architectuur & stadsontwerpen A Professor Poelslaan 3C 3028 EP Rotterdam
T +31 (0)10 – 75 264 75 M +31 (0)6 – 222 877 69
E info@sandersmoes.nl I www.sandersmoes.nl
de vakman centraal
Het project ‘De Vakman Centaal’ haalde een 1e prijs met de prijsvraag Zo Wil Ik Wonen, de prijsvraag was uitgeschreven door BNA / NEPROM / Nederland Wordt Anders > www.zowilikwonen.nl _ Deze publicatie is geschreven en samengesteld door Sander Smoes > Smoes Ontwerpen te Rotterdam > www.sandersmoes.nl > www.devakmancentraal.nl > © september 2010, herziende versie januari 2012 _ De inhoud van deze publicatie is samengesteld op basis van de originele tekst, ingezonden bij de prijsvraag ‘Zo Wil Ik Wonen’, uitgeschreven door NEPROM, BNA en Nederland Wordt Anders en het ontwerp voor de afstudeeropgave aan de TU Delft - Studio ExploreLab Veldacademie Oud Charlois. _
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Project ‘De Vakman Centraal’ Wonen voor nu, of wonen voor later? Waar woon je en waar werk je? Hoe woon je en hoe werk je? En waar wil je dat doen? Ben je wel eens thuis, of ben je altijd thuis? De visie en strategie van het project ‘De Vakman Centraal’ geeft hierop een antwoord! ‘De Vakman Centraal’ vervlecht de functies wonen met ateliers en werkplaatsen voor kleinschalige bedrijvigheid. Hiermee streeft het onderzoek naar multifunctionaliteit in woonwijken, waarbij de kwaliteit van de woonomgeving wordt versterkt door diversiteit. De functiemenging komt direct ten goede voor de huidige bewoner van de woonwijk. Gedurende de hele dag wordt er immers zorg gedragen voor een levendigheid in deze wijken, waar dat nu nog veelal ontbeert of waar de levendigheid versterkt moet worden. Zo wordt het leven, wonen, werken, vermaken, leren, wandelen, genieten, lachen en oud worden in de eigen woonwijk wel heel gemakkelijk.
architectuur & stadsontwerpen
3
-redno keoz
neprewtnosdats & ruutcetihcra
onderzoek
architectuur & stadsontwerpen
ed‘ -kav nam -nec ’laart neprewtnosdats & ruutcetihcra
‘de vakman centraal’ architectuur & stadsontwerpen
7
ONS NORMALE DAGELIJKSE RITME VAN LEVEN
0:00 Ritme van wonen
24:00
+
0:00
24:00
Ritme van werken
>
0:00
24:00
Ritme van wonen met werken neprewtnosdats & ruutcetihcra
Onderzoek ‘De Vakman Centraal’
Een bloeiende en leefbare woonwijk door wonen met kleinschalige stedelijke bedrijvigheid in de eigen woonwijk ruimte te geven.
Functies en doelgroepen
Ons normale dagelijkse ritme van leven en ons dagelijkse werk en behoeftes. In Nederland vinden we relatief veel ambachtelijke bedrijven. Ze zijn onmisbaar in onze economie. De variëteit en diversiteit zorgen er voor dat het levendigheid brengt in onze maatschappij en dus ook in de wijken van onze steden waarin we wonen. De bedrijven vallen onder de kleinschalige stedelijke sector en komen veel in woonwijken voor. Kenmerkend voor stedelijke bedrijven is dat ze, zoals de naam al zegt in de regel kleinschalig van opzet zijn. Deze bedrijven passen moeiteloos in binnenstedelijke situaties en geven het wonen een meerwaarde. Termen die de kracht duiden voor deze bedrijven zijn; vakmanschap, ondernemerschap en klantgerichtheid. Hierdoor staan deze bedrijven dicht bij de mensen en het werk dat wordt verricht en de producten die worden gemaakt zijn herkenbaar voor een grote groep. Het werk bij een dergelijk bedrijf heeft een arbeidsintensief karakter, hierdoor zorgen deze bedrijven voor veel werkgelegenheid. Omdat we deze bedrijven vooral vinden in binnenstedelijke gebieden komt deze werkgelegenheid in zijn geheel toe aan de bewoner van de woonwijken. In veel wijken van de verschillende steden in Nederland woont veel arbeidspotentieel dat niet erg hoog is opgeleid, maar wel het vakmanschap en ambacht in het bloed heeft zitten. >
architectuur & stadsontwerpen
9
Een aantal van deze wijken zijn gekenmerkt als probleemwijk en achterstandswijk of hebben het predicaat kansenzone. Ook de termen prachtwijk en krachtwijk worden veel gebruikt om de problematiek in de wijken te verbeelden. Door dit stempel is het vaak lastig of onmogelijk voor het arbeidspotentieel uit de wijken om daadwerkelijk hun vak uit te oefenen. Ze krijgen immers niet of nauwelijks de ruimte of worden niet gefaciliteerd door de benodigde werkplaatsen en ateliers die nodig zijn voor het uitoefenen van het vakmanschap. Lukt het ze wel om te starten, dan zijn het florerende bedrijven die de wijk verfraaien en versterken ze hun woongemeenschap. Als we spreken over de kleinschalige stedelijke bedrijvigheid dan bedoelen we bijvoorbeeld de horlogemaker en de glasblazer, maar ook de kapper, schoonheidsspecialist en de pedicure. De bedrijvigheid strekt zich verder uit van boekbinder tot de maquettebouwer, van de goud- en zilversmid tot aan de schoenmaker, de glazenier, de opticien en de meubelmaker. Genoeg bedrijven waar we alle dagen van de week gebruik van maken en ze het liefste vinden om de hoek in de eigen woonwijk, zodat we er niet te ver voor hoeven reizen. Bedrijven die dan ook uitermate geschikt zijn in binnenstedelijke situaties. Her en der, verspreid in de woonwijken, vinden we veel van deze bedrijven, maar door de verspreiding is er verder geen echte samenhang of versterking tussen de bedrijven onderling in de wijken. De kleinschalige stedelijke sector is een belangrijke voor de werkgelegenheid van een stad. Het is bovendien een dynamische sector die door zijn verscheidenheid de stad kleur geeft. De meeste beroepen zijn te noemen onder het ambacht en vakmanschap. Het werk staat voor kwalitatief handwerk of vakwerk. Vakmanschap laat zich zien doordat er producten worden gemaakt en diensten
neprewtnosdats & ruutcetihcra
worden geleverd die veelal uit handarbeid bestaat. Met veel inzet en energie, vanuit eigen expertise en kracht, worden in kleine schaal producten gemaakt en diensten geleverd. Het ondernemerschap uit zich door de kleinschalige opzet en grote inzet van de eigenaar van het bedrijf, eventueel met een of meerdere werknemers, waarbij de focus van het ondernemen zich richt op het product of dienst die er gemaakt of geleverd wordt. De klant staat hierbij altijd voorop. Over het algemeen worden unieke producten geproduceerd. Door de veranderende samenleving en opkomst van nieuwe technologieĂŤn denken veel mensen dat het ambachtswerk in mindere mate aanwezig is en dat we er zonder kunnen, maar niets is minder waar. Als je je realiseert hoeveel mensen met geschoold handwerk zijn of haar geld verdienen, dan zien we dat het ambacht breed vertegenwoordigd is in onze maatschappij. Zeker in tijden dat het economisch minder gaat, zien we dat veel mensen hun huisraad laten repareren, in plaats van deze te vervangen voor nieuwe. Hier is de vakman uit de wijk dan weer voor nodig. We spreken dan bijvoorbeeld over het werk van een timmerman, die zorg draagt voor wijkherstel of meubels kan maken en herstellen of een stoelmatter die de oude keukenstoelen weer nieuw leven in blaast. Maar ook een fietsenmaker die op de wijk is georiĂŤnteerd of een bedrijfje dat kapotte kleding herstelt. Natuurlijk zijn er de laatste jaren ook verscheidene nieuwe beroepen binnen de kleinschalige stedelijke sector ontstaan. Bijvoorbeeld in de uiterlijke verzorging, zoals de kapper, de schoonheidsspecialist, de pedicure en de nagelstudio. Aansluitend aan de nieuwe technologie zien we in deze moderne >
architectuur & stadsontwerpen
13
neprewtnosdats & ruutcetihcra
sectoren ook het vakmanschap ontstaan bij de beroepen als een webdesigner, de websitebouwer, de pc-reparateur, maar ook de zonnecollectorspecialist. Al deze werkzaamheden moeten met passie worden gedreven en met de hand worden gemaakt en gedaan. Dit illustreert de dynamiek die in dit werk te vinden is. De behoefte van producten en diensten zal in de toekomst niet afnemen, dus deze bedrijven en ook het werk uit de ambachtsbedrijven zullen blijven bestaan. Volgens het Hoofdbedrijf Ambachten werken er momenteel in Nederland ruim 900.000 mensen bij circa 225.000 verschillende ambachtsbedrijven. Deze bedrijven zijn veelal gesitueerd in kleine werkplaatsen en ateliers aan huis in woonwijken waar de vraag en aanbod dicht bij elkaar liggen en hand in hand gaan met elkaar. <
architectuur & stadsontwerpen
15
Vervlechting van de functies wonen met werken De vraag die je nu kunt stelen is op wat voor manier deze kennis van het vakmanschap en de kleinschalige bedrijvigheid een versterkende rol kan gaan spelen in binnenstedelijke woonsituaties. Door in woonwijken de functies wonen met kleinschalige stedelijke bedrijvigheid binnen het ambacht en vakmanschap te vervlechten, wordt er zorg gedragen voor meer levendigheid in deze wijken. Deze vervlechting, van de functies wonen met werken, levert een verbetering op van het woonklimaat, maar er wordt ook een impuls gegevens aan de werkgelegenheid. Dit resulteert weer in een goede wijkeconomie. Zowel het wonen als het werken spelen zich af rondom de eigen woning en in de eigen wijk, waardoor er sprake is van toenemende levendigheid. Als gevolg daarvan ontstaat er een grotere sociale controle. Hierdoor zal ook de veiligheid in de wijk toenemen. Het gebruik van de wijk gedurende de dag neemt immers toe. Het kennis- en opleidingsniveau van de bewoners van veel wijken sluit veelal aan bij het ambacht en het vakmanschap. VERVLECHTING VAN DE FUNCTIES WONEN MET WERKEN
+ Wonen
+ Werkplaats / atelier / etalage
> Faciliteitenzone / ontsluiting > met doorgangen naar de binnenhoven neprewtnosdats & ruutcetihcra
Ook zie je dat in veel steden de creatieve sector wordt ingezet als motor voor de stedelijke economie en groei. Kunstenaars worden, vaak in woonwijken, gefaciliteerd met werkruimtes. Door in de wijk werkgelegenheid uit de kleinschalige stedelijke sector en de maakindustrie uit te bouwen en te vergroten zal dat een welkome aanvulling zijn op de creatieve activiteiten die nu al in veel wijken aanwezig is. Het werken zal vorm moeten krijgen in deze nieuwe economische drager. Door het mengen van de functies, wonen met werken, ontstaat er een continu gebruik van de wijk. We gaan op deze manier van de mono-functionele woonwijk naar meervoudig gebruik in de wijk. Functies als wonen, werken (en leren) bestaan hier naast elkaar en versterken elkaar en hiermee de wijk. Men werkt overdag in dezelfde wijk waar men â&#x20AC;&#x2DC;s-nachts woont en andersom. Wijkvoorzieningen als winkels en horeca profiteren hier direct van. Een neveneffect is dat de jeugd nu in hun eigen wijk aan de slag kan op stageplekken bij een van de vakbedrijven die de wijk nu heeft. De opwaardering, investering en verbetering die de wijk nodig heeft en waarbij de bewoner voorop staat. <
> Invulling
architectuur & stadsontwerpen
> Schakeling
Intelligente mix van de functies wonen met werkplaatsen en ateliers 17
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
19
OUDBOUW EN NIEUWBOUW > DE MIX VAN WONEN MET WERKEN IS ZOWEL BINNEN BESTAAND CASCO VAN BESTAANDE WONINGVOORRAAD ALS IN NIEUWE STRUCTUREN IN TE VULLEN
Binnen bestaand casco
Nieuwe structuren op vervallen plekken in de wijk neprewtnosdats & ruutcetihcra
Flexibiliteit De mix van de functies, wonen met werken, moet op zodanige wijze worden opgetuigt en ingericht dat er op relatief eenvoudige manier aanpassingen te realiseren zijn. Hierdoor wordt er voor gezorgd dat veranderingen in gebruik of samenstelling van woningen en bedrijven in de loop der tijd eenvoudig en goedkoop te realiseren zijn. Dat betekent dat de invulling van de functies onafhankelijk moeten zijn van de ruimte die beschikbaar is en dat er flexibel aanpassingen gedaan kunnen worden. Om deze flexibiliteit te waarborgen, moeten de bouwdelen en installaties aanpasbaar, vervangbaar en naar gewenst uitbreidbaar zijn. Er moet per twee of drie woningen een faciliteitenzone komen met twee, onafhankelijk van elkaar functionerende trappen in 1 trappenhuis. Dit zorgt voor relatief veel vrije vloervelden rondom deze kernen en zijn geheel flexibel in te delen. Het vloersysteem dat hier voor wordt gebruikt is er een waarbij alle leidingen in het vloerpakket worden opgenomen en waarbij deze gemakkelijk zijn aan te passen en te verleggen. Als een bedrijf ophoudt te bestaan, dan kan eenvoudig de werkplaats of het atelier worden afgestoten van de woning en gekoppeld worden aan een naburige ondernemer, of juist als afzonderlijke unit worden verhuurd aan een nieuwe ondernemer. Hierdoor wordt het gebruik van het woon- werkcomplex zeer elastisch, waarbij de levensvatbaarheid wordt vergroot. In de toekomst zijn er door veranderingen in behoeftes, door deze flexibiliteit, veel combinaties van woonwerkwoningen mogelijk, al dan niet gekoppeld.
architectuur & stadsontwerpen
21
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
23
Locaties, haalbaarheid en ingrepen In de meeste woonwijken in Nederland staan relatief veel woningen en bouwblokken die verouderd zijn. Vaak zien we dat veel van deze panden in de wijken een gesloten gevelbeeld hebben. De binnenterreinen binnen deze bouwblokken zijn vaak rommelig ingericht, vol gebouwd met lage bebouwing, schuren en bergingen en zijn niet toegankelijk vanaf de straat. Daarnaast staat een gedeelte van deze woningen leeg, zijn de bouwblokken technisch en functioneel verouderd en staan ze op de nominatie om, door gemeenten, particuliere eigenaren en wooncorporaties te worden aangepakt. We spreken dan over renovatieprojecten of het opwaarderen van panden naar de huidige wensen en eisen of het oplappen ervan, zodat de woningvoorraad nog verkoopbaar of verhuurbaar blijft. Al dan niet voor een korte of langere termijn. Op het moment dat men zich alleen focust op het opknappen van leegstaande en verpauperde woningen en bouwblokken in de wijk ben je nog niet echt bezig met het op een goede manier herwaarderen van een woonwijk. Wijkvernieuwing en herwaardering vragen om meer dan alleen fysieke verbetering van de woon- en leefomgeving. Grootstedelijk problematiek, waar veel woonwijken mee kampen, vragen om integrale stadsvernieuwing, meer dan alleen de fysieke aanpak van de woonwijken. De bewoners van de wijk kunnen hier een belangrijke rol in spelen. Indien bewoners zich verder kunnen ontplooien en ontwikkelen kan er echt een stap vooruit worden gemaakt. Als je op het vlak van wonen, werken (en leren) projecten ontwikkelt, dan creĂŤer je een middel dat kan bijdragen tot integrale wijkontwikkeling. Prikkeling van ambities begint bij de individuele bewoner en zal een start zijn voor herwaardering,
neprewtnosdats & ruutcetihcra
verbetering en potentiĂŤle groei van zowel de wijk als haar bewoner. Het betrekken van de bewoners van de wijk bij de opwaardering, is dan ook een voorwaarde voor de aanpak en het herstel van de wijk. Door het ontwikkelen van projecten, waar het wonen met het werken wordt gecombineerd en waarbij de arbeid aansluit bij de skills van de bewoners uit de wijk, wordt er een breed scala van oplossingen gegeven. De investeringsramingen en budgetten die er zijn voor het aanpakken van deze verouderde woningvoorraad kunnen eenvoudig worden omgebogen naar de voorgestelde woon- werkstrategie ten behoeve van de bewoner en gebruiker van het complex. Dit is ten eerste goed voor de wijken zelf, maar komt ook de stadeconomie ten goede en zeer zeker de bewoner en vakman in de wijk. > LOCATIES - TECHNISCH EN FUNCTIONEEL VEROUDERDE WONINGVOORRAAD IN WOONWIJKEN
architectuur & stadsontwerpen
25
uw stra Go
Laleli-moskee - gesloten gevelbeeld - vervreemding in het bouwblok - te klein gehuisvest
at
LUCHTFOTO SITUATIE BOUWBLOK OP DE HOEK GOUWSTRAAT EN WOLPHAERTSSTR
Gouwplein
neprewtnosdats & ruutcetihcra
RAAT
42 appartementen - creatieve sector - ateliers - contract tot 2011
Japans Hof
at
tra rtss
hae
lp Wo
Rondom binnenterrein - 49 Beneden en bovenwoningen - technische en functioneel verouderd - rommelig bebouwd binnenterrein
architectuur & stadsontwerpen
27
LOCATIE EN STEDENBOUWKUNDIGE INGREPEN
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
01 > Locatie bouwblok, met dichtbebouwd, ontoegankelijk binnenterrein
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Bouwblok fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
02 > Nieuwbouw op vrijgekomen locatie > toevoegen woonwerkwoningen en herinrichten binnenterrein
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Nieuwbouw op vrijgekomen locatie > toevoegen woon- werkwoningen en herinrichten binnenterrein > onder nieuwbouw stallingsgarage voor hele complex fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
03 > Creeren doorgangen, openen gevelbeeld > binnenterrein wordt onderdeel van de openbare ruimte Creeren doorgangen, openen gevelbeeld door middel van werkplaatsen > binnenterrein wordt onderdeel van de openbare ruimte
neprewtnosdats & ruutcetihcra
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Toekomstig Wolphaertshof
Bestaand Japans hof
Gouwplein
04 > Verankering in de wijk > gebouw als knooppunt door doorgangen, leiden naar pleinen en andere hoven in de omgeving
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Verankering in de wijk, ook door de functiemenging > gebouw als knooppunt door doorgangen, leiden naar pleinen / hoven in de omgeving fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
Kunsthof
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
Wolphaerthof Gouwhof
Beheerderswoning / expositieruimte
05 > Aaneenschakeling van drie hoven met drie verschillende identiteiten
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Aaneenschakeling van drie hoven met drie verschillende identiteiten fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
06 > Toekomstbeeld verankering nieuwe binnenterreinen en pleinen in de wijk Toekomstbeeld verankering architectuur & stadsontwerpen door doorgangen en hoven naar toekomstige nieuwe binnenterreinen
29
STARTKWALIFICATIES > COMPLEX ALS COLLECTIEF Vereniging van eigenaren (VVE)
>
bijvoorbeeld wooncorporatie / particulier investeerder
meerderheidsbelang > grip houden op het totaalcomplex en concept van het woonprogamma met werkplaasten
onderhoud aan hoven, woondek, etc. bezetting van de woningen / werkplaatsen ateliers > bewaken programma en concept > huur en koopgarant > terugkoopgarantie beheerder > beheerderswoning eerste aanspreekpunt
BEHEER EN DAGELIJKS ONDERHOUD
aanstellen van beheerder > beheerderswoning eerste aanspreekpunt bewoners / werkplaatsen dagelijks beheer en onderhoud van complex
waarborgen veiligheid
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Wanneer we in een woonwijk bedrijven willen toevoegen en een rol willen laten spelen in de functiemenging van wonen met werken is daar investering voor nodig. De relatie met de openbare ruimte en het publieke domein vergt hierbij ook aandacht en investeringskapitaal om de functiemenging daadwerkelijk goed te kunnen laten functioneren, kan hier op aansluiten. De sequentie die ontstaat tussen het wonen en het werken, met de bewoners van de wijk, zorgt ervoor dat er op zowel op sociaal, als economisch, maar ook fysiek vlak verbetering en groei gaat ontstaan in de wijken. Dat betekent dat de ondernemer mee investeert in zijn eigen werkplaats of atelier, waardoor er een integrale investering ontstaat tussen gebruiker en investeerder of wooncorporatie en gemeente. Budgetten voor de planvorming van de openbare ruimte en de investering voor de herinrichting en het opknappen van de woonwijken kunnen worden ingezet voor de wijk en daarbij tegelijkertijd een aanvulling zijn op de planvorming van het woon- werkcomplex en het openbare ruimteplan dat daarbij hoort en vice versa. HAALBAARHEID EN INVESTERINGEN Koppelen investeringen: sociale en culturele investeringen + maatschappelijk kapitaal (school/leerprojecten) + renovatiebudgetten bouwblok Aanpak openbare ruimte koppelen aan woon- werkcomplex Investeringen samenvoegen en ombuigen ten behoeve van de woon- werkstrategie
Afzet woonprogramma
Afzet werkplaatsen / ateliers
50% verhuur (sociaal) 50% koopgarant
architectuur & stadsontwerpen
Werkplaatsen / ateliers
>
Woningen / apartementen
100% verhuur
Afzetbaar losse units
31
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Strategie
Herwaardering, opwaardering, investering, verbetering, waarbij de bewoner van de woonwijk voorop staat. De functies wonen met werken krijgen vorm door de werkplaatsen en ateliers gezicht te geven naast het wonen in een fijne woonomgeving. Bestaande woningen en bouwblokken, die op het punt staan om binnen de integrale stadvernieuwing aangepakt te worden, worden getransformeerd naar open woon- werkgebieden. Vervallen panden kunnen worden ingevuld met een nieuwe structuur die qua grootte, schaal en materialisering worden aangehecht aan de bestaande gevels. Door het toevoegen van etalages en deuren naar de werkplaatsen en ateliers openen deze zich naar het straatbeeld en wordt er gezorgd voor interactie met de omgeving. Het creĂŤren van doorgangen naar het binnenterrein zorgt voor langzame routes door het bouwblok. Routes die door de werkplaatsen en ateliers worden begeleidt naar een binnenhof binnen in het bouwblok. Daar is de plek waar de werkgelegenheid elkaar ontmoet aan een binnenstraat, waar bezoekers wandelen of een van de werkplaatsen kunnen bezoeken. De routes door het bouwblok schakelen de verschillende binnenhoven aan elkaar en leiden via de volgende doorgang weer naar de straat. Door deze doorgangen en routes, door het bouwblok en door de hoven, wordt het bouwblok stedenbouwkundig verankerd in de woonwijk. Gedurende de dag worden verschillende ontmoetingen geĂŤnsceneerd en is er altijd levendigheid op straat. Wonen aan het woondek in het binnenhof geeft een sereniteit en rust aan de bewoner. <
architectuur & stadsontwerpen
33
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
35
INVESTERING VOOR DE BEWONER, WIJK EN STAD
De investering, opwaardering en de functiemenging is goed voor de bewoner van de wijken; o o o o o o o
De kwaliteit van de woonomgeving wordt verstrekt door diversiteit. Aansluiting bij en aanvulling van het aanwezige arbeidspotentieel in de wijken. Werkgelegenheid die aansluit bij de skills van de bewoners. Bewoners van een gemiddelde woonwijk zijn veelal geschoold binnen het vakmanschap. Het bieden van werkgelegenheid voor de bewoners en het houden van het werk binnen de eigen woonwijk. Faciliteren van de bewoners door middel van wonen met werkplaatsen aan te bieden binnen de eigen wijk. Kansen voor de startende ondernemer, mee investeren in de eigen woonwijk. Aansluiting bij de jeugd uit de wijk, door het creĂŤren van scholing, stageplaatsen en werkplekken.
Voor de wijken zelf; o De transformatie kan worden ingezet door middel van het al aanwezige arbeidspotentieel en de lokale bedrijvigheid. o Dit is een investering in de werkgelegenheid en wijkeconomie en de woonomgeving. o Goed voor de leefbaarheid en veiligheid in de wijk. o Positieve bijdrage aan het straatbeeld en het leefmilieu. Maar ook zeker voor de gehele stad; o o o o o o
Imagoverbetering van de stad door herkenbaarheid van aanwezige vakspecialisten. Bieden van vakmanschap en ambachtelijke bedrijvigheid als aanvulling op de algemene servicebehoefte van de stad. De wijk als leverancier van vakmanschap en ambachtelijk bedrijvigheid voor de stad en agglomeratie. De wijk als leverancier van vakmanschap en ambachtelijk bedrijvigheid voor de stad en agglomeratie. Groei op sociaal en economische vlakken. De wijken zetten in op groei van de economie van de stad. neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
37
-wtno pre
neprewtnosdats & ruutcetihcra
ontwerp
architectuur & stadsontwerpen
edâ&#x20AC;&#x2DC; -kav nam -tnec â&#x20AC;&#x2122;elar neprewtnosdats & ruutcetihcra
â&#x20AC;&#x2DC;de vakman centraleâ&#x20AC;&#x2122; architectuur & stadsontwerpen
41
FLEXIBILITEIT EN DE INVULLING VAN HET PROGRAMMA
standaard woning
Principe standaard woningen of casco van bestaande verouderde woningvoorraad.
faciliteitenzone
Introduceren faciliteitenzone ten behoeve van de vervlechting van de functies wonen met werken.
trappen als kern
In de faciliteitenzone twee onafhankelijk van elkaar functionerende trappen in 1 trappenhuis voor flexibele ontsluiting van het woon- werkprogramma.
totale flexibiliteit
Het trappenhuis als stabiliteitskern met rondom grote vrije vloervelden maakt het mogelijk om de woningen, werkplaatsen en ateliers geheel flexibel in te delen. neprewtnosdats & ruutcetihcra
Ontwerp ‘De Vakman Centraal’ Ontwerp - transformatie en herinrichting van een bouwblok in de woonwijk Oud Charlois te Rotterdam-Zuid. Om de visie, het concept en de strategie van ‘De Vakman Centraal’ kracht bij te zetten, is deze getoetst door middel van een architectonische ingreep en transformatie van een bouwblok in de woonwijk Oud Charlois te Rotterdam-Zuid. Deze wijk is in 1460 ontstaan als dorpje aan de Maas en door de latere havenactiviteiten gegroeid naar arbeiderswijk. In 1895 werd de wijk geannexeerd door de stad Rotterdam en is momenteel een van de wijken van de deelgemeente Charlois. Oud Charlois kent grootstedelijke problematieken en is daarmee gekenmerkt als probleemwijk. De bewoners van de wijk zijn veelal laag opgeleid, er is een relatief hoge werkloosheid en veel scholieren verlaten vroegtijdig de school. Het kenmerk en de kracht van de wijk is juist dat men vooral werkzaam is vanuit de eigen woning in ateliers of werkplaatsen in beroepen die vallen onder het ambacht en vakmanschap. Midden in het oudste gedeelte van de wijk, het zogenaamde historische hart van Oud Charlois, ligt een bouwblok dat zowel technisch als functioneel verouderd is. Verder heeft het een gesloten gevelbeeld wat een niet echt prettig straatbeeld oplevert en een rommelig, ontoegankelijk binnenterrein. Een gedeelte van het bouwblok wordt momenteel, om leegstand te voorkomen, gebruikt door een groep kunstenaars. Binnenkort loopt dit contract af en moet er voor dit gedeelte van het bouwblok een nieuwe invulling worden gezocht. In een ander gedeelte van het bouwblok zit momenteel een moskee, die vanwege ruimtegebrek op zoek is naar een vervangende locatie, ook hiervoor moet een nieuwe invulling worden gevonden. Het gehele bouwblok is verder erg vervallen en moet de komende jaren worden opgeknapt en gerenoveerd. Het voldoet niet meer aan de huidige eisen van deze tijd. Het bouwblok ligt midden in het historische hart van de wijk Oud Charlois, is hierdoor herkenbaar bij de bewoner, ofwel de vakman uit de wijk. Hierdoor is het uitermate geschikt, om de transformatie en functiemenging, welke het onderzoek ‘De Vakman Centraal’ voorstelt, uit te testen. Het kan door de vernieuwing die het met de transformatie ondergaat
architectuur & stadsontwerpen
43
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
45
VARIANTEN WOON- WERKTYPOLOGIﾃ起
Woondek vanuit openslaande deuren woonkeuken
Zicht vanuit werkplaatsen in het atriumhof neprewtnosdats & ruutcetihcra
3D IMPRESSIES > ATRIUMHOF EN TOEGANG WOONDEK
Doorgang naar werkplaatsen en trap naar woondek op eerste verdieping
Woondek woonhof met daaronder de werkplaatsen architectuur & stadsontwerpen
47
3D IMPRESSIE > ATELIER EN WERKPLAATS
Atelier restaurateur
Werkplaats instrumentenmaker neprewtnosdats & ruutcetihcra
een nieuwe identiteit krijgen, waarbij de huidige bewoner van de wijk het gebouw kan blijven gebruiken. Het bouwblok word getransformeerd naar een open woonwerkgebied, met werkplaatsen en ateliers, geschakeld door een drietal binnenhoven. Door het toevoegen van etalages en deuren naar de werkplaatsen, opent zich hier het gevelbeeld en wordt er gezorgd voor interactie met de omgeving. Door het mengen van de functies wonen met werken ontstaat er een beter gebruik van de wijk. Het creĂŤren van doorgangen naar het binnenhof, waar de werkplaatsen zich toe uitstrekken, zorgen voor routing door het bouwblok. Deze routes door het bouwblok schakelen weer de verschillende binnenhoven met elkaar. Zo krijgt het bouwblok een stedenbouwkundige verankering in de wijk en ontstaan er door deze functiemenging gedurende de dag verschillende ontmoetingen en is er meer levendigheid in de wijk. <
Zicht vanuit werkplaatsen in het atriumhof architectuur & stadsontwerpen
49
VARIANTEN WOON- WERKTYPOLOGIﾃ起
Fragment 2e verdieping - basis
2e verdieping - variant 1
Fragment 1e verdieping - basis
1e verdieping - variant 1
Fragment Begane grond - basis
Begane grond - variant 1
CONSTRUCTIEPRINCIPE
Trap als stabiele kern
Lateien > open vloervelden neprewtnosdats & ruutcetihcra
2e verdieping - variant 2
2e verdieping - variant 3
1e verdieping - variant 2
1e verdieping - variant 3
Begane grond - variant 2
Begane grond - variant 3
Overspanning vloeren
Totaalbeeld
architectuur & stadsontwerpen
51
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
53
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
55
neprewtnosdats & ruutcetihcra
a = 114,69
ht 10 m Windkracht 8
5
H(b) = 9 m
6m
F(w)
4
d(b) = 6,1 m
Treetec® systemen
Shrubtub 170x170x70
Het systeem omvat de volgende aspecten:
een uniek boomverzorgingssysteem. Het Treetec® systeem realiseert
●
Een onzichtbare boomkluitverankering waardoor scheefgroei
●
Een speciaal ontwikkeld geotextiel rond de wortels voorkomt
3
De Streetlife boombakken en boomeilanden zijn afgestemd op
vermeden wordt.
een optimale boomverzorging op een vrijwel automatische of semiautomatische wijze. Het Treetec® systeem maakt op elke locatie
Bomen in beweging
2
Ontwerp: Streetlife
10,28 kNm
schadelijke temperatuur variaties en verzorgt zuurstof
stadsbomen mogelijk (patenten aangevraagd).
distributie rondom de kluit.
Streetlife heeft in samenw
1
●
optioneel: Boomroosters in wiekverband
F(g) = 41 kN
●
O2
van professionele boomb 1:50boomroosters verdamping Optioneel kunnenSchaal speciale aan de
29,93 kNm O2
welke uitgerust kunnen w
bovenzijde tegen gaan.
Verankering boomkluit / boom
optioneel: Capillaire water kolommen
Overtollig water wordt afgevoerd.
steem. Er zijn diverse proj
isolatie / 02 distributie
van Zuid Rotterdam, Zuid-
Beschermd door Int. Model Depots en Patenten
optioneel: Boomroosters in wiekverband
Verankering boomkluit / boom
O2
O2
centrum van Delft. Deze p
wijze voort op de eeuwen isolatie / 02 distributie
staat een optimale verzor centraal.
Water reservoir
Naar andere boombakken
●
Bij Treetec Bottom Up bevindt de wateropslag zich op de
Argumenten om bomen in
bodem van de boombak of het boomeiland. Optioneel kunnen
H2O Doseer Computer (Online)
verticale capilaire kolommen het water naar de wortels
dekken, daktuinen, kab
distribueren. Het waterreservoir dient bij langdurige droge periodes in de zomer door de boomspecialist afgevuld en onderhouden te worden.
• Gebrek aan voldoende
Centrale H2O Tank / Buffer
• Een interessante en sym
●
Bij Treetec Electronic wordt het water vanuit een centrale
ruimte te structureren e
watertank m.b.v. electronisch gestuurde leidingen bovenop de TTBU-4, Treetec Bottom Up met 4 capilaire kolommen TTBU-2, Treetec Bottom Up met 2 capilaire kolommen.
• Een grote mate van fl ex wortelkluit gedruppeld. Instelling van de doseercomputer
geschiedt op regelmatige basis door de boomspecialist, al of Verplaatsbare grote bom
www.streetlife.nl
T +31(0)71 524 68 46
niet via internet.
49
<< De Treelife boombakken op de Kop van Zuid te Rotterdam zijn afwisselend op maaiveld, half op verzonken of geheel verzonken geplaatst Noorse Esdoorn het woondek in een afl opend grastalud. De drie typen bomen worden door het Treetec Electronic systeem van water voorzien. Op den duur zal hier een parkeergarage komen en zullen de boombakken verhuizen. architectuur & stadsontwerpen
57
REFERENTIE GROENFACADE EN LAMELSYSTEEM WOONHOF
MOBILANE LIVELPANEL (tpv. woondek) Aanpasbare modules horizontale elementen van 60 x 100 cm (h x b). Verwerkbaar rond deuren en ramen. Inclusief geïntegreerd irrigatiesysteem en recirculatie van water.
DUCO-SLIDE, ALUMINIUM LAMELSYSTEEM
(tpv. ramen binnenhof)
DucoSlide is een zonweringsystemen opgebouwd uit aluminium extrusie-lamellen. Handmatig verschuivbaar in 2 of 3-secties. Lamellen electronisch in te regelen. Hierdoor wordt een goed evenwicht tussen zonwering en lichttoetreding gecreerd. Tevens bescherming tegen ongewenste opwarming van het binnenklimaat, door ‘savonds optimaal te verse lucht binnen te laten en overdag de zon tegen te houden. Verder biedt het in het hof een maximum aan privacy.
neprewtnosdats & ruutcetihcra
FRAGMENT GROENFACADE WOONDEK
Woning
Woning
Woondek
Werkplaats
architectuur & stadsontwerpen
59
GEBOUWUITLEG
Hof I
Hof II
Hof III
Mix van de functies in de drie verschillende hoven
legenda Functie wonen Functie werken
legenda Toegang wonen Toegang werken III
Ontsluiting woon-werkwoningen
II
I
III
I
Hof I
Hof II
Hof I
Hof II
Hof III Hof III II
Toegangen woon-werkplaatsen begane grond, 1e en 2e verdieping
legenda Toegang wonen Toegang werken
Hof I
Hof II
Toegang stallingsgarage / Hellingbaan / fietsenstalling Toegangen woon-werkplaatsen 3e, 4e en 5e verdieping neprewtnosdats & ruutcetihcra
III
II
I
III
legenda
I
Doorgang begane grond Trap naar woondek incl. af te sluiten doorgang naar werkplaatsen
II
Toegangen van de drie hoven en toegangen woondek
Hof I
Hof II
Toegangen stallingsgarage / bergingen en fietsenkelder, woondek en woningen legenda (Goederen)Lift van kelder => 4e, 5e en 6e vd Trap van kelder => 4e, 5e en 6e vd Hof II Lift en trap van kelder => woondek => 4e, 5e en 6e vd (+ minder validenlift) Trap naar woondek
Hof I
v.
v.
v.
v.
Hof I
v.
v. Hof II
Convectoren Te openen ramen/deuren v.
legenda
Verlichting/ventilatie inHofplafond III Grasdak/groenmuur Stadverwarming
Grasdaken + groen woonhof; opvang fijnstof, verkoeling zomer, isolatiewerking winter, reguleren regenwater
v.
v.
v.
v. Hof III
Koeling- verwarming met convectoren in vloersysteem, afzuiging tpv. werkplaatsen, natuurlijke ventilatie tpv. woningen, louvresysteem tbv. zonwering tpv. woningen architectuur & stadsontwerpen
61
Dit hoofdstuk van de ONTWERPHANDLEIDING is een INTERN document van Inbo, en er kunnen derhalve geen recht
alleen bij stallingsgarages
GEBOUWOPZET PLATTEGRONDEN
alleen bij stallingsgarages 23%
hele wielbasis
Hellingbaan stallingsgarage
alleen bij stallingsgarages
wielbasis ontwerpauto: 2720 mm
Plattegrond stallingsgarage / fietsenstalling
Plattegrond begane grond
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Plattegrond eerste verdieping
Plattegrond tweede verdieping
architectuur & stadsontwerpen
63
Plattegrond derde verdieping
Plattegrond vierde verdieping
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Plattegrond vijfde verdieping
Dakaanzicht
architectuur & stadsontwerpen
65
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
67
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
69
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
71
lekitra -kav ed nam laatnec neprewtnosdats & ruutcetihcra
artikel de vakman centaal architectuur & stadsontwerpen
Magazine #3
Voor de verandering
neprewtnosdats & ruutcetihcra
WeBuild
De Vakman Centraal
4 april – 30 juni 2010
Tweede ronde van het Onderzoekslab
Het agenderen en het geven van ontwerpimpulsen aan nationale ruimtelijke o tijdens de tweede ronde gericht op: • Gebruik en beleving van het groen in en rondom steden (Lab07) • Krimp in Noordoost Groningen (Lab08) • Collectief en particulier opdrachtgeverschap op stedenbouwkundige schaal ( • Tijdelijke strategieën bij leegstand van gebouwen en gebieden (Lab10) • Nieuwe perspectieven op een kwalitatief Nederland in 2040 (Lab11) • Gebruikerskennis betrekken bij het ontwerp van scholen (Lab12) • Particuliere initiatieven bij gebiedsontwikkeling (Lab13)
19 januari – 30 juni 2010
Ideeënprijsvraag Zo wil ik wonen
#4
build formule is simpel. Met het definiëren van een standaard aat en bouwenveloppe wordt een vast kader gesteld waar5 maart 2010 architecten alle ontwerpvrijheid hebben. De enige andere arde is dat zij werken vanuit een BIM productbibliotheek. Magazine #1 en hun ontwerpen naar een online woningbibliotheek, waar Het eerste Magazine stige WeBuild bewoners hun huis uitkiezen. De vroege en over Nederland samenwerking met toeleveranciers en deskundigen verkort wordt anders wordt wtijd en is daarmee kostenbesparend. gepresenteerd, het verschijnt in een oplage teel is de technische en financiële haalbaarheid een feit. Het d consortium is daarmee actiefvan op2500. zoek naar geschikte locaties t realiseren van een eerste pilot, en nodigt alle geïnteresseerde ten uit om locaties beschikbaar te stellen.
nformatie: www.WeBuild.nl architectuur & stadsontwerpen
De Vakman Centraal: van leegstand naar levendigheid
‘De Vakman Centraal’ richt zijn pijlen op de bestaande gebouwvoorraad in binnenstedelijke woonomgevingen. De inbreng van een gemengd programma in verouderde of leegstaande gebouwen, als kantoren, woningbouwblokken en industrieel erfgoed, betekent een impuls voor de economische vitaliteit van de woonwijken. Een mix van wonen, werken en (wijk) voorzieningen zorgt voor diversiteit en versterkt de woonkwaliteit, ten behoeve van de (toekomstige) bewoners en gebruikers. Projectontwikkelaars en corporaties kunnen het plan faciliteren met geschikte gebouwvoorraad.
Momenteel wordt het transitiemodel ‘De Vakman Tool’ verder ontwikkeld. Hiermee ontstaat een instrumentarium voor de implementatie van de visie en de strategie van het onderzoek 23 september ‘De Vakman Centraal’ in de2010 beoogde gebouwen. Na 4denovember 2010 ontwikkeling van het transitie-model wordt deze door Zelfvisitatie middel van Magazine #2 meerdere ontwerpstudies getoetst, waarna een publicatie van het In een oplage van instrumentarium volgt. De initiatiefnemende part 2000 verschijnt het lancering van Nederland w tweede Magazine Meer informatie: bij elkaar in de zogenoem www.devakmancentraal.nl over Nederland wordt Hierin wordt richting geg anders. lijke, organisatorische en voortgang. Op basis van e de Initiatiefgroep in nove voormalige deelnemers in blijven volgen, en deze ve 75van N delen op de website
#41
Op basis van een eigen datingsite waarop ontwerpers en ontwikkelaars elkaar kunnen vinden, komen er 126 aanmeldingen en 93 inzendingen binnen. Een jury heeft hieruit tien genomineerden en drie winaars gekozen: EGO, Pick ’n Place en De Vakman Centraal. Laatstgenoemde wint begin 2011 ook devoor ‘Hollands-Ontwerp-Award’ van het uild: architectuur een groot publiek Innovatieplatform bestaande woningbouw. d heeft als doel architectuur voor een groot publiek bereikbaar en. Er zijn talrijke woonconcepten waarbij bewoners wanden verplaatsen of een gevel kunnen kiezen. Dit leidt zelden tot ctuur van een hoog niveau, noch tot een optimale ruimtelijke it van een woning. WeBuild doet het anders, door het ontwerpet aan de consument maar aan de professional over te laten. hitect doet waar hij goed in is; het ontwerpen van ruimte nnis van functionaliteit, esthetiek en materiaalgebruik. De bruiker krijgt waar hij behoefte aan heeft; een enorme keuze ntwerpen, een lage prijs, een eenvoudig proces en een vaste datum.
‘De Vakman Centraal’
FUNCTIES EN DOELGROEPEN - ONS DAGELIJKSE WERK EN BEHOEFTES - VAKMANSCHAP EN AMBACHT
Een bloeiende en leefbare woonwijk door wonen met kleinschalige stedelijke bedrijvigheid in de eigen woonwijk ruimte te geven. _
Dit artikel is geschreven door Sander Smoes - Smoes Ontwerpen te Rotterdam > www.sandersmoes.nl > september 2010 _
Wonen voor nu, of wonen voor later? Waar woon je? Hoe woon je? Waar wil je wonen? Ben je wel eens thuis, of ben je altijd thuis? De visie en strategie van het project ‘De Vakman Centraal’ geeft hierop een antwoord! ‘De Vakman Centraal’ vervlecht de functies wonen met ateliers en werkplaatsen voor kleinschalige bedrijvigheid. Hiermee streeft het onderzoek naar multifunctionaliteit in woonwijken, waarbij de kwaliteit van de woonomgeving wordt versterkt door diversiteit. De functiemenging komt direct ten goede voor de huidige bewoner van de woonwijk. Gedurende de hele dag wordt er immers zorg gedragen voor een levendigheid in deze wijken, waar dat nu nog veelal ontbeert of waar de levendigheid versterkt moet worden. Zo wordt het leven, wonen, werken, vermaken, leren, wandelen, genieten, lachen en oud worden in de eigen woonwijk wel heel gemakkelijk. Functies en doelgroepen - Ons normale dagelijkse ritme van leven en ons dagelijkse werk en behoeftes. In Nederland vinden we relatief veel ambachtelijke bedrijven. Ze zijn onmisbaar in onze economie. De variëteit en diversiteit zorgen er voor dat het levendigheid brengt in onze maatschappij en dus ook in de wijken van onze steden waarin we wonen. De bedrijven vallen onder de kleinschalige stedelijke sector en komen veel in woonwijken voor. Kenmerkend voor stedelijke bedrijven is dat ze, zoals de naam al zegt in de regel kleinschalig van opzet zijn. Deze bedrijven passen moeiteloos in binnenstedelijke situaties en geven het wonen een meerwaarde. Termen die de kracht duiden voor deze bedrijven zijn; vakmanschap, ondernemerschap en klantgerichtheid. Hierdoor staan deze bedrijven dicht bij de mensen en het werk dat wordt verricht en de producten die worden gemaakt zijn herkenbaar voor een grote groep.
Het werk bij een dergelijk bedrijf heeft een arbeidsintensief karakter, hierdoor zorgen deze bedrijven voor veel werkgelegenheid. Omdat we deze bedrijven vooral vinden in binnenstedelijke gebieden komt deze werkgelegenheid in zijn geheel toe aan de bewoner van de woonwijken. In veel wijken van de verschillende steden in Nederland woont veel arbeidspotentieel dat niet erg hoog is opgeleid, maar wel het vakmanschap en ambacht in het bloed heeft zitten. Een aantal van deze wijken zijn gekenmerkt als probleemwijk en achterstandswijk of hebben het predicaat kansenzone. Ook de termen prachtwijk en krachtwijk worden veel gebruikt om de problematiek in de wijken te verbeelden. Door dit stempel is het vaak lastig of onmogelijk voor het arbeidspotentieel uit de wijken om daadwerkelijk hun vak uit te oefenen. Ze krijgen immers niet of nauwelijks de ruimte of worden niet gefaciliteerd door de benodigde werkplaatsen en ateliers die nodig zijn voor het uitoefenen van het vakmanschap. Lukt het ze wel om te starten, dan zijn het florerende bedrijven die de wijk verfraaien en versterken ze hun woongemeenschap. Als we spreken over de kleinschalige stedelijke bedrijvigheid dan bedoelen we bijvoorbeeld de horlogemaker en de glasblazer, maar ook de kapper, schoonheidsspecialist en de pedicure. De bedrijvigheid strekt zich verder uit van boekbinder tot de maquettebouwer, van de goud- en zilversmid tot aan de schoenmaker, de glazenier, de opticien en de meubelmaker. Genoeg bedrijven waar we alle dagen van de week gebruik van maken en ze het liefste vinden om de hoek in de eigen woonwijk, zodat we er niet te ver voor hoeven reizen. Bedrijven die dan ook uitermate geschikt zijn in binnenstedelijke situaties. Her en der, verspreid in de woonwijken, vinden we veel van deze bedrijven, maar door de verspreiding is er verder geen echte samenhang of versterking tussen de bedrijven onderling in de wijken.
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 1 van 8
MAQUETTESTUDIES >
Etalages werkplaatsen en doorgang naar binnenhof.
Werkplaatsen en ateliers aan een binnenstraat in het binnenhof met daarboven de woningen.
Straatbeeld met doorgang naar het binnenhof met de werkplaatsen en ateliers. Trap naar het woondek van het woonhof op de eerste verdieping. Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 2 van 8
De kleinschalige stedelijke sector is een belangrijke voor de werkgelegenheid van een stad. Het is bovendien een dynamische sector die door zijn verscheidenheid de stad kleur geeft. De meeste beroepen zijn te noemen onder het ambacht en vakmanschap. Het werk staat voor kwalitatief handwerk of vakwerk. Vakmanschap laat zich zien doordat er producten worden gemaakt en diensten worden geleverd die veelal uit handarbeid bestaat. Met veel inzet en energie, vanuit eigen expertise en kracht, worden in kleine schaal producten gemaakt en diensten geleverd. Het ondernemerschap uit zich door de kleinschalige opzet en grote inzet van de eigenaar van het bedrijf, eventueel met een of meerdere werknemers, waarbij de focus van het ondernemen zich richt op het product of dienst die er gemaakt of geleverd wordt. De klant staat hierbij altijd voorop. Over het algemeen worden unieke producten geproduceerd. Door de veranderende samenleving en opkomst van nieuwe technologieën denken veel mensen dat het ambachtswerk in mindere mate aanwezig is en dat we er zonder kunnen, maar niets is minder waar. Als je je realiseert hoeveel mensen met geschoold handwerk zijn of haar geld verdienen, dan zien we dat het ambacht breed vertegenwoordigd is in onze maatschappij. Zeker in tijden dat het economisch minder gaat, zien we dat veel mensen hun huisraad laten repareren, in plaats van deze te vervangen voor nieuwe. Hier is de vakman uit de wijk dan weer voor nodig. We spreken dan bijvoorbeeld over het werk van een timmerman, die zorg draagt voor wijkherstel of meubels kan maken en herstellen of een stoelmatter die de oude keukenstoelen weer nieuw leven in blaast. Maar ook een fietsenmaker die op de wijk is georiënteerd of een bedrijfje dat kapotte kleding herstelt. Natuurlijk zijn er de laatste jaren ook verscheidene nieuwe beroepen binnen de kleinschalige stedelijke sector ontstaan. Bijvoorbeeld in de uiterlijke verzorging, zoals de kapper, de schoonheidsspecialist, de pedicure en de nagelstudio. Aansluitend aan de nieuwe technologie zien we in deze moderne sectoren ook het vakmanschap ontstaan bij de beroepen als een webdesigner, de websitebouwer, de pcreparateur, maar ook de zonnecollectorspecialist. Al deze werkzaamheden moeten met passie worden gedreven en met de hand worden
gemaakt en gedaan. Dit illustreert de dynamiek die in dit werk te vinden is. De behoefte van producten en diensten zal in de toekomst niet afnemen, dus deze bedrijven en ook het werk uit de ambachtsbedrijven zullen blijven bestaan. Volgens het Hoofdbedrijf Ambachten werken er momenteel in Nederland ruim 900.000 mensen bij circa 225.000 verschillende ambachtsbedrijven. Deze bedrijven zijn veelal gesitueerd in kleine werkplaatsen en ateliers aan huis in woonwijken waar de vraag en aanbod dicht bij elkaar liggen en hand in hand gaan met elkaar. Vervlechting van de functies wonen met werken De vraag die je nu kunt stelen is op wat voor manier deze kennis van het vakmanschap en de kleinschalige bedrijvigheid een versterkende rol kan gaan spelen in binnenstedelijke woonsituaties. Door in woonwijken de functies wonen met kleinschalige stedelijke bedrijvigheid binnen het ambacht en vakmanschap te vervlechten, wordt er zorg gedragen voor meer levendigheid in deze wijken. Deze vervlechting, van de functies wonen met werken, levert een verbetering op van het woonklimaat, maar er wordt ook een impuls gegevens aan de werkgelegenheid. Dit resulteert weer in een goede wijkeconomie. Zowel het wonen als het werken spelen zich af rondom de eigen woning en in de eigen wijk, waardoor er sprake is van toenemende levendigheid. Als gevolg daarvan ontstaat er een grotere sociale controle. Hierdoor zal ook de veiligheid in de wijk toenemen. Het gebruik van de wijk gedurende de dag neemt immers toe. Het kennis- en opleidingsniveau van de bewoners van veel wijken sluit veelal aan bij het ambacht en het vakmanschap. Ook zie je dat in veel steden de creatieve sector wordt ingezet als motor voor de stedelijke economie en groei. Kunstenaars worden, vaak in woonwijken, gefaciliteerd met werkruimtes. Door in de wijk werkgelegenheid uit de kleinschalige stedelijke sector en de maakindustrie uit te bouwen en te vergroten zal dat een welkome aanvulling zijn op de creatieve activiteiten die nu al in veel wijken aanwezig is. Het werken zal vorm moeten krijgen in deze nieuwe economische drager.
VERVLECHTING VAN DE FUNCTIES WONEN MET WERKEN
+ Wonen
+ Werkplaats / atelier / etalage
>
> Faciliteitenzone / ontsluiting > met doorgangen naar de binnenhoven
Invulling
> Schakeling
Intelligente mix van de functies wonen met werkplaatsen en ateliers
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 3 van 8
INVESTERING VOOR DE BEWONER, WIJK EN STAD De investering, opwaardering en de functiemenging is goed voor de bewoner van de wijken; o De kwaliteit van de woonomgeving wordt verstrekt door diversiteit. o Aansluiting bij en aanvulling van het aanwezige arbeidspotentieel in de wijken. o Werkgelegenheid die aansluit bij de skills van de bewoners. Bewoners van een gemiddelde woonwijk zijn veelal geschoold binnen het vakmanschap. o Het bieden van werkgelegenheid voor de bewoners en het houden van het werk binnen de eigen woonwijk. o Faciliteren van de bewoners door middel van wonen met werkplaatsen aan te bieden binnen de eigen wijk. o Kansen voor de startende ondernemer, mee investeren in de eigen woonwijk. o Aansluiting bij de jeugd uit de wijk, door het creëren van scholing, stageplaatsen en werkplekken.
Voor de wijken zelf; o De transformatie kan worden ingezet door middel van het al aanwezige arbeidspotentieel en de lokale bedrijvigheid. o Dit is een investering in de werkgelegenheid en wijkeconomie en de woonomgeving. o Goed voor de leefbaarheid en veiligheid in de wijk. o Positieve bijdrage aan het straatbeeld en het leefmilieu. Maar ook zeker voor de gehele stad; o Imagoverbetering van de stad door herkenbaarheid van aanwezige vakspecialisten. o Bieden van vakmanschap en ambachtelijke bedrijvigheid als aanvulling op de algemene servicebehoefte van de stad. o De wijk als leverancier van vakmanschap en ambachtelijk bedrijvigheid voor de stad en agglomeratie. o De wijk als leverancier van vakmanschap en ambachtelijk bedrijvigheid voor de stad en agglomeratie. o Groei op sociaal en economische vlakken. o De wijken zetten in op groei van de economie van de stad.
3D IMPRESSIES >
Werkkplaatsen aan een binnenhof met daarboven het woondek met woningen
Werkplaats instrumentenmaker
Atelier restaurateur
Woonkeuken aan het woondek
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 4 van 8
Door het mengen van de functies, wonen met werken, ontstaat er een continu gebruik van de wijk. We gaan op deze manier van de monofunctionele woonwijk naar meervoudig gebruik in de wijk. Functies als wonen, werken (en leren) bestaan hier naast elkaar en versterken elkaar en hiermee de wijk. Men werkt overdag in dezelfde wijk waar men ‘s-nachts woont en andersom. Wijkvoorzieningen als winkels en horeca profiteren hier direct van. Een neveneffect is dat de jeugd nu in hun eigen wijk aan de slag kan op stageplekken bij een van de vakbedrijven die de wijk nu heeft. De opwaardering, investering en verbetering die de wijk nodig heeft en waarbij de bewoner voorop staat.
LOCATIES - TECHNISCH EN FUNCTIONEEL VEROUDERDE WONINGVOORRAAD IN WOONWIJKEN
Flexibiliteit De mix van de functies, wonen met werken, moet op zodanige wijze worden opgetuigt en ingericht dat er op relatief eenvoudige manier aanpassingen te realiseren zijn. Hierdoor wordt er voor gezorgd dat veranderingen in gebruik of samenstelling van woningen en bedrijven in de loop der tijd eenvoudig en goedkoop te realiseren zijn. Dat betekent dat de invulling van de functies onafhankelijk moeten zijn van de ruimte die beschikbaar is en dat er flexibel aanpassingen gedaan kunnen worden. Om deze flexibiliteit te waarborgen, moeten de bouwdelen en installaties aanpasbaar, vervangbaar en naar gewenst uitbreidbaar zijn. Er moet per twee of drie woningen een faciliteitenzone komen met twee, onafhankelijk van elkaar functionerende trappen in 1 trappenhuis. Dit zorgt voor relatief veel vrije vloervelden rondom deze kernen en zijn geheel flexibel in te delen. Het vloersysteem dat hier voor wordt gebruikt is er een waarbij alle leidingen in het vloerpakket worden opgenomen en waarbij deze gemakkelijk zijn aan te passen en te verleggen. Als een bedrijf ophoudt te bestaan, dan kan eenvoudig de werkplaats of het atelier worden afgestoten van de woning en gekoppeld worden aan een naburige ondernemer, of juist als afzonderlijke unit worden verhuurd aan een nieuwe ondernemer. Hierdoor wordt het gebruik van het woon- werkcomplex zeer elastisch, waarbij de levensvatbaarheid wordt vergroot. In de toekomst zijn er door veranderingen in behoeftes, door deze flexibiliteit, veel combinaties van woon- werkwoningen mogelijk, al dan niet gekoppeld. Locaties, haalbaarheid en ingrepen In de meeste woonwijken in Nederland staan relatief veel woningen en bouwblokken die verouderd zijn. Vaak zien we dat veel van deze panden in de wijken een gesloten gevelbeeld hebben. De binnenterreinen binnen deze
bouwblokken zijn vaak rommelig ingericht, vol gebouwd met lage bebouwing, schuren en bergingen en zijn niet toegankelijk vanaf de straat. Daarnaast staat een gedeelte van deze woningen leeg, zijn de bouwblokken technisch en functioneel verouderd en staan ze op de nominatie om, door gemeenten, particuliere eigenaren en wooncorporaties te worden aangepakt. We spreken dan over renovatieprojecten of het opwaarderen van panden naar de huidige wensen en eisen of het oplappen ervan, zodat de woningvoorraad nog verkoopbaar of verhuurbaar blijft. Al dan niet voor een korte of langere termijn. Op het moment dat men zich alleen focust op het opknappen van leegstaande en verpauperde woningen en bouwblokken in de wijk ben je nog niet echt bezig met het op een goede manier herwaarderen van een woonwijk. Wijkvernieuwing en herwaardering vragen om meer dan alleen fysieke verbetering van de woon- en leefomgeving. Grootstedelijk problematiek, waar veel woonwijken mee kampen, vragen om integrale stadsvernieuwing, meer dan alleen de fysieke aanpak van de woonwijken. De bewoners van de wijk kunnen hier een belangrijke rol in spelen. Indien bewoners zich verder kunnen ontplooien en ontwikkelen kan er echt een stap vooruit worden gemaakt. Als je op het vlak van wonen, werken (en leren) projecten ontwikkelt, dan creëer je een middel dat kan bijdragen tot integrale wijkontwikkeling. Prikkeling van ambities begint bij de individuele bewoner en zal een start zijn voor herwaardering, verbetering en potentiële groei van zowel de wijk als haar bewoner. Het betrekken van de bewoners van de wijk bij de opwaardering, is dan ook een voorwaarde voor
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 5 van 8
MAQUETTE SITUATIE > STEDENBOUWKUNDIGE INPASSING IN DE WIJK OUD CHARLOIS
VARIANTEN WOON- WERKTYPOLOGIËN
Fragment 2e verdieping - basis
2e verdieping - variant 1
2e verdieping - variant 2
2e verdieping - variant 3
Fragment 1e verdieping - basis
1e verdieping - variant 1
1e verdieping - variant 2
1e verdieping - variant 3
Fragment Begane grond - basis
Begane grond - variant 1
Begane grond - variant 2
Begane grond - variant 3
Lateien > open vloervelden
Overspanning vloeren
Totaalbeeld
CONSTRUCTIEPRINCIPE
Trap als stabiele kern
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 6 van 8
de aanpak en het herstel van de wijk. Door het ontwikkelen van projecten, waar het wonen met het werken wordt gecombineerd en waarbij de arbeid aansluit bij de skills van de bewoners uit de wijk, wordt er een breed scala van oplossingen gegeven. De investeringsramingen en budgetten die er zijn voor het aanpakken van deze verouderde woningvoorraad kunnen eenvoudig worden omgebogen naar de voorgestelde woon- werkstrategie ten behoeve van de bewoner en gebruiker van het complex. Dit is ten eerste goed voor de wijken zelf, maar komt ook de stadeconomie ten goede en zeer zeker de bewoner en vakman in de wijk. Wanneer we in een woonwijk bedrijven willen toevoegen en een rol willen laten spelen in de functiemenging van wonen met werken is daar investering voor nodig. De relatie met de openbare ruimte en het publieke domein vergt hierbij ook aandacht en investeringskapitaal om de functiemenging daadwerkelijk goed te kunnen laten functioneren, kan hier op aansluiten. De sequentie die ontstaat tussen het wonen en het werken, met de bewoners van de wijk, zorgt ervoor dat er op zowel op sociaal, als economisch, maar ook fysiek vlak verbetering en groei gaat ontstaan in de wijken. Dat betekent dat de ondernemer mee investeert in zijn eigen werkplaats of atelier, waardoor er een integrale investering ontstaat tussen gebruiker en investeerder of wooncorporatie en gemeente. Budgetten voor de planvorming van de openbare ruimte en de investering voor de herinrichting en het opknappen van de woonwijken kunnen worden ingezet voor de wijk en daarbij tegelijkertijd een aanvulling zijn op de planvorming van het woon- werkcomplex en het openbare ruimteplan dat daarbij hoort en vice versa. Strategie - Herwaardering, opwaardering, investering, verbetering, waarbij de bewoner van de woonwijk voorop staat. De functies wonen met werken krijgen vorm door de werkplaatsen en ateliers gezicht te geven naast het wonen in een fijne woonomgeving. Bestaande woningen en bouwblokken, die op het punt staan om binnen de integrale stadvernieuwing aangepakt te worden, worden getransformeerd naar open woonwerkgebieden. Vervallen panden kunnen worden ingevuld met een nieuwe structuur die qua grootte, schaal en materialisering worden aangehecht aan de bestaande gevels. Door het toevoegen van etalages en deuren naar de werkplaatsen en ateliers openen deze zich naar het straatbeeld en wordt er gezorgd voor interactie met de omgeving. Het creëren van doorgangen naar het binnenterrein zorgt voor langzame routes door het bouwblok. Routes die door de werkplaatsen en ateliers
worden begeleidt naar een binnenhof binnen in het bouwblok. Daar is de plek waar de werkgelegenheid elkaar ontmoet aan een binnenstraat, waar bezoekers wandelen of een van de werkplaatsen kunnen bezoeken. De routes door het bouwblok schakelen de verschillende binnenhoven aan elkaar en leiden via de volgende doorgang weer naar de straat. Door deze doorgangen en routes, door het bouwblok en door de hoven, wordt het bouwblok stedenbouwkundig verankerd in de woonwijk. Gedurende de dag worden verschillende ontmoetingen geënsceneerd en is er altijd levendigheid op straat. Wonen aan het woondek in het binnenhof geeft een sereniteit en rust aan de bewoner. Ontwerp - transformatie en herinrichting van een bouwblok in de woonwijk Oud Charlois te Rotterdam-Zuid. Om de visie, het concept en de strategie van ‘De Vakman Centraal’ kracht bij te zetten, is deze getoetst door middel van een architectonische ingreep en transformatie van een bouwblok in de woonwijk Oud Charlois te Rotterdam-Zuid. Deze wijk is in 1460 ontstaan als dorpje aan de Maas en door de latere havenactiviteiten gegroeid naar arbeiderswijk. In 1895 werd de wijk geannexeerd door de stad Rotterdam en is momenteel een van de wijken van de deelgemeente Charlois. Oud Charlois kent grootstedelijke problematieken en is daarmee gekenmerkt als probleemwijk. De bewoners van de wijk zijn veelal laag opgeleid, er is een relatief hoge werkloosheid en veel scholieren verlaten vroegtijdig de school. Het kenmerk en de kracht van de wijk is juist dat men vooral werkzaam is vanuit de eigen woning in ateliers of werkplaatsen in beroepen die vallen onder het ambacht en vakmanschap. Midden in het oudste gedeelte van de wijk, het zogenaamde historische hart van Oud Charlois, ligt een bouwblok dat zowel technisch als functioneel verouderd is. Verder heeft het een gesloten gevelbeeld wat een niet echt prettig straatbeeld oplevert en een rommelig, ontoegankelijk binnenterrein. Een gedeelte van het bouwblok wordt momenteel, om leegstand te voorkomen, gebruikt door een groep kunstenaars. Binnenkort loopt dit contract af en moet er voor dit gedeelte van het bouwblok een nieuwe invulling worden gezocht. In een ander gedeelte van het bouwblok zit momenteel een moskee, die vanwege ruimtegebrek op zoek is naar een vervangende locatie, ook hiervoor moet een nieuwe invulling worden gevonden. Het gehele bouwblok is verder erg vervallen en moet de komende jaren worden opgeknapt en gerenoveerd. Het voldoet niet meer aan de huidige eisen van deze tijd. Het bouwblok
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 7 van 8
LOCATIE EN INGREPEN
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
01 > Locatie bouwblok, met dichtbebouwd, ontoegankelijk binnenterrein
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Bouwblok fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
02 > Nieuwbouw op vrijgekomen locatie > toevoegen woonwerkwoningen en herinrichten binnenterrein
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Nieuwbouw op vrijgekomen locatie > toevoegen woon- werkwoningen en herinrichten binnenterrein > onder nieuwbouw stallingsgarage voor hele complex fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
ligt midden in het historische hart van de wijk Oud Charlois, is hierdoor herkenbaar bij de bewoner, ofwel de vakman uit de wijk. Hierdoor is het uitermate geschikt, om de transformatie en functiemenging, welke het onderzoek ‘De Vakman Centraal’ voorstelt, uit te testen. Het kan door de vernieuwing die het met de transformatie ondergaat een nieuwe identiteit krijgen, waarbij de huidige bewoner van de wijk het gebouw kan blijven gebruiken. Het bouwblok word getransformeerd naar een open woon- werkgebied, met werkplaatsen en ateliers, geschakeld door een drietal binnenhoven. Door het toevoegen van etalages en deuren naar de werkplaatsen, opent zich hier het gevelbeeld en wordt er gezorgd voor interactie met de omgeving. Door het mengen van de functies wonen met werken ontstaat er een beter gebruik van de wijk. Het creëren van doorgangen naar het binnenhof, waar de werkplaatsen zich toe uitstrekken, zorgen voor routing door het bouwblok. Deze routes door het bouwblok schakelen weer de verschillende binnenhoven met elkaar. Zo krijgt het bouwblok een stedenbouwkundige verankering in de wijk en ontstaan er door deze functiemenging gedurende de dag verschillende ontmoetingen en is er meer levendigheid in de wijk. _
03 > Creeren doorgangen, openen gevelbeeld > binnenterrein wordt onderdeel van de openbare ruimte
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Creeren doorgangen, openen gevelbeeld door middel van werkplaatsen > binnenterrein wordt onderdeel van de openbare ruimte fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
Toekomstig Wolphaertshof
Bestaand Japans hof
Dit is een bewerkte versie van de originele tekst, ingezonden bij de prijsvraag ‘Zo Wil Ik Wonen’, uitgeschreven door NEPROM, BNA en Nederland Wordt Anders. ‘De Vakman Centraal’ haalde de eerste prijs bij deze prijsvraag. De visie, het concept en de strategie is verder getoetst in mijn afstudeeropgave aan de TU Delft - ExploreLab Veldacademie Oud Charlois. Lees meer of neem contact op via www.devakmancentraal.nl - © augustus 2010 - Sander Smoes _
Gouwplein 04 > Verankering in de wijk > gebouw als knooppunt door doorgangen, leiden naar pleinen en andere hoven in de omgeving
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Verankering in de wijk, ook door de functiemenging > gebouw als knooppunt door doorgangen, leiden naar pleinen / hoven in de omgeving fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
Kunsthof
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
Wolphaerthof Gouwhof
Beheerderswoning / expositieruimte
05 > Aaneenschakeling van drie hoven met drie verschillende identiteiten
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Aaneenschakeling van drie hoven met drie verschillende identiteiten fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
06 > Toekomstbeeld verankering nieuwe binnenterreinen en pleinen in de wijk Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 8 van 8 Toekomstbeeld verankering door doorgangen en hoven naar toekomstige nieuwe binnenterreinen fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Magazine #2
Onderzoekslab en ideeĂŤnprijsvragen verkenningen naar een ander Nederland.
De Vakman Centraal Smoes Ontwerpen (Sander Smoes) & Woonstad Rotterdam
De Vakman Centraal
De Vakman Centraal richt z’n pijlen op de bestaande woningvoorraad. Dit concept streeft naar vergroting van de multifunctionaliteit in een wijk door ateliers en werkplaatsen voor kleinschalige bedrijvigheid toe te voegen. De jury zei hierover: ‘De Vakman Centraal pakt bestaand vastgoed aan en richt zich op functiemenging in bestaande woonomgevingen. De indieners hebben oog voor vaak vergeten bedrijvigheid en roepen daar veel sympathie mee op. Het ‘nieuwe werken’ concept is zo uitgewerkt dat het vanzelfsprekend lijkt’.
#62
Vervlechting van de functies wonen met werken
architectuur & stadsontwerpen
85
-dom -le ne nel -duts sei neprewtnosdats & ruutcetihcra
modellen en studies architectuur & stadsontwerpen
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
89
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
91
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
93
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
95
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
97
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
99
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
101
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
103
ed -kav nam -nec laart ln.seomsrednas@ofni E ln.seomsrednas.www I
neprewtnosdats & ruutcetihcra
57 462 57 – 01)0( 13+ T 96 778 222 – 6)0( 13+ M
C
3 naalsleoP rosseforP A madrettoR PE 8203