TOP SECRET: LGBT IN USSR, ASSR & III RA
СОВЕТСКИЙ СОЮЗ
RESPONSIBLE KGB OFFICER FOR THE FILE: SEVAK KIRAKOSYAN 1
The birth of USSR and freedom Thanks to the 1917 October Revolution, homosexuality was decriminalised in Russia and in the territories belonging to it. According to the ideology of the Bolshevik leaders, same-sex and different-sex (opposite-sex) relationships were equal in the presence of the law. ln l930, the medical expert Sereisky wrote in the Great Soviet Encyclopedia: “Soviet legislation does not recognize so-called crimes against morality. Our laws proceed from the principle of protection of society and therefore countenance punishment only in those instances when juveniles and minors are the objects of homosexual interest” P. 593). (1) Apart from eliminating discrimination against the homosexual citizens, Bolsheviks also had plans to protect women’s rights for abortion and divorce.
Stalin and the times of Great Terror Nevertheless, the social and legal progress was not only halted during Stalinism, but also regressed: homosexuality was criminalised and homosexual people would be sent to jail, and abortions were forbidden. The Fifth International Conference for Sexual Reforms which was planned to take place in Moscow in 1932 was even moved to Brno, Czech Republic, as political and social persecutions and repression would become more and more expressive and unbearable. (2) In 1933 the 121-st article was inserted in the Criminal Code of the USSR (implemented since 1934) which would punish “sodomy” - penalty would be from five to eight years, depending on the “gravity” of the “crime”. According to the official data, 500 - 1000 individuals would be sentenced yearly from 1930 till 1980. In times of so called “Great Terror” (1937 - 1938) which was also called Ezhovshchina (by the name of the popular commissar of internal affairs Ezhov), hundreds of thousands of homosexuals were arrested, exiled to Siberia, many of which were murdered through beatings and other physical punishments and violence. It was due to Ezhov’s lusty activism that they started “fighting against the pederasts”. Many representatives of western intelligence withdrew their tactics of supporting communism after witnessing the scale of repression. It is worthy to note that Ezhov himself was accused of heterosexual and homosexual “crimes”. Later, taking into account the testimony of the witnesses and of Ezhov himself, it was affirmed that he had same-sex attraction.
2
Ezhov ‘disappeared’ from the photo after his execution in 1940 (source of the image: http://www.ww2incolor.com/sovietunion/Stalin+1_2.html)
Brezhnev, the thaw and the last decades of USSR Number of scientists and doctors began publicly defending the idea of abolishing the article 121 from the Criminal Code of RSFSR (Russian Soviet Federative Socialist Republic) during the secretariat of L. Brezhnev. Here comes a passage from a handbook on criminal law published by Michael Shargorodsky and Pavel Osipov in 1973: "In the Soviet literature of jurisprudence, there has never been any attempt to articulate a sound scientific basis for the existence of criminal penalties for muzhelozhstvo [sex between men]. The only reason that is usually given - that the subject is morally depraved and has violated the rules of socialist morality - cannot be considered substantive, since negative personal traits cannot serve as grounds for criminal penalties and the amoral nature of an act is insufficient for declaring it criminal. . . . Serious doubts exist regarding the expediency of retaining criminal penalties for the unqualified act of muzhelozhstvo." (3) Professional in the field of the study of sexual crimes, professor Aleksey Ignatov also justified the necessity of removing the article 121 in a letter addressed to the leaders of the Ministry of Internal Affairs (MVD) of the Soviet Union. Renowned USSR artist, actor Faina Ranevskaya sighed back then on the occasion of discussing the sexuality of one of her colleagues during a reunion: “My God, a miserable state where the person cannot control their own ass.” (“Боже мой, несчастная страна, где человек не может распорядиться своей жопой”) 3
In 1981, during the meeting of sexologists from socialist countries in Leipzig, an eminent sexologist from the German Democratic Republic, Siegfried Schnabl, raised the issue of anti-homosexual legislation and the impermissibility of it (at that moment, only in two countries of the socialist front there were such articles - USSR and Romania). Well-known sexologist Igor Kon unsuccessfully tried to publish an article on this in “Soviet State and the Law” in 1982. In 2005, the World Association for Sexual Health awarded Kon its Gold Medal for outstanding contributions to sexology. (Source of the photo:
http://www.hse.ru/en/org/persons /24114770)
The first organisation in USSR The first organisation helping and supporting homosexuals was founded during the life time of USSR, in 1984, in Leningrad (Saint Petersburg nowadays): thirty citizens of Leningrad jointly created an organisation named “Gay laboratory”. They succeeded in contacting Finn colleagues through the organisation, also to cultivate the first project to respond to AIDS. As homosexuality was a criminal offence, the homosexuals of USSR lived in the atmosphere of fear. No one could have a permanent partner as both would get arrested. Because of that, they had to find partners in public toilets, some country houses and other places. As a result of casual unprotected sexual acts, the number of sexually transmitted diseases (STD) increased. Homosexuals and non-homosexual men that would have sex with men avoided applying for help to any institution, for same-sex sexual acts were persecuted by law. Thus, they were trapped in a grave reality: the life of the individual was harsh because of that reality; it also was dangerous for the society, as the STDs would spread even more. Both the citizens’ and the public health were under danger. The “Laboratory” would try to change the circumstances, to prevent the further spread of the diseases, to supply help to the vulnerable groups. However, 4
the activities of the organisation were ceased when the State Committee of Defence charged them with political and ideological accusations, after which the members of the group became subjects to various types of oppression. Hence, as a result of discriminatory legislation, series of problems and difficulties arose both in personal and social levels of life. LGBT people were forbidden forming social or political associations in all Communist countries, and it was forbidden to publish materials on homosexual themes. Often, especially in 1950-60s, homosexuals would be persecuted by law, would lose their jobs, put in jail, exiled, in some cases - castrated and even sentenced to death. The situation got better at the end of the twentieth century both in many countries of the world and in the territories of former USSR, socialist and communist states. Productivity and consistency were paramount in communist states, and sexual minorities were seen as unproductive and non-conformist. The Communists generally associated male effeminacy with luxury, leisure, and bourgeois or upper class values. Effeminate men and homosexuals were sometimes forced to participate in programs of 'reeducation' involving forced labour, conversion therapy, psychotropic drugs or confinement in psychiatric hospitals. (4)
From the history of ASSR As Armenian Soviet Socialist Republic (ASSR) was the member of United Soviet Socialist Republics (USSR, aka Soviet Union), and the “Holy Seat” was Moscow, we need to study carefully the homosexual pages of the history of Soviet Union to understand better the homosexual epochs of the history of ASSR.
As for the persecutions and lives of homosexual citizens of Armenian Soviet Socialist Republic, only few chunks of information are available at the moment.
In 1920-1936 homosexuality was not a punishable crime in ASSR. And starting from 1936, it was the 116th article that condemned same-sex sexual acts between men. Sergey Parajanov, who has a special podium in the list of well-known LGBT Armenians, was twice persecuted by this very law (1948 and 1974). Today homoerotic poetry of Yeghishe Charents (very beloved Armenian writer) is available to the public; we may accordingly suspect that the persecution and repression he suffered in Soviet Armenia may well have had not only political and ideological but also sexual background. In Soviet Armenia, when they would have gossips about someone’s homosexual sexual orientation, they would often say that “this person is bad / dirty man” (they’d gossip about men mostly and women’s sexuality wouldn’t even be a topic to 5
discuss), avoiding using appropriate terms. They would try to stay away from the “bad” person and would advise the same to others. 52 years-old Kariné tells the following: “At the time of my youth, they would treat gay, lesbian and transgender people very bad. Such people would try to live in secrecy for the most of the time. There were both gays and lesbians in my surroundings. I treated them well and was tolerant, but very few knew about that as that would stir aggression in nearly all people. “When people of “other” sexual orientation would come to my place, we would do everything so that our parents wouldn’t know about that, or else, they would prohibit the contact. At that time, the society would treat such people very aggressively and negatively, by perceiving them as elements of the immoral side of the world.” Nevertheless, there was some level of tolerance in case of transgender (female to male) people. A resident of Lori marz (region) of Armenia, Tsolvard (the name has been changed by her request) tells that one of her neighbours who was transgendered and biologically being female he would live as a man, and he was accepted as a man. They would call him by his male name, although they would use negative nickname in his absence for him («Որձուկ Սիրուշ» - “Sirush the male impersonator” / ''butch Sirush''). And this was in 1960s, in Lori region. A reasonable explanation to this is connected to gender rather to tolerance and acceptance: in many cultures and especially more or less rural areas women would (and often still) have limited opportunities in many aspects. And the woman that would surrender her femininity for the sake of finding a job or securing higher rank for themselves socially would be treated with compassion and understanding. Men would also treat such women “less than” who tries to become equal to them by her social ranking which would be considered OK for some. Meanwhile, in the town she was living, a man called Merouj was not among the loved ones in the town, Tsolvard recalls. He was forced to marry, he had four children, but he was known as f*g. They would defame him, they disliked him. Tsolvard also tells about another feminine man who was called “Didil Moukouch”. Didil means feminine / sissy in the local dialect. Although they would crack jokes about him, they wouldn’t persecute him, Tsolvard remembers the past in an affirmative voice. There were also operations for transsexuals in USSR. Tatev Margaryan, a relative descendant of Golubeva recounts: “The mother of my aunt (surgeon and endocrinologist Irina Vyacheslavovna Golubeva) was the first doctor to make the first surgery for changing person’s biological sex in USSR (in Moscow). I recall from my aunt’s stories that even after the surgery, they wouldn’t change people’s passports. People with “other” (other than heterosexual) sexual orientations and / or those born 6
with biological conditions / differences were afraid of visiting doctors as they could be put in jail thanks to that famous article (of the Criminal Code).” After conducting a surgery for a child of a functionary / official, Golubeva, according to the conjecture circulating in the family of Margaryans, was murdered by “falling under the train”, in order to secure privacy for the client. It is painful to mention that “naturally”, the case was silenced, and this hypothesis was not officially confirmed. Also, “naturally”, all her activities were under the cover of the aura of secrecy; even the members of the family wouldn’t really know what Golubeva was doing. Golubeva wrote articles about homosexuality and sexuality in “Ogonyok” journal at time.
The third Republic of Armenia In 1996 there were seven - and eight in the next year - cases of persecution in Armenia based on persons' same-sex sexual acts or sexual orientation, according to the 1999 report of Amnesty International. In 2001, one of the preconditions for Armenia to become a member of Council of Europe was to abolish the discriminatory article against gay men in the Penal Code of RA left as a heritage from the second Republic, to which Armenia agreed, and starting from the year of 2003, same-sex sexual behaviour is not a criminally punishable act in the Republic of Armenia. The first trial to establish the first LGBT organisation in Armenia took place in October 2003. It was named GLAG (Gay and Lesbian Armenian Group).Yet, after few business meetings it was clear that the trial was unsuccessful.
It was in the twenty first century (October 2004) that Mother Armenia witnessed the “national scandal” that had to do with homosexuality. The leader of Armenian Aryan Union, Armen Avetisyan, proclaimed that he had a list containing the names of homosexual political leaders. He threatened to publish that list, if these officials wouldn’t first leave their offices, and then the country. His proclamation unleashed scandalous disputations, raised a lot of noise. Deputy Hakob Hakobyan, being inspired by Avetisyan’s threats, claimed that deputy Mher Shahgeldyan is homosexual, stressing that he could present some proof. He afterwards claimed that his house was set on fire by a gang of youth which had to do with his previous proclamation. “We For Civil Equality” NGO started operating since 2006. This was the first organisation in Armenia that would deal with LGBT persons’ issues and would work in the field of preventing the spread of HIV among men who have sex with men. “Public Information and Need of Knowledge” (PINK Armenia) NGO was born in 7
2007, whose mission also included providing information on HIV/AIDS and other sexually transmitted diseases and preventing their spread, as well as fighting against the discrimination based on sexual orientation.
Being a post-Soviet state, the Third Republic of Armenia is not yet wholly set as a democratic republic. Apart from having spaces in the field of legislative regulations, the issue has some social background as well: some professionals still advance scientific hypotheses influenced by the soviet propaganda by presenting these as definite theories, homophobia and discrimination are being spread on the institutional levels, too, both through various religious organisations (Armenian Apostolic Church included), state, professional and social diverse institutions. (5.1, 5.2, 6.1, 6.2
The current year (2012) 2012 is not one of the best years of Armenian history. Apart from parliamentary elections with violations, ecological alarms and profanities, fascism and Nazism once more reminded us about their existence even in Armenia which sacrificed thousands of sons and daughters in WWII while fighting against these phenomena. The blowing up of D.I.Y. as well as the not less surprising support and backing of fascism have left a big black trace on Armenian nation and the civic society. Amnesty International organised a unique “Homophobia Olympics� in which Armenia deserved the shameful first place... the support of some high-ranking officials of the leading conservative Christian party, as well as several members of Armenian Revolutionary Party (Dashnaktsutyun) to fascist youth is as dangerous and ugly as the crime itself. Plus, the attack on the march organised by the occasion of World Day for Cultural Diversity for Dialogue and Development, proclaimed by the UN by extremists and ultranationalists. Some disinformation was spread concerning the day; like there was gay parade in Yerevan. Dozens of young individuals promoting xenophobia, homophobia, violence and intolerance tried to make the march fail by all means which, yet, thanks to the diligent response of the police, took place partially at least. Anyway, some remarkable progress has been marked in Armenia as well: apart from particular NGOs that would deal with the rights of LGBT citizens, the issue is also being addressed in other platforms. It has been the third year that Armenia joined the International Day Against Homophobia and Transphobia, as well as marked the Day of Silence, also public discussions are organised, training sessions are available to youth from time to time, and PINK Armenia, and then WFCE have signed memorandums with Armenia’s Human Rights Defender. Sociological surveys and research have been carried out, and the chilling breath of taboo on issues regarding sexual orientation and gender identity is sensed less and less, which is an important progression, too. Apart from that, on the occasion of the blowing up of D.I.Y., apart 8
from the worrisome and worthy-of-most-condemnation speeches (including those by some political leaders), there also were positive responses, criticism, proposals of help both on the local and international levels (7). The case of the bombing was also a sort of catalyst; it helped to strengthen the civic movement, it drew progressive and broad-minded people closer, and it paved some road for new projects and initiatives. The pub was unfortunately shut later, Tsomak had to leave Armenia, as they would constantly threaten her, and after a few attacks on the pub it was clear that the police and other state institutions were either powerless to protect their citizens, or they were reluctant to do so. Last but not least, it once more clearly proved that homophobia does exist in Armenia; it’s a real problem, and we need to properly address it both socially and legally! Sevak Kirakosyan
9
ԽՍՀՄ և ազատության ծնունդը 1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխության շնորհիվ նույնասեռականությունն ապաքրեականացվեց Ռուսաստանում և նրան պատկանող տարածքներում: Բոլշևիկ առաջնորդների գաղափարախոսության համաձայն, նույնասեռ և տարասեռ հարաբերությունները հավասար էին օրենքի առջև: 1930 թ. բժշկության ոլորտում մասնագետ Սերեյսկին Սովետական մեծ հանրագիտարանում գրում է. «Խորհրդային օրենսդրությունը չի ճանաչում այսպես կոչված հանցանքները` ուղղված բարոյականության դեմ: Մեր օրենսդրությունը, ելնելով հասարակության պաշտպանության սկզբունքից, պատիժ է նախատեսում միայն այն դեպքերում, երբ հոմոսեքսուալիստների հետաքրքրության առարկա են դառնում անչափահասները» (էջ 593): (1) Բացի նույնասեռական քաղաքացիների դեմ խտրականությունը վերացնելուց, բոլշևիկները նաև ծրագրում էին պաշտպանել աբորտի և բաժանվելու կանանց իրավունքները:
Ստալինն ու «Մեծ տեռորի» ժամանակները Ամենայնիվ, ստալինիզմի օրոք սոցիալական և իրավական առաջընթացը ոչ միայն կասեցվեց, այլև ետընթաց ապրեց. նույնասեռականությունը քրեականացվեց և նույնասեռական մարդկանց սկսեցին բանտարկել, աբորտներն էլ արգելվեցին: Նույնիսկ 1932 թ. թվով հինգերորդ Սեռական բարեփոխումների միջազգային կոնֆերանսը, որը ծրագրել էին իրականացնել Մոսկվայում, տեղափոխվեց Բռնո, Չեխոսլովակիա, քանզի ԽՍՀՄ-ում քաղաքական և սոցիալական հետապնդումներն ու ճնշումներն ավելի ու ավելի ցայտուն և անտանելի էին դառնում (2):
1933 թ. ԽՍՀՄ քրեական օրենսգրքում ներառվեց 121-րդ հոդվածը (ուժի մեջ մտավ 1934թ.), որը նախատեսում էր պատիժ «սոդոմականության» համար` հինգից ութը տարի, կախված «հանցագործության» «լրջության» աստիճանից: Ըստ պաշտոնական տվյալների, 1930-80 թթ. ընթացքում այս հոդվածով դատապարտվում էր տարեկան 500 – 1000 մարդ:
10
Այսպես կոչված «Մեծ տեռորի» ժամանակահատվածում (1937 -1938), որը նաև անվանում էին Եժովշինա (ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Եժովի ազգանունով), հարյուր հազարավոր նույնասեռականներ են ձերբակալվել, աքսորվել Սիբիր, շատերին մահվան են հասցրել` ծեծելով և մարմնական այլ պատիժներով ու բռնություններով: Հենց Եժովի եռանդուն գործունեությամբ էր, որ սկսեցին «պայքարել պեդերաստների դեմ»: Արևմտյան շատ մտավորականներ, երբ տեսան ԽՍՀՄ-ում ռեպրեսիայի աստիճանը, փոխեցին կոմունիզմին աջակցելու իրենց դիրքորոշումը: Հատկանշական է, որ Եժովին նույնպես հետագայում, ի թիվս այլ մեղադրանքների, մեղադրեցին հետերոսեքսուալ և հոմոսեքսուալ «հանցանքների» մեջ: Հետագայում, հաշվի առնելով նաև վկաների և նրա սեփական ցուցմունքները, հաստատվեց, որ նա ունեցել է նույնասեռ գրավչություն:
1940 թ. իր մահապատժից հետո Եժովն անհետանում է նաև այս նկարից (նկարի աղբյուրը՝ http://www.ww2incolor.com/sovietunion/Stalin+1_2.html)
Բրեժնևը, ձնհալը և ԽՍՀՄ վերջին տասնամյակները Լ. Բրեժնևի քարտուղարության օրոք գիտության և բժշկության ոլորտի մի շարք գործիչներ սկսեցին հանրայնորեն պաշտպանել հոդված 121-ի` ԽՍՀՄ քրեական օրենսգրքից հեռացնելու գաղափարը: Ահա մի հատված 1973 թ. Միխաիլ Շարգորոդսկու և Պավել Օսիպովի հեղինակած քրեական իրավունքի մի դասագրքից. «Սովետական իրավական գրականության մեջ ոչ մի անգամ փորձ 11
չի արվել ամուր գիտական հիմքով հաստատել ինքնակամ արվամոլության դեպքում պատասխանատվության կանչելը, իսկ միակ փաստարկը, որ սովորաբար նշում են (սուբյեկտի բարոյական այլասերվածությունը և նրա կողմից սոցիալիստական բարոյականության կանոնների խախտումը) հնարավոր չէ ճանաչել որպես հիմնավոր, քանի որ անհատի բացասական որակները չեն կարող նրան քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հիմք ծառայել, իսկ արարքի անբարոյականությունը բավարար չէ այն հանցավոր հայտարարելու համար: … կան լուրջ կասկածներ արվամոլության համար անվերապահորեն քրեական պատասխանատվության պահպանման նպատակահարմարության վերաբերյալ»: (3)
Սեռական բնույթի հանցագործությունների ուսումնասիրությունների ոլորտում մասնագետ պրոֆեսոր Ալեքսեյ Իգնատովը 1979 թ. ԽՍՀՄ Ներքին գործերի նախարարության ղեկավարությանը հղած մի գրության մեջ նույնպես արդարացնում էր 121-րդ հոդվածի վերացման անհրաժեշտությունը:
ԽՍՀՄ-ում նույնասեռականությունը քրեականացնող օրենսդրության վերաբերյալ ԽՍՀՄ վաստակավոր արտիստ, դերասան Ֆաինա Ռանևսկայան արտահայտվել է այսպես. «Ի՞նչ երկիր է սա, եթե մարդը նույնիսկ սեփական հետույքը չի կարող տնօրինել» (“что же это за страна, где человек не может распорядиться даже собственной жопой?”):
1981 թ. Լեյպցիգում կայացած Սոցիալիստական երկրների սեռաբան (սեքսոլոգ) գիտնականների նիստի ժամանակ Գերմանիայի Ժողովրդավարական Հանրապետության հայտնի սեռաբան Զիգֆրիդ Շնաբլը բարձրացրել էր հականույնասեռական օրենսդրության և դրա անթույլատրելիության հարցը (այն ժամանակվա դրությամբ սոցիալիստական ճամբարի միայն երկու երկրներում էր, որ կային նման հոդվածներ` ԽՍՀՄ-ում և Ռումինիայում):
1982 թ. «Սովետական պետություն և իրավունք» ամսագրում այս թեմայով հոդված հրատարակելու անհաջող փորձ ձեռնարկեց հայտնի սեռաբան Իգոր Կոնը:
12
2005 թ. Սեռական առողջության համաշխարհային ասոցիացիան (World Association for Sexual Health) Կոնին սեռականությանն իր կողմից արված բացառիկ ներդրումների համար շնորհեց Ոսկե Շքանշան: (Նկարի աղբյուրը՝ http://www.hse.ru/en/org/persons/241 14770)
ԽՍՀՄ-ում առաջին կազմակերպությունը Նույնասեռականներին աջակցող և օգնող առաջին կազմակերպությունը հիմնվել էր դեռևս ԽՍՀՄ օրոք, 1984 թ., այն ժամանակվա Լենինգրադում (այսօր` Սանկտ Պետերբուրգ). երեսուն լենինգրադցիներ միասնական ջանքերով ստեղծել էին «Գեյ լաբորատորիա» անունով մի կազմակերպություն: Վերջինիս միջոցով նրանք կարողանում են կապնվել ֆիննական գործընկերների հետ, մշակել ՁԻԱՀ-ին հակազդելու պրոֆիլակտիկայի առաջին ծրագիրը: Քանի որ նույնասեռականությունը քրեորեն պատժելի արարք էր, ԽՍՀՄ նույնասեռականներն ապրում էին վախի մթնոլորտում: Ոչ ոք էլ չէր կարող մշտական զուգընկեր ունենալ, քանզի երկուսն էլ կձերբակալվեին: Սրա հետևանքով նրանք ստիպված էին զուգընկերներ գտնել հանրային զուգարաններում, առանձին ամառանոցներում և այլ վայրերում: Մեկանգամյա չպաշտպանված սեռական հարաբերությունների հետևանքով աճեց սեռական ճանապարհով փոխանցվող վարակների թիվը: Քանի որ նույնասեռ հարաբերությունների համար քրեական պատասխանատվություն էր նախատեսված, նույնասեռականները և տղամարդկանց հետ սեռական հարաբերություն ունեցող ոչ նույնասեռական տղամարդիկ չէին ցանկանում դիմել ոչ մի տեսակի հիմնարկի կամ մասնագետի օգնության: Այսպիսով, նրանք թակարդված էին ծանր մի իրականության մեջ. անհատի կյանքն անտանելի էր նման իրավիճակի պատճառով, ինչպես նաև առկա էր վտանգ հասարակության համար, քանզի սեռավարակներն ավելի էին տարածվում: Վտանգված էր թե՜ քաղաքացին, թե՜ հանրային առողջությունը: «Լաբորատորիան» փորձում էր փոխել իրավիճակը, կանխարգելել վարակների հետագա տարածումը, օգնություն ցուցաբերել խոցելի խմբերին: Ինչևէ, կազմակերպության գործունեությունը կասեցվեց, երբ Պաշտպանության պետական կոմիտեն նրանց քաղաքական և գաղափարախոսական բնույթի մեղադրանքներ ներկայացրեց, ինչից հետո խմբի 13
անդամները ենթարկվեցին տարբեր տեսակի ճնշումների: Այսպիսով, խտրական օրենսդրության հետևանքով քաղաքացիների կյանքի թե´ անհատական, թե´ հասարակական ոլորտում էր, որ առաջ եկան մի շարք խնդիրներ, բարդություններ:
Կոմունիստական բոլոր երկրներում ԼԳԲՏ մարդկանց արգելված էր թե´ սոցիալական, թե´ քաղաքական ասոցիացիաներ հիմնադրելը, իսկ ԼԳԲՏ թեմաներով նյութեր հրատարակելն արգելված էր: Հաճախ, հատկապես 1950 – 60-ական թթ. նույնասեռականներին դատապարտում էին, ազատում աշխատանքից, բանտարկում, արտաքսում կամ աքսորում, որոշ դեպքերում ամորձատում և նույնիսկ մահապատժի էին ենթարկում: Իրավիճակը դեպի լավը փոփոխվեց քսաներորդ դարի վերջում, ինչպես որ աշխարհի այլ երկրներում, այնպես էլ` նախկին ԽՍՀՄ տարածաշրջանում և սոցիալիստական ու կոմունիստական տարբեր երկրներում:
Կոմունիստական երկրներում ահռելի նշանակություն ունեին արտադրողականության և կայունության գաղափարները, իսկ սեռական փոքրամասնությունները դիտարկվում էին որպես ոչ արտադրողական և ոչ հարմարվողական: Տղամարդու կանացիությունը կոմունիստները հաճախ կապում էին շքեղ կենսակերպի, անգործության և բուրժուական կամ վերին դասերի կենսակերպի ու արժեքների հետ: Կանացի տղամարդկանց և նույնասեռականներին ստիպում էին մասնակցել «վերակրթական» ծրագրերի, ինչը ներառում էր ստիպողական աշխատանք, կոնվերսիոն թերապիա, հոգեմետ (պսիխոտրոպ) դեղամիջոցների կիրառում, բանտարկություն հոգեբուժարաններում:
ՀՍՍՀ պատմությունից Քանի որ Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունը (ՀՍՍՀ) հանդիսանում էր Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության (ԽՍՀՄ) անդամ, իսկ Միության «մայր աթոռը» Մոսկվան էր, ապա ՀՍՍՀ նունյասեռ պատմությունն ավելի լավ հասկանալու համար պետք է լավ քննենք ԽՍՀՄ պատմության նույնասեռ էջերը:
Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության նույնասեռ քաղաքացիների հետապնդումների և կյանքի մասին տեղեկությունների չնչին պատառիկներ են դեռևս, որ այսօր հասանելի են հանրությանը:
14
1920 – 1936 ՀՍՍՀ-ում նույնասեռականությունը իրավականորեն դատապարտելի չէր: Իսկ 1936 թ.-ից սկսած 116-րդ հոդվածն էր, որ նոր օրենսգրքով դատապարտում էր նույնասեռ հարաբերությունները երկու տղամարդկանց միջև: Սերգեյ Փարաջանովը, որ հայտնի ԼԳԲՏ հայերի ցուցակում կարևոր դիրք է զբաղեցնում, երկու անգամ (1948 և 1974 թթ.) դատապարտվել է հենց այս հոդվածով:
Այսօր հանրությանը հասանելի են դարձել Չարենցի հոմոէրոտիկ բնույթի բանաստեղծությունները, ուստի կարելի է ենթադրել, որ նրա նկատմամբ բռնություններն ու ճնշումները կարող էին ունենալ ոչ միայն քաղաքական և գաղափարախոսական հիմքեր, այլև սեռական ենթատեքստ:
Սովետական Հայաստանում, երբ ինչ-որ մեկի նույնասեռական սեռական կողմնորոշման մասին բամբասանքներ էին պտտվում, հիմնականում ասում էին, որ «ասյինչը վատ / կեղտոտ մարդ է»՝ խուսափելով կիրառել համապատասխան եզրույթներ: «Վատ» մարդկանցից ջանում էին հեռու մնալ և մյուսներին էլ նույնն էին խորհուրդ տալիս:
52-ամյա Կարինեն պատմում է հետևյալը. «Իմ երիտասարդության ժամանակ
գեյերին, լեսբուհիներին և տրանսգենդերներին վերաբերվում էին շատ վատ: Այդպիսի մարդիկ հիմնականում աշխատում էին թաքուն ապրել: Իմ շրջապատում եղել են թե՜ գեյեր և թե՜ լեզբուհիներ: Ես նրանց վերաբերվել եմ նորմալ և հանդուրժող եմ եղել, սակայն դրա մասին գիտեին շատ քչերը, քանի որ դա առաջացնում էր ագրեսիա համարյա բոլոր մարդկանց մոտ: «Երբ «այլ» սեռական կողմնորոշմամբ մարդիկ գալիս էին մեր տուն, ամեն ինչ
անում էինք, որ մեր ծնողները չիմանան՝ հակառակ դեպքում կարգելեին շփումը: Այդ թվերին հասարակությունը շատ ագրեսիվ և բացասական էր ընդունում այդպիսի մարդկանց՝ նրանց ընկալելով որպես անբարոյական աշխարհի մի մաս»:
Ինչևէ, տղամարդ տրանսգենդերների դեպքում կար հանդուրժողականության որոշակի մակարդակ: Այսպես, Լոռվա մարզի բնակչուհի Ցոլվարդը (անունը փոխված է) նշում է, որ իրենց հարևանուհիներից մեկը, որը տրանսգենդեր էր և կենսաբանորեն լինելով իգական սեռի, հասարակայնորեն ապրում էր որպես տղամարդ, ընդունված էր հենց որպես տղամարդ: Իրեն դիմում էին իր տղամարդու անունով, չնայած հետևից էլ երբեմն անվանում էին «որձուկ Սիրուշ»: Եվ սա՝ 1960-ականներին, Լոռվա մարզում: Այս իրավիճակի բանական մի բացատրություն ավելի շատ փոխկապակցված է գենդերի, քան թե 15
հանդուրժողականության և ընդունելու հետ. շատ մշակույթներում, հատկապես քիչ թե շատ գյուղական համայնքներում կանայք ավելի սահմանափակ հնարավորություններ ունեին շատ ոլորտներում: Աշխատանք գտնելու կամ սոցիալական ավելի բարձր կարգավիճակ ձեռք բերելու համար իր կանացիությունը զոհող կնոջը վերաբերվում էին կարեկցանքով և ըմբռնումով: Տղամարդիկ նման կանանց նաև վերաբերվում էին որպես իրենցից ավելի ցածր կարգավիճակ ունեցող մեկին, որը փորձում էր իրենց հավասարվեր իր սոցիալական կարգավիճակով, ինչը ոմանց համար ընդունելի էր:
Միևնույն ժամանակ, իր ապրած քաղաքում բնակիչների անբարյացակամությանն էր արժանացել Մերուժ անունով մեկը, հիշում է Ցոլվարդը: Նրան ստիպել էին ամուսնանալ, ուներ չորսը երեխա, սակայն հայտնի էր որպես գ**թ: Անարգում էին, չէին սիրում:
Ցոլվարդը նաև պատմում է մեկ այլ կանացի տղամարդու մասին, որին անվանում էին դիդիլ Մուկուչ: Դիդիլ տեղական բարբառով նշանակում է «ղզիկ» (կանացի, ոչ առնական տղամարդ): Չնայած նրան ձեռք էին առնում, ամենայնիվ չէին հալածում, բռնություն չէին գործադրում, անցյալը հաստատակամորեն վերհիշում է Ցոլվարդը:
ԽՍՀՄ-ում նաև եղել են տրանսսեքսուալների վիրահատություններ: Տաթև Մարգարյանը պատմում է. «Իմ քեռակնոջ մայրը (վիրաբույժ և էնդոկրինոլոգ Իրինա Վյաչեսլավլովնա Գոլուբեվա) Խորհրդային Միությունում սեռափոխության առաջին վիրահատություն անցկացնող բժիշկն է եղել (Մոսկվայում): Քեռակնոջս
պատմություններից հիշում եմ, որ նույնիսկ վիրահատությունից հետո էլ մարդկանց անձնագրերը չէին փոխում, որ «այլ» սեռական կողմնորոշում կամ կենսաբանական տարբերություններով ծնված մարդիկ վախենում էին գնալ բժշկի, քանի որ հայտնի հոդվածով նրանց կարող էին բանտարկել»: Մի չինովնիկի երեխայի վիրահատելուց հետո Գոլուբեվային, ըստ Մարգարյանների ընտանիքում պտտվող վարկածի, գնացքի տակ են գցել` գաղտնիությունն ապահովելու համար: Ցավով կարելի է նշել՝ «բնականաբար», դեպքը ծածկադմփոցի է ենթարկվել, և այս վարկածը չի ապացուցվել պաշտոնապես: Նաև, «բնականաբար», այս ամենը գաղտնիության մեծ աուրայով էր ծածկված, և նույնիսկ ընտանիքի անդամները չգիտեին, թե Գոլուբեվան ինչով էր զբաղվում: Ժամանակին Գոլուբեվան նույնասեռականության և սեռականության մասին հոդվածներ է գրել «Օգոնյոկ» ամսագրում:
16
Հայաստանի երրորդ Հանրապետությունը 1996 թ. Հայաստանում գրանցվել է յոթը, իսկ հաջորդ տարում` չորսը հետապնդման դեպք` կապված հետապնդվողների նույնասեռ սեռական հարաբերությունների հետ, ըստ Amnesty International-ի 1999 թ.-ի զեկույցի: 2001 թ. Եվրոպայի Խորհուրդ մտնելու նախապայմաններից էր ՀՍՍՀ-ից ժառանգություն ստացած խտրական 116-րդ հոդվածի հեռացումը, ինչին Հայաստանը համաձայնվեց, և 2003 թվականից ի վեր նույնասեռ սեռական հարաբերությունը քրեորեն պատժելի արարք չէ Հայաստանի Հանրապետությունում:
2003 թ. հոկտեմբերին Հայաստանում առաջին հայկական ԼԳԲՏ կազմակերպությունը հիմնադրելու փորձ է ձեռնարկվել: Կազմակերպությունը նախապես կոչվել է GLAG (Gay and Lesbian Armenian Group): Սակայն մի քանի աշխատանքային հանդիպումից հետո պարզ էր դարձել, որ փորձն անհաջող էր:
Քսանմեկերորդ դարում էր (2004 թ. հոկտեմբեր), երբ Մայր Հայաստանը վկա եղավ նույնասեռականության հետ կապված «ազգային սկանդալին»: Հայ արիական միության առաջնորդ Արմեն Ավետիսյանը հայտարարել էր, թե իրեն մոտ կար նույնասեռ քաղաքական գործիչների անունները պարունակող մի ցուցակ: Նա սպառնում էր հրապարակել այդ ցուցակը, եթե այդ գործիչները սկզբում չլքեին իրենց պաշտոնները, հետո էլ` չհեռանային Հայաստանից: Նրա հայտարարությունը սկիզբ դրեց աղմկահարույց վիճաբանությունների, մեծ սկանդալ և աղմուկ բարձրացրեց: Պատգամավոր Հակոբ Հակոբյանը, ոգեշնչվելով Ավետիսյանի սպառնալիքներից, հայտարարեց, թե պատգամավոր Մհեր Շահգելդյանը նույնասեռական է` ընդգծելով, թե ապացույցներ կարող է ներկայացնել: Հետո էլ նա հայտարարեց, թե իր տունը կրակի էր մատնել երիտասարդների մի խումբ, ինչը կապված էր իր վերոնշյալ հայտարարության հետ:
2006 թ.-ից սկսեց գործել «Մենք հանուն քաղաքացիական հավասարության» հասարակական կազմակերպությունը: Սա առաջին կազմակերպությունն էր Հայաստանում, որ ԼԳԲՏ մարդկանց հարցերով էր զբաղվում և աշխատում էր տղամարդկանց հետ սեռական հարաբերություններ ունեցող տղամարդկանց շրջանում ՄԻԱՎ-ը կանխարգելելու ուղղությամբ:
17
2007 թ.-ին ծնունդ առավ «Հանրային տեղեկատվություն և գիտելիքի կարիք» հասարակական կազմակերպությունը՝ հայտնի որպես ՓԻՆՔ (ըստ անգլերեն հապավման, որը գալիս է անգլերեն անվանումից. Public Information and Need of Knowledge), որի առաքելության մեջ ևս մտնում էր ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի և այլ սեռավարակների վերաբերյալ տեղեկատվություն տալը և դրանց տարածումը կանխարգելելը, ինչպես նաև սեռական կողմնորոշման հիմքով խտրականության դեմ պայքարելը:
Որպես ետխորհրդային երկիր, Հայաստանի երրորդ Հանրապետությունը դեռևս ամբողջապես չի հաստատվել որպես ժողովրդավարական հանրապետություն: Բացի նրանից, որ օրենսդրական կարգավորումների դաշտում մեծ բացեր կան, խնդիրը նաև սոցիալական բնույթի է. որոշ մասնագետներ դեռևս առաջադրում են սովետական պրոպագանդայից ազդված գիտական վարկածներ` դրանք ներկայացնելով որպես միանշանակ տեսություններ, հոմոֆոբիա և անհանդուրժողականություն տարածվում է նաև ինստիտուցիոնալ մակարդակով թե´ կրոնական տարբեր կազմակերպությունների (այդ թվում` Հայ առաքելական եկեղեցու), թե´ կառավարական, թե´ հասարակական ու մասնագիտական տարաբնույթ ինստիտուտների կողմից: (5.1, 5.2, 6.1, 6.2)
Ներկա տարին 2012 թվականը հայոց պատմության համար լավագույն տարիներից չէր: Բացի ընտրախախտումներով խորհրդարանական ընտրություններից, բնապահպանական ահազանգերից ու անօրինություններից, ֆաշիզմն ու նացիզմը նորից հիշեցրին իրենց գոյության մասին նույնիսկ Հայաստանում, որը հազարավոր զավակներ ու դուստրեր է տվել Երկրորդ Աշխարհամարտում հենց նույն այդ երևույթների դեմ մարտնչելիս: D.I.Y.փաբի պայթեցումը, ինչպես նաև դրան հետևող ոչ պակաս զարմացնող սատարումը և ֆաշիզմին ու անհանդուրժողականությանն աջակցումը մեծ սև հետք թողեցին հայ ազգի, ինչպես նաև հայ քաղաքացիական հասարակության վրա: Amnesty International-ը կազմակերպեց ուրույն «հոմոֆոբիայի օլիմպիադա», որտեղ Հայաստանն արժանացավ ամոթալի առաջին տեղին... իշխող կուսակցության բարձրադիր որոշ պաշտոնյաների, ինչպես և մի շարք դաշնակցականների աջակցությունը ֆաշիստ երիտասարդներին պայթյունի չափ վտանգավոր ու տգեղ է: Դրան գումարվեց նաև ՄԱԿ-ի կողմից հաստատված Մշակութային բազմազանության օրվա կապակցությամբ կազմակերպված շքերթի վրա հարձակումը ծայրահեղականների և ուլտրանացիոնալիստների կողմից: Ի սկզբանե ապատեղեկատվություն էր տարածվել, թե Երևանում գեյ շքերթ է անցկացվելու: Այլատյացություն, նույնավախություն (հոմոֆոբիա), բռնություն և անհանդուրժողականություն քարոզող տասնյակ երիտասարդներ ամեն գնով 18
փորձեցին ձախողել քայլերթը, որը, շնորհիվ ոստիկանների օպերատիվ աշխատանքի և ջանքերի, ամենայնիվ կայացավ:
Այնումենայնիվ, Հայաստանում գրանցվում է նաև մեծ առաջընթաց. բացի ԼԳԲՏ քաղաքացիների իրավունքներով զբաղվող մասնավոր հասարակական կազմակերպություններից, խնդիրը նաև արծարծվում է այլ հարթակներում: Արդեն երրորդ տարին է, ինչ Հայաստանը տոնում է Հոմոֆոբիայի և տրանսֆոբիայի դեմ միջազգային օրը, միանում Լռության օրվան, կազմակերպվում են հանրային քննարկումներ, դասընթացներ, ՓԻՆՔ Արմենիան, այնուհետ` ՄՀՔՀ-ն հուշագիր է կնքել Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի հետ: Իրականացվել և իրականացվում են սոցիոլոգիական հետազոտություններ, ուսումնասիրություններ, և սեռական կողմնորոշման, գենդերային բազմազանության թեմաների շուրջ տաբուի սառնաղբյուր շունչը գնալով ավելի ու ավելի նվազ է զգացվում, ինչը ևս կարևոր առաջընթաց է: Բացի դրանից, նույն D.I.Y.-ի պայթյունի կապակցությամբ բացի սահմռկեցուցիչ ու խստագույն դատապարտության արժանի ելույթներից (այդ թվում` քաղաքական գործիչների կողմից), եղան նաև դրական արձագանքներ, քննադատություն, օգնելու առաջարկներ թե՜ տեղական, թե՜ միջազգային հարթակներում (7):
Պայթեցման դեպքը նաև հանդիսացավ կատալիզատոր` օգնելով ամրացնել քաղաքացիական շարժումը, ավելի միահամուռ դարձրեց առաջադեմ և լայնախոհ ակտիվիստներին և հիմք դրեց նոր ծրագրերի, նախաձեռնությունների: Իսկ D.I.Y.ը դեքպից հետո որոշ ժամանակով նոր թափով շարունակեց իր գործունեությունը` պահպանելով ազատականության և հավասարության որոշ իմաստով բաստիոնի իր տիտղոսն ու դերը: Ցավոք, փաբը հետո փակվեց, Ծոմակը ստիպված Հայաստանից դուրս գնաց, քանզի նրան անվերջ սպառնում էին, մի քանի անգամ փաբի վրա հարձակումից հետո ակնհայտ էր, որ ոստիկանությունն ու այլ պետական ինստիտուտներ կամ անկարողունակ են պաշտպանել քաղաքացիներին, կամ էլ ցանկություն չունեին դա անելու: Դեպքը ևս մեկ անգամ պարզ դարձրեց, որ հոմոֆոբիա Հայաստանում իրոք գոյություն ունի. դա իրական խնդիր է, և մենք թե՛ սոցիալապես, թե՛ իրավականորեն պետք է անդրադառնանք խնդրին:
Հ.Գ. հոդվածում որոշ դեպքերում գործածվել են «հոմոսեքսուալիստ» և «արվամոլ» եզրույթները, որի նպատակն էր նյութը ներկայացնել պատմական կոլորիտով հանդերձ: «Հոմոսեքսուալ» միջազգային եզրույթին համարժեք ընդունելի, ոչ խտրական հայերեն եզրույթը «նույնասեռական»-ն է:
Սևակ Կիրակոսյան 19
(1) - http://libertyandsocialism.org/2011/07/19/soviet-homophobia/ (2) - http://www.cbmh.ca/index.php/cbmh/article/view/637/634 (3) - http://community-2.webtv.net/@HH!F7!13!C119FECB78D2/westernmind/ REICHOFFICE/ (4) - http://en.wikipedia.org/wiki/Socialism_and_LGBT_rights (5.1) - http://assembly.coe.int/ASP/Doc/XrefViewHTML. asp?FileID=18940&Language=EN#footnote-1630122
(5.2) - http://www.armenianweekly.com/2012/05/21/ letter-you-cannot-threaten-condone-orenact-violence-against-lgbt-armenians/
(6.1) - http://araratian-tem.am/qpage.php?id=93 (6.2) - http://tert.am/am/news/2012/05/16/samvel-khudoyan/ (7) - http://www.armenianweekly.com/2012/03/23/hovannesian-arf-has-no-phobias/
Օգտագործված այլ աղբյուրներ / Other used sources: http://www.regioncentre.ru/generation/publications/publication8/ http://www.cbmh.ca/index.php/cbmh/article/view/637/634 http://en.wikipedia.org/wiki/Socialism_and_LGBT_rights http://books.google.com/books?id=ygJ1RG0PQ70C&pg=PA330&lpg=PA330&dq=19 81+leipzig+Socialist+Sexologist&source=bl&ots=Vt0rj_V1me&sig=YKsz-TBKmvWoKWfeHdnbxaJJ9A&hl=en&sa=X&ei=G9LDT4T4DoaeiQKs9oWxCA&ved=0CE kQ6AEwAA#v=onepage&q=1981%20leipzig%20Socialist%20Sexologist&f=false
20