi are’ kab’anowik chi konojel ri uwinaqil ri Iximulew utz e k’olik.

SEPREM, MSPAS, FONAPAZ, MINEDUC, MIDES, MINECO, MINFIN, SOSEP, MAGA, MINTRAB, MICIVI, MARN, CONJUVE, SEGEPLAN, SCEP, INFOM, SBS.

Uq’atexik choqoje’ rilik taq ri rajawaxik chi rij ri numik, ri k’o kakil ruk’ taq ri k’exoj taji’n keya’tajik, rachi’l ri k’ax kuriq ri uwachulew.

MINFIN, MARN, CONRED, MIDES, FONAPAZ, MAGA, MICIVI.

8. Alaj taqanik 13 rech ri utaqanem ri SIANSAN.

25


VII. RI UQ’AB’ RAQAN QAS KAB’AN KECH

A. Ri uq’ab’ raqan qas kab’an kech Ri uq’ab’ raqan qas kab’an kech kiximom kib’ choqoje’ alinaq kak’utun loq ri karilij. Waral keye’xik chi kab’an jun utzalaj jastaq pa ri kik’aslemal rachi’l ri kitzuqunem ri ak’alab’ ri k’a te’ keb’ kijunab’, ri kab’anik are’ chi katzuj jun utzalaj kilik are taq e yowab’ choqoje’ chi utz kechajix ri ak’alab’, choqoje’ kak’ut chi kiwach jas ri kakitijo choqoje’ ri utz katijowik, choqoje’ chi rij ri kich’ajch’ojirisaxik kib’. Ilom chi kanoq chi are’ kilix ri uk’olem ri tzuqb’al ib’ ri k’o chuq’ab’ chi kech, choqoje’ ya’b’al kichuq’ab’ ri ak’alab’ ri maja’ kakik’is keb’ kijunab’, ri yowab’ taq ixoqib’ choqoje’ ri kek’iyisanik. Jas ri qas kab’anik, tz’ib’atal kan pa ri Tz’aqatisab’al 1 rech ri wuj.

1. Kichajixik taq ri kik’aslemal rachi’l ri tzuqb’al ib’ chi kech ri winaq ri e k’o pa k’ax Kuk’am konojel taq ri b’anoj chi rij ri uk’olem jun ak’al, jampa’ kayowaj kan ri chichu’, ri uk’olem ri ne’, jampa’ k’olinaq chik, jacha’ choqoje’ kichajixik ri ak’alab’ cho taq ri ja jawi’ k’o wi ri yab’numik, kil ri uk’iyem ri ak’al, ri b’aq kakoj chech, ri kunub’al kech taq awajib’, choqoje’ ri ya’b’al chuq’ab’.

2. Uya’ik uq’ij ri tu’nem choqoje’ ri utz’aqatisaxik ri katijowik Ub’ixik chi are’ utz xaq xu’ wi tu’ kaya’ chech ri ak’al pa ri nab’e waqib’ ik’ chech ri uk’aslemal, choqoje’ chi katu’n na, k’a kopan pa keb’ junab’. Choqoje’ kab’ixik jastaq utz chik kutij ri ak’al, jacha’ ta ne’ chech ri urikil choqoje’ ri ya’b’al chuq’ab’.

26

3. Uk’utik jas ri katijowik choqoje’ ri kuya’ chuq’ab’ Are’ karilij chi pa ri ja taq k’olb’al utz kab’an chech ucha’ik ri jastaq ketijowik rech utz kek’oji’ cho taq kachoch, ri kich’ajch’ojil cho ja. Ri tzijonem chi kixo’l taq ri e k’o pa ri ja.

4. E chuq’ab’irisam taq tzuqb’al ib’ Kuk’am ronojel taq ri b’anoj ri k’o karil ruk’ ri rilawixik chi kab’an ri tz’ib’atal kan pa ri utaqanem ri Ley general de Enriquecimiento de Alimentos choqoje’ ri taqanawuj rech uchuq’ab’irisaxik, ri kikojik taq ri tzuq’b’al ib’ ri e ya’tal chi kech taq ri winaq e k’o pa ri k’ax.

5. Kilik ri winaq ri kiriqom k’ax ruk’ ri tzuqb’al ib’ Kilik taq ri e winaq ri kiriqom k’ax ruk’ ri tzuqb’al kib’, rech je ri’ kaq’atex ri yab’numik ri kab’aqir jun rumal, are qas ri kuya’ chi kech ri ak’alab’, are kekoj taq ub’eyal chak ri kakichajij taq ri winaqib.


B. Ri uq’ab’ raqan ri utz kab’anik choqoje’ ri kutoq’aj rib’ utukel Ri uq’ab’ raqan ri utz kab’anik are’ karlij wa’:

3. K’amow b’e pa ri tinamit pa SAN

(a) Rilik chi ri jastaq kakib’an taq ri uq’ab’ raqan ri qas kab’an kech, qas tzij wi kub’ano Kuya’ uchuq’ab’ ri kixe’al winaq pa taq ri tinamit ri b’im chi kech pa ri kik’aslemal ri winaq e rech kewa’jil kitukel, ke’utijoj, kuya’ kiq’ij ri e puq cha’om; winaq rech SAN chupam taq ri Consejos de Desarrollo pa taq ri tinamit, pa taq uq’ab’ raqan (b) Kito’ik ri ja k’olb’al ri kiriqom k’ax, rech tinamit rachi’l pa ri komon. utz k’o jawi’ kel wi kirajil choqoje’ chi k’o kitiko’n rech kakitzuq kib’, rech utz je ri’ xaq 4. Utz taq tijob’al kitukel chik kekowinik kakitzuq kib’ choqoje’ utz ri kakitijo. Kuya’ uq’ij ri utz taq tzuqb’al ib’, choqoje’ (c) Jun tob’anem chi naj choqoje’ naqaj rech chi kak’ex taq ri katijik, choqoje’ chi utz ri kichuq’ab’irisaxik ri kikowinem taq ri winaq, kik’aslemal, chi ri kitijonem kaya’ pa ch’ojch’oj ri kachalal rachi’l ri kitinamit rech kasuk’i’ taq tijob’al, choqoje’ chi ri ub’anik ri wa kab’an ri kitzuqunem rachi’l ri kakitijo pa taq ri pa ch’ojch’ojil. kik’olb’al. Ri uq’ab’ raqan ri utz kab’anik choqoje’ ri kutoq’aj rib’ utukel, are’ wa’:

1. Usuk’umaxik ri kich’ekoj rachi’l ri kirajil ri ja k’olb’al

5. Ch’ojch’oj alaj ja k’olb’al

Ke’uto’ taq ri winaq e k’o pa jun ja k’olb’al rech kasuk’i’ ri kik’olem chupam ri kachoch, choqoje’ kuya’ uq’ij ri uch’ojch’ojil ri winaq, ri e aj upaja k’olb’al, ri kich’ajik kiq’ab’, ri ucha’jik kib’aqil, ri kijachik taq ri upa ja, choqoje’ ri wiqb’al.

Kaya’ ub’ixik chi are’ kaya’ kiq’ij taq ri kikowinem 6. Uk’utik ri tz’ib’anem rachi’l ri rech kakich’ek ri rajil, kub’ij wa’ ruk’ ri chak, choqoje’ kewok k’ak’ taq chak rech utz k’o usik’ixik uwo wuj tiko’n, choqoje’ chak ri maj kakil ruk’ ri tiko’n xa loq’ ta ne’ utz kek’ayix waral choqoje’ pa naj taq Are’ ke’ukoj taq ri ub’eyal chak chi rij ri uk’utik ri tinamit. tz’ib’anem rachi’l usik’ixik uwo wuj chi kech taq ri e upa are’ ke’ilix ri ixoqib’, rech kak’is ri man keta’m taj ketz’ib’anik, man keta’m taj kakisik’ij 2. Ja’ rachi’l utz k’olem uwo wuj, rech je ri’ kekowinik kakib’an nik’aj chi Kub’ano chi konojel taq ri winaq kak’oji’ kija’ jastaq rech kewa’jilik. choqoje’ chi utz kek’oji’k pa taq kochoch, kuya’ kiq’ij ri b’anoj ri kakinimarisaj ri uk’olem ri ja’ cho taq ja, ri kitijoxik taq ri tinamit rech kak’oji’ kija’, choqoje’ chi utz ri ja’. Are k’u pa ri jun na’oj rech ri utz k’olem, ketijoxik rech kakik’ol ri chuluj, jawi’ taq kaq’ax ronojel ri chuluj choqoje’ jas kab’an chuk’olik ri mes pa ri tinamit choqoje’ cho ja.

27


C. Ri na’oj kechakuxik Ri na’oj kechakuxik kub’ij chaqech chi e are’ taq ri na’oj utz kekojik rech je ri’ utz ke’el taq ri uq’ab’ raqan ri ub’eyal chak chi rij ri maj numik.

1. Kinuk’ik kichuq’ab’ taq ri chakuja

4. Junamam b’anoj chi kech ri ixoqib’, achijab’ rachi’l ri jalajoj taq b’antajem

Waral kaya’ jun jalajoj uch’ab’exik ri ixoq rumal chi ri are’ e k’o ya’tajem chech, rech kaya’ b’e chech kub’an jastaq pa tukelal, pa ri amaq’ Kiya’ik kib’ixik taq ri k’olib’al jawi’ kechakun wi choqoje’ ruk’ ri xutijoj wi rib’, ri kajawax waral ri ajchakib’, ri e ya’ol na’oj, ri e k’amal taq b’e are’ chi xaq junam kab’an chech kuk’ ri nik’aj rech ri tinamit, rech ri amaq’, rech taq e jalajoj chi winaq, choqoje’ chi kak’am ri ixoq pa ri taq chakuja rech kakinuk’ taq ri kichuq’ab’ rech k’aslemal rech utz kaya’ jun utzalaj tzuqb’al ib’ usolik ri k’axk’olil chi rij taq ri chak kab’an rech rech je ri’ kasuk’i’ ri utzuqunem choqore’ ri qas kab’an ri ub’eyal chak, choqoje’ kaya’ ub’ixik kachuq’ab’irisanik. jas taq b’anom rech kilitajik ri xajawax kanoq choqoje’ qas ri karilij ri SAN. Kaya’ uq’ij ri nimanem chi kech ri jalajoj taq b’antajem keriqitajik, kaya’ kiq’ij, choqoje’ kab’ix jas taq kib’anik ri winaq, ri kik’ulmatajem, ri 2. Tzijonem chi rij chi qas tzij chub’anik, ri k’olib’al jawi’ taq kech’aw kaya’taj ri tzuqb’al ib’ rachi’l chi kekowin wi rech pa junamal kakisol taq kij ri k’axk’olil e utz ri katijowik k’o chi rij ri Seguridad Alimentaria y Nutricional. Ri ub’ixik rachi’l ri ukojik ri ub’eyal tzijonem rech utz kaya’ we jun na’oj ri’ pa kichak ri ajchakib’ rech kakita’ chech taq ri winaq chi kakichomaj, choqoje’ chi ketob’anik, jacha’ ta ne’ pa ri jun chak ub’i’ “K’o jas kinya’o”. Uya’ik ub’ixik jas b’anom chech ri ub’eyal chak chi rij maj numik rech kekowinik kakichomaj jas kakib’ano, rech kakijalwachij taq ri kina’oj, choqoje’ ri utz taq jastaq rech kak’oji’ kirikil choqoje’ utz ri kakitijo.

3. Kitob’anem ri winaqil Kaya’ ub’ixik chi sib’alaj utz ri kitob’anem ri jalajoj taq uwinaqil ri tinamit uwachulew, pa ri uchakuxik, ub’anik choqoje’ upajik ri chak b’anom chi rij ri ub’eyal chak ri maj numik.

28

5. Unuk’umen tz’ijob’elil pa SAN Kok chupam, kanik’ox rij, kaxil rij choqoje’ kaya’ ub’ixik ronojel ri kajawaxik keta’max chi rij ri SAN, kab’an ruk’ ri nuk’unem rech uya’ik ub’ixik ri Seguridad Alimentaria y Nutricional (SINASAN), rech je ri’ man kakiriq ta k’ax chuchomaxik jas ri kakib’ano, ko’pana pa jun junamam chomanem rech kakib’an taq ri jastaq rech unuk’ik ri kichak, kakisolij rachi’l kakipaj ri uchak ri SINASAN.

6. Unuk’unem solinik rachik upajik chak Kuya’ jun chak rech kapaj ri utz taq jastaq are taq kab’an ri chak, choqoje’ ri kajawax pa taq ri ub’eyal chak, rech je ri’ no’jimal kilik jas ri ub’anom ri chak, choqoje’ we ne’ utz kesuk’umax na nik’aj taq jastaq are taq kab’an b’enam pa taq tinamit ruk’ we ub’eyal chak, kab’anik choqoje’ kesolix ri winaq rachi’l kapaj ri chak.


VIII. UB’IXIK RI CHAK KAB’AN CHECH TAQ RI JUNAB’ 2012-2015 Ri SESAN are’ ri chakuja ri kab’in rech taq ri b’eyal rech utz’ib’axik ri chak, kato’ rumal ri SEGEPLAN rachi’l ri Direcciópn Técnica del Presupuesto (DTP) rech ri MINFIN. Kub’ij k’u wa’ chi, are’ kasolin rech ri ub’eyal chak chi junab’ rech ri chakuja, karilij chi ronojel ri xtz’ib’ax kanoq kuk’ut ri karaj kuchakuj ri política de Seguridad Alimentaria y Nutricional (POLISAN). Wa’ we jun chak ri kub’ij, jas ri kab’anik rachi’l kech taq ri chakuja kutz’aqatisaj rib’ ruk’ ri taqantzij ri kuya’ uk’aslemal ri taqan wum rech ri SINASAN9.

Ri jastaq keb’anik ruk’ taq ri chak kajawaxik Wa’ are’ jun chakub’al ri kuk’ut apanoq jachin taq chi kech ri jalajoj taq chakuja rachi’l ri rajchakib’ ri saqamaq’ kechakun junam rech kakib’an ri kichak rachi’l chi kakib’an ri katay chi kech pa ri ub’eyal chak b’anom kanoq. Ri ub’eyal chak chi rij ri maj numik kab’anik are taq kechakux ri kajawaxik (kil ri wachib’al 1)

Wachib’al 1

9. K’amom kan pa ri taqanem tzij 75-2006, suk’umam pa ri taqanem tzij 100-2008.

29


TZ’AQATISAB’AL 1 A. RI UQ’AB’ RAQAN QAS KAB’AN KECH Uq’ab’ raqan 1. Uya’ik ri utz k’olem rachi’l ri tzuqb’al ib’.

2. Uya’ik uq’ij ri tu’nem rachi’l ri tz’aqatisab’al tzuqunem

30

Na’oj 1.1 Uq’atexik rachi’l uqasaxik ri k’ax rumal ri k’ax kariqik are taq keye’x jun ak’al rachi’l uchajixik ri ak’al.

B’anoj/k’olib’al chak 1.1.1 Ri k’olem ri alk’wa’lixel, ri ub’anik nan, ub’anik tat; 1.1.2 Uchajixik ri yowab’ ixoq; 1.1.3 Rilik chi k’uch’ek ra’lal. 1.1.4 Uchuq’abirisaxik ruk’ yero rachi’l asito poliko; 1.1.5 kak´’oji’ ral pa ch’ojch’ojil rachi’l utz; 1.1.6 Rilik are’ taq k’olinaq chi ri ral; 1.1.7 Rilik chi k’u kixo’l taq ri ral; 1.1.8 Rilik ri k’ak’ ne’; 1.1.9 Rilik ri kitzuqb’al ri ak’alab’ ri maja’ kakik’is job’ junab’.

1.2 kiq’atexik ri yab’il ri kaya’taj chi kech ri ak’alab’ choqoje’ we maj konojel taq ri kichuq’ab’irisanem.

1.2.1 Rilik choqoje’ uya’ik uq’ij ri kik’iyem ri ak’alab’, are’ kilix ri nab’e keb’ taq kijunab’; 1.2.2 Chuq’ab’irisanem ruk’ A rachi’l nik’aj chik. 1.2.3 Kuriq ta k’ax 1.2.4 kekunax ri awajib’

1.3 Kichakuxik ri yab’il ri kaya’taj chi kech ri ak’alab’ choqoje’ ke’il ri qas k’o kirajawaxik.

1.3.1 Uchakuxik ri qas keyowaj wi; kichakuxik taq ri ak’alab’ e kiriqom yab’numik; kaya’ sink kakunanik.

1.4 Kaya’ pixab’ rech jas kab’an chuchajixik rib’ jun, ri tzuqunem cho ja.

1.4.1 Ch’ojch’ojil ib’ rachi’l rech ri ja k’olb’al; salab’em, uya’ik uq’ij ri utzalaj k’aslemal; uchajixik ri ak’al; uchomanem ri ixoq.

1.5 Uchuq’ab’irisaxik ri chak chi rij ri utz k’olem rachi’l tzuqunem.

1.5.1 Ub’ixikil rachi’l kiwokik taq ri ja rech ri utz k’aslemal, rachi’l ri ja rech kakunataj wi jun yowab’ chech yab’numik; 1.5.2 Kinimarisaxik taq ri e wokom taq ja rachi’l kiya’ik ronojel taq ri jastaq pa taq ri kunub’al taq ja e k’o chik; 1.5.3 kitijoxik taq ri winaq rech utz kechakun taq ri kunab’al taq ja; 1.5.4 Kitijoxik taq ri ajchakib’ ri kekunanik choqoje’ taq ri iyomab’; 1.5.5 Kilik taq ri e yowab’, uya’ik pwaq, ri chakub’al, kunub’al, ronojel ri kajawaxik rech ke’il taq ri yowab’; 1.5.6 Ke’ilix konojel taq ri rajawaxik, jacha’ ri kub’ij ri MSPAS; 1.5.7 Nuk’unem rech rilik rachi’l upajik ri ilinem chi kech taq ri alab’om alitomab’ rech we utz ke’ilik, pa ri uq’ab’ raqan tinamit.

2.1 Uya’ik ub’ixik rachi’l uchajixik ri tu’nem, k’a katzoqopix kan uya’ik are taq keb’ ujunab’ chi ri ak’al, choqoje’ ri utzaqatisaxik ri kutijo.

2.1.1 Umajixik uya’ik ri tu’nem are taq k’a te’ jun kajb’al alaxinaq ri ne’; 2.1.2 Kikojik taq ri tzij e b’im chi rij ri utzuqik jun ak’al; 2.1.3 Uya’ik uq’ij xaq xu’ wi ri tu’nem pa ri nab’e taq waqib’ rik’il ri ne’; 2.1.4 Uya’ik pixab’ chi rij ri rutzilal ri uya’ik ri tu’; 2.1.5 Usuk’umaxik ri utzuqunem ri ak’al are taq uk’isom chi ri waqib’ rik’il (ri animal, ri qas utz kutijo, rachi’l janipa’ mul)

Ajchakib’ rech Saqamaq’ MSPAS MIDES MINFIN SOSEP SBS SEPREM

E tob’anelab’ Jupuq tob’anelab’ rech utz wachil. Ri winaq ri kitunum kib’ choqoje’ ri ajk’ayib’. Ri kitob’anem ri e aj naj tinamit.

MSPAS MIDES SEPREM SOSEP

Jupuq tob’anelab’ rech utz wachil. Ri winaq ri kitunum kib’ choqoje’ ri ajk’ayib’. Ri kitob’anem ri e aj naj tinamit.


A. RI UQ’AB’ RAQAN QAS KAB’AN KECH Uq’ab’ raqan 3. Tijoj ib’ chi rij ri tzuqunem rachi’l ri chuq’ab’irisanem

4. Chuq’ab’irisam taq tzuqb’al ib’

5. Kilixik taq wi winaq ri man qas ta utz kewa’ik.

Ajchakib’ rech Saqamaq’

Na’oj

B’anoj/k’olib’al chak

3.1 Tzijonem rech kiwokik taq ri “uwinaqil tob’anem”

3.1.1 Uloq’ik, ub’anik rachi’l ujachik chi kech taq ri ja k’olib’al ri tzuqb’al ib’. 3.1.2 Kiya’ik kiq’ij ri jastaq rech ri utz k’olem; 3.1.3 Utzuqik ri ixoq ri kakowinik kek’oji’ ral, ri yowab’ ixoq, ri kak’iyisanik; 3.1.4 Uya’ik uq’ij ri uk’aslemal ri ixoq rumal chi ri are’ kakowinik ke’uk’ex ri jastaq; 3.1.5 Utijoxik ri alaj ali; 3.1.6 Ch’ojch’ojil, are’ kaya’ uq’ij ri uch’ajik ri q’ab’aj 3.1.7 kilik chi k’o ronojel rech ri tzuqb’al ib’; 3.1.8 Kitiijoxik taq ri ajchakib’ rech ri ke’ilow ri utz k’olem rachi’l ri tinamit 3.1.9 Kekoj taq tojb’al makaj, jacha’ ri kub’ij ri taqanwuj (ri keya’ow ri tzuqb’al ib’)

MSPAS MINEDUC

4.1 Utz taq tz’aqatisab’al tzuqb’al ib’, e chuq’ab’irisam

4.1.1 Uya’ik ub’ixik, rilawachixik rachi’l kib’anik chi k’ak’ taq tzuqb’al ib’ e chuq’ab’irisam; 4.1.2 Kitijik taq ri tzuqb’al ib’ ri e chuq’ab’irisam

MSPAS MINECO MINEDUC SESAN MAGA CONAFOR

4.2 kikojik taq tz’aqatisab’al tzuqb’al ib’ ri e chuq’ab’irisam

4.2.1 Kitijik taq e tz’aqatisab’al taq tzuqb’al ib’ kumal e yowab’ taq ixoqib’, choqoje’ kumal ri ak’alab’ ri waqib’ kik’il k’a 24 kik’il.

5.1 Uq’atexik ri yab’numik kab’aqir jun rumal

5.1.1 Kito’ik taq ri winaq pa jun ja k’olb’al ri xaq keqaj pa ri yab’numik keb’aqir rumal; 5.1.2 Kiya’ik taq tzuqb’al ib’ ri xaq rech tob’anem; 5.1.3 Kiya’ik chak pa taq q’ij, ri ketob’an chi kech taq ri ja k’olb’al ri kakiriq k’ax rumal ri kaya’taj chi junab’; 5.1.4 Kaya’ pwaq chi man xaq ta sipam; 5.1.5 Uya’ik ub’ixik chi kek’ol taq ri katijowik rech kapatanijik are taq rajawaxik; 5.1.6 Uya’ik ub’ixik choqoje’ kib’anik taq ri tzuqb’al ib’ keriqitaj pa ri tinamit, choqoje’ ri ojer e k’o kanoq ri qas k’o kach’ek chech, tikom kumal taq ri ja k’olb’al, ri tinamit.

E tob’anelab’ Jupuq tob’anelab’ rech utz wachil. Ri winaq ri kitunum kib’ choqoje’ ri ajk’ayib’. Ri kitob’anem ri e aj naj tinamit.

Jupuq tob’anelab’ rech utz wachil. Ri keb’anow ri tzuqb’al ib’. Ri winaq ri kitunum kib’ choqoje’ ri ajk’ayib’. Ri kitob’anem ri e aj naj tinamit.

MIDES MAGA CONRED MICIVI FONAPAZ MINTRAB

Jupuq tob’anelab’ rech utz wachil. Ri winaq ri kitunum kib’ choqoje’ ri ajk’ayib’. Ri kitob’anem ri e aj naj tinamit.

31


B. Ri uq’ab’ raqan ri utz kab’anik choqoje’ ri kutoq’aj rib’ utukel Uq’ab’ raqan 1.kasuk’i’ ri kirajil kakich’eko rech utz kek’oji’ p aja k’olib’al

Na’oj 1.1 Uya’ik chak

B’anoj/k’olib’al chak 1.1.1 Uchakuxik ri tiko’n rech kasuk’i’ ri jastaq xaq kekanaj kanoq; 1.1.2 Kinuk’ik taq ri tiko’n k’a te k’u ri’ kik’ayixik; 1.1.3 Kiwokik taq ri alaj taq k’ayib’al pa taq ri tinamit; 1.1.4 Kib’anik choqoje’ kiwokik chak ri qas utz kib’antajik; 1.1.5 Keya’taj jalajoj taq uxe’al chak.

Ajchakib’ rech Saqamaq’ INDECA INTECAP ICTA MINECO MAGA MINTRAB MARN INGUAT MINFIN MICIVI

E tob’anelab’ Ri ajk’ayib’. Ri kitob’anem ri e aj naj tinamit. Ri winaq ri kitunum kib’. Jupuq tob’anelab’ rech utz wachil. Jupuq winaq kakik’ayij kijastaq.

2. Ja’ rachi’l utz k’olem

32

1.2 Ri kiwach tiko’n kaya’taj pa ri tinamit

1.2.1 Kiyakik jalajoj taq tzuqb’al ib’ rech katij cho ja; 1.2.2 Uya’ik ub’ixik chi utz ketik kar; 1.2.3 Uya’ik ub’ixik chi are’ utz kil jawi’ kasach wi ri pwaq, rech tzuqb’al ib’ rech kakoj pa ronojel ri uk’aslemal ri winaq; 1.2.4 Uya’ik ub’ixik chi are’ utz chi katoj ri kichak ri ixoqib’; 1.2.5 Uya’ik utob’anem jun winaq qas reta’m ri chak; 1.2.6 Uya’ik ri ulew; (pa qajomal, uloq’ik choqoje’ ujachik ri k’olik) 1.2.7 Uya’ik uq’ij ri utikik ri ixim, kinaq’; 1.2.8 Kiwokik taq ri alaj taq ja’b’al tiko’n; 1.2.9 Kilik ri kiyab’il ri ichaj, rachi’l ri kiyab’il ri awajib’; 1.2.10 Kik’utik k’ak’ taq jastaq chi kech ri winaq rech ri kitiko’n; 1.2.11 Uya’ik ija, ichaj rachi’l kunub’al taq q’ayes.

2.1 Ja’ ri katijow kumal winaq

2.1.1 Uya’ik ja’ ri utz katijow kumal ri winaq; 2.1.2 Kiwokik taq b’eyal rech utz kariqitaj ja’: 2.1.3 Uya’ik rachi’l usuk’umaxik ri k’olib’al ri ja’; 2.1.4 Kikojik b’eyal rech uch’ojch’ojirisaxik ri ja’;

2.2 kikolik kiwach ri jalajoj taq k’aslemal, ri ulew, ri uxe’al ja’ choqoje’ utz taq kikojik ri k’olib’a jawi’ kariqitaj wi ja’

2.2.1 Uk’utik ri uchajixik ri uwachulew; 2.2.2 Kichajixik rachi’l kikolik taq ri uxe’al ja’; 2.2.3 Kitikik che’; 2.2.4 Kikolik taq ri ulew

2.3 Relesaxik ri chuluj rachi’l relesaxik ri kis

2.3.1 Kiya’ik taq ri relesab’al ja’, chuluj, choqoje’ relesaxik ri kisij rech utz maj itzel taq ruxlab’; 2.3.2 Uya’ik choqoje’ kitijoxik taq ri wina rech utz kakib’an chi kikojik taq ri chulub’al

2.4 Uya’ik pa jun k’olb’al rachi’l ujachik ri mes

2.4.1 Uchakuxik ri mes man keq’ay taj rachi’l keq’ayik; 2.4.2 Rilik rachi’l ujachik ri mes kaq’ayik rachi’l ri man kaq’ayik choqoje’ ri kakiya’ yab’il, kilik taq ri kimes ri ospital e tojom;

2.5 Rilik ri utz’ilob’ixik ri kaqiq’

2.5.1 Kichakuxik ri uxe’r taq ja’ rachi’l ri mes; 2.5.2 Kiya’ik kib’ixik taq ri b’eyal rachi’l ri taqanem chech taq ri uwachulew; 2.5.3 Rilawachixik chi kekoj taq ri b’eyal e ya’om.

MIPYMES

MSPAS INFOM MARN MINEDUC MINFIN

Ri winaq ri kitunum kib’. Ri ajk’ayib’. Munisipalidad. Ri kitob’anem ri e aj naj tinamit.


B. Ri uq’ab’ raqan ri utz kab’anik choqoje’ ri kutoq’aj rib’ utukel Uq’ab’ raqan 3.K’amow b’e pa ri tinamit pa SAN

4.Utz taq tijob’al

5. Ch’ojch’oj alaj ja k’olb’al

6. Uk’utik ri tz’ib’anem rachi’l ri usik’ixik uwo wuj

Na’oj 3.1 Kik’olem ri tinamit rachi’l ri k’amal b’e rech ri k’olib’al

B’anoj/k’olib’al chak 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4

Wokonem rachi’l kik’olem ri tinamit; Unik’oxik rij ri ub’antajik ri SAN; Uchakuxik ri k’ax rech ri INSAN; Uchakuxik ri k’ax rachi’l ri b’enaq pa taq sik’inem rech i INSAN; 3.1.5 Uchakuxik ri k’ax choqoje’ k’amanem chech ri k’exoj pa ri miq’tewal; 3.1.6 Kiwokik taq ilb’al rachi’l jupuq taq winaq pa taq ri k’olib’a rech ke’ilawachinik pa ri SAN; 3.1.7 Rilik ri pwaq kakoj kuk’ ri winaq, pa taq ri q’atb’al tzij rachi’l rilawachixik ri tinamit

Ajchakib’ rech Saqamaq’ SESAN SCEP MAGA MSPAS MINEDUC SEGEPLAN

E tob’anelab’ Q’atb’al tzij Ri winaq ri kitunum kib’. Ri ajk’ayib’. Ri kitob’anem ri e aj naj tinamit.

3.2 Kiwokik rachi’l kichuq’ab’irisaxik ri jupuq winaq e k’o pa SAN chupam ri Nuk’unem rech jupuq winaq rech wa’jilisanem

3.2.1 Kiwokik taq ri puq winaq rech ri tinamit pa SAN; 3.2.2 Kichuq’ab’irisaxik kib’ ri puq winaq rech ri tinamit pa SAN. 3.2.3 Kiwokik taq ri kikowinem ri puq winaq rech ri tinamit pa SAN. 3.2.4 Uwokik jun nuk’unem rech uya’ik ub’ixik ri jastaq pa SAN, kaya’ ub’ixik pa ri tinamit. 3.2.5 Kiwokik ri kib’eyal chak rech kiwa’jilisanem ri uq’ab’ raqan tinamit are’ kuk’am una’oj chi rij ri SAN choqoje’ ri ub’eyal chak pa ri q’atb’al taq tzij rech ri SAN; 3.2.6 Kiwokik taq ri ub’eyal chak we k’o rajawaxik ri kuk’am una’oj chi rij ri SAN 3.2.7 Uya’ik uq’ij ri una’oj ri SAN are taq ujachik ri pwaq pa taq ri q’atb’al tzij

4.1 Uya’ik uq’ij ri utz k’olem rachi’l ri utz tzuqunem pa tijob’al

4.1.1 Kiwokik rachi’ kichuq’ab’irisaxik ri jupuq winaq pa tijob’al/kiwokaj taq e nan tat, 4.1.2 Kitijoxik taq ri ajtijab’ pa una’oj ri SAN; 4.1.3 Kib’anik taq ri b’eyal rech kik’ayixik ri tzuqb’al ib’ pa tijob’al; 4.1.4 Tijonem rachi’l achi’lanem pa ti k’utunem ruk’ ri SAN 4.1.5 Uwokik ri ub’eyal k’utunem rech SAN; 4.1.6 Uya’ik ri jiq’b’al pa tijob’al; 4.1.7 Kichuq’ab’irisaxik ri keta’manem ri ajtijab’; 4.1.8 Uya’ik ri una’oj ri SAN pa ri k’utunem; 4.1.9 Uya’ik uq’ij ri utz wa’im, ri ch’ojch’ojil choqoje’ ri kik’olem ri ak’alab’.

MSPAS MINEDUC MINFIN

5.1 Uya’ik uq’ij rachi’l uchajixik ri utz k’olem p aja k’olb’al

5.1.1 Kiwokik taq ri chak rech ri piso, xan rachi’l uwoja ri man kakiya’ ta yab’il. 5.1.2 Kiwokik taq taq chak rech e utz taq kusi’n rachi’l e suk’umam taq b’anal taq wa. 5.1.3 Uya’ik uq’ij ri utzataq b’anoj cho ja rech maj yab’il: kajach ri kochoch winaq, ri kochoch awajib’, utz ukojik ri ja’, cho ja, katij utza ja’ choqoje’ ri ch’ojch’ojil.

MSPAS MAGA MIDES Municipalities MICIVI FONAPAZ

Ri winaq ri kitunum kib’.

6.1 Uqasaxik ri man eta’matal taj kasik’ix uwach wuj

6.1.1 Kiwokik taq chak rech kitijoxik ri alab’omab’, ri alitomab’, ri achijab’ choqoje’ ri ixoqib’, 6.1.2 Kiya’ik taq ri b’eyal chak kekoj pa Iximulew choqoje’ pa naj taq k’olib’al rech ri reta’maxik usik’ixik uwo wuj; 6.1.3 Uya’ik ri na’oj rech SAN pa taq ri tijoj ib’; 6.1.4 Usuk’umaxik ri k’utunem kaya’ik rech utz ko’k pa nik’aj chi tijob’al

MINEDUC CONALFA MINFIN

Ri winaq kitunum kib’.

Ri winaq ri kitunum kib’. Ri ajk’ayib’. Munisipalidad Ri kitob’anem ri e aj naj tinamit.

Ri ajk’ayib’.

Ri ajk’ayib’. Ri kitob’anem ri e aj naj tinamit.

33


C. Ri na’oj kechakuxik Uq’ab’ raqan

Na’oj

B’anoj/k’olib’al chak

1.Kinuk’ik kichuq’ab’ taq ri chakuja

1.1 Kiwokik k’olib’al rech kik’olem taq ri ajchakib’, ri e ya’ol na’oj, e k’amal taq b’e rech ri tinamit, rech Iximulew choqoje’ ri kepe naj, ri e jalajoj taq chakuja

1.1.1 Kinuk’ik taq ri b’anoj rech kisolik taq ri k’axk’olil keriqitaj chech ri uchakuxik we jun ub’eyal chak; 1.1.2 Kinuk’ik taq ri b’ixikal rech ri b’anom chech ri rajawaxik ri qas karaj ri SAN; 1.1.3 Kinuk’ik taq ri utasaj ri ub’eyal chak, rech ri pwaqil, ri chakunem choqoje’ ronojel ri ruk’a’m ri ub’eyal chak rech maj numik.

2. Tzijonem chi rij chi qas tzij kaya’taj ri tzuqb’al ib’ rachi’l chi utz ri katijowik

2.1 Ri uwokik rachi’l uya’ik ri kajawax rech jun ub’eyal tzijone

2.1.1 Uya’ik we jun k’axk’olil ri’ pa ri kichak ri saqamaq’; 2.1.2 Uya’ik ub’ixik ri taqanem tzij, ri karaj ri SAN, ri chak k’o kakil ruk’; 2.1.3 Uk’asuxik kik’u’x ri winaq chi rij ri nimalaj k’ax, rech wa’ utz kakinuk’ kib’ konojel taq ri winaq pa ri sik’inem kab’anik ri ub’i’ “k’o jas kinya’o” 2.1.4 K’o kil ruk’ ri kik’exik ri kakib’ano chi rij ri Ub’anik jun nuk’unem rech kil ri yab’il; 2.1.5 Kiya’ik kiq’ij ri b’eyal chak ri ketob’an chuk’oxomaxik ri yab’numik; 2.1.6 Kib’ixik taq ri jastaq e b’anom chech ri ub’eyal chak chi rij ri maj numik; 2.1.7 Ub’ixik ri na’oj rech katob’anik chi konojel kakib’ij ri kakichomaj, konojel taq wa’ ri keriqitaj pa ri SINASAN; 2.1.8 Kaya’taj ri k’exoj taq na’oj rech kab’antaj ri ub’eyal chak rech ri junamam chomanem chi rij ri maj numik; 2.1.9 Uya’ik uq’ij pa taq ri tijonem ri na’oj rech taq ub’anik utza taq jastaq rech ri Seguridad Alimentaria y Nutricional

3.Kitob’anem ri winaqil

3.1 Uya’ik uq’ij ri kik’olem ri jalajoj taq uwinaqil ri Saqamaq’

3.1.1 Uya’ik uq’ij ri kik’olem konojel taq ri chakuja pa ri utz’ib’axik, ub’anik, rilawachixik rachi’l upajik ri chak kuk’ taq ri puq winaq e b’anom rech kakilij ri Uk’olem ri tzuqb’al ib’ rachi’l chi utz ri katijowik (CODESAN, COMUSAN Y COCOSAN) rech taq ri chak kub’ij ri b’eyal chak; 3.1.2 Kek’oji’ wi konojel taq ri e b’anoj taq rech ri e k’o pa tinamit rech kakisol rij ri k’axk’olil kariqitaj par i INSAN

4. Junamam b’anoj chi kech ri ixoqib’, achijab’ rachi’l ri jalajoj taq b’antajem

4.1 Junamam taq ri ya’tal chaqech

4.1.1 Uya’ik uq’ij ri kik’olem ri ixoqib’ are taq kakib’an jun chomal chi rij ri SAN, ri xaq junam kab’an chi kech; 4.1.2 Kiya’ik kitzij ri ixoqib’ rumal chi ri e are’ choqoje’ kakich’ek kirajil, kakiyak ri kakitijo; 4.1.3 Uya’ik uq’ik choqoje’ rilik ri nimanem chi kech ri jalajoj taq b’anikil (ri b’antajem rachi’l ri keta’manem kan ri qati’t qamam), ronojel wa’ rech kasuk’i’ ri seguridad Alimentaria y Nutricional.

5.Unuk’umen tz’ijob’elil pa SAN

5.1 Ub’anik chi kaya’taj ri ub’ixikal rech kakichomaj jas kakib’ano

5.1.1 Uwokik jun k’olib’al ri karuk’a’j ronojel, kunik’oj rij choqoje’ kuya’ ub’ixik ri utza taq jastaq chi rij ri SAN. 5.1.2 Ub’anik chi man kariq ta k’ax chech ri chomal, rajawaxik chi kab’ix apanoq ronojel ri kajawaxik keta’maxik 5.1.3 Uchuq’ab’irisaxik ri unuk’ik ri b’anoj, rech wa’ rajawaxik chi kaya’ ronojel ri kajawax keta’maxik

6.Unuk’unem solinik rachik upajik chak

6.1Uwokik jun nuk’unem rech ilawachinik

6.1.1 Ub’ixik jachin taq chi kech ri kechakuxik, kakil ri uwach taq jastaq, ri b’anoj, ri kelik, ximom ruk’ ri upajik ri retal rachi’l ri kik’olem taq ri chakuja ri ke’ilow rech ri ub’eyal chak chi rij maj numik. 6.1.2 Kib’anik taq chakub’al rech kak’ol kanoq rachi’l kab’an jun chech ri k’olem kanoq; 6.1.3 Rilawachixik ri kib’anoj ri chakuja chi kijujunal taq uq’ab’ raqan ri ub’eyal chak rech maj numik. 6.1.4 Ub’ixik jas taq b’eyal kekojik rech utz kab’an chech ri k’olem jawi’ k’o yab’numik choqoje’ rech kasuk’i’ ri kichak ri chakuja (rech amaq’, pa uq’ab’ raqan tinamit, rachi’l pa ri k’olib’al) rech utz kab’an chech ri b’eyal chak.

6.2 Pajanik

6.2.1 Ub’anik jun ujuch’il ri uxe’al ri seguridad alimentaria y nutricional are’ ke’ilix ri alaj taq ak’alab’, ri yowab’ ixoqib’ rachi’l ri e k’o pa ri kijunab’ kak’oji’ kal. 6.2.2 Upajik ri ub’anik ri e na’oj xek’am pa ri chak, ri kajawaxik kilik, ri kana’tajik are taq kab’an ri b’eyal chak chi rij ri maj numik.

34


Kaqamaltyoxij chi kech konojel taq ri kik’exwach taq ri e ajchakib’, chakuja rech ri saqamaq’, ri e tojom, ri e aj naj taq tinamit, e winaq xetob’an chi kitukelal chub’anik we jun ub’eyal chak rech kab’an ri junamam chomanem chi rij maj numik. Pa junamam qab’anom we jun wuj rech kojb’yajik ri kojuto’ chutunik konojel taq ri na’oj rech kelesax ri yab’numik rachi’l usuk’umaxik ri Ya’tajem rech ri tzuqb’al ib’ rachi’l chi qas utz pa Iximulew. Wa’ are’ jun chuq’ab’il jawi’ xek’oji’ e k’i aj Iximulew, xkinuk’ ri kik’u’x, ri kina’oj, ri keta’mab’al, ri sib’alaj kakaj ri amaq’ Iximulew choqoje’ ri kakichomaj chi utz keb’an k’exoj. Maltyox rumal xkikoj ri qatzij, choqoje’ Rumal chi xkitz’ib’aj kan ri nab’e taq Tz’ib’ ri kek’oji’ kan pa ri utzijob’elil Ri Iximimulew ri kub’ij chi maj chi yab’numik.

“Rumal chi utz kak’isb’ex ri yab’numik qonojel k’o qaya’o”


Kamik kojkowinik kaqachik’aj Ri sib’alaj utz kechomanik, ja ak’alab’, man kenum taj. Rio j aj Iximulew xqamajij k’ut kaqatojb’ej ri utzalaj jastaq xq kuk’ ri puq taq winaq. Ri kojjachow nab’e, che taq w q’ij ri’, kojunuk’ pa jun na’oj, uqasaxik ri yab’numik, k’a kak’isik.


jun jalajoj Iximulew, wi’ e k’o wi e tze’nel taq

ri k’exoj, kaqaya’ ri qatzij rech qamajij e


Ri ub’eyal chak ri junamam chomanem chi rij ri maj numik Iximulew


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.