de vakman tool een instrumentarium tegen leegstand ...
architectuur & stadsontwerpen A Professor Poelslaan 3C 3028 EP Rotterdam
T +31 (0)10 – 75 264 75 M +31 (0)6 – 222 877 69
E info@sandersmoes.nl I www.sandersmoes.nl
Colofon
Smoes Ontwerpen // architectuur & stadsontwerpen, 2011 - 2012 Prijzen In 2011 haalde het project ‘De Vakman Centraal’ een derde prijs bij de prijsvraag Holland Ontwerp Award 2011 (Innovatieplatform bestaande woningbouw) > http://hollandsontwerp.wordpress.com/2011/01/28/ nominatie-hollands-ontwerp-award-2011-de-vakman-centraal Het project ‘De Vakman Centaal’ haalde in 2010 een eerste prijs met de prijsvraag ‘Zo Wil Ik Wonen’, de prijsvraag was uitgeschreven door BNA / NEPROM / Nederland Wordt Anders > http://www.zowilikwonen.nl/inzendingen Publicaties 2012 januari januari
Flyer‘De Vakman Tool’ Publicatie ‘De Vakman Tool’ - een instrumentarium tegen leegstand ...
2011 september juni april maart januari
Publicatie ‘van kantoorleegstand naar studentenhuisvesting ... (een onderdeel van het doorlopende onderzoek ‘De Vakman Tool’) Publicatie in magazine Nederland Wordt Anders #3 (NWA3) (pagina 4, 41) De Vakman Centraal op website NICIS Institute De Vakman Centraal op website Nederland Wordt Anders en Artikel op www.nederlandwordtanders.nl Flyer ‘De Vakman Centraal’
ln.seomsrednas@ofni E ln.seomsrednas.www I
neprewtnosdats & ruutcetihcra
57 462 57 – 01)0( 13+ T 96 778 222 – 6)0( 13+ M
C
3 naalsleoP rosseforP A madrettoR PE 8203
2010 november Geschiedenisscriptie over het ‘Gouwblok’ transformatielocatie ‘De Vakman Centraal’ september Publicatie ‘De Vakman Centraal’, eerste druk september Publicatie in magazine Nederland Wordt Anders #2 (NWA2) (pagina 33, 35) augustus Artikel ‘De Vakman Centraal’ (zie o.a. forumwijkeconomie.nl) Uitvoering Doorlopend onderzoek ‘De Vakman Centraal’ en de ontwikkeling van het transitiemodel ‘De Vakman Tool’ door Smoes Ontwerpen // architectuur & stadsontwerpen Redactie, teksten en layout Smoes Ontwerpen Druk 1e druk, © januari 2012, Smoes Ontwerpen Meer informatie www.devakmancentraal.nl
een instrumentarium tegen leegstand ... aanpak leegstand kantoren en (woon)gebouwen in binnenstelijke woongebieden middels vervlechting van de functies wonen, werken, leren, zorg en andere (wijk) functies ... een impuls voor de wijkeconomie ...
architectuur & stadsontwerpen A Professor Poelslaan 3C 3028 EP Rotterdam
T +31 (0)10 – 75 264 75 M +31 (0)6 – 222 877 69
E info@sandersmoes.nl I www.sandersmoes.nl
droow -roov fa
neprewtnosdats & ruutcetihcra
woord vooraf
architectuur & stadsontwerpen
Gebruik bestaande kolomstructuur, leegstaand kantoorpand te Dordrecht neprewtnosdats & ruutcetihcra
Woord vooraf
Smoes Ontwerpen // architectuur & stadsontwerpen, 2011 - 2012 Wonen voor nu, of werken en studeren voor later? Zorgen voor beter of beter dan de zorg? Waar woon je, waar studeer je en waar werk je? Hoe woon je, hoe studeer en werk je? En waar wil je oud worden? Ben je wel eens thuis, of ben je altijd thuis? De visie en strategie van het project ‘De Vakman Centraal’ geeft daarop een antwoord! ‘De Vakman Centraal’ vervlecht de functies wonen met ateliers, wonen met werkplaatsen voor kleinschalige bedrijvigheid en vakmanschap, wonen met zorg, wonen met studeren en studeren met werken, enzovoorts. Hiermee wordt gestreeft naar multifunctionaliteit in onze steden, waarbij de kwaliteit van de woonomgeving wordt versterkt door diversiteit en daarbij wordt de wijkeconomie gestimuleerd. De focus ligt op bestaand, verouderd en / of leegstaand vastgoed in binnenstedelijke gebieden, zoals leegstaande kantoren of (woon)gebouwen. De voorgestelde functiemenging komt direct ten goede aan de huidige bewoner van onze woonwijken. Gedurende de dag wordt er immers zorg gedragen voor een levendigheid in deze wijken, waar dat nu nog ontbeert of waar de levendigheid versterkt moet worden. Het transitiemodel ‘De Vakman Tool’ is een instrumentarium voor de implementatie van deze visie en strategie. Het is een instrumentarium tegen leegstand. Van gebouw tot aan omliggende openbare ruimte. In deze publicaties leest u alles over de eerste resulaten.
architectuur & stadsontwerpen
7
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Gebruik bestaande casco’s van woningbouw-blokken op Katendrecht te Rotterdam architectuur & stadsontwerpen
9
-ni -duoh -pos evag neprewtnosdats & ruutcetihcra
inhoudsopgave architectuur & stadsontwerpen
Gebruik casco en kolomstructuur van de leegstaande hal in het voormalige Energiehuis te Dordrecht neprewtnosdats & ruutcetihcra
Inhoudsopgave Woord vooraf De visie en strategie Onderzoek ‘De Vakman Centraal’
p. 16
Het instrumentarium Transitiemodel ‘De Vakman Tool’
p. 26
Transformatievoorstellen Ontwerpvoorstellen
p. 44
Publicaties en artikelen
p. 62
Inspiraties Hoven in Berlijn Wonen en werken in China
p. 78 p. 82
architectuur & stadsontwerpen
13
-iv ed & eis -etarts eig neprewtnosdats & ruutcetihcra
de visie & strategie architectuur & stadsontwerpen
Doorgang naar een binnenhof met kleinschalige bedrijvigheid
+ wonen
werken, zorg, (wijk)functies
+
> faciliteitenzone
invulling
Vervlechting van de functies wonen, werken, leren en studeren, zorg en andere (wijk)functies in de bestaande woonomgeving neprewtnosdats & ruutcetihcra
Onderzoek ‘De Vakman Centraal’ Onderzoek en ontwerp ‘De Vakman Centraal’. De visie en strategie van het onderzoek ‘De Vakman Centraal’, zet in op het stimuleren van de economische vitaliteit van binnenstedelijke woongebieden en steden. De focus ligt hierbij op bestaand, verouderd en / of leegstaand vastgoed, zoals leegstaande kantoren of (woon)gebouwen. Hierbij richt het zich op de functiemenging in de bestaande woonomgeving, ten behoeve van de huidige, maar ook de nieuwe bewoner en gebruiker van de wijk. De mix van de functies (wonen, werken, leren en studeren, zorg en andere (wijk)voorzieningen) binnen bestaande gebouwstructuren kunnen de oplossing zijn voor verouderde en leegstaande gebouwen en gebieden en bieden daarme een impuls voor de vitaliteit van onze steden en woonwijken.
>
= schakeling
architectuur & stadsontwerpen
17
Woonomgeving met veelal wonen en veel leegstaande en verouderde (woon)gebouw LEGENDA functie wonen functie wonen, zorg en / of (wijk)functie leegstand en verouderde bebouwing
Eenzijdige gebieden en functies / leegstaande kantoren / grootschalige monofunction
Vervlechting van de functies wonen, werken, leren en studeren, zorg en andere (wijk)f sociale en veilige wijk > stimuleren wijk- en stadseconcomie neprewtnosdats & ruutcetihcra
wen
+
neel werkgebieden / studeren-labs
>
functies in de bestaande woonomgeving > meer levendigheid gedurende de dag >
architectuur & stadsontwerpen
19
De investering, opwaardering en de functiemenging is goed voor de bewoner van de wijk; de kwaliteit van de woonomgeving wordt verstrekt door diversiteit. aansluiting bij en aanvulling van het aanwezige arbeidspotentieel, bewoners en studenten in de wijken werkgelegenheid die aansluit bij de skills van de bewoners bewoners van een gemiddelde woonwijk zijn veelal geschoold binnen het vakmanschap Het bieden van werkgelegenheid voor de bewoners en het houden van het werk binnen de eigen woonwijk faciliteren van de bewoners door middel van wonen met werkplaatsen aan te bieden binnen de eigen woonwijk kansen voor de startende ondernemer, mee investeren in de eigen woonwijk aansluiting bij de jeugd uit de wijk, door het creĂŤren van scholing, stageplaatsen en werkplekken aansluiting bij de vraag naar zorggerelateerde functies Voor de wijk zelf; de transformatie kan worden ingezet door middel van het al aanwezige arbeidspotentieel, bewoners, studenten en de lokale bedrijvigheid dit is een investering in de werkgelegenheid, wijkeconomie en de woonomgeving goed voor de leefbaarheid en veiligheid in de wijk positieve bijdrage aan het straatbeeld en het leefmilieu Maar ook zeker voor de gehele stad;
imagoverbetering van de stad door herkenbaarheid van aanwezige vakspecialisten, zorg, studio’s, ambacht, onderwijs, winkels, etc. bieden van vakmanschap en ambachtelijke bedrijvigheid als aanvulling op de algemene servicebehoefte van de stad de stad als leverancier van werkgelegenheid en bedrijvigheid groei op sociaal en economische, maar ook creatieve vlakken de wijken zetten in op groei van de economie van de stad imago van de stad verbeterd ten opzichte van andere steden
Investering voor de bewoner, de wijk en de stad neprewtnosdats & ruutcetihcra
Door middel van het combineren van woonprogramma’s met functies die aansluiten op de vraag en behoefte uit de wijk, wordt er gestreefd naar multifunctionaliteit in woonwijken, waarbij de kwaliteit van de woonomgeving wordt versterkt door diversiteit. Met de ontwikkelde ruimtelijke strategie wordt er ingezet op de groei van de wijkeconomie en de sociaal-economische ontwikkeling wordt gefaciliteerd en gestimuleerd. Met als doel het leven, wonen, werken, vermaken, studeren, wandelen, genieten, lachen en oud worden in de eigen woonwijk en woonomgeving gemakkelijk te maken! Innovatie in en gebruik van de bestaande gebouwvoorraad. Bestaand casco, kolomstructuur en / of de gevels van bestaande gebouwen worden gebruikt, waardoor het karakter, de architectonische kwaliteit en hiermee de herkenbaarheid van de gebouwen in de specifieke omgeving behouden blijft voor de wijk en stad. Het vergroten en toevoegen van nieuwe verdiepingen is hierbij ook een mogelijk als vergroting van de kwaliteitsslag. Binnen de bestaande gebouwstructuur wordt de mix van de functies (bijv. wonen met werken en (wijk)voorzieningen) op zodanige flexibele manier ingezet, opgetuigd en ingericht dat er relatief eenvoudig aanpassingen te realiseren zijn voor nu en in de toekomst. Door deze flexibiliteit in indeling zijn de functies onderling makkelijk inwisselbaar en wordt er geanticipeerd op veranderende functie- en gebruikerseisen in de toekomst. Door deze transformatie en vervlechting van de functies is het daadwerkelijke gebruik van het gebouw zeer elastisch, waarbij de levensvatbaarheid in tijd wordt vergroot.
architectuur & stadsontwerpen
21
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Binnenhof met mix van functies wonen en zorg, leren en werken architectuur & stadsontwerpen
23
-ni teh -urts -nem muirat neprewtnosdats & ruutcetihcra
het instrumentarium architectuur & stadsontwerpen
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Transitiemodel ‘De Vakman Tool’ Het transitiemodel ‘De Vakman Tool’ is een instrumentarium voor de implementatie van de visie en de strategie van het onderzoek ‘De Vakman Centraal’ in bestaand verouderd en / of leegstaand vastgoed, zoals leegstaande en verouderde kantoren en (woon)gebouwen). Deze transitie is een mix van kennis over de directe locatie en bestaande omgeving van het (woon)gebouw, het gebouw zelf, maar ook kennis over de voormalige en toekomstige gebruikers. Onderstaande thema’s zijn een leidraad voor de transitie van gebouw en omgeving, waarbij de thema’s I en II in gaan op de huidige karakteristiek van het gebouw, locatie en haar directe (woon) omgeving. Thema’s III en IV diepen de technische en financiële haalbaarheid uit en geven daarmee antwoord hoe gebouw en omgeving getransformeerd kan worden. Het laatste thema geeft middels een aantal voorbeelden, schema’s en referenties weer hoe deze transformatie daadwerkelijk vormgegeven kan worden en toont aan hoe dit gerealiseerd kan worden. Huidige karakteristiek gebouw en haar omgeving I Studie omgevingsfactoren / locatie-eigenschappen II Technisch onderzoek / gebouweigenschappen Transformatie en implementatie III Technische haalbaarheid / flexibiliteit > typologie en invulling (functies) IV Financiële en juridische haalbaarheid / financieringsarrangementen Transformatievoorstellen V Transformatievoorstellen (referenties) architectuur & stadsontwerpen
27
1
2
3
Stedenbouwkundige inpassing en verankering
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Transitiemodel ‘De Vakman Tool’ - huidige karakteristiek van het gebouw en haar omgeving (afhankelijk van de gegeven locatie en gebouw). Thema I
Studie omgevingsfactoren / locatie-eigenschappen
_ Verkenning directe (woon)omgeving van het gebouw _ Locatie typering > ontsluiting gebied – soort woongebied _ Sociale kenmerken wijk en huidige bewoners / statistische gegevens demografie en inkomen veiligheid en gebruik (overlast / lawaai) _ Mate van levendigheid omgeving aanwezige wijkvoorzieningen (winkels, horeca, zorg, scholen, cultuur, sport- recreatie) aanwezigheid van groen – water inrichting openbare ruime / percentage bebouwd – onbebouwd _ Mate bereikbaarheid – te voet – per fiets – auto – openbaar vervoer – toegankelijkheid jong en oud, valide en minder valide _ Parkeervoorzieningen > auto – fiets
Thema II
Technisch onderzoek / gebouweigenschappen
_ Huidige staat gebouw > bouwmaat – structuur _ Eigenschappen begane grond (hoogte / inrichting / (kolom)structuur) / geschiktheid plintfunctie, CEX (commerciële exploitatie), DEX (diensten ex.) _ Eigenschappen verdiepingen (hoogte / inrichting / (kolom)structuur) _ Eigenschappen souterrain > inrichting kelder _ Aanwezige installaties > GWL – ICT – CV – standleidingen _ Mogelijkheden uitbreiding > optoppen – aanbouwen – samenvoegen – gebruik / vergrootten buitenruimte _ Eigenschappen gevel > doorspuibaarheid – geluidsisolatie – warmtekoude isolatie gekoopeld aan mileu en duurzaamheid _ Ontsluiting > bestaande trappenhuizen (vlucht) – liften – schachten _ Oriëntatie > uitzicht – inkijk – bezonning
LEGENDA bestaand groen
bestaande bebouwing
bestaande binnenterreinen
werkplaatsen / ateliers
nieuwe groene binnenhoven
straten
1. Gesloten gevelbeeld en volgebouwd en ontoegankelijk binnenterrein 2. Creëren van doorgangen naar binnenhoven en etalages aan de staatzijde 3. Schakeling van binnenhoven > stedenbouwkundige verakering in de wijk > relatie openbare ruimte
architectuur & stadsontwerpen
29
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Stedenbouwkundige inpassing en verankering door middel van doorgangen en functies aan het binnenhof architectuur & stadsontwerpen
31
Inpassing binnen bestaand casco (woon)gebouw
Inpassing binnen stramien- / kolomstructuur (kantoor)gebouwen
Invulling van de mix van de functies wonen, werken, leren en studeren, zorg en andere (wijk)functies binnen zowel bestaand casco van bestaande verouderde (woon)gebouwen als leegstaande kantoorpanden neprewtnosdats & ruutcetihcra
Transitiemodel ‘De Vakman Tool’ - Transformatie en implementatie Thema III
Technische haalbaarheid / flexibiliteit > typologie en functies
_ Technische invulling > vloersysteem – wandensysteem (flexibliteit) _ Mogelijke inwisselbaarheid functies (flexibiliteit in toekomst) _ Ontsluitingtypologieën buiten- binnengalerij, enkel- dubbelcorridor centrale kern _ Buitenruimte > balkon, loggia, serre, (dak)terras, tuin _ Parkeren – bergingen – containerruimte – fietsenstallingen, etc. _ Indeling > compartimentering (brand) _ Geschikte woningtypologieën onzelfstandige of zelfstandige studenteneenheden jongeren appartement een- gezinsappartement meer- gezinsappartement eisen bouwbesluit > nieuwbouw vs. verbouw vs. bestaande bouw bouwfysische eigenschappen
Thema IV
Financiële en juridische haalbaarheid / financieringsarrangementen
_ Investeringen > bouwkosten – verwervingskosten – inrichting openbare ruimte – kosten (tijdelijke) transformatie – (ver)bouw _ Opbrengstgeneratoren > verkoop – verhuur _ Waardevermeerdering tbv. investering > verhogen rendement toevoegen verdiepingen gebruik plinten (commerciele) functies _ Programmering van functies ten behoeve van vraag marktsegment _ Toepassen op vraag, woningmarktsegment, doelgroepen _ Exploitatieverwachtingen tov. programmering functies Transitiemodel ‘De Vakman Tool’ - Transformatievoorstellen Thema V
Transformatievoorstellen (referenties)
_ Herinrichtingvoorstellen gebouw (intern / extern) buitenruimte rondom gebouw openbare ruimte (toegang gebouw / doorgangen / openingen) binnengebied gebouw (binnenterrein / hoven) referentieprojecten, inspiraties
architectuur & stadsontwerpen
33
neprewtnosdats & ruutcetihcra
architectuur & stadsontwerpen
35
beroep: houtdraaier bron: paul huf
beroep: houtsnijder bron: picasaweb.google.com-sjaantje90
beroep: botenbouwer bron: paul huf
beroep: ijsmaker bron: foodbattle.files.wordpress.com
beroep: beeldensnijder bron: paul huf
beroep: glas in lood maker bron: wcp.oudeambachtenatelier.nl
beroep: tuinman bron: picasaweb.google.com/surewaard
beroep: vioolbouwer bron: paul huf
beroep: restaurateur wandtapijten bron: paul huf
beroep: voeger bron: www.dvlvanloon.nl
beroep: wasserette bron: www.stomerij-uniforma.nl
beroep: tuinaanleg bron:
beroep: cafetaria bron: picasa/fotoalbum.dhc.waasmunster
beroep: opticien bron: www.elskamp.org
beroep: prothesemaker bron: www.handicap-international.de
beroep: deocorbouwer bron: paul huf
beroep: diamantslijper bron: www.costerdiamonds.com
beroep: glazenwasser bron: www.arjenlubach.nl
beroep: ciseleur bron: paul huf
beroep: dakdekker bron: hoekdak.nl
beroep: drukker bron: www.deventerinbeeld.nl
beroep: edelsmid bron: paul huf
beroep: fietsenmaker bron: www.mugweb.nl/media/2007-10
beroep: vishandel bron: www.eat2gather.nl
beroep: beensnijder bron: paul huf
beroep: biljartballenmaker bron: paul huf
beroep: huisschilder bron: www.rodermondcorte.nl
beroep: damastwever bron: paul huf
beroep: edelsteengraveur bron: paul huf
beroep: juwelen ontwerper bron: www.juwelen.be
beroep: handwever bron: paul huf
beroep: ganzenvanger bron: www.anouckvrouwe.n.nl
beroep: gitaarbouwer bron: www.desteigerboom.be
beroep: glasblazer bron: paul huf
beroep: glasgraveur bron: www.glaskunst-stadler.de
beroep: fotograaf bron: www.gerardhekkert.nl
beroep: rietdekker bron: www.renebouwknegt.nl
beroep: schoenmaker bron: www.trabel.com
beroep: schoonheidsspecialist bron: www.ritasalon.nl
beroep: siersmid bron: paul huf
beroep: sigarenmaker bron: www.eosdigitaal.n
beroep: graveur bron: paul huf
beroep: uitbeender bron: picasaweb.google.com/jeroenkas
beroep: pizzabakker bron: picasaweb.google.com/roelharms
beroep: kalligrafeur bron: www.bodeminikita.nl
beroep: kunstnaaldwerkster bron: paul huf
beroep: stomerij bron: www.netex.nl
beroep: spiegelmaker bron: paul huf
beroep: porselein schilder bron: portal.skipov.nl
beroep: pottenbakker bron: paul huf
beroep: pruikenmaker bron: paul huf
beroep: quilter bron: thequiltersalley.files.wordpress.com
beroep: restaurateur bron: paul huf
neprewtnosdats & ruutcetihcra beroep: geluidstudio bron: www.fdodesign.nl
beroep: glaszetter bron: www.schoehuijs-glas.nl
beroep: wagenmaker bron: paul huf
beroep: goudsmid bron: paul huf
beroep: stempelmaker bron: paul huf
beroep: graanstoker bron: www.rutte.nl
beroep: hullenmaakster bron: paul huf
beroep: grimeur bron: paul huf
functies; wonen, werken, leren / studeren en zorg
beroep: hoefsmid bron: cafesonore.radio6.nl/files/2008
beroep: uniform maatkleermaker bron: paul huf
beroep: tegelzetter bron: www.tegel-zetter.be
beroep: goudborduurster bron: paul huf
beroep: stroopwafelbakker bron: paul huf
beroep: kok bron: paul huf
beroep: diamantklover bron: paul huf
beroep: emailleur bron: paul huf
beroep: loodgieter bron: picasaweb.google.com/bollekoens
beroep: tafelzilversmid bron: paul huf
beroep: maquettebouwer bron: Geoffry van Beek
beroep: boekhandelaar bron: librarything.com/../boekenhuiz
beroep: bronsgieter bron: picasa.com/bronsgieterijjaapklijnstra
beroep: broodbakker bron: www.sibamail.be/siba
beroep: cartograaf bron: geneaknowhow.net
beroep: zeefdrukker bron: www.tschip.nl
beroep: leidekker bron: picasaweb.com-/Bonifatiuskerk
beroep: lijstenmaker bron: www.larson-juhl.nl
beroep: likeurstoker bron: www.montanawhiskey.com
beroep: machinewerker bron: www.hamelinknatuursteen.nl
beroep: rozenkweker bron: paul huf
beroep: textielontwerper bron: www.solera-dansencultuur.nl
beroep: timmerman bron: www.birdonacliff.org
beroep: tingieter bron: paul huf
beroep: touwslager bron: www.debinnenvaart.nl
beroep: kunstknipper bron: paul huf
beroep: scharensliep bron: picasaweb.google.com/wijenbergh132
beroep: slachter bron: www.agripress.be
beroep: plaatwerker bron: www.aspmetaalbewerking.nl
beroep: molenaar bron: home.hetnet.nl-~philip73
beroep: meubelmaker bron: picasaweb.google.com/onno.schweers
beroep: lichtdrukker bron: nl.dreamstime.com
beroep: glasslijper bron: picasaweb.google.com
beroep: fijnbankwerker bron: www.nlms.info
beroep: etaleur bron: sander smoes
beroep: kantklosser bron: paul huf
beroep: mutsenmaakster bron: paul huf
beroep: orgiedeenkweker bron: paul huf
beroep: verfspuitstation bron: www.ebbersgiesbeek.nl
beroep: sierradendesigner bron: www.tesselart.nl.jpg
beroep: oculeerder bron: paul huf
beroep: klompenmaker bron: s202.photobucket.com/franky44_2007
beroep: koffiebrander bron: www.hetpijpenhuis.nl
beroep: koperslager bron: paul huf
beroep: piano stemmer bron: www.parool.nl/static/FOTO
37
architectuur & stadsontwerpen beroep: pettenmaker bron: paul huf
beroep: klokkenmaker bron: paul huf
-snart -rof eitam -roov nellets neprewtnosdats & ruutcetihcra
transformatie voorstellen architectuur & stadsontwerpen
Transformatieproject ‘het Gouwblok’ in de woonwijk Oud Charlois, Rotterdam-Zuid Locatie en stedenbouwkundige ingrepen Het bouwblok, in de woonwijk Oud Charlois in Rotterdam-Zuid, wordt getransformeerd naar een open woon- werkgebied, met werkplaatsen en ateliers en zorgwoningen onder het woondek. Door etalages en deuren naar de werkplaatsen toe te voegen, opent zich hier het gevelbeeld en wordt er gezorgd voor interactie met de omgeving. Doorgangen openen het gesloten bouwblok en geven toegang tot het binnenterrein. De zorgwoningen strekken zich uit tot in de binnenhoven in het binnenterrein. Daarbij ontstaan er informele routes door het bouwblok in de binnenhoven, waar het ensceneren van
Zicht vanuit zorgwoningen in het binnenhof neprewtnosdats & ruutcetihcra
Kleinschalige bedrijvigheid, bijvoorbeeld een atelier van een restaurateur
Kleinschalige stedelijke bedrijvigheid in de bestaande woonomgeving architectuur & stadsontwerpen
41
stramien woonof (kantoor)gebouw
1. Principe gebouwinvulling binnen het casco van de bestaande verouderde woningvoorraad of inpassing binnen kolomstramienen van leegstaande (kantoor)gebouwen
faciliteitenzone
2. Introduceren van een faciliteitenzone ten behoeve van de vervlechting van de functies en mogelijk maken van flexibiliteit in invulling
trappenhuis of liftschacht als kern
3. In de faciliteitenzone twee onafhankelijk van elkaar functionerende trappen in 1 trappenhuis voor flexibele ontsluiting van de mix van de functies of liftschacht
totale flexibiliteit
4. Het trappenhuis / liftschacht als stabiliteitskern met rondom vrije vloervelden maakt het mogelijk om de functies geheel flexibel in te delen (mogelijkheid tot optoppen en aanbouwen)
Flexibiliteit en de invulling van het programma
neprewtnosdats & ruutcetihcra
ontmoetingen centraal staat. Wonen en werken gebeurt op het woondek aan het binnenhof. Hierdoor ontstaat er een beter gebruik van het bouwblok, de wijk en de woonomgeving. Door de functiemenging, de doorgangen en de hoven wordt het bouwblok weer onderdeel van de openbare ruimte en wordt het verankerd met de omliggende straten en andere binnenhoven / pleinen in de wijk. Innovatie en flexibiliteit De mix van de functies wordt op zodanige wijze ingericht binnen het bestaande casco, dat er op relatief eenvoudige manier aanpassingen te realiseren zijn. Hierdoor is het makkelijk om veranderingen in gebruik of samenstelling van woningen en werkplaatsen / ateliers (of andere (wijk)functies) in de loop van de tijd eenvoudig te realiseren. Om de flexibiliteit te waarborgen, moeten de bouwdelen en installaties aanpasbaar, vervangbaar en naar gewenst uitbreidbaar zijn, middels een flex-vloersysteem. Hierdoor komt er per 2 of 3 woningen een faciliteitenzone met hierin 2, onafhankelijk van elkaar functionerende trappen. Dit zorgt voor veel, vrij in te delen, vloervelden rondom deze kernen, waarbij functies in de toekomst makkelijk inwisselbaar zijn. Het gebruik van het woon- werkcomplex wordt hiermee zeer elastisch, waarbij de levensvatbaarheid wordt vergroot. Met het transitiemodel ‘De Vakman Tool’ is dit bijvoorbeeld realiseerbaar binnen leegstaande kantoor- en (woon)gebouwen.
architectuur & stadsontwerpen
43
Varianten flexibiliteit indeling
Fragment 2e verdieping - basis
2e verdieping - variant 1
Fragment 1e verdieping - basis
1e verdieping - variant 1
Fragment Begane grond - basis
Begane grond - variant 1
Constructieprincipe
Trap of liftschacht als stabiele kern
Bestaand casco of kolomstructuur
neprewtnosdats & ruutcetihcra
2e verdieping - variant 2
2e verdieping - variant 3
1e verdieping - variant 2
1e verdieping - variant 3
Begane grond - variant 2
Begane grond - variant 3
Vrije vloervelden flexibel indelen
Fragment mogelijk totaalbeeld
architectuur & stadsontwerpen
45
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Studie naar gebruik bestaande casco gebouw architectuur & stadsontwerpen
47
Vanuit openslaande deuren woonkeuken zicht op het woondek
Goed bereikbare zorgwoningen onder het woondek neprewtnosdats & ruutcetihcra
Doorgang naar werkplaatsen en trap naar woondek op eerste verdieping
Woondek woonhof met daaronder de werkplaatsen architectuur & stadsontwerpen
49
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Studie naar stedenbouwkundige inpassing van het transformatieproject architectuur & stadsontwerpen
51
beroep: maker etalage-figuren bron: paul huf
beroep: zeilmaker bron: paul huf
beroep: behanger bron: www.cg-productions..be
beroep: bezembinder bron: picasaweb.google.com/grijzeherman
beroep: bierbrouwer bron: paul huf
beroep: reparateur audio en tv bron: forum.audiofreaks.nl
beroep: kaarsenmaker bron: paul huf
beroep: kaasmaker bron: media.photobucket.com
beroep: kapper bron: picasaweb.google.com-HansdeRegt
beroep: karikatuurtekenaar bron: farm1.static.flickr.com/90
beroep: keramiekmaker bron: www.gerritrietveldacademie.nl
beroep: websitedesigner bron: www.blogcdn.com
beroep: slager bron: www.eediete.nl
beroep: smid bron: www.deworkumersmid.nl
beroep: steenhouwer bron: www.huisvandekunsten.nl
beroep: stylist bron: www.lifepr.de
beroep: stoelmatter bron: staphorst.allesvan.nl
beroep: onderhoudswerk bron: www.elfu.nl
beroep: betonijzervlechter bron: www.wijna.nl
beroep: betonwerker bron: www.bouwbedrijfoenema.nl
beroep: sloper bron: www.autoweek.nl
beroep: steigerbouwer bron: www.we-steigerbouw.nl
beroep: schoonmaker bron: www.trettin.nl
beroep: zadelmaker bron: paul huf
beroep: banketbakker bron: www.hotelbedrijf.be
beroep: beeldhouwer bron: picasaweb.google.com/fotosvanstock
beroep: toneelkostuumnaaister bron: paul huf
beroep: orgelpijpenmaker bron: paul huf
beroep: perkamentmaker bron: paul huf
beroep: expressobar bron: baristachampion.files.wordpress.com
beroep: kledingmaker bron: picasaweb.google.com/hegevd
beroep: klokkenmaker bron: paul huf
beroep: klompenmaker bron: s202.photobucket.com/franky44_2007
beroep: koffiebrander bron: www.hetpijpenhuis.nl
beroep: koperslager bron: paul huf
beroep: piano stemmer bron: www.parool.nl/static/FOTO
beroep: stoffeerder bron: paul huf
beroep: stratenmaker bron: www.famoomen.nl
beroep: tandtechnicus bron: www.brunette.brucity.be
beroep: tapijtwever bron: picasaweb.google.com/yvonnepieter
beroep: tassenmaker bron: www.brabantsdagblad.nl
beroep: reparateur tapijten bron: paul huf
beroep: pijpenmaker bron: paul huf
beroep: mondprothesemakera bron: www.aok.de
beroep: klussenbedrijf bron: www.rlbklussen.nl
beroep: eetgelegenheid bron: picasaweb.google.com/lut.defieuw
beroep: reparateur witgoed bron: www.sgwb.nl
beroep: poppenmaker bron: poppenreparatie-restauratie.nl
beroep: bijenkorfvlechter bron: www.imkersverenigingblaricum.nl
beroep: blaasinstrumentenmaker bron: paul huf
beroep: bloemdecorateur bron: www.zoetermeer.nl
beroep: blokfluitbouwer bron: www.ambachten.nla
beroep: boekbinder bron: paul huf
neprewtnosdats & ruutcetihcra beroep: parketvloerlegger bron: picasaweb.google.com/louisgerrits
beroep: installateur bron: www.sibamail.be
beroep: wolspinner bron: mariecusbruyn.web-log.nl
beroep: cafe bron: www.cafedesnor-bergeijk.nl
beroep: zeepmaker bron: www.elfenstof.be
beroep: zilversmid bron: paul huf
beroep: restaurateur stuc-werk bron: paul huf
beroep: poffertjesbakker bron: home.hccnet.nl/h.werk
beroep: ringeloorder bron: paul huf
functies; wonen, werken, leren / studeren en zorg beroep: shoarmazaak bron: www.jomofood.nl
beroep: nagelstylist bron: www.freewebs.com
beroep: orgelbouwer bron:
beroep: kuiper bron: paul huf
beroep: mosterdmaker bron: www.toerismevlaanderen.nl
beroep: mandenvlechter bron: picasaweb.google.com-robsimchina
beroep: mozaiekbewerker bron: www.kidstegengeweld.nl
beroep: schachtenmaker bron: paul huf
beroep: metselaar bron: www.busokristuskoning.be
beroep: visfileerder bron: picasaweb.google.com-evelineschut
beroep: chocolatier bron: paul huf
beroep: palingroker bron: www.brabantsdagblad.nl
beroep: papiermaker bron: picasaweb.com/Nederlandse.molens
beroep: wiegenmaker bron: paul huf
beroep: vertaler bron: www.corsica.maritbroer.nl
beroep: theeproever bron: paul huf
beroep: schrijnwerker bron: paul huf
beroep: broodjeszaak bron: picasaweb..com/ruslandreis2007
beroep: emailleur bron: paul huf
beroep: klokkengieter bron: paul huf
beroep: traiteur bron: users.telenet.be
beroep: sneevergulder bron: paul huf
beroep: parfumeur bron: paul huf
beroep: garage bron: www.autoservice-wessel.nl
beroep: glasmozaiek bron: www.mozaineke.nl
beroep: reclametekenaar bron: portal.skipov.nl-scholen
beroep: stiptekenaar bron: weblogs.vpro.nl
beroep: dakdekker hellend dak bron: picasaweb.google/lh/photo
beroep: mondharmonicamaker bron: picasaweb.google.com/wdefossez
beroep: naaimachinetechnicus bron: members.lycos.nl/zmpc
beroep: antiquair bron: www.antiek-hetpand.be
beroep: verfmaker bron: www.pdlfinishing.nl
beroep: prostituee bron: www.writeaholic.nl
beroep: woningstoffeerder bron: picasaweb.google.com-saroben
beroep: horlogemaker bron: paul huf
beroep: bontwerker bron: www.marreeinternational.com
beroep: damastwever bron: paul huf
beroep: leerbewerker bron: picasaweb.google.com/lh/photo
beroep: zevenmaker bron: paul huf
beroep: hoornsnijder bron: www.indoshop.nl
beroep: hoedenmaker bron: www.fox.nl/groepsreizen
beroep: kleurenproeftrekker bron: paul huf
beroep: edelsteengraveur bron: paul huf
beroep: natuursteenbewerker bron: www.rewan.nu
53
architectuur & stadsontwerpen beroep: pc reparateur bron: pascalr.com
beroep: lithograaf bron: paul huf
neprewtnosdats & ruutcetihcra
Transformatie voormalig Energiehuis te Dordrecht naar muziek en poppodium
architectuur & stadsontwerpen
55
Van leegstaande hal energiehuis te Dordrecht
Naar tijdelijk gebruik en invulling van de hal neprewtnosdats & ruutcetihcra
Van leegstaand energiehuis te Dordrecht
Naar definitieve invullling als poppodium > impuls wijk architectuur & stadsontwerpen
57
-ilbup seitac -ra ne -lekit ne neprewtnosdats & ruutcetihcra
publicaties en artikelen architectuur & stadsontwerpen
Magazine #2
Onderzoekslab en ideeĂŤnprijsvragen verkenningen naar een ander Nederland.
De Vakman Centraal Smoes Ontwerpen (Sander Smoes) & Woonstad Rotterdam
De Vakman Centraal
De Vakman Centraal richt z’n pijlen op de bestaande woningvoorraad. Dit concept streeft naar vergroting van de multifunctionaliteit in een wijk door ateliers en werkplaatsen voor kleinschalige bedrijvigheid toe te voegen. De jury zei hierover: ‘De Vakman Centraal pakt bestaand vastgoed aan en richt zich op functiemenging in bestaande woonomgevingen. De indieners hebben oog voor vaak vergeten bedrijvigheid en roepen daar veel sympathie mee op. Het ‘nieuwe werken’ concept is zo uitgewerkt dat het vanzelfsprekend lijkt’.
#62
Vervlechting van de functies wonen met werken
Artikel ‘De Vakman Centraal’ Juni 2010, gepubliceerd op www.zowilikwonen.nl en www.devakmancentraal.nl
‘De Vakman Centraal’
FUNCTIES EN DOELGROEPEN - ONS DAGELIJKSE WERK EN BEHOEFTES - VAKMANSCHAP EN AMBACHT
Een bloeiende en leefbare woonwijk door wonen met kleinschalige stedelijke bedrijvigheid in de eigen woonwijk ruimte te geven. _
Dit artikel is geschreven door Sander Smoes - Smoes Ontwerpen te Rotterdam > www.sandersmoes.nl > augustus 2010 _
Wonen voor nu, of wonen voor later? Waar woon je? Hoe woon je? Waar wil je wonen? Ben je wel eens thuis, of ben je altijd thuis? De visie en strategie van het project ‘De Vakman Centraal’ geeft hierop een antwoord! ‘De Vakman Centraal’ vervlecht de functies wonen met ateliers en werkplaatsen voor kleinschalige bedrijvigheid. Hiermee streeft het onderzoek naar multifunctionaliteit in woonwijken, waarbij de kwaliteit van de woonomgeving wordt versterkt door diversiteit. De functiemenging komt direct ten goede voor de huidige bewoner van de woonwijk. Gedurende de hele dag wordt er immers zorg gedragen voor een levendigheid in deze wijken, waar dat nu nog veelal ontbeert of waar de levendigheid versterkt moet worden. Zo wordt het leven, wonen, werken, vermaken, leren, wandelen, genieten, lachen en oud worden in de eigen woonwijk wel heel gemakkelijk. Functies en doelgroepen - Ons normale dagelijkse ritme van leven en ons dagelijkse werk en behoeftes. In Nederland vinden we relatief veel ambachtelijke bedrijven. Ze zijn onmisbaar in onze economie. De variëteit en diversiteit zorgen er voor dat het levendigheid brengt in onze maatschappij en dus ook in de wijken van onze steden waarin we wonen. De bedrijven vallen onder de kleinschalige stedelijke sector en komen veel in woonwijken voor. Kenmerkend voor stedelijke bedrijven is dat ze, zoals de naam al zegt in de regel kleinschalig van opzet zijn. Deze bedrijven passen moeiteloos in binnenstedelijke situaties en geven het wonen een meerwaarde. Termen die de kracht duiden voor deze bedrijven zijn; vakmanschap, ondernemerschap en klantgerichtheid. Hierdoor staan deze bedrijven dicht bij de mensen en het werk dat wordt verricht en de producten die worden gemaakt zijn herkenbaar voor een grote groep.
Het werk bij een dergelijk bedrijf heeft een arbeidsintensief karakter, hierdoor zorgen deze bedrijven voor veel werkgelegenheid. Omdat we deze bedrijven vooral vinden in binnenstedelijke gebieden komt deze werkgelegenheid in zijn geheel toe aan de bewoner van de woonwijken. In veel wijken van de verschillende steden in Nederland woont veel arbeidspotentieel dat niet erg hoog is opgeleid, maar wel het vakmanschap en ambacht in het bloed heeft zitten. Een aantal van deze wijken zijn gekenmerkt als probleemwijk en achterstandswijk of hebben het predicaat kansenzone. Ook de termen prachtwijk en krachtwijk worden veel gebruikt om de problematiek in de wijken te verbeelden. Door dit stempel is het vaak lastig of onmogelijk voor het arbeidspotentieel uit de wijken om daadwerkelijk hun vak uit te oefenen. Ze krijgen immers niet of nauwelijks de ruimte of worden niet gefaciliteerd door de benodigde werkplaatsen en ateliers die nodig zijn voor het uitoefenen van het vakmanschap. Lukt het ze wel om te starten, dan zijn het florerende bedrijven die de wijk verfraaien en versterken ze hun woongemeenschap. Als we spreken over de kleinschalige stedelijke bedrijvigheid dan bedoelen we bijvoorbeeld de horlogemaker en de glasblazer, maar ook de kapper, schoonheidsspecialist en de pedicure. De bedrijvigheid strekt zich verder uit van boekbinder tot de maquettebouwer, van de goud- en zilversmid tot aan de schoenmaker, de glazenier, de opticien en de meubelmaker. Genoeg bedrijven waar we alle dagen van de week gebruik van maken en ze het liefste vinden om de hoek in de eigen woonwijk, zodat we er niet te ver voor hoeven reizen. Bedrijven die dan ook uitermate geschikt zijn in binnenstedelijke situaties. Her en der, verspreid in de woonwijken, vinden we veel van deze bedrijven, maar door de verspreiding is er verder geen echte samenhang of versterking tussen de bedrijven onderling in de wijken.
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 1 van 8 neprewtnosdats & ruutcetihcra
MAQUETTESTUDIES >
Etalages werkplaatsen en doorgang naar binnenhof.
Werkplaatsen en ateliers aan een binnenstraat in het binnenhof met daarboven de woningen.
Straatbeeld met doorgang naar het binnenhof met de werkplaatsen en ateliers. Trap naar het woondek van het woonhof op de eerste verdieping. Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 2 van 8
architectuur & stadsontwerpen
63
De kleinschalige stedelijke sector is een belangrijke voor de werkgelegenheid van een stad. Het is bovendien een dynamische sector die door zijn verscheidenheid de stad kleur geeft. De meeste beroepen zijn te noemen onder het ambacht en vakmanschap. Het werk staat voor kwalitatief handwerk of vakwerk. Vakmanschap laat zich zien doordat er producten worden gemaakt en diensten worden geleverd die veelal uit handarbeid bestaat. Met veel inzet en energie, vanuit eigen expertise en kracht, worden in kleine schaal producten gemaakt en diensten geleverd. Het ondernemerschap uit zich door de kleinschalige opzet en grote inzet van de eigenaar van het bedrijf, eventueel met een of meerdere werknemers, waarbij de focus van het ondernemen zich richt op het product of dienst die er gemaakt of geleverd wordt. De klant staat hierbij altijd voorop. Over het algemeen worden unieke producten geproduceerd. Door de veranderende samenleving en opkomst van nieuwe technologieën denken veel mensen dat het ambachtswerk in mindere mate aanwezig is en dat we er zonder kunnen, maar niets is minder waar. Als je je realiseert hoeveel mensen met geschoold handwerk zijn of haar geld verdienen, dan zien we dat het ambacht breed vertegenwoordigd is in onze maatschappij. Zeker in tijden dat het economisch minder gaat, zien we dat veel mensen hun huisraad laten repareren, in plaats van deze te vervangen voor nieuwe. Hier is de vakman uit de wijk dan weer voor nodig. We spreken dan bijvoorbeeld over het werk van een timmerman, die zorg draagt voor wijkherstel of meubels kan maken en herstellen of een stoelmatter die de oude keukenstoelen weer nieuw leven in blaast. Maar ook een fietsenmaker die op de wijk is georiënteerd of een bedrijfje dat kapotte kleding herstelt. Natuurlijk zijn er de laatste jaren ook verscheidene nieuwe beroepen binnen de kleinschalige stedelijke sector ontstaan. Bijvoorbeeld in de uiterlijke verzorging, zoals de kapper, de schoonheidsspecialist, de pedicure en de nagelstudio. Aansluitend aan de nieuwe technologie zien we in deze moderne sectoren ook het vakmanschap ontstaan bij de beroepen als een webdesigner, de websitebouwer, de pcreparateur, maar ook de zonnecollectorspecialist. Al deze werkzaamheden moeten met passie worden gedreven en met de hand worden
gemaakt en gedaan. Dit illustreert de dynamiek die in dit werk te vinden is. De behoefte van producten en diensten zal in de toekomst niet afnemen, dus deze bedrijven en ook het werk uit de ambachtsbedrijven zullen blijven bestaan. Volgens het Hoofdbedrijf Ambachten werken er momenteel in Nederland ruim 900.000 mensen bij circa 225.000 verschillende ambachtsbedrijven. Deze bedrijven zijn veelal gesitueerd in kleine werkplaatsen en ateliers aan huis in woonwijken waar de vraag en aanbod dicht bij elkaar liggen en hand in hand gaan met elkaar. Vervlechting van de functies wonen met werken De vraag die je nu kunt stelen is op wat voor manier deze kennis van het vakmanschap en de kleinschalige bedrijvigheid een versterkende rol kan gaan spelen in binnenstedelijke woonsituaties. Door in woonwijken de functies wonen met kleinschalige stedelijke bedrijvigheid binnen het ambacht en vakmanschap te vervlechten, wordt er zorg gedragen voor meer levendigheid in deze wijken. Deze vervlechting, van de functies wonen met werken, levert een verbetering op van het woonklimaat, maar er wordt ook een impuls gegevens aan de werkgelegenheid. Dit resulteert weer in een goede wijkeconomie. Zowel het wonen als het werken spelen zich af rondom de eigen woning en in de eigen wijk, waardoor er sprake is van toenemende levendigheid. Als gevolg daarvan ontstaat er een grotere sociale controle. Hierdoor zal ook de veiligheid in de wijk toenemen. Het gebruik van de wijk gedurende de dag neemt immers toe. Het kennis- en opleidingsniveau van de bewoners van veel wijken sluit veelal aan bij het ambacht en het vakmanschap. Ook zie je dat in veel steden de creatieve sector wordt ingezet als motor voor de stedelijke economie en groei. Kunstenaars worden, vaak in woonwijken, gefaciliteerd met werkruimtes. Door in de wijk werkgelegenheid uit de kleinschalige stedelijke sector en de maakindustrie uit te bouwen en te vergroten zal dat een welkome aanvulling zijn op de creatieve activiteiten die nu al in veel wijken aanwezig is. Het werken zal vorm moeten krijgen in deze nieuwe economische drager.
VERVLECHTING VAN DE FUNCTIES WONEN MET WERKEN
+ Wonen
+ Werkplaats / atelier / etalage
>
> Faciliteitenzone / ontsluiting > met doorgangen naar de binnenhoven
Invulling
> Schakeling
Intelligente mix van de functies wonen met werkplaatsen en ateliers
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 3 van 8
neprewtnosdats & ruutcetihcra
INVESTERING VOOR DE BEWONER, WIJK EN STAD De investering, opwaardering en de functiemenging is goed voor de bewoner van de wijken; o De kwaliteit van de woonomgeving wordt verstrekt door diversiteit. o Aansluiting bij en aanvulling van het aanwezige arbeidspotentieel in de wijken. o Werkgelegenheid die aansluit bij de skills van de bewoners. Bewoners van een gemiddelde woonwijk zijn veelal geschoold binnen het vakmanschap. o Het bieden van werkgelegenheid voor de bewoners en het houden van het werk binnen de eigen woonwijk. o Faciliteren van de bewoners door middel van wonen met werkplaatsen aan te bieden binnen de eigen wijk. o Kansen voor de startende ondernemer, mee investeren in de eigen woonwijk. o Aansluiting bij de jeugd uit de wijk, door het creëren van scholing, stageplaatsen en werkplekken.
Voor de wijken zelf; o De transformatie kan worden ingezet door middel van het al aanwezige arbeidspotentieel en de lokale bedrijvigheid. o Dit is een investering in de werkgelegenheid en wijkeconomie en de woonomgeving. o Goed voor de leefbaarheid en veiligheid in de wijk. o Positieve bijdrage aan het straatbeeld en het leefmilieu. Maar ook zeker voor de gehele stad; o Imagoverbetering van de stad door herkenbaarheid van aanwezige vakspecialisten. o Bieden van vakmanschap en ambachtelijke bedrijvigheid als aanvulling op de algemene servicebehoefte van de stad. o De wijk als leverancier van vakmanschap en ambachtelijk bedrijvigheid voor de stad en agglomeratie. o De wijk als leverancier van vakmanschap en ambachtelijk bedrijvigheid voor de stad en agglomeratie. o Groei op sociaal en economische vlakken. o De wijken zetten in op groei van de economie van de stad.
3D IMPRESSIES >
Werkkplaatsen aan een binnenhof met daarboven het woondek met woningen
Werkplaats instrumentenmaker
Atelier restaurateur
Woonkeuken aan het woondek
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 4 van 8
architectuur & stadsontwerpen
65
Door het mengen van de functies, wonen met werken, ontstaat er een continu gebruik van de wijk. We gaan op deze manier van de monofunctionele woonwijk naar meervoudig gebruik in de wijk. Functies als wonen, werken (en leren) bestaan hier naast elkaar en versterken elkaar en hiermee de wijk. Men werkt overdag in dezelfde wijk waar men ‘s-nachts woont en andersom. Wijkvoorzieningen als winkels en horeca profiteren hier direct van. Een neveneffect is dat de jeugd nu in hun eigen wijk aan de slag kan op stageplekken bij een van de vakbedrijven die de wijk nu heeft. De opwaardering, investering en verbetering die de wijk nodig heeft en waarbij de bewoner voorop staat.
LOCATIES - TECHNISCH EN FUNCTIONEEL VEROUDERDE WONINGVOORRAAD IN WOONWIJKEN
Flexibiliteit De mix van de functies, wonen met werken, moet op zodanige wijze worden opgetuigt en ingericht dat er op relatief eenvoudige manier aanpassingen te realiseren zijn. Hierdoor wordt er voor gezorgd dat veranderingen in gebruik of samenstelling van woningen en bedrijven in de loop der tijd eenvoudig en goedkoop te realiseren zijn. Dat betekent dat de invulling van de functies onafhankelijk moeten zijn van de ruimte die beschikbaar is en dat er flexibel aanpassingen gedaan kunnen worden. Om deze flexibiliteit te waarborgen, moeten de bouwdelen en installaties aanpasbaar, vervangbaar en naar gewenst uitbreidbaar zijn. Er moet per twee of drie woningen een faciliteitenzone komen met twee, onafhankelijk van elkaar functionerende trappen in 1 trappenhuis. Dit zorgt voor relatief veel vrije vloervelden rondom deze kernen en zijn geheel flexibel in te delen. Het vloersysteem dat hier voor wordt gebruikt is er een waarbij alle leidingen in het vloerpakket worden opgenomen en waarbij deze gemakkelijk zijn aan te passen en te verleggen. Als een bedrijf ophoudt te bestaan, dan kan eenvoudig de werkplaats of het atelier worden afgestoten van de woning en gekoppeld worden aan een naburige ondernemer, of juist als afzonderlijke unit worden verhuurd aan een nieuwe ondernemer. Hierdoor wordt het gebruik van het woon- werkcomplex zeer elastisch, waarbij de levensvatbaarheid wordt vergroot. In de toekomst zijn er door veranderingen in behoeftes, door deze flexibiliteit, veel combinaties van woon- werkwoningen mogelijk, al dan niet gekoppeld. Locaties, haalbaarheid en ingrepen In de meeste woonwijken in Nederland staan relatief veel woningen en bouwblokken die verouderd zijn. Vaak zien we dat veel van deze panden in de wijken een gesloten gevelbeeld hebben. De binnenterreinen binnen deze
bouwblokken zijn vaak rommelig ingericht, vol gebouwd met lage bebouwing, schuren en bergingen en zijn niet toegankelijk vanaf de straat. Daarnaast staat een gedeelte van deze woningen leeg, zijn de bouwblokken technisch en functioneel verouderd en staan ze op de nominatie om, door gemeenten, particuliere eigenaren en wooncorporaties te worden aangepakt. We spreken dan over renovatieprojecten of het opwaarderen van panden naar de huidige wensen en eisen of het oplappen ervan, zodat de woningvoorraad nog verkoopbaar of verhuurbaar blijft. Al dan niet voor een korte of langere termijn. Op het moment dat men zich alleen focust op het opknappen van leegstaande en verpauperde woningen en bouwblokken in de wijk ben je nog niet echt bezig met het op een goede manier herwaarderen van een woonwijk. Wijkvernieuwing en herwaardering vragen om meer dan alleen fysieke verbetering van de woon- en leefomgeving. Grootstedelijk problematiek, waar veel woonwijken mee kampen, vragen om integrale stadsvernieuwing, meer dan alleen de fysieke aanpak van de woonwijken. De bewoners van de wijk kunnen hier een belangrijke rol in spelen. Indien bewoners zich verder kunnen ontplooien en ontwikkelen kan er echt een stap vooruit worden gemaakt. Als je op het vlak van wonen, werken (en leren) projecten ontwikkelt, dan creëer je een middel dat kan bijdragen tot integrale wijkontwikkeling. Prikkeling van ambities begint bij de individuele bewoner en zal een start zijn voor herwaardering, verbetering en potentiële groei van zowel de wijk als haar bewoner. Het betrekken van de bewoners van de wijk bij de opwaardering, is dan ook een voorwaarde voor
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 5 van 8
neprewtnosdats & ruutcetihcra
MAQUETTE SITUATIE > STEDENBOUWKUNDIGE INPASSING IN DE WIJK OUD CHARLOIS
VARIANTEN WOON- WERKTYPOLOGIËN
Fragment 2e verdieping - basis
2e verdieping - variant 1
2e verdieping - variant 2
2e verdieping - variant 3
Fragment 1e verdieping - basis
1e verdieping - variant 1
1e verdieping - variant 2
1e verdieping - variant 3
Fragment Begane grond - basis
Begane grond - variant 1
Begane grond - variant 2
Begane grond - variant 3
Lateien > open vloervelden
Overspanning vloeren
Totaalbeeld
CONSTRUCTIEPRINCIPE
Trap als stabiele kern
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 6 van 8
architectuur & stadsontwerpen
67
de aanpak en het herstel van de wijk. Door het ontwikkelen van projecten, waar het wonen met het werken wordt gecombineerd en waarbij de arbeid aansluit bij de skills van de bewoners uit de wijk, wordt er een breed scala van oplossingen gegeven. De investeringsramingen en budgetten die er zijn voor het aanpakken van deze verouderde woningvoorraad kunnen eenvoudig worden omgebogen naar de voorgestelde woon- werkstrategie ten behoeve van de bewoner en gebruiker van het complex. Dit is ten eerste goed voor de wijken zelf, maar komt ook de stadeconomie ten goede en zeer zeker de bewoner en vakman in de wijk. Wanneer we in een woonwijk bedrijven willen toevoegen en een rol willen laten spelen in de functiemenging van wonen met werken is daar investering voor nodig. De relatie met de openbare ruimte en het publieke domein vergt hierbij ook aandacht en investeringskapitaal om de functiemenging daadwerkelijk goed te kunnen laten functioneren, kan hier op aansluiten. De sequentie die ontstaat tussen het wonen en het werken, met de bewoners van de wijk, zorgt ervoor dat er op zowel op sociaal, als economisch, maar ook fysiek vlak verbetering en groei gaat ontstaan in de wijken. Dat betekent dat de ondernemer mee investeert in zijn eigen werkplaats of atelier, waardoor er een integrale investering ontstaat tussen gebruiker en investeerder of wooncorporatie en gemeente. Budgetten voor de planvorming van de openbare ruimte en de investering voor de herinrichting en het opknappen van de woonwijken kunnen worden ingezet voor de wijk en daarbij tegelijkertijd een aanvulling zijn op de planvorming van het woon- werkcomplex en het openbare ruimteplan dat daarbij hoort en vice versa. Strategie - Herwaardering, opwaardering, investering, verbetering, waarbij de bewoner van de woonwijk voorop staat. De functies wonen met werken krijgen vorm door de werkplaatsen en ateliers gezicht te geven naast het wonen in een fijne woonomgeving. Bestaande woningen en bouwblokken, die op het punt staan om binnen de integrale stadvernieuwing aangepakt te worden, worden getransformeerd naar open woonwerkgebieden. Vervallen panden kunnen worden ingevuld met een nieuwe structuur die qua grootte, schaal en materialisering worden aangehecht aan de bestaande gevels. Door het toevoegen van etalages en deuren naar de werkplaatsen en ateliers openen deze zich naar het straatbeeld en wordt er gezorgd voor interactie met de omgeving. Het creëren van doorgangen naar het binnenterrein zorgt voor langzame routes door het bouwblok. Routes die door de werkplaatsen en ateliers
worden begeleidt naar een binnenhof binnen in het bouwblok. Daar is de plek waar de werkgelegenheid elkaar ontmoet aan een binnenstraat, waar bezoekers wandelen of een van de werkplaatsen kunnen bezoeken. De routes door het bouwblok schakelen de verschillende binnenhoven aan elkaar en leiden via de volgende doorgang weer naar de straat. Door deze doorgangen en routes, door het bouwblok en door de hoven, wordt het bouwblok stedenbouwkundig verankerd in de woonwijk. Gedurende de dag worden verschillende ontmoetingen geënsceneerd en is er altijd levendigheid op straat. Wonen aan het woondek in het binnenhof geeft een sereniteit en rust aan de bewoner. Ontwerp - transformatie en herinrichting van een bouwblok in de woonwijk Oud Charlois te Rotterdam-Zuid. Om de visie, het concept en de strategie van ‘De Vakman Centraal’ kracht bij te zetten, is deze getoetst door middel van een architectonische ingreep en transformatie van een bouwblok in de woonwijk Oud Charlois te Rotterdam-Zuid. Deze wijk is in 1460 ontstaan als dorpje aan de Maas en door de latere havenactiviteiten gegroeid naar arbeiderswijk. In 1895 werd de wijk geannexeerd door de stad Rotterdam en is momenteel een van de wijken van de deelgemeente Charlois. Oud Charlois wordt gekenmerkt door grootstedelijke problematiek en is gekenmerkt als probleemwijk. De bewoners van de wijk zijn veelal laag opgeleid, er is een relatief hoge werkloosheid en veel scholieren verlaten vroegtijdig de school. Het kenmerk en de kracht van de wijk is juist dat men vooral werkzaam is vanuit de eigen woning in ateliers of werkplaatsen in beroepen die vallen onder het ambacht en vakmanschap. Midden in het oudste gedeelte van de wijk, het zogenaamde historische hart van Oud Charlois, ligt een bouwblok dat zowel technisch als functioneel verouderd is. Het heeft vrij dichte gevels wat een gesloten straatbeeld oplevert en het heeft een onaantrekkelijk volgebouwd en ontoegankelijk binnenterrein. Een gedeelte van het bouwblok wordt momenteel gebruikt door een groep kunstenaars die daar tijdelijk in mogen zitten, om leegstand te voorkomen, maar er moet een nieuwe invulling komen, voor dit gedeelte van het bouwblok, als het contract met deze kunstenaars afloopt. In een ander gedeelte van het bouwblok zit momenteel een moskee, die vanwege ruimtegebrek op zoek is naar een vervangende locatie, ook hiervoor moet een nieuwe invulling worden gevonden. Het gehele bouwblok is verder erg vervallen en moet de komende jaren worden opgeknapt en gerenoveerd. Het voldoet niet meer aan de
Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 7 van 8
neprewtnosdats & ruutcetihcra
LOCATIE EN INGREPEN
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
01 > Locatie bouwblok, met dichtbebouwd, ontoegankelijk binnenterrein
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Bouwblok fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
02 > Nieuwbouw op vrijgekomen locatie > toevoegen woonwerkwoningen en herinrichten binnenterrein
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Nieuwbouw op vrijgekomen locatie > toevoegen woon- werkwoningen en herinrichten binnenterrein > onder nieuwbouw stallingsgarage voor hele complex fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
03 > Creeren doorgangen, openen gevelbeeld > binnenterrein wordt onderdeel van de openbare ruimte
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Creeren doorgangen, openen gevelbeeld door middel van werkplaatsen > binnenterrein wordt onderdeel van de openbare ruimte fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
Toekomstig Wolphaertshof
Bestaand Japans hof
Gouwplein 04 > Verankering in de wijk > gebouw als knooppunt door doorgangen, leiden naar pleinen en andere hoven in de omgeving
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Verankering in de wijk, ook door de functiemenging > gebouw als knooppunt door doorgangen, leiden naar pleinen / hoven in de omgeving fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
Kunsthof
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
Wolphaerthof Gouwhof
Beheerderswoning / expositieruimte
05 > Aaneenschakeling van drie hoven met drie verschillende identiteiten
dE vAkmAN CENTRAAL - wOON-wERkPLAATsEN
Aaneenschakeling van drie hoven met drie verschillende identiteiten fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
huidige eisen van deze tijd. Het bouwblok ligt verder midden in het historische hart van de wijk, is herkenbaar bij de bewoner, ofwel de vakman uit de wijk. Hierdoor is het uitermate geschikt, om de transformatie en functiemenging, die het onderzoek ‘De Vakman Centraal’ voorstelt, op toe te passen. Het kan door de vernieuwing die het met de transformatie ondergaat een nieuwe identiteit krijgen, waarbij de huidige bewoner van de wijk het gebouw kan blijven gebruiken. Een gedeelte van het bouwblok is zo verouderd dat op die plek nieuwbouw wordt gerealiseerd, met respect voor de oudbouw. De kop en de staart van het bouwblok hebben een dusdanige architectonische kwalitiet, dat deze gedeeltes worden behouden en geheel worden gerenoveerd. Het casco wordt geheel heringericht ten behoeven van de functies wonen met werken. Door het creëren van doorgangen en het toevoegen van etalages ter plaatse van de ateliers en werkplaatsen wordt het gesloten gevelbeeld geopend en krijgt het binnenterrein weer de identiteit en levendigheid die het nodig heeft. Door de routes die ontstaan wordt het bouwblok met het binnenterrein onderdeel van de openbare ruimte. De ateliers en werkplaatsen worden bezocht door klanten en belangstellenden. Het zien van de arbeid levert een kwaliteit aan het dagelijkse leven in de wijk en vergroot de levendigheid. Het wonen bevindt zich op korte afstand van het werken. Gedurende de hele dag is er activititeit op en rondom het bouwblok. Het binnenterrein krijgt een schakeling van drie verschillende hoven, die er voor zorgen dat elk gedeelte van het bouwblok een eigen identiteit krijgt, met de daarbij behorende bedrijvigheid. In het eerste en kleinste hof zorgt een rond atrium voor intimiteit. In het tweede hof zijn er werkplaatsen en ateliers, die hun entrees aan de straatzijde hebben, maar zich uitstrekken tot aan het binnenterrein. Hier ontmoeten de verschillende bedrijven elkaar op een binnenstraat in het hof. Het laatste hof, is een lang en uitgestrekt hof, ten behoeven van de creatieve sector. De aaneenschakeling van de verschillende hoven en identeiteiten zorgen voor herkenbaarheid bij de bewoner en levendigheid voor de wijk. _ Dit is een bewerkte versie van de originele tekst, ingezonden bij de prijsvraag ‘Zo Wil Ik Wonen’, uitgeschreven door NEPROM, BNA en Nederland Wordt Anders. ‘De Vakman Centraal’ haalde de eerste prijs bij deze prijsvraag. De visie, het concept en de strategie is verder getoetst in mijn afstudeeropgave aan de TU Delft - ExploreLab Veldacademie Oud Charlois. Lees meer of neem contact op via www.devakmancentraal.nl - © augustus 2010 - Sander Smoes _
06 > Toekomstbeeld verankering nieuwe binnenterreinen en pleinen in de wijk Artikel behorende bij de visie en strategie ‘De Vakman Centraal’ > www.devakmancentraal.nl > Sander Smoes - Smoes Ontwerpen > ©2010 > Pagina 8 van 8 Toekomstbeeld verankering door doorgangen en hoven naar toekomstige nieuwe binnenterreinen fUNCTIEs
//
LOCATIE EN INGREPEN
GEBOUwPRINCIPE
architectuur & stadsontwerpen
GEBOUw EN HOvEN
wOON- wERkwONINGEN
69
Magazine #3
Voor de verandering
WeBuild
De Vakman Centraal
4 april – 30 juni 2010
Tweede ronde van het Onderzoekslab
Het agenderen en het geven van ontwerpimpulsen aan nationale ruimtelijke o tijdens de tweede ronde gericht op: • Gebruik en beleving van het groen in en rondom steden (Lab07) • Krimp in Noordoost Groningen (Lab08) • Collectief en particulier opdrachtgeverschap op stedenbouwkundige schaal ( • Tijdelijke strategieën bij leegstand van gebouwen en gebieden (Lab10) • Nieuwe perspectieven op een kwalitatief Nederland in 2040 (Lab11) • Gebruikerskennis betrekken bij het ontwerp van scholen (Lab12) • Particuliere initiatieven bij gebiedsontwikkeling (Lab13)
19 januari – 30 juni 2010
Ideeënprijsvraag Zo wil ik wonen
#4
build formule is simpel. Met het definiëren van een standaard aat en bouwenveloppe wordt een vast kader gesteld waar5 maart 2010 architecten alle ontwerpvrijheid hebben. De enige andere arde is dat zij werken vanuit een BIM productbibliotheek. Magazine #1 en hun ontwerpen naar een online woningbibliotheek, waar Het eerste Magazine stige WeBuild bewoners hun huis uitkiezen. De vroege en over Nederland samenwerking met toeleveranciers en deskundigen verkort wordt anders wordt wtijd en is daarmee kostenbesparend. gepresenteerd, het verschijnt in een oplage teel is de technische en financiële haalbaarheid een feit. Het d consortium is daarmee actiefvan op2500. zoek naar geschikte locaties t realiseren van een eerste pilot, en nodigt alle geïnteresseerde ten uit om locaties beschikbaar te stellen.
nformatie: www.WeBuild.nl
De Vakman Centraal: van leegstand naar levendigheid
‘De Vakman Centraal’ richt zijn pijlen op de bestaande gebouwvoorraad in binnenstedelijke woonomgevingen. De inbreng van een gemengd programma in verouderde of leegstaande gebouwen, als kantoren, woningbouwblokken en industrieel erfgoed, betekent een impuls voor de economische vitaliteit van de woonwijken. Een mix van wonen, werken en (wijk) voorzieningen zorgt voor diversiteit en versterkt de woonkwaliteit, ten behoeve van de (toekomstige) bewoners en gebruikers. Projectontwikkelaars en corporaties kunnen het plan faciliteren met geschikte gebouwvoorraad.
Momenteel wordt het transitiemodel ‘De Vakman Tool’ verder ontwikkeld. Hiermee ontstaat een instrumentarium voor de implementatie van de visie en de strategie van het onderzoek 23 september ‘De Vakman Centraal’ in de2010 beoogde gebouwen. Na 4denovember 2010 ontwikkeling van het transitie-model wordt deze door Zelfvisitatie middel van Magazine #2 meerdere ontwerpstudies getoetst, waarna een publicatie van het In een oplage van instrumentarium volgt. De initiatiefnemende part 2000 verschijnt het lancering van Nederland w tweede Magazine Meer informatie: bij elkaar in de zogenoem www.devakmancentraal.nl over Nederland wordt Hierin wordt richting geg anders. lijke, organisatorische en voortgang. Op basis van e de Initiatiefgroep in nove voormalige deelnemers in blijven volgen, en deze ve delen op de website van N
#41
Op basis van een eigen datingsite waarop ontwerpers en ontwikkelaars elkaar kunnen vinden, komen er 126 aanmeldingen en 93 inzendingen binnen. Een jury heeft hieruit tien genomineerden en drie winaars gekozen: EGO, Pick ’n Place en De Vakman Centraal. Laatstgenoemde wint begin 2011 ook devoor ‘Hollands-Ontwerp-Award’ van het uild: architectuur een groot publiek Innovatieplatform bestaande woningbouw. d heeft als doel architectuur voor een groot publiek bereikbaar en. Er zijn talrijke woonconcepten waarbij bewoners wanden verplaatsen of een gevel kunnen kiezen. Dit leidt zelden tot ctuur van een hoog niveau, noch tot een optimale ruimtelijke it van een woning. WeBuild doet het anders, door het ontwerpet aan de consument maar aan de professional over te laten. hitect doet waar hij goed in is; het ontwerpen van ruimte nnis van functionaliteit, esthetiek en materiaalgebruik. De bruiker krijgt waar hij behoefte aan heeft; een enorme keuze ntwerpen, een lage prijs, een eenvoudig proces en een vaste datum.
Houtlaan 21, Rotterdam - Zalmhaven
GEB-toren, Rotterdam - Rochussenstraat 400-736
Oorspronkelijk Gebouwd Verbouwd Functie Gebouw
: : : :
Jaren ‘70 1988 Voormalig kantoorgebouw Nedlloyd 20.000 m2
Oorspronkelijk Gebouwd : Functie : Gebouw :
Transformatie Programma
:
60 studentenunits op 1e verdieping (Westvleugel)
20.000 m2 op afwachting van transformatie
10.000 m2 getransformeerd naar 235 studentenwoningen
Voorzijde Houtlaan 21 | bron: Smoes Ontwerpena
Transformatie Jaar verbouw Woningen Oppervlakte Opbouw
: : : :
Voorzieningen
:
Kosten
:
1929-1931 Voormalig Gemeentelijk Energie Bedrijf 10.000 m2
1995 235 studentenwoningen (40% zelfstandig) 20 m2 in hoogbouw en 30 m2 in laagbouw Hoogbouw per verdieping 10 kamers, gemiddeld 20 m2 Laagbouw 30 m2 met eigen sanitair en keuken Hoogbouw per verdieping gezamenlijke units voor keuken en sanitair Verwerving pand 2.300.000 euro Verbouw studentenwoningen 4.800.000 euro
Toren vanaf Parksluizen | bron: nl.wikipedioa.org 17
27
Wooncomplex B1, Eindhoven - Bosmanplaats 1-10
KPN-kantoor, Utrecht - Kanaalweg 92
Oorspronkelijk Gebouwd : Functie : Gebouw :
Oorspronkelijk Functie : Gebouw :
Voormalig KPN-gebouw 4.696 m2
Transformatie Jaar verbouw Woningen Oppervlakte Voorzieningen Kosten
: : : : :
2004 140 studentenwoningen 11 - 35 m2 (onzelfstanddig) Per 4 a 5 studenten een gezamenlijke toiletgroep / keuken Verbouw 2000 euro per studentenunit
Opmerkingen
:
Toekomstige bewoners hielpen zelf mee met de verbouwing tegen huur van 74% van de maandhuur
3.500 m2 getransformeerd naar 107 studentenstudio’s
4.696 m2 getransformeerd naar 140 studentenunits
Eind jaren 1960 Voormalig kantoorgebouw 3.500 m2
Transformatie Jaar verbouw Woningen Oppervlakte Huurprijs Voorzieningen
: : : : :
2011 107 studentenwoningen 25 - 40 m2 > 399 euro per maand (all in) Eigen keuken, badkamer, internet Collectieve wasserette en fietsenstalling/parkeren
Kosten
:
Verbouw studentenwoningen 3.600.000 euro
Opmerkingen
:
Fontys Hogeschool neemt 27 studio’s af
Pand had al te openen ramen Een gangbeheerder per afdeling zorgt voor het naleven van het schoonmaakrooster en brandveiligheid
Fietsenstalling/parkeergelegenheid buiten het gebouw
Voorzijde pand | bron: www.al16.nl
Aanzicht pand | bron: www.stadswonen.nl 39
45
van kantoorleegstand naar studentenhuisvesting ... een onderdeel van het doorlopende onderzoek ‘De Vakman Tool’ architectuur & stadsontwerpen A Professor Poelslaan 3C 3028 EP Rotterdam
T +31 (0)10 – 75 264 75 M +31 (0)6 – 222 877 69
E info@sandersmoes.nl I www.sandersmoes.nl
-ipsni seitar
neprewtnosdats & ruutcetihcra
inspiraties
architectuur & stadsontwerpen
Hoven in Berlijn De mix van functies, waarbij de samenkomst van de verschillende faciliteiten elkaar aanvullen en versterken. De manier waarop deze functies elkaar ontmoeten, maar ook soms de afstand tot elkaar respecteren is belangrijk. Hoe richt je gebiedeen op een zodanige manier in dat deze functies bereikbaar worden voor de bezoeker ervan? Het bezoek aan Berlijn bracht daarin inspiratie. Binnenhoven met een aaneenschakeling van verschillende functies naast elkaar, met daarboven het woonprogramma van waaruit zicht op het levendige plein daaronder. Verschillende doorgangen in de gevels van de bouwblokken, bieden toegang tot de binnen het bouwblok verscholen binnenhoven.
Terras op een binnenhof met ateliers - Kunst-Werke Berlin, Auguststrasse neprewtnosdats & ruutcetihcra
Wachten bij het kledingatelier - Hackischen Hรถfe, Sophienstrasse
Werken in een hof - Heckmanhรถfe - Oranienburgerstrasse, Auguststrasse architectuur & stadsontwerpen
77
Buiten in de schaduw - Heckmanhรถfe, Oranienburger- Auguststrasse
Toegang Heckmanhรถfe
Doorgang naar Heckmanhรถfe neprewtnosdats & ruutcetihcra
Vanuit woning zicht op binnenhof en terras cafe - Gipshรถfe, Gipsstrasse
Bewoner op de fiets door een hof - Heckmanhรถfe - Oranienburgerstrasse architectuur & stadsontwerpen
79
Wonen en werken in China
Rijdend buffet
Levendigheid in woongebieden neprewtnosdats & ruutcetihcra
Gebruik buitenruimte
Werken op straat architectuur & stadsontwerpen
Werken op straat 81
os dna ... no
neprewtnosdats & ruutcetihcra
and so on ...
architectuur & stadsontwerpen
ed -kav nam loot ln.seomsrednas@ofni E ln.seomsrednas.www I
neprewtnosdats & ruutcetihcra
57 462 57 – 01)0( 13+ T 96 778 222 – 6)0( 13+ M
C
3 naalsleoP rosseforP A madrettoR PE 8203