BAMBÚ SOCIAL PROJECTRAPPORT (NL) by BAMBÚ SOCIAL

BAMBĂ&#x161; SOCIAL

projectrapport shortsighted el rama 2014

COLOFON

AMBÚ SOCIAL is een project zonder winstoogmerk uitgevoerd in samenwerking met de gemeente El Rama, Nicaragua en de Bluefields Indian Caribbean University, El Rama (BICU).

voorbereiding

April 2013 - januari 2014

uitvoering nicaragua

Februari 2014 - augustus 2014

uitvoering & continuïteit nederland

September 2014 - februari 2015: - ‘Manual de construcción sostenible con bambú’ - Rapportage: Projectrapport BAMBÚ SOCIAL 2014 - Presentaties in Nederland - Ondersteuning continuïteit Nicaragua

Auteurs

Max Verhoeven & Laurens van der Wal

De kennis die wordt gedeeld in dit rapport is een combinatie van een literatuurstudie naar bamboe, interviews met experts, zoals Jules Janssen, Luis Felipe Lopez, Alejandro Ugarte en Jorge Lozano, en de ervaring van het ontwikkelen van een voorbeeldwoning met bamboe als voornaamste constructiemateriaal in El Rama, Nicaragua in 2014. Deze kennis is met het hele projectteam van BAMBÚ SOCIAL opgebouwd.

Over de inhoud van dit rapport, inclusief het ontwerp voor de modelwoning, de sociale woning en de details die zijn toegepast in de constructie ligt de volgende licentie van ‘Creative Commons’: ShareAlike 4.0 International. Dit betekent dat u alle informatie mag overnemen, verspreiden en gebruiken, mits een passende referentie vermeld wordt. Bij toepassing of aanpassing bent u verplicht om onder dezelfde voorwaarden de kennis te delen voorzien van een passende referentie. Op deze manier hopen wij kennis te verspreiden op een zo toegankelijk mogelijke manier. www.creativecommons.org

* Toevoeging water: Ties Temmink * Toevoeging prullenbakken: Jezabel Meijías Reyes * Toevoeging tuin permacultuur: Diana Jimena Gonzalez Figuerda * Toevoeging educatie: Juan Carlos Gaviria Moreno & Karin Fernanda Swambach *Vertalingen SP-NL: Juan Carlos Gaviria Moreno

coverillustratie Syvlia Machgeels

FOTO’S

Hugo Thomassen Shortsighted Architecture, met speciale dank aan: Floor van Eijden Jezabel Mejias Reyes Karin Swambach Max Verhoeven Laurens van der Wal

Met dank aan

Clarine van Oel

www.shortsightedarchitecture.com

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

INHOUDSOPGAVE

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

1. INLEIDING 6 2. ACHTERGROND & PLAN 8 1. CONTEXT 10 2. DOEL EN SCOPE - TOEN EN NU 16

3. PROCES & ORGANISATIE

4. ONTWERP EN BOUW

5. WATERopvang- en zuivering

118

inleiding 20 1. stakeholders lokaal 24 2. stakeholders internationaal 26 3. teamsamenstelling en bijdragen 28 4. PROCES & tijdlijn voorbereiding 30 iNLEIDING 40 1. ONDERZOEK & VOORBEREIDING 42 2. NAAR NICARAGUA 82 3. OVERZICHT 50 4. REFLECTIE & SOCIALE WONING 108 iNLEIDING 120 1. RWH SYSTEEM INTRODUCTIE 122 2. BESCHRIJVING GEBOUWD RWH SYSTEEM 124 3. STAPPENPLAN 132

6. EDUCATIE 142 INLEIDING 144 1. KENNIS VERGAREN 146 2. CURSUS ‘CONSTRUCCIÓN SOSTENIBLE 152 3. CURSUS ARTESANIAS 180 4. WORKSHOPS 182

7. onverwachte ACTIVITEITEN

INLEIDING 186 1. gemeentelijke afvalbakken 188 2. tuin permacultuur 192 3. ontwerp ‘museo municipal’ 198 4. experimenten 202 5. producten 216

184 5

8. FINANCIËN 226 1. iNKOMSTEN EN UITGAVEN 228 2. LOKALE BIJDRAGEN 232 3. DONATEURS 236

9. EXTERNE COMMUNICATIE

238

10. IMPACT & CONTINUITEIT

262

Inleiding 240 1. in nederland 242 2. in nicaragua extern 248 3. in nicaragua lokaal 250 4. ‘manual de construcción’ 256 INLEIDING 264 1. IMPACT 266 2. CONTINUITEIT 280

BRONVERMELDING 282 BIJLAGEN: 1.

HANDLEIDING: BAMBÚ SOCIAL ‘MANUAL DE CONSTRUCCIÓN SOSTENIBLE DE BAMBÚ’ ADMINISTRATIE

INLEIDING

oor u ligt het projectrapport van het project BAMBÚ SOCIAL van Shortsighted Architecture; een plan voor de ontwikkeling van een blauwdruk voor een betaalbare, duurzame sociale woning met lokale materialen in een (sub)tropisch klimaat. Wij geloven dat lokale middelen de basis zijn voor duurzame en slimme ontwerpoplossingen en willen duurzame architectuur delen. Dit rapport is geschreven voor de (financiële) verantwoording naar alle stichtingen, bedrijven, instituties en personen die het project hebben ondersteund. Daarnaast bieden het rapport en de bijgevoegde handleiding ‘Manual de construcción sostenible’ een bron van informatie over het (bouwen met) bamboe, wateropvangen zuiveringssytemen en over de voorbereiding en realisatie van een dergelijk project. Wij hebben elk onderdeel zo volledig mogelijk proberen te beschrijven en te verduidelijken door beeldmateriaal, om zodoende daadwerkelijk onze ervaringen te kunnen delen en wellicht anderen te inspireren om een dergelijk project te ondernemen.

Wij willen als projectteam onze dank betuigen aan iedereen die heeft meegeholpen om het project op te starten en te realiseren, zowel financieel als ondersteuning in de vorm van kennis, mankracht, enthousiasme of de vele vrijwillige uren die in het project zijn gaan zitten. In de laatste twee jaar is een zaadje ontpopt tot een sterke jonge bamboestam die nog lang niet klaar is om gekapt te worden. Het modelhuis en alle andere onderdelen van het project BAMBÚ SOCIAL, zoals de cursus ‘Construcción Sostenible’, het ontwikkelen van waterfilters, bamboe prullenbakken, het geven van workshops en het verbeteren van het imago van bamboe als constructiemateriaal zien wij, in combinatie met de bijgevoegde handleiding, als een kleine bijdrage in de richting van een meer duurzame en inclusieve wereld. Een speciale dank gaat hierbij uit naar de deelnemers van het project van UNIFY in augustus 2014, waarbij wij in contact zijn gekomen met alle lokale partijen.: Sheila Oroschin, Agnieszka Ros, Hugo Thomassen, Miranda Reijnders en Robert Hoogenboom. Zoals beschreven in de colofon, mag alle informatie, het ontwerp en de afbeeldingen uit dit rapport gebruikt en gekopieerd worden voor niet commerciële doeleinden, mits een gepaste referentie aanwezig is. Wanneer ontwerpen of deelontwerpen die door ons zijn bedacht als basis gebruikt en veranderd worden, bent u verplicht deze te delen onder dezelfde voorwaarden, volgens de licentie van ‘Creative Commons’, zoals is uitgelegd in de colofon. Met deze methode hopen wij informatie zo breed en vrij mogelijk te verspreiden en een bijdrage te leveren aan de verbetering van duurzame en betaalbare sociale woningbouw.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

ACHTERGROND & PLAN

ACHTERGROND

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL foto: hugo thomassen

2.1

CONTEXT ACHTERGROND

Geschiedenis

Nicaragua werd onafhankelijk van Spanje in 1821. Vervolgens werd het land lange tijd verscheurd door de strijd tussen de conservatieven en liberalen. De voortdurende interne onrust maakte Nicaragua tot een speelbal van de Verenigde Staten. In 1933 legden de Amerikanen de macht in handen van Somoza, de legerleider. Gedurende ruim 40 jaar was onder de familie Somoza en ‘hun clan’ sprake van een wrede dictatuur.

Een volksopstand onder leiding van het Sandinistische Bevrijdingsfront (FSLN) maakte in 1979 een eind aan de hegemonie van de Somoza’s. De Sandinisten probeerden een nieuwe rechtvaardige samenleving op te bouwen. Ze brachten gratis gezondheidszorg en onderwijs tot in alle uithoeken van het land, veranderden het economisch systeem en organiseerden in 1984 en 1990 vrije verkiezingen. Echter, mede door slechte organisatie en fanatisme, riepen de Sandinisten ook weerstand op, zowel binnen Nicaragua als daarbuiten. Veel goed opgeleide mensen uit de (beperkte) middenklasse verlieten het land. De Verenigde Staten kondigden een economische boycot af en steunden de ‘contra’s’ in de gewapende burgeroorlog, zowel in politiek als militair opzicht. Het Sandinistisch project was gedoemd te mislukken. In 1990 werden de Sandinisten in vrije verkiezingen verslagen door een brede coalitie van liberalen, conservatieven, christendemocraten en communisten. In november 2006 werd de Sandinist Daniel Ortega wederom tot president verkozen (Ewijk & Lindert, 2010).

Cultuur

Om de cultuurverschillen tussen Nederland en Nicaragua te inventariseren hebben wij de cultuurdimensies van Hofstede gebruikt. Er zijn geen gegevens van Nicaragua beschikbaar, maar wel van nabij gelegen landen zoals Costa Rica en Panama. In de tabel zijn de waarden voor de Hofstede dimensies weergegeven van Nederland, Costa Rica en Panama (Hofstede et al. 2010). Het meest in het oog springende gegeven is de Nederlandse individualiteit tegenover de collectieve samenlevingen van Costa Rica en Panama (IDV). Dit uit zich in een lange-termijn verbintenis met de ‘groep’; het gezin, de familie of andere groepsrelaties. Loyaliteit is in een collectivistisch land een fundamenteel gegeven en vaak belangrijker dan regels en wetten. In een dergelijke maatschappij neemt men verantwoordelijkheid voor anderen. Daarnaast is de onzekerheidsmijdings-index (UAI) van Costa Rica en Panama hoger dan Nederland. Landen die hoog scoren op deze index hebben over het algemeen rigide sociale codes en zijn intolerant over onorthodoxe ideeën en gedrag. In deze culturen bestaat een emotionele noodzaak voor regels, zelfs als deze regels niet blijken te werken of mensen zich er niet aan houden. Bureaucratie is vaak tijdrovend, met veel stempels, documentatie en geschreven instructies. De machtsafstand (PDI) en masculiniteit (MAS) zal voor Nicaragua waarschijnlijk dichter bij Panama dan bij Costa Rica liggen. Costa Rica scoort bij beide indexen als laagste van heel Zuid Amerika. Er zijn zelfs maar 8 landen in de wereld die vrouwelijker zijn dan Costa Rica. Daarnaast toont de turbulente geschiedenis van Panama grotere overeenkomsten met Nicaragua dan met Costa Rica. Een hoge score op de PDI, betekent dat mensen in een ondergeschikte positie accepteren dat de macht ongelijk verdeeld is. Vaak vertaalt dit zich in hiërarchische structuren, waarin iedereen een duidelijke plaats heeft. Centralisatie is populair en van ondergeschikten wordt verwacht dat ze zonder vragen te stellen doen wat ze wordt opgedragen.

kaart nicaragua http://en.wikipedia.org/wiki/Geography_of_Nicaragua

el rama

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

VERGELIJKING CULTUURDIMENSIES NEDERLAND-COSTA RICA-PANAMA HOFSTEDE, 2012

Ontwikkeling

Met steun van IMF en Wereldbank werden vanaf halverwege de jaren negentig structurele aanpassingsprogramma’s doorgevoerd om de toenmalige economie te saneren. Het beleid was gebaseerd op het invoeren van een open (sociale) markteconomie met oog voor het handhaven van een aantal sociale verworvenheden uit het verleden. Begin 1997 was voor het eerst sinds lange tijd weer sprake van positieve economische groeicijfers en vooruitzichten. Belangrijke aspecten van de Nicaraguaanse economie zijn: veeteelt, visserij, potplanten, tuinbouw, infrastructuur en (eco-)toerisme. Ondanks de stappen op weg naar vooruitgang is Nicaragua na Haïti - nog altijd het armste land van de regio en grotendeels afhankelijk van de steun van de internationale gemeenschap. Nicaragua is naar maatstaven van de UNDP een gemiddeld ontwikkeld land met een Human Development Index (HDI) van 0.599 in 2012. Zij neemt hiermee de 129ste plek in op een ranglijst met 189 landen. Tussen 1980 en 2012 is het HDI toegenomen van 0.461 tot 0.599, een toename van 30 procent. Nicaragua ligt met deze score

zowel onder het gemiddelde van de gemiddeld ontwikkelde landen als ook onder dat van de Latijns Amerikaanse landen (0.741). Opvallend is dat in de vorming van HDI een groot verschil ligt tussen enerzijds het educatieniveau en het BNI per hoofd en anderzijds de levensverwachting. De bijdrage van de gezondheid aan de algemene armoede ligt volgens het UNDP maar rond de 13.6%, afgezet tegen een bijdrage van de educatie van 27,9% en de levensstandaard van 58.5% (UNDP 2013). In Nicaragua leeft 11.2% van de bevolking onder de armoedegrens van US$1,25 per dag.

Nicaragua

Comparative economic indicators

COMPATIVE INDICATORS LATIN AMERICA 2011 ECONOMIST INTELLIGENCE UNIT ESTIMATes

CONTEXT UITDAGINGEN EN KANSEN

van de huidige president, Daniel Ortega, beloofde hij jaarlijks 40.000 nieuwe huizen te bouwen. Dat is meer dan 37.000 meer dan voorheen gebeurde. Op dit moment wordt dit doel bij lange na niet gehaald (WCCN, 2008).

Woningbouw in Latijns Amerika & Nicaragua

Woningbouw in Latijns Amerika en dus Nicaragua is een van de grootste problemen in de regio. Zo leven 210 miljoen mensen in informele woningbouw zoals sloppenwijken, wat slechte gevolgen heeft voor de bewoners:

Onderzoek dat gedaan is in 1990 voorspelde de huidige problemen in de woningbouw en stelde dat door de overheid gesteunde hulpprogramma’s hebben gefaald in het voorzien in huisbehoeften van de armen. Er zijn programma’s zijn die de bouwkosten omlaag halen en de participatie van gemeenschappen, de informele sector en private ondernemingen vergroten in het creëren van goedkope woningbouw (Rondinelli, 1990).

‘Het type woningbouw dat veel voorkomt onder de armen in Nicaragua maakt de inwoners kwetsbaarder voor overdraagbare ziekten, chronische ziekten, vergiftiging, ongelukken en verwondingen. Het zorgt ook voor een scala aan psychosociale risico’s.’ (Athens, 2004)

Woningbouw is dus een problematische sector. De illustratie hieronder laat zien dat er in Nicaragua zowel een tekort aan huizen is en er daarnaast ook veel kwalitatieve problemen zijn in de woningbouw. (IDB, 2012). Figuur 4 laat zien dat meer dan tweederde van de huishoudens in Nicaragua te maken heeft met kwalitatieve of kwantitatieve tekorten m.b.t. tot hun woonsituatie. Lokale media, zoals de krant La Prensa Nicaragua melden dat het tekort aan huizen alleen maar blijft groeien. Hoewel er een wet is gemaakt om dit probleem aan te pakken, de wet voor constructie van betaalbare woningbouw, zijn vertegenwoordigers van de industrie en ontwikkelaars het erover eens dat er meer moet worden gedaan om dit tekort op te lossen. De regering erkent het probleem en wil actie ondernemen. In de verkiezingscampagne

Problemen van huizen

Het probleem op grote schaal is het tekort aan woningbouw in kwantitatieve en kwalitatieve termen. Hoe kan dit verklaard worden op een kleinere schaal, wat zijn de problemen van bestaande huizen en bouwtechnieken die leiden tot een tekort en slechte kwaliteit huizen opleveren? De grootste problemen van woningbouw in Latijns Amerika kunnen worden afgeleid uit de figuur hieronder. Hierin staan nogmaals de problemen met de woningbouw maar dan in meer detail. Deze afbeelding laat zien dat een tekort aan aansluiting op infrastructuur, slecht materiaalgebruik, gebrek aan huis bezit, overbevolking en kwantitatieve tekorten de

niaragua

Figuur 1 IDB (2012)

managua

hoofdstad $ 12.000,-

Figuur 2 IDB (2012)

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

grootste problemen zijn. Van deze problemen zijn de meest voorkomende kwalitatieve problemen voor huizen het gebrek aan aansluiting op infrastructuur en slecht materiaalgebruik. Naast deze kwalitatieve problemen is een ander groot probleem van financiële aard. De prijzen van huidige huizen zijn te hoog voor de gemiddelde Nicaraguaan. Figuur 2 laat de prijs van de goedkoopste huizen in de hoofdstad van Nicaragua zien. De prijs is 12.000 Amerikaanse Dollar. Dat kost het gemiddelde Nicaraguaanse huishouden 20 maanden werken zonder iets uit te geven aan eten en andere kosten (IDB, 2012). Als je deze prijs opdeelt ontstaat figuur 3. Infrastructuur, land en administratieve kosten nemen ongeveer gelijke delen in tussen de 10 en 15 procent. Maar wat het meeste opvalt is het percentage constructie kosten. Deze tellen voor 60 procent van het geheel. Het rapport stelt: ‘materialen alleen tellen voor bijna 40 procent van de totale kosten en arbeid voor de overige 20 procent. Deze kosten beperken zou enorm helpen in het beschikbaar en betaalbaar maken van formele woningen voor de geschatte 210 miljoen mensen die in de regio in informele huizen wonen.’ (IDB, 2012) Hoe relateert dit weer aan de problemen op grote schaal? De belangrijkste reden voor het kwantitatieve tekort zijn de huizenprijzen die vooral veroorzaakt worden door de dure materialen. De kwalitatieve problemen zijn

Figuur 3 IDB (2012)

de gevolgen van gebrek aan aansluiting op infrastructuur en slecht materiaalgebruik. Figuur 2 laat zien dat Nicaragua kwalitatief de slechtse woonomstandigheden heeft van heel Latijns Amerika en daarnaast het op twee na grootste huizen tekort heeft.

el nuevo diario 23 juli 2014

In het krantenartikel van ‘El Nuevo Diario’ van 23 juli 2014, worden de lage normen in de bouw in Nicaragua besproken door de ‘autoriteiten’ van de Nicarguaanse constructiewereld. Zij zijn bij elkaar gekomen om de volgende zorgwekkende punten te bespreken: 1. De verouderde regelgeving waarin de nieuwste constructiemethodes niet zijn opgenomen. 2. Het gebrek aan controle van bouwplaatsen. Nicaraguaans Ingenieur en Architect Armando Ugarte zegt ‘het is nutteloos om regels te hebben als ze niet worden geïmplementeerd. 3. De kwetsbaarheied van gebouwen. Door slecht ontwerp en het gebruik van goedkope constructiematerialen, vormen veel gebouwen een gevaar voor de bewoners en hun directe omgeving. Ugarte maakt duidelijk dat ‘het instorten van gebouwen tijdens de aardbeving van april 2014 werd veroorzaakt door slechte wapening, slecht cement, slechte verbindingen en incorrecte mix van materialen’

Figuur 4 IDB, (2012)

CONTEXT UITDAGING & kansen

e bouwtechnieken die worden gebruikt in El Rama zijn niet aangepast aan de lokale omgeving. De materialen die gebruikt worden creëren een warm en vochtig binnenklimaat en zijn geproduceerd op een manier die het milieu schaadt. Zo wordt er voornamelijk gebouwd met betonnen funderingen, muren van standaard cementblokken en daken van golfplaten. Dit in tegenstelling tot de traditionele bouwwijze waarbij houten huizen vaak op palen stonden en met palmbladeren bedekt waren. Deze traditionele bouwmethode zorgde ervoor dat de huizen natuurlijk geventileerd werden en was geïntegreerd met de levenswijze van de mensen in El Rama.

De lokale bevolking is daarnaast afhankelijk van centrale systemen voor bouwen, elektriciteit, drinkwater en eten, waar zij niet altijd op kunnen vertrouwen. Zo is er een tekort aan schoon drinkwater, valt de elektriciteit dagelijks uit en wordt bijna al het eten tegen hoge kosten geïmporteerd. In El Rama is de natuurlijke omgeving echter rijk aan potentiële hulpbronnen, zoals een jaarlijkse regenval van drieduizend millimeters, 2400 zonuren, verschillende bamboe plantages, bomen, fruit en ook een rijke traditionele bouwcultuur. In een verslag van BBC News (2012) wordt bamboe genoemd als het nieuwe ‘supermateriaal’. Het heeft een breed spectrum aan mogelijkheden, van textiel tot constructie en het heeft het potentie om grote hoeveelheden koolstofdioxide, het meest voorkomende broeikasgas, te absorberen. Daarnaast heeft het de mogelijkheid om sommigen van ’s werelds armste mensen meer financiële welvaart te brengen. Nieuwe bamboe plantages worden gestart en deze creëren werkgelegenheid voor veel werklozen of mensen met gebrek aan werk. Het percentage mensen met een gebrek aan werk in Nicaragua is 46,5 procent, dus deze banen zijn erg welkom (CIA World Factbook, 2013).

ONTBOSSING

Een groot gedeelte van het land van Nicaragua, dat van oorsprong regenwoud is, is omgehakt, verbrand en uitgeput. Volgens de U.N. FAO is 25,7% van Nicaragua bebost. Van deze bebossing is 37,9% (1.179.000 ha) geclassificeerd als primair bos; de meest bio-diverse en koolstof-intensieve vorm van bos. Tussen 1990 en 2010, heeft Nicaragua 31% van zijn bosareaal verloren. Het duurt meer dan honderd jaar voor dit bos om in dezelfde staat terug te kunnen groeien. Een deel

BOUWTECHNIEKEN EL RAMA - CEMENTBLOKKEN EN GOLPLAAT DAKEN FOTOGRAFIE © HUGO THOMASSEN

van dit land zou gebruikt kunnen worden voor het cultiveren van de snel groeiende bamboe op een bio-diverse manier. Meer dan 17% van de koolstofdioxide emissie resulteert vanuit ontbossing. Dit resulteert in de derde grootste oorzaak van de uitstoot van broeikasgassen. Zolang de bevolking van de aarde blijft groeien, blijft de vraag naar hout ook stijgen. Het vervangen van hardhout door een duurzaam alternatief zou een gemakkelijke manier zijn om ontbossing en de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Daarom is bamboe een interessant alternatief. Bamboe groeit snel, heeft weinig water nodig, neemt koolstofdioxide op en overleeft kappen, om weer tot kapstaat te groeien binnen drie tot zeven jaar. Daarnaast is bamboe meer flexibel dan hardhout. Ondanks de voordelen, is de wereld nog niet overgestapt op bamboe voor haar hout benodigdheden. Dit komt vooral doordat er nog geen vaste en aanzienlijke hoeveelheid bamboe wordt geleverd aan industrieën die momenteel op traditioneel hardhout rekenen. Onderzoek van het ‘Center for International Forestry Research’ (CIFOR) laat zien dat kleinschalige cultivering van bamboe een belangrijke contributie aan het inkomen per huishouden van plattelandsinkomens in arme regio’s kan zijn. Volgens het rapport van het CIFOR, heeft bamboe minder beleidsmatige beperkingen en voorschriften in vergelijking met hout. Daarnaast is bamboe, in tegenstelling

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

ARTIKEL 64 VAN DE GRONDWET: “NICARAGUANEN HEBBEN HET RECHT OP waardige woningbouw, ruim en veilig, die voorziet in privacy voor de familie.’’ TRADITIONELE BOUWMETHODE

tot hout, relatief licht en kan bamboe makkelijk geoogst en getransporteerd worden, zonder de noodzaak van speciale gereedschappen. Er zijn ook veel vaardigheden in de productie van bamboe die gewoon zijn bij het managen van agrarische gewassen, zoals het cultiveren en bemesten van grond, die gemakkelijk aan te passen zijn aan het cultiveren van bamboe. De basis van de verwerking en het toevoegen van waarde bij bamboe cultivatie vragen ook niet om hooggeschoolde arbeidskrachten of gespecialiseerde apparatuur en deze kunnen ondernomen worden door plattelandsgemeenschappen met lage inkomens en met een minimale kapitaalinvestering (Belcher & Hogarth, 2013).

Volgens Karnini (2007) is het beste wat je kan doen voor het verhogen van de welvaart van arme gebieden, het inkomen van de arme mensen te stimuleren. Hij beargumenteert de noodzaak om als eerst naar arme mensen te kijken als producent en niet als consument. Bamboe cultivering en de vervaardiging van producten zouden derhalve een grote mogelijkheid kunnen zijn om de financiële welvaart te vergroten van de armste inwoners van Nicaragua. Volgens de ‘World Bamboo Organization’ wordt de bamboe markt vandaag de dag geschat op 7,25 biljoen dollar en kan deze binnen vijf jaar worden verdubbeld.

2.4

PROJECT

DOEL & SCOPE - Toen en nu

anuit het projectplan Shortsighted El Rama (2013) worden hieronder de toen gestelde doel en de scope, cursief in bruin herhaald, en wordt per onderdeel kort beschreven hoe deze behaald of veranderd zijn gedurende het project. Daarnaast zijn er een drietal onverwachte projecten bijgekomen: De ‘prullenbakkenopdracht’ vanuit de gemeente El Rama, de ‘Permacultuurtuin’ als gevolg van expertise van één teamlid, en de cursus ‘Artesanias’, geïnitieerd door de gemeente. Deze worden aan het eind kort toegelicht. Er wordt telkens verwezen naar het hoofdstuk of de bijlage waarin meer informatie over het onderdeel te vinden is. Daarin worden de onderdelen ook toegelicht met beeldmateriaal.

Subdoelstelling

Scope

Hieronder een samenvatting van de activiteiten die wij ondernemen om de doelen te behalen vanuit het projectplan Shortsighted El Rama, november 2013. •

Hoofddoelstellingen

• De ontwikkeling van een openbare blauwdruk voor een duurzame, betaalbare sociale woning gemaakt van lokale materialen.

• Opbouw van capaciteiten onder studenten en lokale ambachtslieden.

Deze twee hoofdstellingen moeten worden gezien in het kader van de ‘5 principes’ van Shortsighted Architecture en van het project: 1. Deel kennis en kunde. 2. Gebruik lokale middelen. 3. Creëer lokale systemen. 4. Laat de natuurlijke omgeving bloeien. 5. Durf te spelen, durf te ontdekken. Deze principes kunnen in verband worden gebracht met de doelstellingen. Het eerste principe, ‘Deel kennis en kunde’, heeft bijgedragen aan de doelstelling van het opbouwen van de capaciteiten onder studenten en lokale ambachtslieden. Echter is dit doel in grote mate veranderd. Het delen van kennis en kunde is op zichzelf een hoofddoelstelling van het project geworden en staat niet alleen centraal in de cursus ‘Construcción Sostenible’ voor de studenten en lokale ambachtslieden, maar ook in workshops en presentaties voor bijvoorbeeld lokale boeren, stichtingen en studenten van de nationale universiteit UCA. Daarnaast is de handleiding ‘Un manual de construcción sostenible con bambú’ dermate gedetailleerd en uitgebreid geworden dat zij in potentie een veel breder publiek dient dan alleen de eerder benoemde studenten en ambachtslieden. Meer informatie hierover vindt u terug in de hoofdstukken Educatie, Externe Communicatie en in de bijlage: ‘Un Manual de construcción sostenible con bambú.’ De handleiding is tevens de blauwdruk, zoals vernoemd in de eerste hoofddoelstelling.

Het ontwikkelen van een openbare blauwdruk voor een duurzame, betaalbare sociale woning gemaakt van lokale materialen. Inventarisatie van lokale hulpbronnen.

Deze is ontwikkeld in de vorm van de bijgevoegde handleiding ‘Un manual de construcción sostenible con bambú.’ De handleiding bestaat uit de uitleg van het gehele proces van bamboe selecteren, kappen, schoonmaken, behandelen en drogen tot aan het bouwen van een woning en het installeren van een waterzuiveringsinstallatie. Alle onderdelen zijn in tekeningen stap voor stap in de handleiding van 280 pagina’s uitgelegd. De woning die wordt uitgelegd is een versie van de gebouwde modelwoning die goedkoper en makkelijker te maken is. In het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’ wordt het ontwerp uitgelegd en een overzicht van de kosten voor de woning weergegeven. •

Ontwerpen van de woning met input van de lokale bevolking d.m.v. interviews en ontwerpworkshops. De modelwoning is ontworpen met input van de lokale bevolking door middel van afgenomen interviews, beschreven in hoofdstuk Ontwerp en Bouw. Daarnaast is een workshop georganiseerd met de studenten van de cursus ‘Construcción sostenible’, waarin zij naar aanleiding van lezing over duurzaam ontwerpen, hun input hebben gegeven in de vorm van schetsontwerpen en uitleg. Deze workshop wordt beschreven in het hoofdstuk Educatie.

•

Na het bouwen van de pilot zijn de technieken getest en wordt er een definitief ontwerp gemaakt onder begeleiding van docenten van TU Delft, lokale architecten en externe adviseurs.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’ beschrijft het ontwerpen bouwproces van de modelwoning in El Rama. Alle positieve punten en verbeterpunten zijn geanalyseerd en meegenomen in het ontwerp van de sociale woning, zoals deze is uitgelegd in de bijgevoegde handleiding. Hierbij is geen aanvullende begeleiding vanuit de TU Delft geweest. Wel hebben verschillende architecten en adviseurs, zoals Henky Borgstein en de Braziliaans architect Karin Swambach hun advies gegeven. •

Opbouwen van capaciteiten onder studenten en lokale ambachtslieden. • Het ontwikkelen van een cursus ‘duurzame bouwmethoden’. • Het uitvoeren van de cursus ‘duurzame bouwmethoden’ aan 15 studenten en 4 ambachtslieden. Deze cursus omvat bamboeconstructies, het maken en onderhouden van een low-tech groen dak, een composttoilet en een eenvoudig, natuurlijk waterzuiveringssysteem. • In het oude cultuurcentrum van El Rama, dat door de gemeente beschikbaar is gesteld worden 5 gratis workshops met betrekking tot duurzaam bouwen georganiseerd, advies gegeven en gewerkt aan de ontwikkeling van het bamboe prefab element. • Het geven van een wekelijkse Engelse les aan de BICU universiteit. Vanuit de vergaarde kennis, zoals beschreven in het hoofdstuk ‘Educatie’ is de cursus ‘Construcción sostenible’ opgezet. Deze cursus is gefaciliteerd door een diploma en de gebouwen van de BICU en bestond uit wekelijkse praktijk en theorielessen over een periode van 12 weken, met een totale studielast van 154 uur. Van de 18 studenten die zich hebben ingeschreven, hebben uiteindelijk 14 studenten hun certificaat behaald. De workshops zijn beschreven in het hoofdstuk ‘Educatie’ en in bijgevoegde Update 7 ‘Inauguración’. Een andere cursus, ‘Artesanias’ gaat over het maken van meubels en is geïnitieerd door de gemeente. Deze cursus bestond uit meer dan 20 deelnemers en is gefaciliteerd door bamboe en apparatuur van Shortsighted Architecture. Deze cursus vond wekelijks plaats in het oude cultuurcentrum en heeft een looptijd van 6 maanden gehad.

Daarnaast zijn er in het cultuurcentrum, maar ook daarbuiten, workshops ondernomen door Shortsighted Architecture. Deze worden beschreven in het hoofdstuk Externe communicatie. Er zijn geen Engelse lessen aan de BICU gegeven. Deze lessen hebben wij wel aangeboden, maar hier was geen vraag naar. •

Het bouwen van een verblijfplaats voor en met de studenten van de lokale universiteit BICU. • Ontwerpen van een verblijfplaats voor 15 studenten met input van studenten en docenten van de BICU en onder begeleiding van docenten van TU Delft, lokale architecten en externe adviseurs. • Selecteren van 5 studenten die gedurende het hele proces meewerken aan de bouw. • Bouwen van de verblijfplaats met lokale materialen en duurzame technieken. • Opzetten behandel systeem bamboe in El Rama. • Nazorg voor de verblijfplaats. Op het terrein van de BICU in het centrum van El Rama is een modelwoning geconstrueerd, samen met alle 18 studenten van de cursus ‘Construcción sostenible’. De locatie van deze woning is niet de locatie zoals beoogd in het projectplan, maar meer centraal gelegen. Het proces van locatieverandering wordt in het hoofdstuk Ontwerp en Bouw beschreven. De modelwoning is gedoneerd aan de universiteit , die het gebouw in gebruik heeft genomen als universiteitsbibliotheek. De modelwoning heeft als voornaamste constructiemateriaal het lokale natuurlijke materiaal bamboe. Duurzame technieken als een passief ventilatiesysteem, een droogtoilet en een wateropvangs- en zuiveringssysteem zijn geïntregreerd in het ontwerp. Voor de constructie van de modelwoning is geëxperimenteerd met verschillende kap- en behandelsystemen voor bamboe. Uiteindelijk zijn er twee soorten behandelingen op relatief grote schaal toegepast. De kennis voor deze systemen is overgedragen aan de studenten van de cursus ‘Construcción sostenible’. Meer hierover is te lezen in het hoofdstuk Ontwerp en Bouw en in de bijgevoegde handleiding.

De nazorg voor de verblijfplaatst is contractueel vastgelegd, waarbij de verantwoordelijkheid voor onderhoud en herstel ligt bij de BICU. Zij heeft

PROJECT

DOEL & SCOPE - Toen en nu

zich gecommiteerd, als een van de tegenprestaties voor de donatie, dit te doen volgens de adviezen van Shortsigthed Architecture. Zowel de gemeente El Rama, als Henky Borgstein en de lokale advocate Tatiana Orozco zien hierop toe. •

Het verbouwen van het oude cultuurcentrum tot een expositieruimte voor de lokale cultuur en historie. • Minimaal opknappen van het oude cultuurcentrum. • Inrichten van het cultuurcentrum als workshopruimte. • Het omvormen tot een expositieruimte samen met de lokale bevolking. Het oude cultuurcentrum, gelegen in het centrum van El Rama, is 7 maanden lang ter beschikking gesteld als werken verblijfplaats aan het team van BAMBÚ SOCIAL. De gemeente voorzag tevens in elektriciteit gedurende deze periode. Samen met lokale vrijwilligers, gefaciliteerd door de gemeente, heeft het team het cultuurcentrum schoongemaakt en ingericht tot workshop- en verblijfruimte.

Het team van BAMBÚ SOCIAL heeft op verzoek van de gemeente een ontwerp achtergelaten voor de transformatie van het verouderde gebouw tot een museum, voornamelijk geconstrueerd uit bamboe. Door een verlenging van de cursus ‘Artesanias’, geïnitieerd door de gemeente, heeft BAMBÚ SOCIAL, haar gereedschappen en de ruimte in de staat van ‘workshopruimte’ achtergelaten. Meer informatie hierover in de hoofdstukken Impact en Continuïteit. •

van water was door praktische redenen onuitvoerbaar. Met behulp van onderzoek naar mogelijkheden tot watopvangen zuiveringssystemen en in samenwerking met de stichting Blue Energy, zijn er verschillende oplossingen gevonden voor het opvangen en zuiveren van regenwater en drinkwater. Deze zijn geïntregreerd in zowel de modelwoning, als in de cursus ‘ Construcción sostenible.

De integratie van een natuurlijk waterzuiveringsinstallatie. • Kwantitatief onderzoek naar de waterproblematiek in El Rama. • Onderzoeken van oplossingen voor betaalbare natuurlijke waterzuiveringsinstallatie. • Oplossingen integreren in het ontwerp voor de blauwdruk voor een sociale woning en het ontwerp voor een verblijfplaats voor de studenten van de BICU. Het onderzoek naar de waterproblematiek in El Rama is uitgevoerd door middel van interviews met de lokale bevolking in combinatie met adviezen van experts, zoals Jeroen Helder van het bedrijf Arcadis. Een kwantitatief onderzoek naar de kwaliteit

Deze oplossingen, in de vorm van regenwateropvang, een biozandfilter en een grijswaterfilter zijn tijdens en na de bouw van het modelhuis verbeterd en geïntregreerd in de sociale woning, zoals die beschreven wordt in de handleiding. In het hoofdstuk Water en het hoofdstuk Educatie, net als in de bijgevoegde handleiding wordt het wateropvangen zuiveringsysteem beschreven en uitgelegd. •

Het ontwikkelen en delen van de techniek voor een bamboe pre-fab element met een bijbehorend businessmodel. • Ontwikkelen van de techniek voor een bamboe pre-fab element. • Het ontwikkelen van een businessmodel voor de productie en verkoop van bamboe pre fab elementen voor een lokale ondernemer. • Het begeleiden van de start-up van de productie en verkoop van bamboe pre-fab elementen door een lokale ondernemer. Het productieproces van de gekoppelde balken en de fabricatie van de bamboe deuvels zijn tijdens de bouw getest en geoptimaliseerd. Voor de sociale woning worden naast gekoppelde balken, ook spanten geprefabriceerd, om het bouwproces van fundering tot aan het dak zo snel mogelijk te laten verlopen. Voor één woning is het niet rendabel om een start-up te begeleiden. Het businessmodel is wel ontwikkeld, zoals bijgevoegd, maar om deze rede niet toegepast in de praktijk. Wel hebben alle studenten van de cursus ‘Construcción sostenible’ het proces van prefabricatie geleerd.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

•

Het delen van de blauwdruk voor een betaalbare duurzame sociale woning van lokale materialen. • Documenteren van de ontwerpen uitvoeringsstappen in een toegankelijke vorm. • Het delen van alle documentatie via sites, blogs en tijdschriften onder een Creative Commons* licentie. • Het delen van alle documentatie met de gemeente van El Rama, lokale architecten en aannemers, de Nicaraguaanse overheid, NGO’s en alle stakeholders van het project Shortsighted El Rama.

scope niet beoogd:

Op dit moment is de eerste versie van de blauwdruk, ‘Manual de construcción sostenible con bambú’, bijgevoegd en geprint. Aan verschillende epxerts in de bamboe wereld wordt advies gevraagd om deze handleiding te verbeteren. Tegelijkertijd zijn wij op zoek naar fondsen en een uitgever om deze handleiding gratis ter beschikking te stellen aan de Nicaraguaanse bevolking. Daarnaast is de handleiding in deze vorm in gebruik genomen door verschillende instanties, zoals ‘Stichting Samenscholen’ en de gemeente El Rama om de bruikbaarheid van de handleiding te testen. Het doel is om deze handleiding blijvend te verbeteren en aan een steeds groter publiek ter beschikking te stellen.

TUIN PERMACULTUUR

In het hoofdstuk ‘Externe Communicatie’ is informatie te vinden over de vele presentaties die in Nicaragua zijn gehouden en de connecties die met lokale partijen zijn aangegaan.

PRULLENBAKKEN

Ontwerp en ontwikkeling van prullenbakken van bamboe. Op aanvraag van de gemeente heeft één teamlid, Jezabel, het project op zich genomen en samen met een lokale bamboe-meubelmaker een prullenbak ontworpen van bamboe. Met deze prullenbak kan afval worden gescheiden. Van het ontwerp zijn twee 1:1 modellen gemaakt en de gemeente El Rama heeft de betaalde opdracht gegeven aan de meubelmaker om 50 prullenbakken te maken die zullen worden verspreid over El Rama.

Ontwerp en ontwikkeling van een tuin op basis van de principes van permacultuur. Eén teamlid, Diana, heeft veel ervaring met permacultuur en heeft de grond om het huis ontwikkeld tot een permacultuur tuin, waarin groente, kruiden en fruit wordt verbouwd. Daarnaast is veel aandacht besteed aan waterafvoer en verbindende paden. Samen met een groep studenten bosbouw van de BICU en met materiele ondersteuning van de BICU heeft zij het ontwerp gerealiseerd.

CURSUS ARTESANIAS

De cursus ‘Artesanias’ is geïnitieerd door de gemeente El Rama om een kwetsbare groep bewoners van de gemeenschap El Recreo de mogelijkheid te geven om te leren over het maken van meubels van bamboe. Geïnspireerd op het project van BAMBÚ SOCIAL heeft de gemeente het projectteam gevraagd om gebruik te maken van de gereedschappen en behandelde bamboe. Gedurende 24 weken zijn 40 mensen wekelijks bij elkaar gekomen om te leren werken met bamboe. De gemeente had een aantal docenten met ervaring in het maken van bamboemeubels gevonden via de INTA in El Recreo. Deze groep deelnemers heeft zichzelf als corporatief opgericht en is met ondersteuning van de gemeente bezig om de geleerde capaciteiten om te zetten in het creëren van een rendabel bedrijf voor het maken van bamboe meubels. De gemeente heeft hiervoor de cursus na afloop van het project met docenten verlengd en stelt een ruimte ter beschikking. BAMBÚ SOCIAL heeft na afloop van het project een deel van haar gereedschappen gedoneerd aan deze groep als stimulans voor het voortzetten van deze onderneming. De eerste producten in de vorm van bankjes en plantenbakken zijn al verkocht.

PROCES& ORGANISATIE

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

INLEDING INLEIDING

it hoofdstuk richt zich op het proces en de organisatie achter het project BAMBÚ SOCIAL.

Oroschin, voor haar advies en begeleiding bij de projectorganisatie. Na een introductie van alle key-stakeholders en hun relatie tot het project, zullen de verantwoordelijkheden en bijdragen van de teamleden van het project overzichtelijk worden weergegeven. Hierin zal u opvallen dat hier geen hiërarchie of organogram in terug te vinden is. Een visie die we in het proces hebben proberen toe te passen. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een korte samenvatting van het proces, inclusief een opsomming van de belangrijkskste activiteiten per fase en een tijdlijn van de voorbereiding van het project.

De organisatie van een project van dit formaat is voor het team een enorme leerschool geweest. De samenwerking met lokale en internationale actoren, de gemeenschap, vrijwilligers, medewerkers en teamleden onder elkaar, waren door geen enkel teamlid op deze manier eerder ervaren. We hebben hierbij verschillende manieren van werken, organiseren en structuren uitgeprobeerd en toegepast, waarbij elke dag weer nieuwe uitdagingen met zich meebracht. Bij dit hoofdstuk gaat een speciale dank uit naar Sheila

1 KM ESPERANZA

22 MAN

AGU0 AKM 29

EL RAMA

EL RECREO INATEC INTA

Y ENERG BLUE LDS FIE BL U E KM 100

belangrijskte lokaties en lokale actoren

BICU

BAMBÚ SOCIAL

GEMEENTE

3.1

ORGANISATIE

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

BELANGRIJKSTE stakeholders lokaal

BICU

De Bluefieds Indian Caribbean University (BICU) heeft de locatie bij de entree van de universiteit ter beschikking gesteld voor de modelwoning. De BICU heeft de cursus ‘Construcción Sostenible’ geaccrediteerd en zorg gedragen voor de studenten die de cursus hebben gevolgd of als vrijwilliger hebben meegewerkt. • • • • • • • • • • • • • • •

Locatie voor modelwoning Elektriciteit voor constructie Aansluiting op elektriciteitsnetwerk Vervoer (bamboe en andere bouwmaterialen) Materialen voor aanleggen tuin (aarde, natuursteen, cement) Maaltijden voor cursusdagen (16x voor ong. 20 mensen) Vrijwilligers en studenten voor constructie en tuin Cursus en diploma Water voor constructie Gereedschap voor tuin Studenten van de BICU hebben de cursus ‘Construcción sostenible’ gevolgd. Deze studenten hebben één dag per week vrijwillig meegewerkt aan de bouw van de modelwoning. Heeft, samen met de gemeente El Rama en Shortsighted Architecture de diploma’s voor de studenten ondertekend en uitgereikt. Heeft faciliteiten als klaslokalen en beamers van de universiteit ter beschikking gesteld voor het geven van de theoretische lessen BICU draagt zorg voor onderhoud en herstel van de modelwoning

Ontvangen: • De modelwoning als donatie, met als functie een universiteitsbibliotheek • Lesprogramma en inhoud voor de cursus ‘Construcción sostenible.’ • ‘Manual construcción sostenible con bambú.’

Gemeente El Rama

De gemeente El Rama was een belangrijke partner die het project BAMBÚ SOCIAL heeft gesteund. Naast hieronder genoemde punten speelt de gemeente een grote rol bij de continuiteit van het project. Zij draagt zorg voor het bouwen van de sociale woningvariant en promoot de woning bij grote instituties als de Frente Nacional de Trabajadores (FNT) die verantwoordelijk is voor het ontwikkelen van een nieuwe wijk met 200 woningen in de gemeente El Rama. • •

Vervoer (mensen, bamboe, materialen) Pand om te verblijven (7 maanden, centrum El Rama)

• • • • • • • • • • •

Stoelen, tafels, bedden etc. voor pand Elektrictiteit (7 maanden) Vrijwilligers voor opknappen pand Communicatie van project naar lokale bevolking Vrijstelling gemeenteijke belastingen Maaltijden voor vrijwilligers Cursus Artesanias (Educatie) Ondersteunen corporatief ontstaan vanuit de cursus ‘Artesanias’ (Continuïteit) Samenwerkingsverband met de Universidad CentroAmericano, waarbij studenten in El Rama stage lopen in ruil voor ontwerpen. Lenen van tenten in regenseizoen Bemiddeling bij het verkrijgen van toestemming voor het gebruik privéwegen voor transport constructiematerialen

Ontvangen: • Ontwerp voor gemeente museum van bamboe • ‘Manual construcción sostenible con bambú.’ • Een goedkoper en duurzamer alternatief voor sociale woningbouw. • Begeleiding van Henky Borgstein, als teamlid van BAMBÚ SOCIAL, bij de constructie van de eerste sociale woningvariant en het bamboeproces daaraan voorafgaand. • Banden met de nationale universiteit UCA en de daaruit gevolgde ontwerpen van studentenprojecten voor de stedelijke herontwikkeling van El Rama. Deze ontwerpen hebben het project BAMBÚ SOCIAL als inspiratiebron genomen en ontwerpen geproduceerd met bamboe als voornaamste constructie materiaal. • Verbetering van het imago van bamboe en daarmee geopende mogelijkheden tot het gebruik ervan voor constructie.

El Recreo

Gemeenschap van El Recreo. El Recreo is een kleine gemeenschap op ong. 20 km afstand van El Rama, waar de INTA en INATEC zijn gevestigd. • •

20+ vrijwilligers voor kappen, schoonmaken, behandelen en 20+ cursisten voor de cursus Artesanias

Ontvangen: • Ter beschikking stellen en donatie van gereedschappen voor de cursus Artesanias. • Behandelde bamboestammen voor de cursus Artesanias. • Workshop veilig omgaan met gereedschappen van Henky Borgstein. • Drie waterfilters

3.1

ORGANISATIE BELANGRIJKSTE stakeholders lokaal

INTA

Instituto Nicaragüense de Tecnología Agropecuaria (INTA) is een overheidsinstuut voor de ontwikkeling van en productie in Agricultuur. Een gemeenschap van boeren verbouwt onder andere cacaobonen, cocosnoten en bamboe en produceert rubber. Daarnaast wordt onderzoek verricht naar nieuwe mogelijkheden voor agriculturele oplossing. Zij heeft bijgedragen: • • • • •

Ruimte om te experimenteren met bamboe en bamboe schoon te maken en te behandelen Gehalveerde marktprijs voor afgenomen bamboe Tractor om bamboe te vervoeren van kapplaats naar behandelplaats Water voor behandelbaden en schoonmaken bamboe Ondersteuning bij het ontwikkelen van een rubber en connectie voor boucheriemethode

Deze korting, mogelijkheden en ondersteuning is ontstaan vanuit het toekomstperspectief dat de INTA meer bamboe kan gaan produceren, behandelen en verkopen ten behoeve van de constructie van woningen van bamboe. Dit perspectief is realiteit aan het worden met het kappen van 250 bamboestammen in opdracht van de gemeente El Rama voor de bouw van de eerste sociale bamboewoning, zoals beschreven in bijgevoegde handleiding.

INATEC

Instituto Nacional Tecnológico (INATEC) is een opleidingsinstituut op de grond van de INTA. De opleidingen van de INTA sluiten aan bij de werkzaamheden van de INATEC. Zij heeft het volgende bijgedragen: • •

Docenten voor cursus artesanias Vrijwilligers en studenten voor schoonmaken en behandelen bamboe.

Blue Energy

Blue Energy is een ngo, gevestigd in het nabijgelegen Bluefields. Blue Energy levert energie, water en sanitaire voorzieningen in afgelegen gemeenschappen in de wereld. De samenwerking met Blue Energy heeft geleid tot: • •

Workshop (en begeleiding) t.b.v. het maken, gebruiken en onderhouden van waterfiltersystemen Aftercare voor gedoneerde waterfilters aan de gemeenschap van El Recreo

Hermanamiento el rama

De Hermanamiento El Rama is een lokale stichting die projecten uitvoert en ondersteunt ten behoeve van de ontwikkeling van El Rama. Projecten hebben vaak een focus op scholing, kinderarbeid en promotie van toerisme. Zij hebben het project Bambú Social ondersteund met het begeleiden van de (ingewikkelde) import procedure van de gereedschappen die uit Miami zijn gekomen. Een groot deel van deze gereedschappen zijn overigens een donatie geweest uit Miami.

STUDENTEN/Cursisten

(Zie ook hoofstuk educatie) De studenten van zowel de cursus ‘Construcción Sostenible’ als ‘Artesanias’ hebben een grote bijdrage geleverd aan het project. Deze studenten bestaan zowel uit studenten van de BICU, geinteresserde inwoners van El Rama, lokale ambachtslieden en inwoners van de gemeenschap El Recreo. De studenten van ‘Construcción Sostenible’ hebben 4 maanden lang één dag per week meegeholpen in het bamboeproces, het prefabproces en de constructie van het huis. Naast hun tijd brachten zij ook kennis en vaardigheden mee over bijvoorbeeld het contrueren van de fundering van het huis, het vervoeren van bamboe over de rivier, prijs/kwaliteitverhoudingen van materialen bij lokale bedrijven en zorgden zij voor veel gereedschappen die tijdens het proces zijn gebruikt.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

CEDEHCA

Centro de Derechos Humanos, Ciudadanos y Autonómicos (CEDEHCA) is een Nicaraguaanse ngo op vrijwillige basis, opgericht in 1994, met als missie het bijdragen aan de promotie en verdediging van de rechten van de inheemse bevolking. Naar aanleiding van een bezoek van een delegatie van verschillende organisaties uit Bluefields in juli 2014, zal met ondersteuning van deze organisatie een gelijksoortig project als BAMBÚ SOCIAL worden uitgevoerd door jongeren in Bluefields. Hiervoor heeft de CEDEHCA een boerderij ter beschikking gesteld. Er zal gewerkt worden met oud studenten van de cursus ‘Construcción sostenible’ en BAMBÚ SOCIAL stelt de bijgevoegde handleiding ter beschikking. Daarnaast zal er advies en begeleiding gegeven worden door Henky Borgstein als teamlid van BAMBÚ SOCIAL.

Universidad centroAmericana (UCA)

De Universidad CentroAmericana (UCA) is een van de grootste universiteiten van Nicaragua. De UCA in Managua is een onverwachte belangrijke stakeholder geworden. Doormiddel van een bevriende lokale architecte, Leyla Ortiz, is het project geïntroduceerd bij de hoofd van de faculteit architectuur van de UCA. Naar aanleiding van deze introductie hebben een aantal presentaties en workshops plaatsgevonden, die beschreven staan in het hoofdstuk ‘Externe Communicatie’. Deze band heeft ertoe geleid dat de UCA een samenwerking is aangegaan met de gemeente El Rama, waarbij de gemeente El Rama de locatie is voor verschillende studenten ontwerp projecten met bamboe. Eén van de teamleden, Juan Carlos, begeleidt deze studenten en de desbetreffende docent van de UCA nog steeds.

3.2

ORGANISATIE

BELANGRIJKSTE stakeholders internationaal

TU Delft

STICHTING SAMENSCHOLEN

Ontvangen: • Dit rapport met de beschrijving van het project • Advies aan andere projectgroepen

Kennisoverdracht

(http://www.tudelft.nl/) • Ondersteuning van het project vanuit de minor International Entrepreneurship & Development met advies en referentieprojecten • Begeleiding bij onderzoek en ontwerp vanuit de faculteit Bouwkunde • Financiële bijdrage aan het project

Students for Sustainability

(http://www.students4sustainability.nl/nl) • Financiële bijdrage aan het project • Ter beschikking stelling van bankrekening en ANBI status voor het aantrekken van fondsen

Ontvangen: • Donateurs voor de stichting S4S • Dit projectrapport inclusief bijgevoegde handleiding. • Presentaties • Advies aan andere projectgroepen.

UNIFY

De stichting Unify is de incubator geweest voor het idee van het bouwen van woningen met bamboe in El Rama en de promotie van bamboe als constructie materiaal. Zij heeft het team van BAMBÚ SOCIAL in contact gebracht met de verschillende partijen in El Rama en heeft begeleiding geboden bij het opzetten en organiseren van het project. Ook heeft zij verschillende partijen in contact met elkaar gebracht.

incombinación

Incombinación is een organisatie die gespecialiseerd is in internationale uitwisselingsprogramma’s door studenten optimaal te begeleiden en programma’s op maat samen te stellen. De uitwisselingsprogramma’s van Incombinación worden uitgevoerd in samenwerking met verschillende, erkende partnerorganisaties in het buitenland. Samen met Incombinación heeft BAMBÚ SOCIAL een aantal stageplekken gecreëerd, waarvoor Incombinación passende studenten heeft gevonden. Helaas kwamen de aanmelden van studenten te laat in het proces. Het contact is gelegd voor toekomstige stageplekken en het gezamenlijk ondernemen van projecten.

Stichting samenscholen heeft als doel het jaarlijks bouwen van een school in Nicaragua. Zij wil deze gebouwen op een meer duurzame manier bouwen dan voorheen. Geïnspireerd op het project BAMBÚ SOCIAL, gaat zij een gedeelte van de volgende school bouwen in bamboe. BAMBÚ SOCIAL heeft hiervoor informatie verzorgd en haar handleiding ter beschikking gesteld.

Verschillende organisaties, bedrijven en personen hebben bijgedragen aan de vorming van de kennis die nodig was om het project te ondernemen. Deze worden benoemd en toegelicht in de hoofdstukken Educatie en Ontwerp en Bouw.

FINANCIERING

In het hoofdstuk financiën worden de organisaties, bedrijven en personen die het proejct financieeel hebben ondersteund benoemd en toegelicht.

projectteam bambÚ SOCIAL

Het project team van BAMBÚ SOCIAL bestaat in totaal uit 15 personen, waavan de verblijfsduur heeft gevarieerd van twee weken tot zeven maanden. De bijdragen en verantwoordelijkheden per persoon en het proces van teamvorming wordt in proces en organisatie beschreven. In het algemeen is het projectteam verantwoordelijk geweest voor de gehele opzet, finnciering, uitvoering, verslaglegging en communicatie van het project, met al haar subprojecten. Alle bijdragen vanuit het projectteam zijn geweest op vrijwillige basis.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

3.3

TEAMLEDEN

tijdsduur & individuele bijdragen

p deze pagina vindt u van alle teamleden de globale individuele bijdragen aan het project en de periode waarin zij bij het project waren betrokken. Alle teamleden hebben op basis van vrijwilligheid hun tijd, energie en enthousiasme in het project gestoken om het project bambú social tot een succes te maken.

DIANA jimena gonzalez figuerda

KARIN fernanda swambach

- onderzoek en interviews experts - subproject: ontwerp en realisatie tuin permacultuur - experimenten met bamboe - communicatie met lokale partijen - begeleiding kappen & behandelen - vertaling - ondersteuning cursushandleiding - ondersteuning bouw - rapportage: onderdeel tuin

Architect - colombia februari 2014 - juli 2014

Architect - brazilië februari 2014 - Juni 2014

onderzoek en interviews experts ondersteuning ontwerp modelwoning experimenten met bamboe begeleiding kappen & behandelen begeleiding kolommen facebook updates ondersteuning bouw documentatie cursus fotografie updates

28 sylvia machgeels

Laurens van der wal

JUAN CARLOS GAVIRIA MORENO

Ties temmink

- Illustraties & lay out ‘Manual de construcción sostenible’ (tot feb. 2015)

Voorbereiding: - Onderzoek: Literatuur & interviews - projectplan - fondsenwerving - website & externe communicatie

Voorbereiding: - Onderzoek: Literatuur & interviews - externe communicatie nicaragua - fondsenwerving - financiering

Voorbereiding: - Onderzoek: Literatuur & interviews - projectplan: deel water - fondsenwerving

arie van ziel

Nicaragua (va. feb. 2014): - ontwerp modelwoning - ontwerp sociale woning - experimenten met bamboe - kappen & behandelen - updates - begeleiding prefab balken, productie muurelementen en ondersteuning bouwbegeleiding. - bouwplanning (23 juli - 13 aug) - voorbereiding en begeleiding les 2 van de cursus: ‘ontwerp duurzame woning’. - fotografie

Student Industrieel Ontwerpen TU Delft - Nederland Juli 2014 - augustus 2014

Architect & ondernemer nederland juli 2014 - augustus 2014 - Bouwbegeleiding afbouw - bouwplanning (23 juli - 13 aug) - Ontwerpadvies bouwconstructie, detaillering, watersysteem en elektriciteit - Ontwerp voor ‘Museo Municipal’ van bamboe t.b.v. de gemeente el rama - handleiding modelwoning m.b.t. onderhoud, elektriciteit en wateropvang en zuiveringssysteem

Student Bouwkunde, TU Delft Nederland April 2013 - Augustus 2014

afronding (tot feb. 2015): - rapportage

Student real estate & housing, TU Delft - Nederland/colombia April 2013 - juli 2014

Student Watermanagement, Universiteit utrecht - Nederland Oktober 2013 - juni 2014

Nicaragua (v.a. feb. 2014): Nicaragua (v.a. feb. 2014): projectemanager - kappen en behandelen - projectplanning - ontwerp en bouw watertank - verantwoordelijk voor communicatie met - voorbereiding en begeleiding les 3: alle nicaraguaanse partijen waterfilter met blue energy - interviews bewoners - ONDERZOEK BAMBOEKOLEN & BIOZANDFILTER - geven van presentaties - Contact met blue energy - verantwoordelijk medewerkers - Ontwerp verbetering watertank & vrijwilligers gemeente - experimenten - bouw ‘verkolingsbrander’ - kappen & behandelen - ontwerp en begeleiding watersysteem - voorbereiding en begeleiding lessen 1, 4 - handleiding modelwoning m.b.t. & 5 van de cursus onderhoud en gebruik watersysteem. - alle vertaling nl-sp - film update 1 - cursushandleiding - bouwbegeleiding Afronding (tot okt. 2014): - inkoop constructiemateriaal rapportage: deel water - beheer contant geld nicaragua - contracten opstellen continuiteit & onderhoud Afronding (tot feb. 2015): - vertaling en ondersteuning schrijven ‘manual de construcción sostenible de bambú’ - externe communicatie - ondersteuning vervolgprojecten in nicaragua

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

floor van eijden

sofia caycedo

jan van mulken

sherman tam

externe communicatie: - update 5 - film ‘mini docu bambú social’ - fotografie

- uitvoering bouw - Ontwerpadvies bouwconstructie, detaillering en elektriciteit

- advies organisatie & externe communicatie - ondersteuning dagelijkse activiteiten

TUSSENJAAR HAVO-STUDIE nederland december 2013 - juli 2014 Fondsenwerving administratie & CONTROLE BONNEN fotografie updates experimenten met bamboe kappen & behandelen ondersteuning bouw

student aardwetenschappen UVA - nederland juni 2014

timmerman & ondernemer nederland juni 2014 - augustus 2014

MARKETING EXPERT USA mei 2014

29 JEZABEL mejías reyes

max verhoeven

henky borgstein

sheila oroschin

- onderzoek en interviews experts - subproject: ontwerp en realisatie bamboe prullenbakken - voorbereiding en begeleiding lessen 1, 4 & 5 van de cursus - experimenten met bamboe - begeleiding kappen & behandelen - fotografie - updates & vertaling - ondersteuning bouw - ondersteuning andere activiteiten - rapportage: onderdeel GEMEENTELIJKE prullenbakken

Voorbereiding: - Onderzoek: Literatuur & interviews - projectplan - financiering - website & externe communicatie

- ontwerp & uitvoering experimenten met bamboe en watersysteem - advies & ondersteuning op alle vlakken in het project - bouwbegeleiding & uitvoering - houtwerk - Het in contact brengen met lokale partijen - voorbereiding en begeleiding lessen 6 en 7 van de cursus

initiatiefnemer & adviseur: - advies & coördinatie organisatie - coördinatie externe communicatie - advies eindrapportage

Architect canarische eilanden februari 2014 - Juli 2014

Student Bouwkunde, TU Delft Nederland April 2013 - Augustus 2014

Nicaragua (v.a. feb. 2014): - ontwerp modelwoning - ontwerp sociale woning - experimenten met bamboe - kappen & behandelen - beheer fondsen - administratie & contact fondsen - voorbereiding en begeleiding van les 2 van de cursus: ‘ontwerp duurzame woning’ - inhoud voor tekeningen ‘manual de construcción sostenible con bambú’ - bouwplanning - begeleiding kolommen, droogtoilet, deuren en ramen & ondersteuning bouwbegeleiding - voorbereiding & vormgeving presentaties - updates - fotografie - ondersteuning projectmanagement (taken overgenomen v.a. mid-juni 2014) afronding (tot feb. 2015): - rapportage - geschreven deel & lay out ‘manual de construcción sostenible de bambú’ - externe communicatie - Financiële verantwoording stichtingen

lokale ondernemer el rama Nederland / nicaragua februari 2014 - Augustus 2014

afronding (doorlopend): - adviseren aan en opzetten van projecten met bamboe in nicaragua - advies ‘manual de construcciÓN SOSTENIBLE CON BAMBú’

sociaal ondernemer nederland april 2013 - augustus 2014

AFRONDING (DOORLOPEND): - ONDERSEUNING VERVOLGPROJECTEN NICARAGUA

PROCES

3.4

TEAMOPBOUW & OPSTART FASE

ontstaan

April 2013. Idee geboren voor het ontwikkelen van bamboe woningen en ‘ecovillage’ in El Rama door Sheila Oroschin, naar aanleiding van een bezoek aan El Rama met een delegatie van Stichting RaMa.

‘‘Het ecovillage moet er voor zorgen dat de lokale bevolking goedkoop en duurzaam kan wonen, en mensen trekken vanuit de hele wereld die het voorbeeld kunnen zien en toepassen waar mogelijk. Het project wordt gebouwd met de lokale bevolking, dus kennis en kunde wordt overgedragen. Zo ook met het ‘bouwen’ van een website en het opzetten van een ondernemers vereniging etc. We komen samenwerken en niet helpen door het alleen te doen. (Concept voorstel project initiatie El Rama, april 2013). ’’ April 2013. Ontwikkeling voorstel. Oroschin benadert Max Verhoeven, student BSc. Bouwkunde TU Delft voor de ontwikkeling en uitvoering van het idee. In de weken daarna betrekt Verhoeven, Laurens van der Wal (student BSc. Bouwkunde TU Delft) en Juan Carlos Gaviria Moreno (student MSc. Real Estate & Housing) bij het project. Samen ontwikkelen zij het idee tot een project voorstel.

VOORBEREIDING

Juli 2013. Voorbereidende stage van twee maanden bij Tiba Rose in Brazilië door teamleden Max Verhoeven en Laurens van der Wal. Tiba Rose is een instituut dat zich richt op ontwikkeling, overdracht en toepassing van betaalbare en simpele technieken voor de bouw met zo min mogelijk impact op het milieu maar op zoveel mogelijk mensen. Deze stage heeft gezorgd voor praktijkervaring in het bouwen met natuurlijke materialen en duurzame systemen. Braziliaans architecte Karin Fernanda Swambach en Colombiaans architecte Diana Gonzalez liepen hier tegelijkertijd stage. Meer informatie over de kennis opgedaan in Tiba Rose in het hoofdstuk Ontwerp en Bouw.

3 1

april 2013

juli 2013

augustus 2013

Juli 2013. Onderzoek van twee maanden naar bouwen met bamboe in Colombia door teamlid Juan Carlos Gaviria Moreno. Geresulteerd in onder andere interview met architect en gepensioneerd Prof. van de Universidad Nacional de Colombia, Jaime Mogollon.

Augustus 2013. Verkennend bezoek aan Nicaragua op uitnodiging van de stichting UNIFY. UNIFY is een Nederlandse stichting, bestaande uit ondernemers met als doel ontwikkelingssamenwerking met een ondernemende achtergrond te organiseren. Doelstelling van het bezoek van Juan, Laurens en Max vanuit UNIFY: ‘‘De bedoeling is dat het voorbeeld in Rama de lokale bevolking bewust maakt van het feit dat Bamboo in de westerse wereld het nieuwe goud is, voor hun is Bamboo het materiaal voor de armen. Fotografie en film kan er voor zorgen dat de ogen gericht gaan worden op Rama en hun ‘schatten’.’’ Dit eerste bezoek leidde tot: •

• • • • • •

• •

Verbinding via UNIFY met de belangrijkste lokale stakeholders: de gemeente El Rama, de BICU, de INTA, de gemeenschap van El Recreo en lokale ambachtslieden en studenten. Presentaties van uitdagingen en schatten van El Rama en de potentie van bamboe aan de belangrijkste stakeholders. Opzetten van intentieverklaringen van onder andere de gemeente, de BICU en Shortsighted Architecture. Inventarisatie van mogelijke bouwlocaties. Inventarisatie van lokale bamboesoorten. Inventarisatie van leefomstandigheden en behuizing van lokale bevolking. Een ontmoeting met Henky Borgstein,socioloog die tevens zijn hele leven in de bouw heeft gewerkt en met name enorm veel kennis bezit met betrekking tot houtbewerking, houtsoorten en bosbouw. Ondersteuning bij het opknappen van de ‘Casa de la cultura’. Experimenten met een klein groen dak en een houten prullenbak.

september - oktober 2013

september 2013

september - november 2013

september 2013 - januari 2014

oktober 2013

oktober 2013 - januari 2014

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

September 2013: Shortsighted Architecture geboren. Op basis van de ideologie voor het project BAMBÚ SOCIAL in El Rama en de algemene ideologie voor duurzame architectuur, is met behulp van ‘brander’ Catharina Veder in september de naam, visie, missie, logo en huisstijl van Shortsighted Architecture ontwikkeld. • 16 September: Email online: info@ shortsightedarchitecture.com September 2013 – November: Minor IE&D • Ondersteuning van het project vanuit de minor International Entrepreneurship & Development met advies en referentieprojecten (hoofdstuk Educatie).

September - oktober 2013 Vorming projectplan door Juan Carlos Gaviria Moreno, Max Verhoeven, Laurens van der Wal en voor het onderdeel water door Ties Temmink.

September 2013 - Januari 2014: Contacten El Rama onderhouden en versterken door Juan Carlos Gaviria Moreno. Er zijn afspraken gemaakt met de gemeente en El Rama en de BICU en van beide partijen zijn de wensen en mogelijke bijdragen geïnventariseerd.

10 11

Oktober 2013 – januari 2014 - Fondsenwering (Hoofdstuk Financiën) 8 oktober 2013 Ties voegt zich bij het project als waterexpert en helpt verder mee aan de vorming van het gedeelte van het water voor het projectplan, fondsenwerving, onderzoek voor water en persbenadering Begin december 2013: Floor voegt zich bij het project, beginnend met ondersteuning van marketing en manus van alles, wat is overgegaan naar administratie, externe communicatie etc. 3 december 2013 – officiële intentieverklaring gemeente Rama binnen, ondertekend door burgemeester van El Rama. 8 december 2013- promotiefilm gaat online en de Indiegogo campagne voor crowdfunding van start voor draagvlakvergroting en fondsenwerving. Meer hierover in de hoofdstukken ‘Financiën en ‘Externe communicatie’.

15 17-18 december 2013 – Shortsighted Symposium. Meer hierover in het hoofdstuk ‘Externe Communicatie’.

16 December 2013 - januari 2014 – Tijd van promotie en draagvlakvergroting. Veel in het nieuws bij onder andere de Delftse post, Dagblad de Limburger, AD en de Nicaraguan Dispatch. Meer hierover in het hoofdstuk ‘Externe Communicatie’.

17 12 januari 2014: Zumbathon. Meer hierover in het hoofdstuk ‘Externe Communicatie’.

18 Midden januari 2014 - Groei team: Sofia Caycedo

contacteert Max voor mogelijkheid van aansluiting bij het project en Diana Gonzalez, Jezabel Mejías Reyes en Karin Swambach besluiten definitief zich bij het BAMBÚ SOCIAL team the voegen. Tevens heeft Arie van Ziel de intentie uitgesproken om samen met zijn vriendin Sylvia Machgeels in juli/ augustus het project mede af te ronden/voort te zetten en heeft Sherman Tam aangegeven om zich twee weken als vrijwilliger in mei zich bij het project te willen voegen.

19 24 januari 2014 – Cordaid bevestigt bijdrage;

een verdubbeling van de tot nog toe opgehaalde fondsen (Zie hoofdstuk Financiën).

20 31 januari 2014 - Afscheidsborrel 21 3 februari 2014 – ondertekening contract Students 4 Sustainability met een donatie (Zie hoofdstuk Financiën). 5 februari 2014 – vertrek naar Nicaragua vanuit

22 Dusseldorf.

23 6 februari 2014 Interview Jan van Bilsen Managua 24 8 februari 2014 Aankomst El Rama 25 9 februari 2014 Schoonmaak gebouw 26 Februari 2014 – Onderzoek in Colombia and Costa Rica door Diana, Jezabel & Karin

11. februari - Intrek Bambú Social – Officiële start

27 project

12 13

december 2013

januari 2014

18 19 20 21 22 23 24 25 27 17

februari 2014

28 16

december - januari 2014

mei 2014 Jan van mulken is eind mei door Sheila benadert om zijn kennis en energie te delen in het versnellingsproces van de bouw.

PROCES samenvatting

e projectuitvoering in Nicaragua is een periode geweest van zeven maanden, van februari 2014 tot en met augustus 2014. Binnen deze periode zijn zijn alle taken, zoals beschreven in de scope, uitgevoerd met het projectteam van BAMBÚ SOCIAL in samenwerking met de ‘key stakeholders’, zoals deze staan beschreven bij ‘Key Stakeholders’ aan het begin van dit hoofdstuk. Het volledige project is qua organisatie en proces globaal op te delen in vier fasen: 1. Voorbereiding: april 2013 - januari 2014 2. Uitvoering Nicaragua deel 1: februari 2014 april 2014 3. Uitvoering Nicaragua deel 2: mei 2014 augustus 2014 4. Continuïteit & rapportage: september 2014 doorlopend

SAMENWERKING

Een belangrijk opmerking moet gemaakt worden bij dit hoofdstuk, en dat is dat wij als groep van vooral jonge creatieve en ondernemende mensen, een organisatiestructuur voor ogen hadden die ontdaan was van hiërarchie en autoriteit. Zowel de verbinding met externe stakeholders als de relaties binnen het team wilden wij als gelijkwaardig aangaan. In de voorbereidingsfase zijn wij door meerdere professionals in het managementvak erop gewezen dat het belangrijk is om een structuur binnen het projectteam aan te brengen die duidelijk de verantwoordelijkheden en bevoegdheden op verschillende vlakken in het project beschrijft. Onze, wellicht naïeve, visie hierop was dat elk teamlid evenveel zeggenschap heeft en iedereen de verantwoordelijkheid voor het project draagt. Wij hadden voor ogen dat elk teamlid vanuit zijn eigen kracht en enthousiasme zou doen waar hij of zij goed in is en we elkaar zouden ondersteunen tot het eind van het project.

voorbereidingsfase

april 2013 - januari 2014

In de voorbereidingsfase, zoals uiteengezet aan het begin van dit hoofdstuk werkte dit erg goed. We waren met een klein team, die in februari uitgegroeid was tot vijf personen. Er waren duidelijk verschillende kwaliteiten per teamlid te onderscheiden en vanuit ieders enthousiasme hebben we de visie van het plan gevormd en genoeg mensen en partijen weten te overtuigen om het project te ondersteunen om het ook daadwerkelijk uit te voeren. Geluk stond aan onze zijde en de goede energie kon niet op. We overwonnen alle obstakels en hadden pas een aantal dagen voor vertrek financiële zekerheid. Desondanks waren de tickets al geboekt en was er geen sprankje twijfel dat het zou gaan lukken. Binnen het projectteam werkten we bijna dagelijks samen, en hadden we veel momenten van reflectie over de voortgang van het proces.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

uitvoering nicaragua

februari 2013 - april 2014

Op 5 februari 2014 is het projectteam uit Nederland, bestaande uit vijf leden vertrokken naar Nicaragua. Deze periode heeft zich gekenmerkt door een open houding, een grote hoeveelheid enthousiasme en een manier van werken, waarbij alle teamleden overal bij betrokken waren en alle verschillende facetten hebben meegemaakt. In deze fase is alleen gewerkt met het eigen projectteam, vrijwilligers en studenten. De contacten met de gemeente en de BICU waren goed voorbereid door Juan Carlos Gaviria Moreno en de intentiecontracten voor het project waren al ondertekend door beide partijen. In bijgevoegde updates één, twee en drie wordt er beschreven wat er in deze periode allemaal is voltrokken. Daarnaast worden in de hoofdstukken ‘Ontwerp en Bouw’, ‘Educatie’ en ‘Externe’ communicatie de activiteiten per onderdeel beschreven. De belangrijkste hiervan bestonden uit: • •

• • •

• • • • • • •

Kennismaking met alle partijen, de lokale gemeenschap en de vrijwilligers (Update 1,2). Geven van presentaties over het project om het lokale draagvlak te vergroten en geïnteresseerde en gemotiveerde studenten te vinden (Update 1, 2). Voorbereiden en opzetten van de cursus ‘Construcción sostenible’ (Educatie). De eerste lessen van de cursus over duurzaam (ontwerpen) en bamboe geven (Educatie). Interviews met mensen van de lokale gemeenschap uit verschillende buurten als input voor het ontwerp van de modelwoning, de sociale woning en het wateropvangen zuiveringssysteem (Educatie, Externe Communicatie, Ontwerp en Bouw). Woon- en werkbaar maken van het door de gemeente ter beschikking gestelde pand (Update 1, 2). Experimenten met manieren van behandelen van bamboe, bamboe(-hout) verbindingen en kool-verbrandingsunit (Ontwerp en Bouw) Het schetsontwerp omzetten in een definitief ontwerp (Ontwerp en Bouw). Verandering bouwlocatie (Ontwerp en Bouw). Start bouw modelwoning (Ontwerp en Bouw, Educatie). Doorlopend literatuuronderzoek naar (bouwen met) bamboe en watersystemen (Educatie, Ontwerp en Bouw). Contact leggen met Blue Energy (Water, Educatie).

•

• • • • • • •

Zoeken van lokale soorten bamboe die geschikt zijn voor de constructie. Hiervoor zijn verschillende plekken bezocht en bamboesoorten getest (Update 1, 2, Ontwerp en Bouw) Eerste bamboe kappen en behandelen (Update 2, Ontwerp en Bouw) Interviews met verschillende experts (Educatie, Ontwerp en Bouw) Versterking van het team door drie nieuwe teamleden (Update 2, Teamleden) Geven van workshops aan vrijwilligers en lokale geïnteresseerden (Externe Communicatie, Educatie) Inkoop van constructiemateriaal, lokaal en in Managua Externe communicatie (doorlopend- Externe Communciatie) Administratieve werkzaamheden (doorlopend - Financiën)

Hoewel het proces goed ging, de motivatie van het team hoog was en het project door de lokale partijen op handen werd gedragen, mede dankzij de goede lokale externe communicatie, was het in mei tijd voor een verandering in de manier van werken.

team bambú social maart 2014.

PROCES SAMENVATTING

uitvoering nicaragua

mei 2014 - augustus 2014

De omvang van het projectteam en van de hoeveelheid werk die verzet moest worden om bij tijds alle geplande producten daadwerkelijk te kunnen leveren, vroeg om een andere werkstrategie en organisatie (structuur). Tot dan toe hadden alle teamleden aan alle verschillende onderdelen gewerkt, en werd alleen gewerkt met studenten en vrijwilligers. De omvang van het project en de aangenomen subprojecten werden te groot om op deze manier af te kunnen krijgen. De vergaderingen werden te lang, de werkzaamheden te veel en kleine besuiten moesten door te veel mensen besproken en genomen worden. Het roer moest om als we de einddoelen nog wilden halen.

Op advies van professionals Sherman Tam en Sheila Oroschin, en onder coördinatie van Sheila Oroschin, is er een duidelijke structuur aangebracht en zijn de verantwoordelijkheden verdeeld. Er werden functies geïntroduceerd als ‘Hoofd Externe Communicatie’, en ‘Hoofd Administratie’ en de bijbehorende verantwoordelijkheden werden genoteerd. Duidelijke afspraken werden gemaakt, genotuleerd en met behulp van besluitenlijsten gecheckt. Deze ‘verzakelijking’ viel in eerste instantie niet bij alle teamleden in goede aard, omdat juist het werken op basis van gelijkheid en zonder hiërarchie ons streven was, zonder ‘Hoofden’ duidelijk omschreven taken en verdeelde verantwoordelijkheden. Naast deze omslag werd er ook voor gekozen om mensen uit de lokale gemeenschap in te huren om het proces van kappen en behandelen, het bouwproces en het proces van prefabriceren van bamboeelementen te versnellen. De begeleiding van deze groepen mensen in combinatie met vrijwilligers en studenten, werd verdeeld over verschillende teamleden. Juan Carlos Gaviria Moreno werd nog duidelijker projectmanager en had een extra verantwoordelijkheid voor het inhuren van mankracht gekregen. Na twee weken van begeleide implementatie zag het gehele team in dat deze methode duidelijkheid en rust met zich meebracht en dat op deze manier de vooraf gestelde doelen en aangenomen subprojecten gehaald konden worden. Ondanks het feit dat de manier van werken die we aan het begin hanteerden niet geschikt bleek te zijn voor het hele project, zorgde deze voor voldoende draagvlak en commitment van de lokale gemeenschap en betrokken partijen.

De activiteiten en behaalde doelstellingen uit deze periode zijn terug te vinden in de updates vier, vijf, zes en zeven (zie ‘Externe Communicatie en bijlagen), en in de hoofdstukken ‘Ontwerp en Bouw’, en ‘Educatie’. De belangrijkste activiteiten uit deze periode zijn geweest: • Organisatorische omslag • Cursus ‘Construcción Sostenible’ (Educatie) • Bouw modelwoning (Ontwerp en Bouw) • Ontwerp sociale woning (Manual de construcción sostenible de bambú) • Ontwerp ‘Museo Municipal’ (Impact en Continuïteit) • Opstart tekst en illustraties van ‘Manual de construcción sostenible de bambú’. • Aanleggen wateropvang en -zuiveringssysteem • Maken van waterfilters en leggen van contact tussen Blue Energy en de gemeente El Rama. • Leggen contacten en geven van presentaties en workshops ten behoeve van de continuïteit, onder andere met de UCA, FNT en CEDEHCA (Externe Communicatie en Impact en Continuïteit) • Ontwerpen en aanleg tuin volgens principes permacultuur. • Cursus Artesanias (Educatie) • Workshops en presentaties (Educatie) • Updates (Externe Communicatie) • Mini Documentaire door Sofia Caycedo • Versterking team (zie teamleden) • Bamboe kappen, schoonmaken, drogen en behandelen (Ontwerp & Bouw / Manual) • Donatie van het huis en gereedschappen • Project gemeentelijke prulenbakken • Administratieve werkzaamheden (Financiën) • Afscheidceremonie (Update 7) • Opstellen en ondertekening van contracten voor onderhoud en continuïteit (Update 7) Op de volgende bladzijde vind u een collage van een typische dag van het project. Deze collage komt uit update vier, bladzijden 36 en 37.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Continuïteit en rapportage

september 2014

Terug in Nederland is vanaf september 2014 een fase ingegaan, waarbij continuïteit en rapportage centraal staan. In het hoofdstuk ‘Impact en Continuïteit’ staat de continuïteit in bredere context beschreven. In deze periode is het team weer terug gebracht tot een kleine groep en hebben de volgende onderdelen zich voltrokken: • • •

•

Projectrapport BAMBÚ SOCIAL (september 2014 - februari 2015) Handleiding: Manual de construcción sostenible con bambú (september 2014 februari 2015) (bijlage) Presentaties ten behoeve van het project in Nederland op uitnodiging bij onder andere de Rotery Club in Rijswijk, YES! Delft, TU Delft Honours Programme, Students 4 Sustainability, Stichting Samenscholen, Architecture in Development. (Impact en Continuïteit) Onderhouden contacten in Nicaragua en ondersteuning van nieuwe projecten die onder andere zijn ondernomen door de UCA, CEDEHCA, Stichting Samenscholen en de gemeente El Rama. (Impact en Continuïteit) Afleggen van financiële verantwoording aan donateurs. (Financiën)

presenatie bambú social bij een bijeenkomst van architecture in development september 2014

EEN DAG MET SSA UIT UPDATE VIER

ONE DAY WITH SS A_EL RAMA

_05:00_El_Recreo_team_leaves

_06:00_Maria_doing_the_breakfast _07:00_breakfast

_07:30_briefing

_07:50_arriving_at_BICU

08:00_work_at_the_BICU

_08:00_start_of_the_course

_08:00_work_at_El_Recreo

_08:00_work_at_the_atelier

_09:00_work_at_Hotel_Oasis

_09:00_work_at_the_bodega

_12:00_lunch_at_the_atelier

SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 04 // 31-05-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

ONE DAY WITH SS A_EL RAMA

_12:00_lunch_at_BICU

_13:30_siesta

_14:00_work_in_progress

15:00_facility_manager_running

15:30_financial_department

16:00_work_in_progress

_17:00_cleaning

_17:00_the_guard_don_Calderon

_17:30_swimming on the river_\o/

_18:30_dinner_at_atelier

_18:30_de-briefing_Hotel_Oasis

_20:30_relaxing_at_Caribbean

SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 04 // 31-05-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

ONTWERP & BOUW

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

INLEIDING

oor een toelichting op het verloop van het ontwerpproces en de bouw is het in eerste instantie van belang nogmaals te kijken naar de twee hoofddoelstellingen van het project:

De ontwikkeling van een openbaar toegankelijke blauwdruk voor een duurzame, betaalbare sociale woning gemaakt van lokale materialen. Opbouw van capaciteiten onder studenten en lokale ambachtslieden. (Shortsighted Architecture, 2013) Deze doelen zijn in het projectplan vervolgens opgesplitst in subdoelen. Samen vormen deze subdoelen de scope van het project en geven ze een blik op de structuur en volgorde van het proces. Om een beeld te geven volgen hieronder enkele van deze subdoelen die betrekking hebben op het bouw en ontwerpproces.

•

Inventarisatie van lokale hulpbronnen.

•

Het ontwikkelen van een openbaar toegankelijke blauwdruk voor een duurzame, betaalbare sociale woning gemaakt van lokale materialen.

•

Ontwerpen en bouwen van een verblijfplaats voor 15 studenten met input van studenten en docenten van de BICU en onder begeleiding van docenten van TU Delft, lokale architecten en externe adviseurs.

•

Opzetten behandel systeem bamboe in El Rama.

• Selecteren van 5 studenten die gedurende het hele proces meewerken aan de bouw

• Documenteren van de ontwerpen

uitvoeringsstappen in een toegankelijke vorm

Zoals u zult zien in dit hoofdstuk, zijn de hoofddoelen weinig veranderd maar is de scope op sommige vlakken aangepast. Zo heeft de blauwdruk de vorm gekregen van een handleiding (zie bijlage Manual). Ook is de bouw van de verblijfplaats een onderzoek en experiment geweest en na afloop hiervan hebben we een tweede ontwerp gemaakt voor echte betaalbare sociale woningbouw. Daarnaast hebben we met een grotere groep studenten gewerkt, hierover leest u meer in het hoofdstuk educatie.

Dit hoofdstuk bestaat in grote lijnen uit drie delen, te beginnen met het vooronderzoek, in 8.2. Hierna volgt de toepassing hiervan, oftewel het bouw en ontwerpproces in Nicaragua, deel 8.3. Tot slot volgt een reflectie en toelichting op het definitieve ontwerp voor sociale woningbouw, in 8.4. Hoofdstuk 8.2, het vooronderzoek, bestaat uit bezoeken aan Brazillie en Colombia, onderzoek in Nederland, gesprekken met experts, de minor International Entrepreneurship & Development van de TU delft en een voorlopig ontwerp. Hoofdstuk 8.3 beslaat het proces in Nicaragua en behandelt alles van workshops en lokaal onderzoek naar bamboe tot kap, behandeling ontwerp en bouw. Dit wordt afgesloten met een beeldend verslag van het ontwerpproces en het eindresultaat. Hoofdstuk 8.4, het onderdeel reflectie en definitief ontwerp, behandelt alle lessen die te halen vielen uit het ontwerp en bouwproces van de voorbeeldwoning en laat zien hoe deze lessen leiden tot een definitief ontwerp.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

8.1

ONDERZOEK & VOORBEREIDING

e eerste stappen met betrekking tot het project werden in begin 2013 in Nederland gezet, kort daarna volgenden twee onderzoekende bezoeken in Juli en Augustus. Juan Carlos Gaviria bracht een bezoek aan Colombia, het land met de meeste kennis over bamboebouw ter wereld. Max Verhoeven en Laurens van der Wal liepen anderhalve maand lang stage bij Tiba Rose in Brazillië, een instituut dat zich richt op ontwikkeling, overdracht en toepassing van betaalbare en toegankelijke technieken voor de bouw, met zo min mogelijk impact op het milieu. Daarna vond gezamenlijk een eerste bezoek aan Nicaragua plaats.

BRAZILIË, COLOMBIA EN NICARAGUA

Juli & augustus 2013 Juli & augustus 2013

Zoals gezegd staat Colombia bekend als het land met de meeste ervaring met bouw van bamboe, dat komt onder andere omdat er zoveel geschikte bamboe voor komt voor bouw en meubels. Een van deze soorten is Guadua Angustifolia, de meest gebruikte bamboe soort voor de bouw in heel Latijns Amerika. Colombia is ook de thuisbasis van enkele beroemde bamboearchitecten waarvan de bekendste Simon Velez is. In Colombia heeft Juan sociale woningbouwprojecten bekeken en interviews afgenomen met experts zoals architect Jaime Mogollon, met inspiratie, en onderzoeksresultaten als gevolg. Tijdens de stage in Tiba Rose in Brazilië hebben Laurens en Max kennis opgedaan over duurzaam bouwen met lokale materialen. Enkele van de technieken waarmee wordt geëxperimenteerd en gebouwd in Tiba Rose zijn natuurlijke ventilatie, droogtoiletten en composttoiletten, vegetatiedaken en het gebruik van natuurlijke en lokale materialen zoals aarde, klei, uitwerpselen van koeien en paarden en bamboe. Veel van deze technieken staan beschreven in het boek van de oprichter van Tiba Rose, Johan van Lengen, genaamd: ‘The Barefoot Architect’ (1981). Een stage van een maand leverde kennis op over veel van deze technieken, die in El Rama hebben bijdragen aan het verbeteren van de situatie omtrent woningbouw. Na deze stage en onderzoeksperiode volgde halverwege augustus een bezoek door alle teamleden die het project op dat moment telde aan El Rama, Nicaragua. Bij dit bezoek stonden, met betrekking tot de bouw en het ontwerp, de volgende onderwerpen centraal: • •

Onderzoek naar de wensen van de opdrachtgever en de precieze functie van een mogelijke voorbeeldwoning. Onderzoek naar lokale bouwmaterialen

• • • • •

Overleg over mogelijke bouwlocaties Onderzoek naar huidige woningbouw in Nicaragua, specifiek in El Rama. Een bezoek aan inheemse bewoners van Nicaragua, de Rama. Kennismaking met lokale deskundigen (m.b.t. bouw, organisatie en bamboeplantages) Bezoeken aan bamboe plantages

Hiernaast waren er ook andere werkzaamheden in samenwerking met de stichting Unify. Een van de belangrijkste zaken die plaats vonden waren gesprekken met verschillende partijen die de rol van opdrachtgevende partij op zich zouden nemen. Op dat moment was nog niet geheel duidelijk wie deze rol op zich nam de gemeente of de BICU (Bluefields Indian and Caribbean University; zie het hoofdstuk proces en organisatie). Met beide partijen werden gesprekken gevoerd en mogelijke bouwlocaties bekeken. De meest waarschijnlijke optie op dat moment was om de voorbeeldwoning samen met studenten van de BICU te realiseren. In dit geval zou de functie een verblijf en studieplek zijn voor agricultuurstudenten van de BICU. De locatie zou de finca (boerderij) van de BICU zijn, 45 minuten buiten El Rama. Daarnaast werd, via Unify, het eerste contact met Henky Borgstein gelegd (zie het hoofdstuk proces en organisatie). De uitkomst van gesprekken met Henky was dat hij experimenten kon uitvoeren in El Rama met bamboe op basis van onderzoek en ideeën die wij in Nederland ontwikkelden. Doordat hij beschikt over een ruime kennis van lokaal aanwezige bouwmaterialen en de kosten hiervan konden we hem daar ook vragen over stellen. Tot slot werden de eerste contacten gelegd met een bamboeplantage, El Recreo, en werd deze bezocht om de bamboe te bekijken. Aanwezige soorten geschikt voor constructie waren Gigantochcloa Apus, Dendrocalamus Asper en Guadua Angustofolia.Ook vond er een bezoek plaats aan een inheemse bevolkingsgroep, de Rama die wonen op het eiland Rama Key, tevens naamgever van El Rama. Interessant voor het project waren de huizen van de Rama vanwege de manier van bouwen. De populatie van het eiland bouwt veel met lokale middelen en natuurlijke bouwmaterialen. Hoewel ook hier op dit moment een betonnen huis met golfplaten als dak de droom is, zit er veel wijsheid in de traditionele bouw.

Johan van Leng

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL samenwerking met unify foto: hugo thomassen

gen bij TIBA ROse

locatie bezoek met sheila oroschin (unify) en Rafael Acevedo (bicu) foto: hugo thomassen

woningen van de rama bevolking

bamboe dak op een aarden/bamboe huis bij tiba rose

ONDERZOEK & VOORBEREIDING

o bouwen de Rama hun huizen verhoogd op palen, dit zorgt voor betere ventilatie, meer koelte, houdt ongedierte voor een deel buiten en het huis kan veel voorkomend hoog water door overstromingen beter weerstaan. Daarnaast hebben veel daken een open nok waardoor warme lucht omhoog trekt en koele lucht opnieuw wordt aangetrokken van onder. Tevens koken ze binnen, de rook hiervan trekt in het dak en zorgt ervoor dat ongedierte niet in het natuurlijke dak van palmbladeren gaat wonen (zie afbeelding hieronder). De huizen van de Rama voelden koel en aangenaam aan, in contrast met bezochte huizen van beton met stalen daken. De warmtestraling van het metalen dak was gedurende de dag merkbaar. Tevens was in het hotel waar het team verbleef duidelijk te merken dat wanneer het buiten koeler begint te worden het beton warmte en vocht begint uit te stralen waardoor de kamers in de koele avonduren alsnog erg warm en vochtig blijven. Dit effect werd versterkt door gebrek aan ramen en oriëntatie op de wind.

DE VENTILATIE VAN EEN RAMA HUIS

De Rama gebruikten voor belangrijke delen van hun huizen, zoals de palen waarop het staat, houtsoorten die erg lang mee gaan zoals Cortes (dit is de lokale naam, in Nederland bekend als: Surinaams Groenhart, botanische naam: Tabebuia Serratifolia). Zonder behandeling in de grond en soms in water kunnen deze palen van houtsoorten zoals Cortes naar verluid 25 jaar of langer blijven staan. Voor de daken gebruikten ze palmbladeren van de Palma Real, wat volgens verhalen moeilijker wordt doordat er door ontbossing minder en minder bomen van deze soort zijn. Andere palmsoorten hebben niet de typische grote bladeren of duurzaamheid van deze soort.

als voorbereidend werk voor het maken van een duurzaam en betaalbaar ontwerp voor woningen van bamboe, een materiaal dat door zijn eigenschappen een specifieke bouwen ontwerpmethode vereist. Bamboe is een materiaal dat erg sterk is, het kan grote druk- en trekkrachten opnemen, groeit verbazingwekkend snel; het kan meer dan een meter per etmaal groeien. Bamboe absorbeert veel CO2 en produceert veel zuurstof en hoge kwantiteit aan biomassa (Janssen, 2001). Er zijn hoofdzakelijk twee types bamboe, een type dat in een klomp groeit en een type dat ‘loopt’ oftewel een heel bos kan vormen. Wanneer stammen met beleid worden gekapt kan de plant doorgroeien en blijven produceren. Het is een hernieuwbaar materiaal, zoals hout maar met het voordeel dat bamboe veel sneller hernieuwbaar is dan de meeste houtsoorten. Oftewel een bamboeplant produceert meer massa in minder tijd. Natuurlijk zijn voor constructie slechts enkele soorten geschikt, soorten zoals Guadua Angustifoloia, Moso en Dendrocalamus Asper (Guaduabamboo, 2014), zie de afbeeldingen hiernaast. Bij een volwassen plant, een proces dat tussen de vijf en acht jaar duurt, zijn bamboe stammen na vier à vijf jaar gereed voor constructie. Bamboe is van nature geen duurzaam materiaal wanneer men spreekt over onbehandelde levensduur. Hierdoor is voor constructie behandeling noodzakelijk, daarnaast moet de bamboe uit de zon en regen gehouden worden (Janssen, 2001). Dit betekent bijvoorbeeld grote overstekken maar ook op detailniveau moet gezorgd worden dat bamboeonderdelen goed ventileren en dat mogelijk water afgevoerd kan worden. Simpel gezegd, een bamboeontwerp moet lijken op een Mexicaan, voorzien van een

voorOnDERZOEK IN NEDERLAND September 2013 t/m januari 2014 In begin september, terug in Nederland, werd begonnen met onderzoek. Zoals bijvoorbeeld onderzoek naar verschillende bamboesoorten, analyse van huizen gebouwd met bamboe en behandelingstechnieken. Dit onderzoek diende

DE BASIS VOOR EEN GOED BAMBOE ONTWERP

grote hoed en een goed stel laarzen. Bamboe kan ontzettend veel gewicht dragen, zowel op trek als druk. Echter omdat bamboe hol is en daarom veel minder contactoppervlakte heeft dan massieve producten (hout) is de kans

Dendrocalamus Asper

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Bambusa Vulgaris Wamin Bron: Dinesh Valke

Phyllostachys edulis (Moso). Bron: Jorgen Schyberg

Bambusa vulgaris vittata. Bron: Sean McGrath

Guadua angustifolia Bron: Rafch

op afschuiving groter (van der Lugt, 2003). Deze eigenschap en de ronde vorm vragen om andere bevestigingsmethoden en details dan bijvoorbeeld massieve houten constructies. Een bamboeconstructie in elkaar spijkeren of schroeven is er niet bij. Voor een constructie met bamboe gaan veel conventionele technieken niet op. Dit betekent zoeken naar de juiste verbindingen en verbindingstechnieken en experimenteren. Hierover is materiaal te vinden maar tevens moet deze kennis ontwikkeld en aangepast worden, o.a. om aan te sluiten bij aanwezige bouwmaterialen in El Rama (zie voor meer informatie over bamboe het hoofdstuk achtergrond en plan). Er zijn veel bestaande ideeën over verbindingen. Belangrijk is om op te merken dat hiervoor in eerste plaats gereedschappen nodig zijn en ten tweede verbindingsmaterialen, als bijvoorbeeld staal, touw of beton. Gereedschappen en verbindingsmaterialen zijn niet overal even gemakkelijk te verkrijgen of even betaalbaar. Veel van ons onderzoek richtte zich daarom op geschikte verbindingen die simpel zijn en ‘low tech’, oftewel te maken met zijn lokale middelen. Daarnaast hadden we de ambitie om zoveel mogelijk bamboe te gebruiken. Ook hebben we een groot aantal bestaande structuren van bamboe geanalyseerd, dit komt later in dit hoofdstuk aan bod. Een ander deel van het onderzoek richtte zich op de juiste manier van oogsten, hierover zijn boeken vol geschreven ( zie de bijlage Manual de construcción sostenible de bambú)

MINOR IE&D September t/m november 2013 Naast onderzoek volgden twee leden van het team, Laurens en Max, een relevante Minor voor het project aan de TU Delft, faculteit TBM (Techniek, bestuurskunde en Management) van september tot half november. Deze minor International Entrepreneurship and Development, richt zich op ondernemende activiteiten in ‘ontwikkelingslanden’. Een dergelijke multiculturele setting vraagt aandacht voor onder andere de volgende issues: Hoe beïnvloeden de verschillende culturele wereldbeelden het ondernemingsproces? Wat is eigenlijk meer en minder ‘ontwikkeld’ en vanuit welk perspectief geldt dat? Zijn het altijd hulpbehoevende gebieden of kunnen we ze in het algemeen beter beschouwen als gelijkwaardige partners met afwijkende behoefte patronen?! En wat is de rol van technologie en entrepreneurship in deze complexe muliculturele setting? (TBM, 2008)

ONDERZOEK & VOORBEREIDING

oor de minor is veel inspiratie en kennis over ondernemerschap en ontwikkelingshulp opgedaan. Ook zijn waardevolle contacten gelegd en vonden gesprekken plaats met onder meer assistent professor Ir. Alexander Vollebregt van de stoel ruimtelijke planning en strategie, Boukje Vastbinder, een consultant en trainer in duurzaam ondernemen bij Enyini, Esther Blom, docent sociaal ondernemen aan de TU Delft en tevens consultant en trainer in duurzaam ondernemen bij Enyini , assistent professor dr. Otto Kroezen verbonden aan de afdeling filosofie en Prof. Dr. Ir. Anke van Hal, praktijkhoogleraar Sustainable Housing Transformation binnen de sectie Housing van de faculteit Bouwkunde.

kickoff van de minor

In de minor kwam naast praktische kennis over projectmanagement en organisatie nadrukkelijk het belang naar voren van observeren, luisteren en de dialoog aangaan alvorens definitieve invulling te geven aan een project. Dit heeft veel invloed gehad op het project. Ook werd veel kennis gedeeld over negatieve effecten die ontwikkelingshulp kan hebben en de grotere lijnen in de ontwikkeling van landen en economieën die een inbedding geven en achtergrond vormen voor het project. Gevolgen van het volgen van de minor zijn bijvoorbeeld de keus om niet in Nederland al een definitief ontwerp te maken,

mensen in verschillende woonomstandigheden in Nicaragua te houden. Ook leverde het invloedrijke gesprekken op met bijvoorbeeld Annamaria van Enk, design consultant bij The Horn of Africa Regional Environment Centre and Network. Zij heeft via Open Source House (een project van Enviu) ervaring met het maken van een modelwoning voor betaalbare duurzame woningbouw. Ze raadde ons aan een workshop op te zetten in het centrum van El Rama Ondertussen liep het onderzoeksproces gewoon door. Een belangrijk deel van het onderzoek was gericht op het identificeren van de beste conserveringsmiddelen om bamboe te behandelen. Er zijn veel verschillende bronnen die verschillende middelen en duur van behandeling aanraden (zie aanbevolen literatuur). Waar duidelijkheid over bestaat, is dat bamboe behandeld moet worden omdat het kwetsbaar is voor schimmels en insecten. Zoals gezegd ligt de natuurlijke duurzaamheid lager dan voor de meeste houtsoorten (van der Lugt, 2003). Dit komt door de aanwezigheid van suikers en zetmeel, aantrekkelijk voor insecten en schimmels, en de afwezigheid van gifstoffen, zoals sommige houtsoorten die kennen, denk aan teak. (NMBA, 2006). In open lucht is de levensverwachting van onbehandelde bamboe één tot drie jaar, onder een afdak los van de grond vier tot zes jaar en onder zeer gunstige omstandigheden (binnenshuis) tien tot vijftien jaar (Janssen 2001).

een stuk onbehandelde asper bamboe na 6 maanden buiten

college van de minor

maar slechts aan de technische aspecten te werken en het ontwerp samen met inwoners van El Rama en studenten daar invulling te geven. Daarnaast motiveerde de minor het team om interviews met

Door bamboe te behandelen kan de levensduur verhoogd worden. Janssen (2000) stelt: ‘behandeling van bamboe verhoogt de prijs met ongeveer 30 procent maar de levensduur van het materiaal gaat van 1 tot 3 jaar naar 15 jaar buiten en 25 onder afdekking. Een kosten-batenanalyse laat zo gemakkelijk de wenselijkheid van behandeling zien’.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

conserveringsmiddelen VOOR BAMBOE Er zijn traditionele manieren van behandelen zoals bijvoorbeeld roken, bamboe laten staan in de bush (achterlaten op een steen op de plek waar je het hebt gekapt) of onderdompelen. Er is niet veel onderzoek gedaan naar deze traditionele manieren en er zijn dus ook geen harde cijfers over de effectiviteit. Veel technieken halen een groot deel van de suikers uit de bamboe om het minder aantrekkelijk te maken voor insecten. Andere technieken zoals roken en het aanbrengen van een kalklaag verhogen de weerstand tegen schimmels (Janssen, 2000). Naast traditioneel behandelen van bamboe kan bamboe ook chemisch behandeld worden. Een heel scala aan gifstoffen staat ter beschikking om bamboe te behandelen. Vooral fixerende chemicaliën zijn vaak erg schadelijk voor het milieu en organismen, voorbeelden zijn CCA (Copper Chrome Arsenic), CCB (Copper Chrome Boron) of Zinc Chrome. (Guaduabamboo, 2014). Voor een compleet overzicht van behandelingsmiddelen zie de aanbevolen literatuur. Er zijn ook niet fixerende chemicaliën die een stuk minder giftig zijn en minder schadelijk voor het milieu, zoals stoffen gebaseerd op het element boor of borium1. Een van de meest gebruikte manieren om bamboe te behandelen is een mengsel van Boorzuur en Borax in een verhouding van 1:1.5 sommige bronnen gebruiken een 2.5 procent oplossing maar anderen gebruiken minimaal een 5 procent oplossing. De cijfers lopen uiteen maar met de minimale concentratie van 2.5 procent gaat de levensduur al flink omhoog. Na een vergelijking van verschillende bronnen en resultaten volgden tevens gesprekken met verschillende experts zoals Maartje Lammers en Olav Bruin van 24H-architecture en Dr. Ir. Jules Janssen, emeritus professor van de TU Eindhoven met meer dan 25 jaar ervaring in bamboe onderzoek. Een oplossing boorzuur (1) en borax (1.5) in water van 2.5 procent werd genoeg geacht maar met het oog op onregelmatigheden en of onnauwkeurigheden in de praktijk hebben we besloten een oplossing van 5 procent toe te passen. Een te sterke concentratie is beter dan een oplossing die te laag is, met name in het geval van een voorbeeldwoning. Mocht het hier fout gaan dan kan dat sterk afdoen aan het beeld van bamboe als constructie materiaal en dus contraproductief werken.

Naast behandelingsmiddelen is de methode van behandelen bepalend voor het proces, ook dit is onderzocht en verschillende methoden zijn uitgeprobeerd, dit komt later aan bod in dit hoofdstuk. 1. Conserveringsmiddelen blijven stoffen die bedoeld zijn om organismen zoals schimmels en insecten tegen te gaan, zelfs de minst schadelijke, borax, heeft toxische eigenschappen waardoor het juist zijn taak uit kan voeren. Daarnaast heeft borax ook een extractieproces waar weinig over te vinden is maar de praktijk leert dat grondstoffendelving vaak negatieve effecten heeft op het milieu. Het minst schadelijk voor het milieu blijven traditionele behandelingen maar conservering vereist dan meer onderhoud en vervanging.

VOORLOPIG ONTWERP NEDERLAND December 2013 & januari 2014 Het maken van een ontwerp in Nederland beperkte zich tot een structuurmodel. Enkele belangrijke punten waren: • • • • •

Onderzoeken van mogelijke verbindingen. Bepalen van de maatvoering van overspanningen. De plaatsing en het aantal stabiliteitselementen vaststellen. Onderzoek doen naar de integratie van wateropvang en zuivering. Gevoel krijgen voor het materiaal bamboe en ontbrekende kennis aanvullen.

Ook werd onderzoek gedaan naar de meer ‘menselijke aspecten’ zoals de grootte, scheidingen tussen privé en openbaar, ontsluiting en looproutes. Daarnaast werd de inpassing in de locatie onderzocht, de oriëntatie en integratie met de omgeving. Zoals gezegd werden definitieve keuzes bewust nog niet genomen met het oog op workshops met inwoners van El Rama en samenwerking met de studenten aldaar. Terwijl het ontwerpproces net vorm begon te krijgen werd het team versterkt door Ties Temmink, master student Water Science and Management aan de Universiteit Utrecht. In Nicaragua is vaak beperkt toegang tot schoon drinkwater en sanitaire voorzieningen. Dit uit zich ook in de woningen (zie het hoofdstuk wateropvang en zuivering).

ONDERZOEK & VOORBEREIDING I

n veel gebieden is geen centrale drinkwatervoorziening en weinig kennis over het zelf opvangen en zuiveren van drinkwater. Hierdoor drinken mensen soms uit putten die sterk wisselen in kwaliteit of ze zijn afhankelijk van water in flessen, wat duur kan uitvallen. Het idee achter deze samenwerking was om in de ontwikkeling van sociale woningbouw met bamboe wateropvang en zuivering op te nemen om bij te dragen aan schoon drinkwater en sanitaire voorzieningen.

Het ontwerpproces was een proces van schetsen en kleine structuurmodellen maken. Hierin gingen we eerst uit van een groter gebouw met slechts technieken voor sociale woningbouw erin verwerkt. Later in het proces is gekozen om de focus te verleggen naar het ontwerpen van een complete voorbeeldwoning voor sociale woningbouw. Erg waardevol bleken de structuurmodellen, met name voor het werken met bamboe. Door met zoiets simpels als satéprikkers en elastiekjes modellen te maken kan met name voor een bamboe structuur een goed beeld worden verkregen van de types verbindingen die nodig zijn. Een model laat zien wat voor mogelijkheden er liggen voor kruispunten van kolommen met liggers en schoren, waar knelpunten ontstaan en hoe deze op te lossen zijn, zoals te zien in de afbeelding hieronder.

een van de eerste structuurmodellen

Ondertussen werd er gewerkt aan het opstellen van een programma van eisen (PvE) samen met de eindgebruiker en verantwoordelijke, de BICU. Dit gebeurde via email en telefonisch contact verzorgd door Juan Carlos Gaviria. De basis van dit PvE was het uitgangspunt dat de voorbeeldwoning gebruikt zou worden als verblijfplaats voor studenten op een finca (boerderij) van de BICU. Deze finca dient als een locatie voor lessen. Studenten gaan hier naartoe om in praktijk te leren over agricultuur en bosbouw. Uiteindelijk kozen we voor een technisch ontwerp van een grid met daarop een structuur van spanten, waarvan er meer of minder achter elkaar geplaatst kunnen worden,

naar gelang de functie en het budget, factoren die toentertijd nog niet vastlagen. Dit schaalbare ontwerp betekende dat het gebouw de vorm kon aannemen van betaalbare, kleinschalige sociale woningbouw maar uitgebreid ook de functie kon vervullen van bijvoorbeeld een verblijfplaats voor enkele studenten en professoren en opslag voor gereedschappen. Dit structuurontwerp en de modellen opende de dialoog met Ties Temmink over de hoek van het dak, locatie van wateropslag en afvoer en maakte feedback mogelijk van Olav Bruin, architect bij 24H-architecture. Tevens kon met deze informatie een eerste begroting worden opgesteld. Dit gebeurde tevens op basis van onderzoek door Juan naar gangbare prijzen voor bouwmateriaal en arbeid in Nicaragua. Tegen de tijd dat het team vertrok naar Nicaragua zag het ontwerp er als volgt uit: de hoofdstructuur bestond uit spanten van bamboe waarvan er meerdere achter elkaar konden worden geplaatst om een groter woonoppervlak te realiseren. De spanten bestonden uit kolommen die weer bestonden uit 4 verticaal geplaatste bamboestammen waarvan er telkens twee strak aan elkaar verbonden waren. Die stonden tegenover een tweetal andere verbonden bamboestammen met een tussenruimte groot genoeg voor een andere bamboestam. Deze tussenruimte geeft mogelijkheden om in de breedterichting balken tussen de kolommen door te steken en zo liggers te maken voor de vloeren en de dakconstructie. Tevens kunnen hier schoren in de breedterichting worden geplaatst. Op deze balken in de breedterichting werden dan weer balken in de lengterichting gelegd. Tussen de kepers van het dak werden schoren geplaatst om het dakvlak stijf te maken en tussen de kolommen was plaats voor schoren in de lengterichting. De vorm van het huis was geïnspireerd op het eerdere bezoek aan de Rama Key indianen, beïnvloed door technieken voor passieve koeling en ontworpen met bamboe in het achterhoofd. Vandaar dat het ontwerp een open nok bevatte, waardoor een trek ontstaat die het huis passief ventileert. Ook was het gebouw ontworpen om net als veel woningen van de Rama bevolking op palen te staan om de bamboe te beschermen tegen water en het huis nog meer te ventileren. Gekeken was naar grootte en verhoudingen die plaats gaven aan meerdere mogelijke inrichtingen en oriëntaties maar definitieve keuzes waren hierin bewust niet gemaakt. Ook was gekeken naar een scala aan mogelijke muur- en dakafwerkingen, maar ook hierin was bewust geen keus gemaakt met het oog op ontwerpen samen met de studenten en lokale ontwerpers en om eerst enkele experimenten ter plaatse te doen.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

een impressie van het ontwerp door Joskaas worst

8.3

NAAR NICARAGUA O

p 8 februari vertrok het team, bestaande uit Juan, Floor, Max, Ties en Laurens, met een schat aan theoretische kennis en een structuurontwerp voor de voorbeeldwoning naar Nicaragua. Een van de eerste handelingen in Managua, de hoofdstad van Nicaragua, was contact leggen met een lokale expert met betrekking tot bouwen met bamboe, Jan van Bilsen. Jan komt van oorsprong uit België en heeft als filmmaker de evolutie van Latijns Amerika vastgelegd. Vanaf de jarig negentig werkt hij aan bamboebouw en herbebossing vanuit Managua, Nicaragua. Na een paar dagen volgde een eerste kennismaking met Jan door middel van een interview over werken met bamboe in Nicaragua. Hij wist veel te vertellen over de behandeling, het verkrijgen van bamboe en constructies. Hij haalt bamboe niet van plantages, waarvan er in Nicaragua ook niet veel zijn, maar hij haalt bamboe bij boeren. Bamboe groeit op veel plekken in Nicaragua en zodoende zijn er veel boeren met bamboe op hun land. Deze boeren hechten vaak geen waarde aan de bamboe en zien het zelfs als een onkruid. Jan van Bilsen gaat langs bij boeren, vertelt ze over de mogelijkheden van bamboe, hoe ze bestaande planten kunnen managen of zelfs meer kunnen aanplanten, en koopt direct bij hen. Vlak na deze ontmoeting vertrok het team naar El Rama. De eerste weken in El Rama lag de focus met name op onderzoek naar lokaal aanwezige bamboe en mogelijkheden voor behandeling.

een bezoek aan jan van bilsen in managua

WORKSHOPS EN BAMBOE ONDERZOEK Februari 2014 In de eerste week vond overleg plaats met de belangrijkste betrokkenen zoals de BICU en de gemeente. In de tweede week van het project vond een presentatie plaats over het project die eindigde met een interactieve sessie met de aanwezigen over woningbouw in El Rama. Deze presentatie was open voor iedereen die interesse had, daarnaast waren afgevaardigden van belangrijke partners aanwezig, zoals de gemeente en de BICU. Belangrijke punten die naar voren kwamen waren de doelstellingen van het project, de mogelijkheden van bamboe en de verschillende

samenwerkingsverbanden. De interactieve workshop had betrekking op het identificeren van de prioriteiten van Ramanezen met betrekking tot hun woning, wat is het belangrijkste element van hun woning en hoe zien huizen eruit in dit land, hoe is de wooncultuur?

Het zoeken naar geschikte bamboe had de eerste weken de hoogste prioriteit. Het eerste bezoek aan El Rama had ons geleerd dat er in ieder geval één plantage is met volwassen bamboeplanten, El Recreo, met een dertigtal verschillende soorten bamboe waaronder Guadua Angustifolia, de meest gebruikte bamboe voor constructie in Latijns Amerika. Na onderzoek kwam het team erachter dat er rondom El Rama nog een tweede bamboeplantage is met volwassen bamboeplanten. El Recreo, een plantage van de INTA ligt op 20 minuten met de taxi van El Rama. Deze plantage cultiveert een grote variatie aan gewassen waaronder, rubber, cacao, palmbomen en bamboe. De tweede plantage is Magnolia, dit is een coöperatief van lokale boeren die enkele soorten bamboe verbouwen. Een bezoek aan magnolia is te zien op de foto hiernaast. De plantage is alleen per boot te bereiken, op 3 uur van El Rama (zie kaartje voor de locaties). Tevens is er rondom El Rama recentelijk een enorme plantage opgezet door het bedrijf Ecoplanet Bamboo. Met meer dan 4000 hectare grond is het doel grote hoeveelheden bamboe te cultiveren en te exporteren, met name van de soort Guadua Aculeata. Echter beschikken zij (nog) niet over volwassen planten. Tevens ging de voorkeur van het team uit naar samenwerken met lokale organisaties zoals El Recreo en Magnolia omdat geld dat wordt geïnvesteerd in lokale en onafhankelijke handelaars vele malen meer circuleert in een lokale economie en zo grotere impact heeft (T Truit, 2012). Naast de officiële plantages kwamen er vele verhalen langs van boeren die grote hoeveelheden bamboe op hun land hebben staan. Enkele van deze finca’s zijn bezocht en inderdaad werd bamboe aangetroffen in grote hoeveelheden, dit is een goede optie om bamboe te vinden. Echter hebben plantages meer infrastructuur en ervaring met bamboe kappen en transporteren en kunnen ze actief bijdragen aan dit proces.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

de zoektocht naar geschikte bamboe

NAAR NICARAGUA

oor het eerste onderzoek en de verkennende bezoeken aan plantages werd er vastgesteld dat, in de buurt van El Rama, juist op dit moment de beste soort bamboe voor constructie gestorven of stervende was. Het gaat om de soort Guadua Angustifolia, die normaliter veel in het gebied te vinden is van El Recreo tot op ten minste 3 uur met de boot vanaf El Rama richting Bluefields. Belangrijk is dat het hier ook kan gaan om een lokale ondersoort van Guadua Angustifolia (zie reflectie kopje inzetten op onderzoek). Waarschijnlijk is deze soort enkele weken of maanden voor aankomst in bloei geraakt en dat heeft naast het geven van zaad tot gevolg dat de bamboe sterft (zie voor meer informatie over de levenscyclus van bamboe het hoofdstuk achtergrond). Er werd op zoek gegaan naar andere soorten bamboe om mee te bouwen. De zoektocht eindigde met de keus voor twee andere soorten, Gigantochcloa Apus en Dendrocalamus Asper (de laatse heeft als bijnaam giant bamboo en is een van de grootste bamboe soorten ter wereld). Achteraf bleek dat er in ieder geval ĂŠĂŠn betere soort bamboe te vinden was voor de bouw, tevens van het genus Guadua, de Guadua Amplexifolia. Echter was dit niet bekend ten tijde van de plantage bezoeken. In de tabel hieronder is te zien waarom op basis van de afmetingen de voorkeur uitging naar bamboe van het genus Guadua, de wanddikte is groter in absolute zin en ook in relatieve zin (let op, dit zijn eigen metingen van de bamboe rondom El Rama). Oftewel de bamboe is meer solide. Daarnaast zijn de internodes van het genus Guadua korter dus zitten de nodes, of knopen, dichter bij elkaar. Gezien het feit dat de knopen de enige plek zijn waar horizontale vezels aanwezig zijn moge duidelijk zijn dat dit de bamboe versterkt en splijten tegen gaat. Zoals te zien in de tabel heeft de soort Dendrocalamus Asper een diameter die gemiddeld nog groter

is dan Guadua Angustifolia en tevens een grote wanddikte, hoewel deze een stuk sneller afneemt met de hoogte van de bamboestam in vergelijking met Guadua (niet in tabel opgenomen). Relatief gezien is de wanddikte een stuk dunner, waardoor de doorsnede een holte met een grotere diameter kent. Toch is Dendrocalamus Asper een bamboesoort waarmee gebouwd kan worden en waar tevens voorbeelden van gebouwen van te vinden zijn, zij het slecht gedocumenteerd. Gigantochcloa apus is een bamboe met een veel kleinere diameter maar onderaan de stam toch een redelijke wanddikte die met name interessant is voor samengestelde balken door de kleinere maat. Echter bleek gedurende het proces deze bamboe toch erg gevoelig voor splijt. Een betere optie is daarom de amplexifolia die ongeveer dezelfde maat kent maar een stuk sterker is doordat de wanddikte groter is, zie voor meer hierover de reflectie. Omdat Guadua Angustifolia niet beschikbaar was en de Guadua Amplexifolia niet bekend, werd besloten met de Asper en de Gigantochcloa te werken. Een eerste moment om te kappen werd gepland bij Magnolia, de keuze voor deze plantage had te maken met het feit dat ze over voldoende goede kwaliteit bamboe beschikten en de prijs laag was. Het kappen moest snel gebeuren omdat bamboe na behandeling nog tijd nodig heeft om te drogen, dit moet zorgvuldig gebeuren, in de schaduw, goed geventileerd zodat er geen schimmels of scheuren in de bamboe ontstaan. Luchtdrogen kost tussen de 6 en 12 weken (INBAR, 1994). Voor meer informatie over het droogproces zie de manual in de bijlage. Nadat duidelijk was waar en wanneer gekapt ging worden, moest bepaald worden waar en wanneer de bamboe behandeld zou worden. Hiervoor is het goed eerst een beeld te geven van mogelijk behandelmethoden.

VERGELIJKING BAMBOE SOORTEN RONDOM EL RAMA Toelichting

BAMBOE SOORT Giantochcloa Apus Dendrocalamus Asper Guadua Angustifolia Guadua Amplexifolia

GEMIDDELDE DIAMETER

GEMIDDELDE WANDDIKTE

PROCENT SOLIDE VAN DOORSNEDE

GEMIDDELDE RUIMTE TUSSEN KNOPEN

80 mm

10 mm

25%

500

170 mm

25 mm

29%

500

125 mm

30 mm

48%

250

85 mm

20 mm

47%

250

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

het opmeten van de wanddikte van een dendrocalamus asper bamboe

NAAR NICARAGUA

amboe behandeling met chemicaliën (zoals borax) kan op velerlei manieren met grote verschillen in opstartkosten, snelheid, gemak, vereiste middelen en kennis etc. Er is geen beste manier, het hangt sterk af van het type project en de schaal (NMBA, 2006). Hieronder volgt een korte uitleg over behandeling van bamboe en komen verschillende opties voorbij waarmee in El Rama is geëxperimenteerd. Dit zijn methoden die erg vaak worden toegepast bij behandeling van bamboe (zie de aanbevolen literatuurlijst voor een compleet overzicht van behandelmethoden).

BEHANDELMETHODEN VOOR BAMBOE

Allereerst is het goed te weten wat de keuze voor deze methoden bepaalt. De structuur van bamboe stammen heeft een sterke invloed op mogelijke behandelmethoden en op de effectiviteit hiervan. De volgende anatomische aspecten zijn hierbij bepalend (NMBA, 2006): •

•

Bamboe weefsel kent geen radiale paden zoals hout dat wel kent. Zijwaartse verplaatsing van cel naar cel hangt af van een langzaam proces van diffusie. Het weefsel dat voor transport zorgt is maar 8 procent van het totale weefsel van de bamboe stam, in vergelijking; bij zachthout is het 70 procent, bij hardhout 20 à 30 procent. Hierdoor is bamboe behandelen relatief lastig en tijdsintensief. Bamboe heeft aan de buitenkant een dichte laag van silicium die penetratie verhindert en de holtes van de bamboe hebben een verdikte en verhoute structuur die diffusie hindert. De axiale vaten (vaten in de lengterichting) van bamboe maakt transport langs de internodes makkelijk maar parenchym (vulweefsel) tussen de vaten maakt transport in de dwarsrichting moeilijker. Zodra een bamboe stam is geoogst treedt een wondreactie op die de transport vaten blokkeert. Bamboe stammen moeten onmiddellijk na kappen worden behandeld en uiteinden van tevoren afgezaagd om reeds gevormd wondweefsel te verwijderen.

Behandelmethoden zijn zoals eerder gezegd op te delen in traditionele methoden (deze worden hier niet behandeld, zie literatuurlijst) en chemische methoden (worden beperkt behandeld, voor zover gebruikt in El Rama). Chemische methoden zijn weer onder te verdelen in op druk gebaseerde en niet op druk gebaseerde methoden.

1. Traditionele methoden 2. Chemische methoden • Op druk gebaseerde methoden • Niet op druk gebaseerde methoden Niet op druk gebaseerde methoden waarmee in El Rama is gewerkt zijn de ‘butt end treatment’ oftewel behandeling door capillaire werking van bamboe en ‘soaking’ of onderdompeling/ diffusie proces. Een op druk gebaseerde methode die veel wordt gebruikt is de modified Boucherie methode, een manier om met druk vloeistof door de vaten van bamboe te pompen. In Nederland waren verschillende methodes theoretisch naast elkaar gelegd, onderzocht en besproken met ervaringsdeskundigen. Hieruit kwamen met name onderdompeling en Boucherie naar voren als beste opties. Daarnaast kwam later in het proces, in El Rama, de ‘butt end’ methode of behandeling door capillaire werking naar voren als alternatief

1. onderdompeling

Onderdompeling is een manier om ronde bamboe, maar ook gespleten bamboe en bamboe matten (esterilla) te behandelen, door ze onder te dompelen in een oplossing van water en conserveringsmiddel (zie afbeelding hieronder). Het middel trekt de bamboe in door het concentratieverschil van de vloeistof in de tank en in de bamboe.

toepassing van onderdompeling in El Rama

De celvloeistof in de bamboe gaat de bamboe uit door osmotische druk. Om het proces beter te laten verlopen worden de nodes of knopen van de bamboe doorboord waardoor de vloeistof vrij door de hele bamboe kan stromen en alle holtes bereikt (foto’s). Tevens kan de concentratie van het behandelingsmiddel worden verhoogd om het proces sneller te laten verlopen (NMBA, 2006). Voor de diffusie is het bij dit proces van belang groene vers gekapte bamboe te gebruiken, hoewel er uit de onderzoeken van Diana, Jezabel en Karin bleek dat in Colombia dit proces in ook met

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

droge bamboe wordt uitgevoerd .Het proces is langzaam, de bamboe moet minstens een week ondergedompeld blijven, hoewel ook hierover de meningen uiteen lopen (zie aanbevolen literatuurlijst). In El Rama is op advies van Jan van Bilsen een week aangehouden. Ook zijn grote baden nodig, afhankelijk van de hoeveelheid bamboe en de lengte van de stammen. In El Rama waren reservoirs nodig van 7.5 meter lang in verband met de lengte van de grootste kolommen voor de voorbeeldwoning.

2. Modified Boucherie methode

Met deze methode wordt het conserveringsmiddel met druk door de hele lengte van de bamboe stam heen gepompt zodat de celvloeistof wordt vervangen door het middel naar keuze. De duur om de celvloeistof in zijn geheel te vervangen door conserveringsmiddel kan verschillen van enkele minuten tot uren en is te meten door met phpapier te controleren of er een gelijke ph waarde waar te nemen is voor de ongebruikte vloeistof en de oplossing die uit de bamboe druppelt aan het uiteinde van de stam.

Reservoir van de gemeente El Rama

Hieronder staan de voordelen van onderdompelen ++ ++ ++ ++

Simpele techniek om uit te voeren en uit te leggen. Grote hoeveelheden bamboe kunnen in één keer worden behandeld, mits een grote tank aanwezig is. Geschikt voor behandeling van bamboe, bamboe strips en esterilla. Vloeistof kan een aantal keren hergebruikt worden.

Hieronder volgen de nadelen van onderdompelen --

-----

Met name zonder industriële infrastructuur is het zwaar werk (afhankelijk van bamboe grootte) en arbeidsintensief (bamboe doorboren, in tank plaatsen, eruit halen, uit laten lekken). Risico op lekken van het reservoir, wederom vooral bij kleinschalige toepassing, nonindustrieel. Langzaam proces. Vocht kan achterblijven in bamboe wat het drogen bemoeilijkt. Kans op vervuiling mengsel is groot , met name bij kleinschalige toepassing, nonindustrieel.

Voor een stap voor stap handleiding van deze methode, zie de bijlage Manual de construcción sostenible de bambú.

modified Boucherie methode. Bron: Bamboo Costa Rica

In een groot project in Costa Rica met Guadua Angustofolio stammen van gemiddeld 3 à 4 meter duurde het minder dan 20 minuten per stam. (Liese et al, 2002). Het is belangrijk te beseffen dat nadat de vloeistof geheel door de bamboe is gepompt, ongeveer 10 procent van het weefsel is bereikt. Daarom is er een periode nodig van twee weken waarin de bamboe horizontaal opgeslagen moet worden om geleidelijke diffusie toe te laten, (bij verticale opslag lekt de vloeistof weg of zakt naar beneden, waardoor de bamboe niet evenredig behandeld wordt) (INBAR, 2001).

modified Boucherie op kleine schaal Bron: meghanclewis

NAAR NICARAGUA

H ++ ++ ++ ++ ++

ieronder volgen de voordelen van het behandelen van bamboe met het Boucherie systeem

Snelle methode, afhankelijk van installatie kunnen meerdere stammen tegelijk worden behandeld. Gemakkelijk te controleren of bamboe goed behandelt is met ph papier en visuele check. Vloeistof is te hergebruiken. Met een installatie van gemiddelde grootte kunnen ongeveer 50 stammen per dag worden behandeld. Opstelling kan verplaatsbaar uitgevoerd worden.

methode. De stukken kunnen maximaal drie meter lang zijn en moeten na een aantal dagen omgedraaid worden (zie voor een stap voor stap uitleg de bijlage Manual de construcci贸n sostenible de bamb煤). Hieronder staan de voordelen van butt-end treatment ++ ++ ++ ++ ++ ++

Kleine opstart investering, alleen vaten en borax zijn nodig. Gemakkelijk uit te voeren en gemakkelijk uit te leggen. Licht werk. Vloeistof her te gebruiken. Kan gemakkelijk overal plaatsvinden bijvoorbeeld in de bush, of nabij de bouwplaats. Met meerdere vaten kan veel bamboe tegelijk behandeld worden.

Hier volgende de nadelen van butt-end treatment ---

Bamboe moet direct behandeld worden. Alleen mogelijk met korte stukken tot maximaal drie meter.

een zak borax zoals ze te krijgen zijn in managua

Hieronder volgen de nadelen van het Boucherie systeem ------

Relatief hoge opstartkosten. Technisch ingewikkelder dan andere methodes. Moet erg zorgvuldig worden uitgevoerd, onderhouden en schoongemaakt. Bamboe moet binnen 24 uur worden behandeld. Materialen voor de installatie lastig te vinden.

3. Butt-end treatment of behandeling door capillaire werking

Bij deze methode worden groene bamboe stammen verticaal in conserveringsmiddel gezet. De oplossing penetreert de vaten van de bamboe door capillaire werking (een natuurkundig verschijnsel waarbij water in een zeer fijn buisje hoger stijgt dan het omringende vloeistofniveau) en verspreid vervolgens in de bamboe door diffusie, net als bij de Modified Boucherie

experimenten met de modified boucherie methode in EL Rama

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

toepassing van de butt-end treatment in el rama

NAAR NICARAGUA

amen met een van de projectpartners, de gemeente van El Rama, werd een cursus georganiseerd voor ‘meubelmaken met bamboe (zie hoofdstuk educatie). Hiervoor was bamboe nodig. Met de gemeente werd afgesproken de eerste lading bamboe hiervoor te gebruiken.

eerste kap en behandeling Februari & maart 2014 De eerste kap bestond uit zowel Dendrocalamus Asper als Gigantochcloa Apus. In de aanloop hier naar toe was al hard gewerkt aan het maken van een installatie om bamboe te behandelen met druk, de Modified Boucherie methode (foto installatie). Vlak voor de eerste kap waren alle onderdelen van de machine getransporteerd naar Magnolia en de dag voor het kappen werd de installatie samengevoegd en getest. Indien de installatie niet zou werken was het alternatief de bamboe te behandelen bij een opslagplaats van de gemeente waar reeds een reservoir gemaakt was voor het behandelen van bamboe. Dit reservoir was een overblijfsel van een eerder project.

modified boucherie methode in EL Rama

deze partij te behandelen met onderdompeling (overigens lukte het later ook niet de Boucherie installatie aan de praat te krijgen, meer hierover in de reflectie). Er werd twee dagen gekapt in samenwerking met personeel dat georganiseerd was door de plantage Magnolia. Op Magnolia bleek weinig kennis aanwezig te zijn over duurzaam onderhoud van de plantage, er werd leeg gekapt zonder management plan. Terwijl juist kappen met een goed onderhoudsplan ervoor kan zorgen dat planten in goede staat blijven en het materiaal daadwerkelijk de kans krijgt hernieuwbaar te zijn. Na het kappen zou de bamboe zo snel mogelijk per boot naar El Rama worden verscheept. Daar kon het ingeladen kon worden in een truck van de gemeente om vervoerd te worden naar de opslag en het reservoir van de gemeente. Bij deze eerste lading ging ongeveer alles fout wat fout kon gaan met betrekking tot transport, behandeling en opslag, een opsomming van de belangrijkste misstappen: • •

•

Door de snelheid en capaciteit van behandeling en de mogelijkheden tot kwaliteitscontrole leek de Modified Boucherie methode verreweg de beste manier om de grote hoeveelheden benodigde bamboe te behandelen. Mocht dit niet werken dat was het altijd een goede tweede optie om onderdompeling te gebruiken, met bijkomende voordeel dat het een methode is die gemakkelijk over te dragen is aan mensen zonder expertise in dit veld. Het lukte niet de Boucherie installatie aan de gang te krijgen voor de eerste kap en dus werd besloten

• • •

•

Transport in de boot was niet overdekt, waardoor de bamboe uren in de zon lag Het transport van de vrachtwagen sloot niet aan en de bamboe werd uitgeladen op een oever van de rivier waar geen schaduwplek was, waardoor de bamboe wederom uren in de brandende zon lag. Uiteindelijk werd de bamboe vervoerd naar de opslag maar in dit vervoer en het vervoer op de boot was weinig toezicht en de bamboe liep veel beschadiging op. Aangekomen bij de opslag bleek er niet goed nagedacht over waar de bamboe te plaatsen die niet direct in de tank kon, met als gevolg dat de bamboe op de grond lag, in de zon. De tank bleek lek waardoor er überhaupt geen bamboe in de tank kon. De tank was gemaakt van beton maar zonder wapening waardoor er allerlei scheuren in zaten. Pas te laat werd de bamboe afgedekt waardoor het meer dan een week onnodig in de zon heeft gelegen. Bij de opslag bleek geen faciliteit om de benodigde kwantiteit water te organiseren. Doordat de lekken van het reservoir eerst gedicht moesten worden en de transporttanks voor het water met lekke banden kampten, kon er pas enkele weken later een tank gevuld worden. Ondanks een kunstharslaag om de lekken van het reservoir te dichten bleef de tank lekken (zij het in mindere mate).

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

De eerste lading is uiteindelijk maar voor een deel behandeld. Dit was geen groot probleem want het onbehandelde deel kon gebruikt worden voor de cursus meubelbouw en het maken van droogrekken voor de behandelde bamboe. Daarnaast kon het deel dat was beschadigd gebruikt worden voor het maken van een afscheidingswand in het atelier. Van het behandelde deel is uiteindelijk het grootste deel ondanks de tegenslagen wel in de voorbeeldwoning terecht gekomen.

de eerste lading asper bamboe

Al deze tegenslagen vormden een erg goed leerproces. Een overzicht van de verbeteringen die hieruit zijn voortgekomen: • • •

•

Het maken van twee droogrekken van bamboe voor het drogen van behandelde bamboestammen. Het verkrijgen van een goed geventileerde plek in de schaduw om bamboe te drogen. Bamboe kappen bij de plantage El Recreo in plaats van Magnolia, vanwaar transport een stuk makkelijker was doordat het via de weg binnen 30 minuten te bereiken is. Het maken van twee grote gaten in de grond, afgedekt met plastic om zo reservoirs te maken om de bamboe meteen ter plekke, bij plantage El Recreo te kunnen behandelen met onderdompeling. Stroomlijnen van organisatie met betrekking tot kap, transport en opslag.

Vanaf dit moment ging het kappen en transport en behandelen een stuk beter. Echter bleef behandeling van kolommen van Dendrocalamus Asper van 7,5 meter lastig. De stammen zitten vol met vocht vlak na het kappen en zijn daardoor erg zwaar. Ze moeten via de rivier getransporteerd worden en dan een eind omhoog getild. Met deze maat en gewicht is het lastig werken zonder goede infrastructuur. Een voorbeeld is het verwijderen van een bamboe van 7,5 meter gevuld met borax oplossing uit een tank op handkracht. Dit gaat met 3 man maar net en de werkomstandigheden zijn niet veilig (voor meer hierover zie de reflectie).

een van de droogrekken voor behandelde bamboe

transport in volle zon op de kade

gebrek aan degelijke opslagplaats

reservoir na het aanbrengen van de kunstharslaag

de afscheidingswand van bamboe in het atelier

NAAR NICARAGUA

n de eerste weken vonden tevens twee bezoeken plaats aan de toekomstige locatie van de modelwoning. Zoals eerder vermeld zou dit de finca van de BICU worden waar studenten praktijkles krijgen over land en bosbouw. De reis naar de locatie kost ongeveer 45 minuten met de bus (in realiteit een vrachtwagen met overwegend staplekken en twee lange banken, vol met mensen en goederen) over een onverharde weg met veel heuvels. De finca omvat enkele hectare grond en vlak naast de weg staat een klein gebouw, voor een groot deel is dit slechts een overkapping waarvan ongeveer een vierde deel dichtgezet is met golfplaten wanden. Daarnaast werd er juist op dit moment een los keuken/toilet gebouw naast gebouwd van ongeveer vijf vierkante meter. Dit gebouw ligt op een verhoogd gebied ten opzichte van de weg met een hoogteverschil van ongeveer zeven meter. De exacte locatie van de voorbeeldwoning was bij het eerste bezoek aan El Rama reeds grof bepaald en is gedurende het tweede bezoek in samenspraak met de heer Rafael Acevedo, directeur van de BICU in El Rama, verder gespecificeerd. Deze locatie ligt op de heuvel 20 meter van de bestaande bouw af, op een plek die vanaf de weg duidelijk zichtbaar is. Dit zorgt ervoor dat passanten het gebouw goed kunnen zien en geeft tevens een weids uitzicht vanuit het gebouw over het omliggende landschap. Dit landschap bestaat bijna volledig uit secundair bos, door de grootschalige ontbossing. Rondom deze locatie staan verschillende gewassen, fruitbomen en planten die onderdeel zijn van onderzoek en lesprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s. Bij het tweede bezoek werd met behulp van scheppen en een grondboor een basaal bodemonderzoek gedaan om te kijken uit welk type grond de bodem bestaat. Tot een diepte van ongeveer twee meter werd slechts een erg fijne kleisoort aangetroffen.

het gebouw op de finca van de bicu

de draagkracht van de bodem bepalen

de bouwlocatie op de finca

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

INTERVIEWS BEVOLKING EL RAMA

•

Februari & maart 2014 • •

interviews afnemen

Tevens werd na drie weken gestart met het bezoeken van woningen in verschillende wijken van El Rama en het afnemen van interviews bij de bewoners. Dit werd gedaan om een beter beeld te krijgen van woonomstandigheden en cultuur om te dienen als input voor het maken van een adequaat ontwerp. De bezochte huizen verschilden enorm, van mensen dichtbij het centrum van Rama die relatief grote huizen hebben (hoewel eenvoudig ingericht) tot de buitenwijken in en rondom verschillende steenmijnen waar mensen in huizen wonen van houten palen met wanden van plastic of uitgevouwen bamboe (esterilla) en (vaak verroeste) golfplaat daken van zink. Dit gaf ook goed weer waarom bamboe als materiaal voor de armen werd beschouwd. Enkele zaken die naar voren kwamen waren: •

Keukens en toiletten zijn vaak aan de buitenkant of geheel losstaand gesitueerd (toiletten zijn soms niet meer dan een gat in de grond met een houten plankje om op te zitten).

Ruimtes zijn vaak multifunctioneel (in de kleinste huizen is dit natuurlijk noodgedwongen). Veranda’s zijn belangrijke ruimten die de rol van woonkamer kunnen vervullen en zorgen voor contact met de buurt. Het droomhuis van mensen bleek vaak een stevig betonnen huis te zijn. Deze wens heeft veel te maken met veiligheid en het huis onbeschermd achter kunnen laten. Daarnaast speelt de status van beton een rol, een materiaal dat beter gestelde mensen gebruiken.

Zie de volgende twee pagina’s voor een visueel verslag.

HET TEAM GROEIT Maart 2014 Na iets meer dan een maand werd het team versterkt door drie jonge architecten, Karin Schwambach (Brazillië), Diana Gonzales (Colombia) en Jezabel Mejias Reyes (Spanje). Zij beschikten over relevante kennis door eerdere ervaringen. Zo hebben Karin en Diana langere tijd in het hiervoor beschreven Tiba Rose in Brazilië doorgebracht (vandaar de connectie met Laurens en Max). Jezabel en Karin hebben samen in een ander instituut in Brazilië meegedraaid, Instituto Pindorama, dat zich onder andere richt op duurzaam bouwen met natuurlijke materialen. Samen reisden zij vanuit Brazilië via Colombia, Panama en Costa Rica naar Nicaragua. Dit zijn allemaal landen waar bamboe veel wordt toegepast. Daarom hebben zij onderweg lokale bamboeexperts bezocht en geïnterviewd.

overleg op de bouwlocatie

NAAR NICARAGUA INTERVIEWS BEVOLKING EL RAMA

slaapkamer, privacy en muggenbarriere door doeken

Een woonkamer

Een slaapkamer

twee woningen

honden en katten zie je veel

de droom

kinderen voor een woning van landbouwplastic

open keuken naast huis

een woonkamer

een veranda

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

INTERVIEWS BEVOLKING EL RAMA een veelvoorkomende typologie, de woning op palen

regenwateropvang

interieur van woning

een man voor zijn bamboewoning

een toilet

een toilet, gat in de grond met een plank erover

een huis van landbouwplastic en golfplaat

typische woning van bamboe, landbouwplastic en golfplaten ondersteund door simpele houten constructie

NAAR NICARAGUA

o zaten zij om tafel met constructeurs en professoren van verschillende universiteiten in Costa Rica en Colombia.

Het proces voorbereidend op de bouw, met name behandeling en kappen van bamboe, werd op dit moment uitgevoerd door ons eigen team, telkens versterkt door enkele studenten van de cursus. Vanzelfsprekend hielpen Diana, Jezabel en Karin ook hieraan mee. Daarnaast hielp Karin actief mee aan het ontwerpproces, Diana focuste zich meer en meer op de tuin (eerst rond het atelier en later op de bouwlocatie, zie hoofstuk ‘Onverwachte Activiteiten’) en Jezabel pakte een nieuw project op in samenwerking met de gemeente en een lokale ambachtsman, het ontwerpen van een gescheiden afvalbak voor El Rama van bamboe (zie hoofdstuk‘Onverwachte Activiteiten’).

het samenstellen van een langere balk van bamboe in een mal

lengte. Dit geeft mogelijkheden om de bamboe in kortere stukken te verzagen en langere balken te maken door ze later samen te voegen. Door in het ontwerp de liggers te maken van balkdelen van niet meer dan 3 meter, kon het werk en transport vergemakkelijkt worden. Dit bood de mogelijkheid om de bamboe te behandelen met zijn eigen capillaire werking (zie behandelmethoden voor bamboe) waarvoor geen grote tanks nodig zijn. Tevens werd het werk vele malen lichter doordat de stukken bamboe van 3 meter veel minder wegen en gemakkelijker te transporteren zijn.

ONTWERPEN IN EL RAMA Maart & april 2014 Het uitgebreide team

Na enkele dagen meegewerkt te hebben in het proces gaven zij een presentatie van de resultaten van het onderzoek dat zij onderweg naar Nicaragua hadden uitgevoerd. Deze presentatie behandelde onder meer informatie over de juiste momenten van kappen, manieren van behandelen, middelen om mee te behandelen en adviezen over een stabiele constructie. Een voorbeeld van de inbreng van kennis door de uitbreiding van het team, is een verandering in behandeling van een deel van de bamboe. Tijdens het proces van behandelen werd geleidelijk aan duidelijk dat het ontwerp en de maten van de bamboe een grote impact hadden op de behandeling en transport. Zo zijn lange bamboestammen veel lastiger te behandelen. Deze waarneming, de ervaringen met het werken met bamboe en de komst van Karin, Diana en Jezebel, leidden tot aanpassingen. Het ontwerp bestaat uit een structuur waarin de liggers van de vloeren en het dak allemaal gemaakt zijn van samengestelde balken van twee gecombineerde stammen van de bamboesoort Gigantochcloa Apus. Bij het combineren van balken is het tevens mogelijk ze ten opzichte van elkaar te verschuiven om zo een gecombineerde balk te maken van grotere

Er was veel nieuwe input voor het ontwerp door: • • • • •

de tijd doorgebracht in El Rama; ervaringen met bamboe kappen en behandelen; interviews met inwoners van Rama; ontwikkelingen in het onderzoek van Ties Temmink; discussies met Henky Borgstein.

Het laatste punt, de samenwerking met Henky Borgstein, vereist nadere toelichting en hier wordt later dieper op ingegaan, wat tevens de kans geeft om enkele details van het ontwerp te bespreken. Eerst is het echter van belang te kijken naar de evolutie van het ontwerp op grotere schaal. De vermelde bezoeken aan woningen en interviews met inwoners van El Rama maakten het mogelijk beter te definiëren hoe de plattegrond van de woning er uit zou komen te zien. Keuzes konden genomen worden met betrekking tot: • • • •

de aanwezigheid en grootte van een veranda; de locatie van de toilet en keuken; de grootte van de toilet en keuken; de scheidingen tussen verschillende functies en benodigde privacy.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Een opvallend fenomeen in El Rama is dat vrijwel elke voordeur open staat en men zo de woonkamer in kijkt, vaak langs de mensen heen die een groot deel van hun tijd thuis op de overal aanwezige veranda’s doorbrengen. Men schroomt er niet voor je uit te nodigen op hun veranda of in de woonkamer. De badkamer en keuken daarentegen zijn een stuk minder zichtbaar en bevinden zich vaker aan de achterzijde of buiten het huis.

een belangrijke plek in het huis, de veranda

Mede door de kleine afmetingen zijn in veel huizen bijvoorbeeld slaapvertrekken niet met een deur afgesloten maar met een gordijn. Voor het ontwerp betekende dit, een grote veranda als entree naar het huis met direct daarachter een woonkamer, waar studenten kunnen vertoeven en lessen gegeven kunnen worden. Ook werd de keuken achterin de woning geplaatst samen met het toilet. De eerder genoemde workshop met afgevaardigden van de gemeente en de BICU en een groep belangstellenden bracht verder de wens van een verharde vloer naar voren voor in ieder geval het ‘natte’ gedeelte van het huis en het belang van een huis dat gemakkelijk schoon te maken is. Mede hierdoor werd besloten het huis in feite op te delen in een deel dat verhoogd boven de grond staat, geheel van bamboe en hout, en een deel, de natte cel met de keuken en toilet, dat direct op de grond staat en zo een betonnen vloer kan krijgen. Deze is dan makkelijk schoon te houden en past goed bij functies die water nodig hebben. (zie de volgende pagina’s voor een ontwerp overzicht)

Het feit dat de woning op palen staat heeft te maken met ventilatie mogelijkheden maar het helpt ook tegen overstromingsgevaar. Overstromingen komen in El Rama veelvuldig voor in het regenseizoen wanneer de Rio Escondido, die langs het dorp loopt, buiten zijn oevers treedt door de hevige regenval. Op de tweede verdieping komen de slaapvertrekken. Een tweede verdieping klinkt als een huis van enig formaat en minder als een vrij simpele sociale woningbouw. Dit was een uitkomst van gesprekken met de BICU en daarop volgende ontwerpbeslissingen. Hieruit kwam naar voren dat de voorbeeldwoning naar alle waarschijnlijkheid een functie als verblijfplaats voor studenten zou vervullen. Verder kan een groter en prestigieuzer gebouw meer bijdragen aan de verbetering van het imago van bamboe. Met deze redenen in het achterhoofd is er voor gekozen meer aandacht en geld te besteden aan de afwerking en niet een zo compact mogelijk voorbeeld van sociale woningbouw neer te zetten. Zo kan getoond worden dat bamboe geen materiaal voor de armsten hoeft te zijn, maar voor verschillende types woningen en doelgroepen ingezet kan worden. De maat van het gebouw heeft geen invloed op het leerproces hoe met bamboe te bouwen, een groter gebouw geeft juist meer bouwervaring en ruimte voor experimenten die meegenomen kunnen worden in het verbeterde ontwerp voor sociale woningbouw na afloop van het bouwproces.

VERANDERING EN KEUZE BOUWLOCATIE Eind maart 2014 Tegen het einde van maart werd er een besluit genomen met grote impact op de bouw, het ontwerp en de voorbeeldwoning. Er werd namelijk besloten een voorstel te doen aan de BICU om de bouwlocatie te veranderen. Na twee bezoeken aan de bouwlocatie werden enkele zaken duidelijk die grote gevolgen konden hebben: •

• • workshop met inwoners van EL Rama

De beoogde bouwlocatie was ver weg van Rama en de zichtbaarheid en bereikbaarheid waren minder goed dan eerst gedacht werd. Dit verkleinde de impact van de voorbeeldwoning die juist door zoveel mogelijk mensen gezien moet worden. De weg naar de locatie toe was van slechte kwaliteit, vervoer was minder vaak aanwezig dan was aangegeven en traag. Het vervoer was erg ruw door de kwaliteit van de weg en de weg kan in het regenseizoen blokkeren door overstromingen.

ONTWERP

ONTWERP ROND MAART & APRIL 2014

doorsnede in lengterichting

doorsnede in breedterichting

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

schets van plattegrond

schets van ventilatie

schets van plattegrond

ventilatie en wateropvang

impressie 1

impressie 2

NAAR NICARAGUA • •

•

Het werken vanuit een atelier midden in Rama zorgde voor veel mensen die binnen kwamen lopen en vrijwilligers die kwamen helpen. Het lesprogramma van de BICU voor hun finca was nog niet dermate ver ontwikkeld dat er al geregeld studenten heen gingen, waardoor het onzeker was of een gebouw ter plekke volledig benut zou worden. Bouwmateriaal was voornamelijk te verkrijgen in en rondom El Rama (en af en toe was het nodig het een en ander uit Managua te halen), rondom de beoogde bouwlocatie was niets te vinden. Transport voor de studenten en vrijwilligers, die meewerkten aan de bouw, bleek lastig te organiseren

één van de voorgestelde bouwlocaties bij de BICU

O 68

m de impact te vergroten en het proces goed te laten verlopen werd daarom besloten onze overwegingen voor te leggen aan de BICU. Na enkele gesprekken met Rafael Acevedo werd eind maart het besluit genomen om op de grond van de BICU in El Rama te bouwen. Het terrein van de BICU ligt anderhalve kilometer uit het centrum van El Rama, 5 minuten afstand met de mototaxi of 15 minuten lopen (zie kaart voor de bouwlocaties). Het is een terrein van enkele hectares met een heuvel waarop de lokalen en gebouwen van de universiteit liggen. Ook is er een lager gelegen deel met lichte begroeiing en enkele stukken waar gewassen worden geplant met educatieve doeleinden. Langs het terrein ligt een verharde weg die de heuvel op loopt. De mogelijkheid om hier te bouwen had een aantal duidelijke voordelen: • • • •

Het kwam enorm ten goede aan de zichtbaarheid van de voorbeeldwoning. De verandering vergemakkelijkte transport voor vrijwilligers en materiaal. Het schiep mogelijkheden om de woning in te zetten voor presentaties van de BICU. Het zorgde voor toegang aan onderwijs voor studenten die van ver moesten komen, door als verblijfsplek te dienen.

de gekozen bouwlocatie op het terrein van de bicu

workshop met de studenten

Vanuit de BICU kwamen enkele voorstellen waar we precies konden bouwen zoals halverwege de heuvel nabij de klaslokalen of een lager gelegen plek bij de start van de weg die de heuvel op loopt. Na enkele bezoeken, onderzoek van de bodem op verschillende plekken en een workshop met studenten over de voor en nadelen van verschillende locaties werd een keuze genomen. Belangrijke aspecten voor de keuze waren: • •

natuurlijke elementen; bomen

enkele uitkomsten van de workshop op het whiteboard

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

• • • • • • •

begroeiing; verloop van de grond zoals depressies en verhogingen; windrichting; onnatuurlijke elementen; wegen; elektriciteitsleidingen; bestaande bouw.

Belangrijke overwegingen en argumenten waren onder andere: •

•

• •

zichtbaarheid; als eerste woning van bamboe in El Rama en met een functie als voorbeeldwoning was het belangrijk dat de woning zo goed mogelijk in het zicht lag; toegankelijkheid, om de mogelijkheid te bieden voor zoveel mogelijk mensen om te zien hoe deze woning in elkaar zit was het belangrijk dat de woning uitnodigde tot benaderen; privacy, of de woning een mate van privacy kan bieden voor de toekomstige bewoners; het verloop van regenwater, de woning moet geen overlast ondervinden van bijvoorbeeld vochtige plekken die broeinesten van muggen zijn.

Uiteindelijk werd gekozen voor de locatie aan de voet van de heuvel van de BICU. De belangrijkste redenen waren de zichtbaarheid en toegankelijkheid die het gevolg zijn van het plaatsen van de woning nabij de openbare weg.

DETAILS, HOUT EN Henky BORGSTEIN Februari t/m Juli 2014 Naast deze grote lijnen werd veel gewerkt aan constructieve details, met name van verbindingen zoals balken en kolommen, schoren aan kolommen en dakconstructie. Hierbij werd veel samengewerkt met Henky Borgstein,

hij heeft ruime ervaring met bouwprojecten, houtbewerking en bosbouw. Vanaf het begin van de periode in El Rama is hij daarom een belangrijk klankbord geweest voor ontwerpbeslissingen. Het is teveel om al het advies van Henky op te noemen, daarom komen slechts de belangrijkste zaken voorbij. Een illustrerend voorbeeld voor advies van Henky is het gebruik van hout. Mede door de input van Henky is in het huidige ontwerp naast bamboe veel met hout gewerkt. Zo zijn veel verbindingen in het ontwerp op basis van hout gemaakt.

experimenten van details met de combinatie van bamboe en hout

Tegenwoordig wordt in de bamboebouw veel gewerkt met verbindingen waarbij de bamboe wordt vol gestort met beton. Henky wees ons op enkele eigenschappen van beton die problematisch kunnen zijn in de samenwerking met bamboe. Zoals het feit dat beton een hygroscopisch materiaal is en dus water aantrekt. Bamboe kan zoals bekend kan niet goed tegen vocht, maar bamboe heeft tevens een hygroscopische werking waardoor in theorie bamboe vocht over zou kunnen nemen van het beton (Melges, 2013), hetgeen schimmelgroei in de hand speelt. Daarnaast heeft beton een hoge alkalische waarde waardoor natuurlijke vezels degraderen door oplossing van lignine en hemicellulose (Gram, 1983).

opruimen van de bouwlocatie

NAAR NICARAGUA

eze inzichtigen van Henky hebben concreet betekent dat de aansluiting van de bamboekolommen op het betonnen fundament geen directe verbinding is maar verloopt via hout naar staal naar beton (zie de foto’s hiernaast). Hout heeft andere voordelen, zoals het voordeel ten opzichte van beton dat het duurzaam geproduceerd kan worden en van nature een hernieuwbare bron is die tevens CO2 uit de lucht filtert en zuurstof produceert. Hierbij dient vermeld te worden dat er in El Rama op dit moment geen duurzaam geproduceerd hout te verkrijgen is. Beton daarentegen vereist cement, en hoewel verandering mogelijk is, staat cement bekend als een van de meest energie intensieve bouwmaterialen om te produceren en is de productie verantwoordelijk voor 7 procent van de uitstoot van alle broeikasgassen in de atmosfeer (Metha p.k. 2001).

Een ander voorbeeld van een houten verbinding die is gebruikt is de verbinding van schoren aan de kolommen. Een veel gebruikte manier om schuine verbindingen te maken met bamboe is te zien in figuur hiernaast. Dit betreft het gebruik van een horizontale bamboe gevuld met beton bevestigd aan een bamboekolom door middel van een geboute verbinding. In samenwerking met Henky werd een detail ontworpen dat gebruikt maakt van een houten plank die voor een deel in de bamboeschoor verdwijnt en met de andere kant in de kolom. Deze wordt bevestigd met ‘espiches’ oftewel deuvels gemaakt van bamboe. Hierdoor is het mogelijk minder staal en minder beton te gebruiken. De schoren zijn gemaakt van Gigantochcloa Apus.Naast ontwerpen door middel van tekenen en overleggen werden er experimenten uitgevoerd.Een ander experiment was het maken van een droogrek en een steiger die nodig waren voor respectievelijk het drogen van bamboe en het opknappen van het atelier. Dit gaf waardevolle inzichten in verschillende types verbindingen en hieruit kwam direct de structuur van de kolommen voort. .

Henky BORGSTEIN BEGELEID een groep studenten

EXPERIMENT VOOR DE AANSLUITING OP HET FUNDAMENT

TOEPASSING VAN DE AANSLUITING OP HET FUNDAMENT

TYPISCHE SCHUINE VERBINDING MET BAMBOE

ONTWIKKELD ALTERNATIEF VOOR SCHUINE VERBINDING MET HOUT EN BAMBOE

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Bamboe is zoals eerder vermeld het sterkste op druk- en trekkracht. Een van de toegepaste verbindingen in het droogrek was een driedubbele kolom die elke ‘verdieping’ van het droogrek direct ondersteunde. Daardoor werden de kolommen op verticale druk belast over de volledige doorsnede van de bamboe. In vergelijking met een andere mogelijkheid om liggers tussen de bamboe door te laten lopen en vervolgens met bouten te bevestigen (zie de afbeelding hiernaast) is goed te zien waarom dit de krachten van de bamboe beter gebruikt. Bij de tweede verbinding drukt de bamboe op de bouten waardoor de bamboe stam wordt belast in de dwarsrichting, precies waar bamboe op zijn minst sterk is, omdat de vezels in de lengterichting lopen. Vervolgens is besloten om de structuur van de kolommen voor het ontwerp op dezelfde manier op te bouwen en deze kolommen via de liggers tevens te verbinden waardoor de kans op het doorknikken van een kolom flink afneemt, zie de figuur hieronder.

gezocht werd naar een lokale expert om hierbij te ondersteunen. Die werd via via gevonden, Aixa Acevedo is een civiel ingenieur woonachtig in El Rama werkend in Nicaragua. Samen met haar werd gekeken naar de plannen en de grond op de nieuwe bouwlocatie op 2 meter diepte. Dit gebeurde in één van de eerste praktische lessen (zie educatie). Zo kon een maatvoering worden bepaald, waarna gestart kon worden met het

geboute draagconstructie

vlechtwerk voor de wapening en vervolgens met de plaatsing en het storten van het fundament. Het definitieve fundament was een structuur van losstaande poeren met een verbreding aan de onderkant om de druk te verdelen. Enkele van de onderwerpen waarvoor consult van een expert nodig was, waren: •

• • •

driedubbele kolom

ONTWERP FUNDAMENT EN START BOUW April 2014 Er moesten ook op korte termijn keuzes worden gemaakt met betrekking tot het fundament, de eerste stap van de bouw. Een definitieve vorm en afmetingen moesten nog worden gekozen . De ervaring en kennis nodig om een veilige keus te maken met betrekking tot het fundament was niet binnen het team aanwezig. Vandaar dat

wel of niet een ‘biga asysmica’? Dit is een aardbevingsbestendige balk die een groot aantal of alle poeren verbindt. Hier wordt in Rama over het algemeen wel mee gebouwd terwijl er eigenlijk nooit aardbevingen plaats vinden. Naar verluid een gewoonte die is overgewaaid uit Managua dat midden in seismisch gebied ligt. Dit bleek niet nodig; hoe diep de poeren moesten gaan. Door mevr. Avecedo werd uiteindelijk 1 m bepaald; hoe breed de verbreding onder de poeren moest worden, door mevr. Avecedo werd uiteindelijk 0,9 x 0,9 m bepaald; Hoeveel wapeningsijzer is nodig?

Achteraf, na gesprekken met ervaringsdeskundigen bleek het fundament aan de zware kant voor deze lichte bamboebouw, dit kwam onder andere omdat er geen rekenwaarden waren voor deze grondsoort, hierover meer in de reflectie. Nu de maten van het fundament bekend waren en de locatie in grote lijnen was bepaald kon de exacte locatie worden uitgemeten. Dit gebeurde door de afmetingen op het terrein te projecteren met behulp van piketten.

NAAR NICARAGUA

aarnaast werd ook gekeken naar de afstanden en verhoudingen ten opzichte van de natuurlijk en onnatuurlijke elementen van het terrein, de oriĂŤntatie t.o.v. de overwegende windrichting en de zon en de zichtlijnen. De windrichting in het gebied komt vrijwel altijd uit het noordoosten, dit werd enkele dagen onderzocht met linten die aan piketten waren bevestigd, zij het slechts als controle aangezien dit reeds bekend was bij zowel lokale bewoners als Henky Borgstein. Na deze bepaling kon de bouw starten, de eerste stap was het uitzetten van het bouwraam. Dit gebeurde onder leiding van Henky, na schoonmaken van het terrein. Hierna kon de eerste schep in de grond en werd begonnen met het uitgraven van het terrein voor het fundament.

de gekapte bamboe, waarbij de bamboe werd geselecteerd, genummerd en opgemeten. Onder andere de maten van de binnendiameter van de onderkant van de bamboe stammen werden opgemeten. Maten die werden doorgegeven aan Henky, die in zijn werkplaats met behulp van een draaibank houten proppen draaide op de juiste diameter. Een arbeidsintensief proces dat tevens expertise vereist, de keus tot deze verbindingen was voor een groot deel esthetisch en van belang voor de uitstraling van de voorbeeldwoning. Deze methode is echter minder relevant voor sociale woningbouw, zie de reflectie. In de manual is een alternatief opgenomen dat dezelfde werking heeft maar gemakkelijker te maken is en vele malen sneller (zie de bijlage Manual de construcciĂłn sostenible de bambĂş).

ontwikkeling in organisatie April 2014

uitzetten van het bouwraam

uitgraven terrein voor fundament

inventarisatie bamboe April en mei 2014 Een activiteit die synchroon met het werken aan het fundament verliep was het voorbereiden van het plaatsen van de kolommen. Het detail voor het fundament kwam eerder al voorbij, een houten prop die met een stalen schroefdraad aan het fundament is verbonden. Voordat dit gemaakt kon worden was het nodig de beste bamboe uit te kiezen voor de verschillende kolommen. Bamboe is een natuurlijk materiaal en zodoende niet perfect recht. Sterker nog, veel bamboestammen bevatten flinke bochten en krommingen. Voor de kolommen was het daarom zaak de bamboes met de kleinste afwijking te vinden, hierin werd tevens een onderverdeling aangebracht, voor de hoogste kolommen de kleinste afwijking. Er vond dus een inventariserend proces plaats van

Behandeling, kappen, wapening maken, bamboe meten en inventariseren, houten proppen voorbereiden en het afgraven van het fundament waren activiteiten die tegelijk plaatsvonden. Daar kwam op korte termijn nog meer bij zoals prefabricatie van onderdelen van de voorbeeldwoning. De handen van het team zaten vol en nog ging het niet snel genoeg met het oog op het regenseizoen en de deadline. Op dit moment werd het team tijdelijk versterkt door Sherman Tam uit California, de V.S. en iets later Sheila Oroschin uit Nederland, zie het hoofdstuk proces en organisatie voor een profiel. Vanuit hun ervaringen konden zij bruikbare adviezen geven omtrent de organisatie van het project. Belangrijke adviezen waren het beter organiseren van de werkzaamheden door planningen; verantwoordelijkheden meer verdelen, meer uitbesteden en waar nodig betaalde krachten gebruiken (waar het project tot nu toe alleen op vrijwillige onbetaalde bijdragen werd gerund). Samen met hen werden veranderingen doorgevoerd in de organisatorische structuur (zie wederom het hoofdstuk proces en organisatie). Deze hadden grote invloed op de bouw en organisatie hiervan. Verantwoordelijkheden werden meer verdeeld, zo werd Max Verhoeven voor het grootste deel verantwoordelijk voor het lopen van de bouw, Juan voor het organiseren van bouwmaterialen en gereedschappen, Laurens voor het prefabriceren van alle dubbele liggers, schoren en andere onderdelen waarbij prefabricage mogelijk was. Dit gebeurde op het atelier. Ook werden voor de bouw, maar met name ook voor het kappen en behandelen, waar vrijwillige krachten niet mogelijk waren, betaalde krachten ingehuurd. Verder werd door Max en

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

Laurens in samenwerking met Henky een lijst gemaakt van alle benodigde stappen voor de bouw met de verwachte duur, materialen die nodig waren, mankracht en gereedschappen. Max maakte vervolgens de planning van de bouw en Juan voor het project, in overleg. Hierdoor werd het mogelijk meer vooruit te plannen en controle te houden op de bouw en het tijdspad hiervan. Er werd daarnaast een overzicht gemaakt van alle liggers en kolommen die nodig waren, waaruit op te maken viel hoeveel bamboe er nog nodig was. In overeenstemming met de planning werd een overzicht gemaakt van onderdelen die konden worden geprefabriceerd en het bijbehorende tijdspad. Dit betrof onder meer balken, schoren en kepers en dit overzicht werd op zijn beurt gekoppeld aan het schema van benodigde bamboe, om de kap en behandeling te structureren. Hierdoor kon prefabricatie gericht worden uitgevoerd. Al deze onderdelen werden geproduceerd op het atelier en vervolgens

Studenten vlechten de wapening

FUNDAMENT, NATTE CEL EN KOLOMMEN Mei 2014 vervoerd naar de bouw. Nadat alle gaten waren gegraven en de wapening geplaatst en gesteld was, werden vlak voor het storten de schroefdraden gesteld, waar later de houten proppen op zouden komen. Daarna kon het storten beginnen. In eerste instantie kon gewerkt worden met een betonmolen, echter was deze maar beperkte tijd beschikbaar. Meer dan de helft werd daarom uitgevoerd door beton op straat met de hand te mengen, een veel gebruikte manier in Nicaragua, en bekend bij veel van de studenten. Dit had geen grote impact op de productiesnelheid, de kwaliteit van beton gemaakt met een molen is wel beter maar met de hand is ook voldoende sterk. Nadat het fundament af was, en de gaten rondom de poeren weer gevuld waren met aarde werd de vloer voor de natte cel gelegd (keuken en toilet) en kon de daadwerkelijke bamboebouw beginnen, zie de fotoâ&#x20AC;&#x2122;s hiernaast en op de volgende pagina. Een groot deel van de bamboe die nog bij de plantage, El Recreo, lag, werd vervoerd naar de bouw en naar de opslag van de gemeente in het centrum van El Rama, de bodega (Spaans voor opslag). De houten proppen die in een proces van een week waren gedraaid door Henky, werden naar de bouw vervoerd en gemonteerd, waarna kon worden begonnen met het stellen van de kolommen. Als eerste werden de buitenste kolommen geplaatst, die vervolgens met elkaar verbonden konden worden door de kroonbalk en liggers in de breedterichting.

Met de poeren af werd begonnen aan de keukenvloer

draaien van houten proppen

plaatsen van houten proppen

NAAR NICARAGUA

o was het mogelijk een stijf en stabiel geheel te creĂŤren voordat de langste kolommen die doorlopen tot de nok, werden geplaatst. Uiteraard werd deze constructie door tijdelijke houten schoren gestabiliseerd. Door de splijtgevoeligheid van bamboe is het niet goed om te schroeven of te spijkeren in bamboe. Om deze reden waren opzetstukken gemaakt die om de bamboe heen zaten en aangedraaid konden worden met bouten. Echter in verband met een structuur van kolommen die vlak naast elkaar geplaatst werden bleek het niet mogelijk hiermee te werken. Daarom werd toch besloten de tijdelijke schoren met schroeven aan de bamboe te bevestigen. In het begin werd hiervoor nog voorgeboord om splijten te voorkomen maar omdat dit uiteindelijk zo veel tijd in beslag nam werden schoren direct op de bamboe geschroefd. Dit bleek tegen verwachting in prima te werken. Geen enkele bamboe is door het schroeven

opslag van bamboe op de bouwplaats

74 opzetstukken werden niet gebruikt

gespleten. Dit kan verklaard worden doordat de bamboesoort waar de kolommen van gemaakt waren, Dendrocalamus Asper, een dikte en sterkte heeft die voldoende is om in te schroeven. Waar mogelijk werd er op gelet om de schroeven bij de knopen van de bamboe te plaatsen, op dit punt is de bamboe dikker en sterker. Kolommen stellen ging in vergelijking met het maken van het fundament vrij snel, dit is voor een deel een visueel effect, een fundament is onzichtbaar wanneer bedekt, en kolommen reiken minimaal drie meter de lucht in. De kolommen werden stuk voor stuk geplaatst en gesteld. Waar mogelijk werden ook meteen liggers geplaatst. Waar de bamboe eindigt op een fundament of een ligger draagt, werden slangenklemmen van roestvrij staal geplaatst, dit heeft wederom te maken met de neiging van bamboe stammen om gemakkelijk te splijten. Splijt verzwakt in feite de draagkracht niet als de bamboe ten gevolge van het splijten openscheurt. Daarom werden deze slangenklemmen toegepast, om bamboe die toch splijt bij elkaar te houden. Er was besloten om zo snel mogelijk naar boven te werken en dus hadden de liggers op de begane grond een lagere prioriteit. Dit had te maken met het aankomende

het stellen van kolommen

stellen van de proppen

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

regenseizoen dat steeds dichterbij kwam. Hoe eerder er een dak lag hoe beter voor de bamboe en de continuĂŻteit van het werk. Daar de regenbuien behoorlijk heftig kunnen zijn in het regenseizoen legt dit al het werk stil als er geen overkapping is. Nadat de kroonbalk lag en de primaire liggers in de dwarsrichting ook waren geplaats, werden de hogere kolommen in het midden geplaatst. Toen deze eenmaal stonden werd hierin de kroonbalk gelegd waarna begonnen kon worden met het leggen van de kepers, de liggers die van de voet van het dak tot aan de nok lopen. Tevens werd begonnen met het maken van een borstwering rondom de keuken van lokaal gemaakte zandcementblokken. Deze muur loopt tot aan de hoogte van de vloer van het verhoogde deel van de begane grond.

START REGENSEIZOEN Eind mei 2014

plaatsen van de kroonbalk

verbinden van de kolommen en plaatsen van slangenklemmen

de buitenste kolommen staan

Omstreeks deze tijd begon het regenseizoen. Dit had grote impact op het werk. Zo nu en dan waren er een paar droge dagen maar de meerderheid van de dagen werd gekenmerkt door een afwisseling van heftige regenbuien met droge periodes. Van tijd tot tijd waren er ook dagen of enkele dagen achter elkaar met continue regenval. Voor de bouwplaats betekende regen dat het werk stil lag, hetgeen vertraging betekende. De prefabricage in het atelier werd gelukkig niet gehinderd door de regen, op een paar lekkages na was het droog in het atelier. De bouw was in de planning door de lange tijd die het kappen en behandelen van bamboe innam steeds naar voren geschoven, met als gevolg dat het dak niet af was voor het begin van het regenseizoen. De regen was ook erg slecht voor de bamboe. Doordat het continu nat was en de temperatuur hier constant rond de 30 graden ligt werd een ideaal klimaat geschapen voor schimmels, die ook waarneembaar werden. Daarnaast is borax een niet fixerend middel wat betekent dat het door water uit spoelt (meer hierover in de reflectie). Er was nagedacht over een tijdelijke bedekking om door te kunnen werken, hiervoor was ook een zeil gekocht. Echter bleek een tent over de hele constructie spannen een te gevaarlijke en arbeidsintensieve handeling en het zeil direct over de constructie heen leggen zou contraproductief werken doordat het werk aan het dak erg belemmerd zou worden. Uiteindelijk is dit plan niet uitgevoerd en werd er wanneer mogelijk gewoon doorgewerkt, zie de reflectie voor meer.

NAAR NICARAGUA

Hierdoor is er aan de voor en achterzijde meer overstek waar het nodig is, bij de hogere delen. De hoeveelheid gordingen was afhankelijk van de keus voor het dakmateriaal, dit was een groot punt van discussie. Vrijwel alle daken in El Rama zijn gemaakt van verzinkte golfplaten geplaatst op houten regels. Het moge duidelijk zijn dat de voorkeur voor een dak initieel ook naar een natuurlijk, lokaal materiaal ging, echter waren er veel opties. Een dak beschermt de hele constructie en zijn bewoners tegen de elementen van de natuur en is daarom een belangrijk onderdeel. Het moet bestendig zijn tegen weer en wind. De belangrijkste fysische factoren zijn weerstand tegen windbelasting, mogelijkheden tot goede verbinding (om niet weg te waaien), capaciteit om water buiten te houden en vochtbestendigheid. Om een beeld te geven van de overweging volgt een vergelijking van de materialen.

et de kepers op hun plaats moest de secundaire dakstructuur geplaatst worden, de gordingen, waarop de dakbedekking geplaatst kon worden.

ontwerp dak April en mei 2014 Het dak bevat een open nok waardoor geen regen naar binnen komt. Doordat de wind overwegend uit het noordoosten komt en het gebouwd gepositioneerd is met de dichte zijde van het dak in de wind, blaast de wind over het dak en veroorzaakt trek aan de lijzijde. Deze zijde bevat de opening en daar zorgt de trek dat de warme lucht boven in de woning naar buiten gaat, waardoor nieuwe lucht onder in de woning wordt aangezogen. De vorm van het dak is een zadeldak, waarbij de uiteinden van de nok verder uitsteken dan de uiteinden van de dakrand.

VERGELIJKING MOGELIJKE DAKMATERIALEN

MATERIAAL

INSCHATTING LEVERTIJD CONSTRUCTIETIJD

Dak van bamboe shingles

minimaal 1,5 maand

Dak van halve bamboe stammen

minimaal 1 maand

1,5 maand

HERKOMST PRODUCT

El Rama

LEVENSDUUR

EIND VAN LEVENSDUUR

PRIJS ANALYSE

VOORDELEN

NADELEN

Toepassing met bamboe, natuurlijk materiaal

vervuild het regenwater, beperkte levensduur, onderhoudsintensief, zwaar vervuild het regenwater, beperkte levensduur, onderhoudsintensief

5 jaar

Biologisch afbreekbaar

5 jaar

Biologisch afbreekbaar

Toepassing met bamboe, natuurlijk materiaal

Natuurlijk materiaal

vervuild het regenwater, beperkte levensduur, onderhoudsintensief

3 weken

El Rama

+/- 7 jaar

Biologisch afbreekbaar

Palmbladeren dak

1 maand

3 weken

RAAS, provincie van Nicaragua

Dak van gerecycled materiaal (bijv. Modroof)

1 maand

min. 1 maand

Buitenland, evt. India

Vuilstort

Nieuwe techniek, hergebruik

vereist industrie die nog niet beschikbaar is in Rama

Gebakken kleistenen dak

1 maand

1,5 week

Nicaragua

100 jaar +

Vuilstort

Gaat lang mee,

zwaar, productie kost veel energie

Lokaal bekend, schoon dakvlak voor wateropvang, snel te maken

Isoleert bijna niet tegen geluid en warmte, productie kost veel energie

nieuwe techniek schoon dakvlak voor wateropvang

heeft tijd nodig om te drogen, zwaar, productie kost veel energie

nieuwe techniek, toepassing met bamboe

vereist industrie die nog niet beschikbaar is in Rama

Metalen dak

2 weken

1 week

Nicaragua

20 jaar +

Recycling

Dak van ferrocement

1 maand

1 week

Nicaragua

35 jaar +

Vuilstort

Corrugated Bamboo sheets

2 weken

min. 1 maand

India

Vuilstort

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

de hoogste kolommen staan

NAAR NICARAGUA

e concluderen valt dat er natuurlijke opties aanwezig zijn in Rama, deze bestaan uit onverwerkte materialen met als gevolg dat ze arbeidsintensief zijn en beperkt mee gaan (zoals bamboe of palmbladeren). Andere schijnbaar duurzame opties, zoals een dak van gerecylced materiaal of corrugated bamboo sheets, zijn interessante opties maar lokaal niet verkrijgbaar. Als er genoeg tijd voor handen was, had gekozen kunnen worden voor het importeren van ĂŠĂŠn van deze laatste opties om een voorbeeld te geven wat mogelijk is met afval en bamboe. Zo is El Rama bezig om onderzoek te doen naar afvalverwerking, dat nu wordt gedumpt maar niet gescheiden of verwerkt. Ook zou met meer tijd een natuurlijk dak gemaakt kunnen worden. Echter zou dit waarschijnlijk nergens navolging krijgen doordat deze daken zoveel onderhoud vereisen en een metalen dak ter vergelijking niet duurder is en maar amper onderhoud behoeft.

De opties van een ferrocementen dak, kleistenen dak en een shingledak van bamboe vereisen allebei een dakconstructie die meer gewicht kan dragen en fijnmaziger is. Dit brengt dus meer materiaal met zich mee en meer werk. Uiteindelijk was de bepalende factor tijd. Het regenseizoen zou ten tijde van de keuze bijna beginnen en hoe eerder er een dak op lag hoe beter voor de constructie en de voortgang van de bouw. Met deze redenen werd gekozen voor een metalen dak. Om in meer detail te treden, de keuze werd een gealuminiseerd stalen dak. De kennis hoe het goed en snel uit te voeren was aanwezig en het materiaal is van zichzelf erg simpel te installeren. Een voordeel van het materiaal is, zoals in de tabel te zien, dat het materiaal gerecycled kan worden. Bij deze kolom is het van belang te vermelden dat het gebaseerd is op wat in El Rama op dit moment gerecycled wordt, (gewapend) beton is bijvoorbeeld ook te recyclen maar dat is een proces dat in El Rama (nog) niet plaatsvindt. Het oorspronkelijke ontwerp bevatte gordingen van bamboe. Om twee reden werd besloten dit in combinatie met een dak van metalen platen toch uit te voeren in hout. Ten eerste bleken de afwijkingen in de kepers in de vorm van bochten en deuken behoorlijk groot. Dit zou nog erger kunnen worden met gordingen van bamboe, te meer omdat deze van enkele bamboestammen zou worden gemaakt. De kepers zijn gemaakt van dubbele bamboestammen. In het proces van het maken van dubbele liggers is het nog mogelijk de krommingen er enigszins uit te halen, meer hierover in de reflectie. Bij de enkele stammen van de gordingen zou het dus niet mogelijk zijn de krommingen eruit te halen. Met rechte houten

gordingen kan gemakkelijk een rechte structuur gemaakt worden omdat het hout in de eerste plaats al recht is en daar waar de bamboe een kromming heeft kan deze worden uitgevuld met blokjes van hout. Doordat dit nodig bleek kostte het leggen van het dak veel meer tijd dan verwacht en ingepland was (meer hierover in de reflectie). Ten tweede vereist een metalen dak een grote hoeveelheid aan schroefverbindingen. Deze verbinding zou met bamboegordingen overal moeten worden voorgeboord, vanwege de dunwandige soort bamboe waarvan de gordingen gemaakt werden, Gigantochcloa Apus, wat veel tijd en werk met zich meebrengt. Daarnaast is de schroefverbinding sterker op hout dan in deze bamboe.

plaatsing van de kepers

dakschoren en kepers Aansluiting kepers

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

BOUW DAK EN START VLOER Juni en juli 2014

monteren vloerbalken

impressie el rama

Op dit punt in de bouw werd het team versterkt door Jan van Mulken. Een ervaren timmerman met ruime bouwervaring. Dit versnelde het bouwproces en voegde veel specialistische kennis toe. De hoofdraagconstructie van bamboe werd met zijn hulp afgemaakt en er werd begonnen aan de plaatsing van de gordingen. Tegelijkertijd werden onder leiding van Jan de vloerbalken voor de begane grond gelegd. Hier bleek hetzelfde probleem voor te komen als bij de kepers; door de krommingen in de liggers werd het moeilijk een rechte vloer te maken. De oplossing in dit geval was een versteviging met houten platen die langs de dubbele liggers van bamboe werden gezet. Toen de loefzijde van de voorbeeldwoning volledig voorzien was van gordingen konden de eerste metaalplaten worden geplaatst. In één dag was het mogelijk vrijwel dit hele dakvlak te leggen (een oppervlakte van bijna 70 m2). Daarna verschoof het werk naar de lijzijde met de plaatsing van de gordingen aldaar. Met de verstevigde vloerliggers op hun plek en door de aanwezigheid van een dakvlak kon tevens begonnen worden met het leggen van de vloer.

jan van mulken plaats houten platen rond de balken

plaatsen van gordingen

houten platen om bamboe

PLAATSEN VAN zinken dak

NAAR NICARAGUA

innen de modelwoning zijn er in feite drie vloeren te onderscheiden, twee begane grond vloeren, één in het ‘natte’ gedeelte van het huis die op het niveau van de grond ligt en één die verhoogd ligt en waar de woonkamer of openbare ruimte en de veranda liggen. En tot slot is er de vloer van de eerste verdieping. In de voorbeeldwoning zijn twee vides aangebracht, een boven de veranda en een ander boven de woonkamer. De redenen voor het maken van deze vides hadden ten eerste te maken met de functie van het huis als een voorbeeldwoning en de verdeling tussen een bovenverdieping als niet openbare verblijfplaats voor studenten en de begane grond als een ruimte die tevens bij tijden een openbare functie kan dienen. Met deze vides kan men zonder naar boven te hoeven, en indien het gebouw gesloten is, zonder überhaupt naar binnen te hoeven, het grootste deel van de structuur van het gebouw zien. De vide boven de veranda geeft een zicht op de dakstructuur en de vide boven de woonkamer laat de structuur van kolommen en vloer zien. Daarnaast draagt de vide boven de woonkamer bij aan de circulatie van lucht, warme lucht kan hierdoor naar boven stromen. Ook ontstaan interessante zichtlijnen vanaf de woonkamer naar de bovenverdieping en vanaf de bovenverdieping naar de keuken.

ontwerp en bouw vloeren Mei 2014 De vloer van het ‘natte’ gedeelte van de woning is gemaakt van beton, dit is gemakkelijk schoon te maken en ongevoelig voor waterschade, punten die naar voren kwamen uit een van de eerste workshops. De vloer in de woonkamer en de verdiepingsvloer zijn houten vloeren. Dit zijn vloeren die licht uitgevoerd kunnen worden met als gevolg dat de draagconstructie ook licht uitgevoerd kan worden. Na de workshop waarbij de vraag naar voren kwam naar een betonnen vloer is tevens een experiment uitgevoerd naar de mogelijkheid van een betaalbare en stevige vloer van ferrocement op een bamboe constructie. Echter bleek dit een nog zwaardere constructie te vereisen om niet door te buigen (zie het hoofdstuk experimenten en producten).

experiment bamboe beton vloer

Een andere optie was een vloer van bamboe, een veel gebruikt materiaal voor vloeren is de eerder genoemde esterilla. Dit is een goede optie voor een betaalbare vloer echter is de vloer erg flexibel. Dit hoeft geen probleem te zijn voor een woning voor een kleine familie maar voor een semi-openbaar gebouw heeft de vloer te weinig draagkracht en gaat hij niet lang genoeg mee. Daarnaast verzamelt zich veel vuil in de openingen van deze vloer.

vloer van de begane grond

vide binnenshuis

Uiteindelijk is gekozen voor houten vloeren voor het verhoogde gedeelte van de begane grond en de eerste verdieping. Voor de begane grond is gekozen voor een vloer van de houtsoort

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

Guapinol (lokale naam), beter bekend als Jatoba (Hymenaea courbaril). Een vrij harde houtsoort die erg rotbestendig (duurzaamheidsklasse 1) is en een prachtige roodbruine kleur heeft. Deze vloer werd uitgevoerd zonder profilering met een tussenruimte tussen de regels om toe te laten dat stof er doorheen kan vallen en koele lucht toe kan treden. Voor de vloer van de eerste verdieping werd een iets lichtere en goedkopere houtsoort gebruikt genaamd Nanciton (lokale naam) ook bekend als Zapatero of Suradan (Hyeronima alchorneoides). Ook dit is een harde houtsoort die rotbestendig is (duurzaamheidsklasse 2) met een donkerbruine kleur. Voor de bovenverdieping werd gekozen voor een halfhoutse verbinding om te zorgen dat stof van boven niet naar beneden kan vallen.

verdiepings vloer wordt in de lijnzaadolie gezet

een afwerking van een aarde- of cementmengsel aangebracht kon worden. Deze panelen zijn uiteindelijk niet op deze manier toegepast in de bouw. Een van de redenen was dat de schoren gemaakt van de bamboesoort Gigantochcloa Apus niet genoeg bleken om de voorbeeldwoning voldoende stabiel te maken. Doordat de bamboe te dun was zat er nog veel beweging in de constructie. Dit had tot gevolg dat het gebouw verstevigd moest worden om met name horizontale krachten op te vangen zoals de windbelasting. Dit zou op verschillende manieren kunnen. Meer schoren plaatsen klinkt logisch maar heeft een grote impact op de leefbaarheid van het huis, looproutes, plaatsing van wanden, ramen en deuren. De bestaande schoren vervangen zou ook arbeidsintensief zijn en van tevoren kon niet gezegd worden of dit voldoende zou zijn. Een andere optie was om deze krachten af te voeren via de wandpanelen. Omdat de wanden nog moesten worden gemaakt was dit een goede optie. Met bamboe bleek het lastig stijve hoeken te maken en tijd voor experimenten was er niet. Daarom werd besloten om met een eenvoudige beproefde techniek te werken, een houten frame opgevuld met diagonaal regelwerk op 45 graden. Door deze regels allemaal aan elkaar te bevestigen ontstaat een stijf paneel wat vervolgens bekleed kan worden met verschillende materialen.

ontwerp en start bouw wanden Medio juni tot medio augustus 2014 Nadat de vloer voor de eerste verdieping was geplaatst kon begonnen worden met het maken en plaatsen van de wandpanelen, daar deze op de vloer rusten. De wandpanelen waren een belangrijk onderdeel van het project omdat het idee was opgevat om te werken aan prefab wandpanelen van bamboe. Er was een business model gemaakt met betrekking tot deze wandpanelen en het idee was om dit op te pakken met lokale ambachtslieden om zo een gemakkelijke en breed toepasbare toepassing van bamboe te ontwikkelen. Met deze toepassing zou de lokale bouw op betaalbare wijze kunnen worden verduurzaamd door gebruik van lokale, hernieuwbare materialen. Hiermee zouden de ambachtslieden dan een deel van hun inkomen kunnen verdienen. De constructie van deze panelen zou bestaan uit een frame van bamboe met daartussen, hele, halve of gespleten bamboe waarop eventueel

rasterwerk met plycemplaat

Voor de materialen van de wanden was in workshops naar voren gekomen dat woningen vooral veilig aan moeten voelen en de voorkeur werd dan ook gegeven aan dichte wanden. Veel woningen van de allerarmsten in El Rama zijn gemaakt met wanden van esterilla en dit heeft een erg slecht imago. Met het oog op het gevoel van veiligheid dat men hier krijgt van dichte wanden en tevens met oog op ongedierte dat tussen kleine kieren van halfopen wanden kan kruipen werd gekozen voor een dichte wandafwerking.

NAAR NICARAGUA

el werd bamboe gebruikt als de eerste laag van het regelwerk waarop de afwerklaag zou komen. Hiervoor werd esterilla gebruikt (zie foto). Nu waren er in feite twee opties voor het afwerken van deze esterilla. De focus van het project ligt op het gebruik van zoveel mogelijk lokale, betaalbare duurzame materialen. Daarom was een materiaal dat de interesse trok een afwerking van een aardemengsel, te maken met lokaal te vinden klei en aarde. Het alternatief was een afwerklaag van een cementmortel. Cementmortel was een bekende techniek maar de aardemengsels in dit klimaat, met de lokaal aanwezige aarde niet. Daarom zijn enkele experimenten gedaan met aardemengsels en afwerklagen van aarde en klei onder leiding van Diana (zie het hoofdstuk experimenten en producten). De conclusie hiervan was dat het mogelijk is maar behoorlijk arbeidsintensief doordat meerdere lagen en lange

zijn. Met het oog op wanden voor de begane grond en de bovenverdieping werd er ingekocht. Later werd echter besloten een open structuur voor de bovenwanden te hanteren en vervielen tussenwanden boven wat als gevolg had dat er een overschot aan Plycem panelen was. Dit overschot is vervolgens geplaatst bij de binnenwanden van de begane grond. Hierdoor is slechts een deel van de wanden volgens de genoemde wandsamenstelling geplaatst. Het andere deel

esterilla links, rasterwerk rechts

Aarden wandaferweking experiment

droogtijd nodig is. Daarom werd gekozen voor het gebruik van een cementmortel.Deze mortel werd eerst aangebracht als een groffe raaplaag, daarna een fijnere laag en tot slot een stuc met daaroverheen latex. Deze latex werd aangebracht omdat het waterwerend werkt en gemakkelijker af te nemen is. De wanden waren dus als volgt opgebouwd: • • • • • • • • •

frame van hout (Mangalarga, lokale naam) diagonaal regelwerk van hout leidingen voor water en elektra esterilla kippengaas raaplaag van cementmortel fijne laag van cementmortel stuc latexverf

Oorspronkelijk was het idee om dit aan zowel de buitenkant als de binnenkant te doen echter door tijdsdruk werd besloten de buitenwanden af te werken met Plycem panelen. Dit zijn cementvezel platen die erg gemakkelijk en snel te installeren

bevat in plaats van de raaplaag en fijne laag cementmortel, een plycempaneel. Bij het maken van de wanden van de begane grond werden eerst de rasterwerken van hout gemaakt. Nadat enkele van deze rasterwerken waren gemaakt, werd besloten voor de wanden van de eerste verdieping alleen deze rasterstructuur neer te zetten. Dit gebeurde omdat de uitstraling van het houten rasterwerk erg in de smaak viel bij het team. Ook konden de wanden van de eerste verdieping zo sneller worden gemaakt, laten ze licht naar binnen en ventileren ze goed. Wel werden deze rasterwerken met meer regels uitgevoerd zodat een structuur ontstaat die dichter is en meer privacy bied. Al deze wanden met houten frames werden aan de vloer geschroefd en aan de kolommen met een forse maat houtdraadbouten van zes millimeter diameter. Dit gebeurde om ervoor te zorgen dat horizontale krachten goed doorgegeven konden worden. Voor enkele wanden van de begane grond en tussenwanden van de eerste verdieping werd gekozen om wel bamboe toe te passen. Doordat de andere wanden genoeg stabiliteit in brachten was dit mogelijk. Hier zijn verschillende wanden gemaakt van rechte en diagonale stammen Gigantochcloa Apus, zie de volgende pagina. De bouw en afwerking van alle wanden was een intensief proces dat meer dan anderhalve maand duurde.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Rasterwerk tweede verdieping

NAAR NICARAGUA open wandstructuur bij de trap

cementmortel over het kippengaas

schuifdeur

stellen van de kozijnen

maken van het raster

kippengaas over de esterilla en leidingen

kozijnen

open afwerking van de wanden op de verdieping

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

dak, deuren en afwerking natte cel

raamluik en kozijn

Medio juni tot medio augustus 2014 Gedurende de bouw van de wanden werd tevens doorgewerkt aan enkele andere onderdelen zoals de kozijnen en deuren, de andere zijde van het dak, de dakgoot, de aansluiting van het watersysteem en de natte cel. Het dakvlak op het zuidwesten verschilt qua structuur niet van het andere dakvlak. Het enige grote verschil is dat dit dakvlak een grote opening bevat voor de ventilatie, zie de foto hieronder. stevig en goed gesloten en daarnaast visueel aantrekkelijk. Het kan ingezet worden bij bouwprojecten, ook in bestaande bouwpraktijken, en kan eraan bijdragen dat bamboe meer geaccepteerd wordt als bouwmateriaal. Meer over deze luiken en deuren is te vinden bij het hoofdstuk experimenten en producten. Ook werd er vanaf het moment dat de kolommen

opening in het dak

De raamluiken en deuren zijn een interessant onderdeel. Het was eerst de bedoeling om van de wandpanelen een op zichzelf staand product te maken. Dit bleek om meerdere redenen lastig. Onder andere tijdsgebrek, toepassingsmogelijkheden in bestaande bouw en beschikbare materialen waren hierin bepalend. De kozijnen en deuren zijn echter een goed alternatief dat veel potentie biedt. Samen met een

schuifdeur aan de voorzijde

lokale timmerman zijn enkele varianten bedacht en uiteindelijk uitgevoerd in het gebouw. Zo is een grote schuifdeur als hoofdentree bedacht zoals te zien op de bovenstaande foto. Daarnaast zijn raamluiken gemaakt bestaande uit een combinatie van hout en bamboe strips. Op dezelfde manier zijn tevens twee deuren geproduceerd. Hierbij wordt de bamboe ingezet als (goedkoop) plaatmateriaal. Het geheel is

fundament op basis van grote stenen

definitief stonden, gewerkt aan de natte cel van het gebouw. Er werd een halfhoge wand gebouwd van cementblokken, een keukenblad, een scheidingswand en een badkamer met droogtoilet. Dit werd gebouwd op een fundament van gewapend beton dat steunt op een eerste laag van grote stenen dat hierboven te zien is. Het idee achter deze verdeling van het huis in een natte cel en een droog (verhoogd) deel kwam al eerder voorbij. Bamboe, het gebruikte hout noch de Plycem panelen houden zich niet goed in continue blootsteling aan water of vocht, zodoende zijn de wanden, de keukenbladen en opbergruimte, het toilet en de wasruimte uitgevoerd in cement blokken en schijven van gewapend beton tot ongeveer 1,5 m boven grondniveau. Vanaf daar werd er weer verder gebouwd met een opbouw zoals de overige wanden ook kennen. Zie ook de doorsnede en plattegrond voor verduidelijking.

NAAR NICARAGUA

et toilet dat is uitgevoerd in het gebouw is een droogtoilet. Het idee achter dit toilet is een vermindering van het gebruik van water, omdat er helemaal geen water aan te pas komt. Tevens kan door middel van dit toilet, afval weer een grondstof worden en zo bijdragen aan het voedden van de aarde. Zowel fecaliën als urine zitten namelijk vol met voedingstoffen die kunnen worden ingezet om de grond te verbeteren zoals stikstof, kalium en fosfor. De meerderheid, zo’n 70 procent hiervan bevindt zich in de urine. Bronnen voor kunstmest raken uitgeput, waardoor de prijzen voor kunstmest maar ook voor voedsel stijgen (Caldwell and Rosemarin 2008). Daarom is gebruik van stoffen zoals urine en fecaliën steeds interessanter.

Het toilet bestaat uit twee reservoirs met aparte openingen en toiletbrillen aan de binnenkant van het toilet en tevens aparte luiken aan de buitenkant van het gebouw. De reservoirs zijn voorzien van een ontluchting in de vorm van een zwarte buis die opwarmt door de zon, waardoor er trek ontstaan door warme lucht die stijgt. Deze trek zuigt lucht weg om zo overlast door stank te voorkomen. Ook is er een systeem geplaatst dat de fecaliën van de urine scheidt. Een droogtoilet werkt doordat de urine wordt gescheiden en direct wordt afgevoerd naar het afvalwaterfilter, de fecaliën belanden in het reservoir. Na elk gebruik worden de fecaliën bedekt met zaagsel (of een ander droog organisch materiaal) met als gevolg dat het uitdroogt en geuren worden geminimaliseerd.

Hoe werkt het toilet

Omdat de fecaliën droog zijn sterven langzaam alle bacteriën. Totdat het veilig is om te gebruiken op het land wordt het daarom in deze droge opslag bewaard. Vandaar ook dat er twee reservoirs zijn. Als de ene vol zit kan deze worden afgesloten voor een aantal maanden, terwijl de andere wordt gebruikt en gevuld. Vervolgens kan de verkregen mest op een composthoop nog verder composteren en daarna kan het op het land worden gebruikt. De urine wordt naar het afvalwaterfilter toegeleid en beland dus tussen de bananenplanten, die zich tegoed doen aan de voedingstoffen. Er zijn wel enkele verbeteringen mogelijk aan deze toilet. Omdat de urine nu niet bijzonder nuttig wordt gebruikt (behalve door de bananenplanten in het filter) heeft het scheiden weinig meerwaarde en zou het beter van pas komen als aanvulling op het composteringsproces. Er ontstaat dan een voedzamere compost die beter geschikt is voor in de tuin, bovendien is het systeem een stuk simpeler. Er moet uiteraard wel voldoende

houtbouw bovenop de halfhoge keukenwand

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

toeslagmateriaal (zaagsel/papier) beschikbaar zijn om geuren te voorkomen en de gebruikers moeten dit netjes toevoegen na hun behoefte te hebben gedaan. Zoals eerder al voorbij kwam is het watersysteem voor dit huis gebaseerd op het zelf opvangen van water door middel van het dakoppervlak. Tevens is er een filter aanwezig waardoor dit water kan worden gezuiverd om zo schoon drinkwater te verkrijgen. Meer hierover is te lezen in het hoofdstuk over wateropvang en zuivering. draagconstructie van de dakgoot

hout aan weerszijden van de bamboe voor de draagconstructie van de dakgoot

dakgoot

Om inzicht te krijgen in de bouw is het interessant om te kijken naar de constructie van de dakgoot. Deze zorgt uiteindelijk voor het transport van het water van het dakoppervlak naar de opslagtank. Voor de ophangconstructie van de dakgoot zijn planken Nanciton van de verdiepingsvloer, die over waren, aan weerszijden van de uiteinden van de kepers geplaatst met een dubbele geboute verbinding. Dit hout neemt eenmaal gedroogd geen vocht meer op. Juist op deze cruciale plek is het ook belangrijk om een houtsoort te gebruiken die waterbestendig is, omdat aan deze platen indirect de dakgoot hangt, die zo nu dan tot de rand toe vol staat met water. Haaks op deze constructie werd een lange plaat van hetzelfde hout bevestigd. Op deze plaat werden de dragers van de dakgoot vastgeschroefd met roestvrijstalen schroeven. Uiteraard hield deze plaatsing rekening met het benodigde verloop voor de dakgoot zodat het water goed doorstroomt. In dit systeem kon vervolgens de dakgoot vast worden geklikt en met PVC-lijm kon de dakgoot worden verlijmd voor een goede afsluiting. Daarna werden buizen aangelegd naar de bovenkant van de tank, wederom met verloop. De keuze voor de dakgoot werd bepaald door wat er lokaal aanwezig was. Het aanbod bestond uit drie verschillende typen PVC dakgoten. De verschillen waren slechts visueel. Vanuit de watertank werden leidingen geplaatst naar de kraan van de keuken, de kraan in de toilet en de douche. Deze leidingen lopen tussen het regelwerk door achter de plycem platen.

NAAR NICARAGUA

ot slot vonden er nog vele kleine maar daarom niet minder belangrijke werkzaamheden plaats om de laatste details af te krijgen, denk aan verven, aansluiten van de pomp of de elektra op orde krijgen, hieronder een overzicht.

KLEINE AFWERKINGEN Juli en augustus 2014 • Verven: De Plycem werd aan de buitewant geverfd in twee lagen met latex om hem waterdicht te maken en de woning een lichte witte kleur te geven. • Betegelen badkamer: De badkamer werd voorzien van een laag tegels voor een mooie afwerking waarvan het water makkelijk wegstroomt en die gemakkelijk schoon te houden is.

• Deksels maken voor toilet en tank: Voor de reservoirs van de toilet en voor de watertank werden (zware) deksels gemaakt van gewapend beton die goed blijven liggen. • Aansluiten watersysteem: Het watersysteem werd aangesloten, de leidingen naar de verschillende tappunten en de pomp toe. • Plaatsen waterfilter: Tevens werd het waterfilter (biosandfilter) geplaatst en gevuld met grind en zand zodat deze gebruiksklaar is. • Bekabeling en lampen: de bekabeling werd aangelegd voor de verlichting en apparatuur, in 4 verschillende groepen. Daarnaast werd de aansluiting met het net gemaakt.

• Lijnzaadolie aanbrengen: Twee lagen lijnzaadolie werden aangebracht op de kozijnen, de raamluiken, de vloeren en de trappen. • Balustrade: Er werd een balustrade geplaatst bij de veranda en tevens bij de trappen en de vide. • Plaatsen van sanitair: Er werden kranen en wasbakken geïnstalleerd in de keuken en de badkamer. • Afwerkingen elektra: Er werden schakelaars, stopcontacten en lampen geïnstalleerd. De lampen werden tevens voorzien van lampenkappen van bamboe. • Aardemengsel aanbrengen op poeren: De poeren werden voorzien van een aardemengsel om ze meer weg te laten vallen bij de grond, die dezelfde kleur heeft. • Tijdelijke schoren verwijderen: Er waren nog enkele schoren ter versteviging aanwezig die door de voltooing van de woning overbodig waren geworden, deze werden verwijderd. • Voltooing afvalwaterfilter: De laaste hand werd gelegd aan het voltooien van het filter voor afvalwater • Graveringen: Als symbool voor de medewerking van alle studenten, werknemers, betrokken vanuit organisatie en politiek en sponsoren werden hun namen gegrafeerd in de bamboe. • Opruimen & schoonmaken: Alle bamboe werd opgepoetst, de vloeren schoongeveegd, de werkplaats afgebouwd.

• Sloten: Er werden sloten geplaats op de deuren zodat het gebouw afgesloten kon worden. • Bamboe uiteinden afwerken: De bamboe uiteinden werden afgezaagd op de definitieve afmetingen en de gaten gevuld met PUR-schuim om bewoning door stekende insecten te voorkomen (zie reflectie). • Trappen: De trappen werden geplaatst, één naar de keuken, één naar veranda en één grote trap naar de verdieping.

plaatsing van stopcontacten

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

stromend water in de woning

Plaatsing van de balustrade

Afwerklaag op de poeren

Plaatsing van de pomp en het drukvat

Plaatsing van de grote trap

Afwerken van de badkamer

Bouw van het afvalwaterfilter

Vullen van de uiteinden met PUR

Namen graveren in de bamboe

8.3

OVERZICHT

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

OVERZICHT 38

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAl

OVERZICHT 75

100

101

104

105

106

107

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

102

108

103

109

110

111

ONTWERP & CONSTRUCTIE

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

ONTWERP & CONSTRUCTIE

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

ONTWERP & CONSTRUCTIE

100

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

101

ONTWERP & CONSTRUCTIE

102

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

103

ONTWERP & CONSTRUCTIE

104

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

105

ONTWERP & CONSTRUCTIE

106

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

107

8.4

REFLECTIE & SOCIALE WONING

iteindelijk is een woning afgeleverd die voorbij ging aan de verwachtingen. Er is iets meer tijd voor genomen dan initieel gepland maar zodoende zijn er geen losse einden meer met betrekking tot de bouw en ontwerp van deze eerste voorbeeldwoning van bamboe in El Rama. Uiteraard zijn er veel zaken die anders zijn gelopen dan verwacht en zijn er ook fouten gemaakt. Dat gebeurt bij elk project maar zeker met een project dat iets nieuws tracht te doen lopen zaken soms anders dan verwacht. Tevens moest er bij dit project een geheel eigen infrastructuur worden opgebouwd, waardoor een confrontatie ontstond met veel verrassingen, problemen en kansen. Dit zijn de werkelijke lessen geworden. De ontwikkelde kennis komt voor uit een aantal van dit soort confrontaties. Hieronder een overzicht van adviezen. Vervolgens komt nog een ontwerp aan bod dat gemaakt is op basis van die lessen en ontwikkelde kennis van de bouw van deze voorbeeldwoning.

ADVIEZEN OP BASIS VAN ONZE ERVARINGEN

108

1. Gebruik bamboe soorten met een zo dik mogelijke wand (ten opzichte van) de diameter). Initieel was er de wens te werken met Guadua Angustifolia, deze soort zat echter in en rondom El Rama in een proces van zaden geven waarbij alle levende bamboe sterft. Daardoor werd uitgeweken naar andere lokaal aanwezige soorten, waarbij het oog viel op Gigantochcloa Apus en Dendrocalamus Asper. Het is gelukt met de bamboe soorten die we hebben gebruikt deze woning te bouwen. Echter er zijn betere soorten voor handen zoals Guadua Amplexifolia. De Gigantochloa bleek toch voor een groot deel een erg dunne wand te hebben waardoor deze veelvuldig is gespleten. De gebruikte Dendrocalamus Asper functioneerde goed, maar deze soort is groot, gewicht en onhandige maat mee gaan spelen. Daarnaast zijn er aanwijzingen dat bamboe van de soort Guadua van nature al beter resistent is tegen insecten. 2. Gebruik korte bamboe stukken. Bij het maken van een woning spelen de kosten van arbeid een grote rol. Logischerwijs wil je zo weinig mogelijk werk eraan hebben om ook zo goedkoop mogelijk te kunnen produceren. Het is gebleken tijdens het proces dat werken met grote stukken bamboe (in dit geval bamboe van langer dan 3 meter) erg arbeidsintensief en zelfs gevaarlijk is zonder industriële infrastructuur. Het was erg veel werk om zware en lange stukken bamboe te vervoeren, en met name ook om ze te behandelen zoals in dit project gebeurde door middel van onderdompeling. Om meerdere redenen is dit (met grote stukken bamboe) lastig, zoals:

• • • •

Transport van stukken van 6 meter of meer vereist een grote laadbak. De stukken wegen na het kappen rond de 100 kilo. Wanneer de bamboe uit het reservoir met behandelingsvloeistof wordt gehaald, zit deze vol met water en is daardoor nog zwaarder. Om dit water uit de bamboe te krijgen moet deze bamboe van meer dan 100 kilo en 6 meter recht overeind gezet worden.

Een andere optie is stukken van drie meter van de soort Amplexofiola gebruiken. Deze blijven erg licht, zijn door één persoon te tillen en zodoende gemakkelijk te behandelen en te verplaatsen. 3. Maak voor kleine bouw gebruik van simpele low tech behandelmethoden. Na verschillende experimenten en ervaringen bleek de boucherie methode duur en moeilijk zelf te maken. Vooral rubberen aansluitstukken van de machine naar de bamboe waren niet te vinden of te maken (pogingen werden gedaan met oude vrachtwagen binnenbanden en natuurlijk rubber van El Recreo). Ook bleek het lastig een reservoir te krijgen dat de druk kon weerstaan zonder te lekken. Onderdompeling bleek ook lastig door gebrek aan professionele infrastructuur zoals een reservoir dat stevig is en niet kan gaan lekken en faciliteiten om de bamboe op te takelen en rechtop te zetten. Daarom is het aan te raden om voor kleine projecten waarbij het te duur is om een professionele infrastructuur op te zetten te werken met de ‘butt end treatment’ (zie kopje behandeling). Deze methode is gemakkelijk uit te voeren, het werk is licht en het werkt. Het enige nadeel is dat er niet gewerkt kan worden met stukken langer dan drie meter. Aan de andere kant is dit lang genoeg, langere balken kunnen worden samengesteld en het maakt tevens het bouwwerk lichter. Voor grootschalige projecten met voldoende middelen is de onderdompelingsmethode of de boucherie methode juist wel aan te raden omdat het veel arbeid kan schelen. Een interessant idee waarmee één van de studenten kwam was om een verticaal reservoir te maken zoals hiernaast getekend. Dit zou zowel kunnen dienen voor behandeling door capillaire werking als onderdompeling en tevens gebruikt kunnen worden om uit te lekken.

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

4. Denk tijdens het ontwerpen aan de mogelijke infrastructuur en faciliteiten op de locatie. Dit hangt samen met het vorige punt. Het is belangrijk om tijdens het ontwerpen ook goed te denken aan wat er mogelijk is aan infrastructuur, transport en behandeling op de locatie. Juist door het ontwerp wordt bepaald welk behandelingssysteem nodig is, welke bamboe gebruikt kan worden en welke producten nodig zijn. Dit heeft dus weer grote impact op de hoeveelheid werk, transporttijd en kosten. Zo kan er gekozen worden voor een ontwerp met bamboe kolommen van zeven meter. Dit heeft verderop in het proces tot gevolg dat ofwel met onderdompeling of met boucherie moet worden gewerkt, het is te lang voor butt-end treatment. Daarnaast is een grotere truck nodig voor transport dan met stukken van drie meter. Ook zijn deze stukken moeilijker te verwerken en zijn er meer mensen nodig op de bouwplaats. 5. Wees kritisch op de bamboestammen & gebruik een goede, stevige mal. Om lange balken te maken van de stukken van 3 meter werden er samengestelde balken gemaakt. Dit gebeurde in een mal om zo van twee licht kromme bamboe een rechte balk te maken door ze onder druk te recht te zetten en daarna te verbinden met deuvels. Dit idee is interessant maar de uitwerking kan beter. Er waren veel dubbele liggers die nog grote krommingen vertoonden of zelfs splijtingen. Er kon strenger gekeurd worden op welke bamboe wel te gebruiken is en welke niet, de mal kan sterk verbeterd worden, bijvoorbeeld door hem te maken van metaal, zodat hij echt helemaal stijf is en niet zo snel vervormt. Tot slot kan ook de training van de werknemers beter die deze taak uit moeten voeren zodat ze nauwkeuriger werken. Keur tevens na het maken van de dubbele liggers nogmaals welke voldoen en welke niet, er kan bijvoorbeeld een maximale toegestane afwijking ingesteld worden en vervolgens kan hierop worden getoetst.

6. Maak schoren van stevige bamboe of ontwerp wandpanelen van bamboe die dwarskrachten op kunnen vangen. In het ontwerp waren de schoren van Gigantochcloa gemaakt. Deze bamboe bleek in de praktijk te dun om erg effectief te zijn. Ook hadden we geen volledige kruizen gemaakt. Hierdoor bevatte het gebouw nog veel beweging. Dit werd uiteindelijk opgelost met houten wandpanelen die de dwarskrachten afdroegen. Aangeraden wordt daarom om met grote en dikke bamboe schoren te maken en ook hele kruizen, of om wandpanelen te bedenken van bamboe die deze krachten opvangen. 7. Maak een zorgvuldige verdeling van professionals en vrijwilligers en het aantal mensen op de bouw. In de bouw is veel gewerkt met de studenten, eerst werkten zij compleet vrijwillig, later zijn enkelen van hen aangenomen. De effectiviteit op de bouwplaats kon hoger doordat er soms te veel mensen waren en soms te weinig, maar ook de overdracht van kennis had beter gekund. Een idee zou bijvoorbeeld zijn om vier professionals op de bouw te hebben die van begin tot eind samenwerken met per persoon twee studenten. 8. CreĂŤer een duurzaam dak. Een uitdagende taak is om een duurzaam geproduceerd dak te maken. Zoals te lezen zijn er veel opties voorbijgekomen maar werd uiteindelijk gekozen voor een zinken dak. Dit was de beste optie gezien de omstandigheden.

109

REFLECTIE & SOCIALE WONING

oor een volgend of soortgelijk project is het interessant om na te denken hoe een dak geproduceerd kan worden dat een stuk duurzamer is (zink kan weliswaar hergebruikt worden maar het heeft een hoge embodied energy). Er zijn groepen bezig in bijvoorbeeld India met daken van bamboeplaten maar ook met daken van gerecyclede materialen. In bijvoorbeeld el Rama stapelt het afval zich op niet ver van de stad.

MODroof is een indiaas concept om gerecyclede dakpanelen te maken van afvalmaterialen (www.re-materials.com)

110

9. Zorg voor een realistische bouwplanning buiten het regenseizoen. Er waren meerdere redenen waardoor de start van de bouw uitstel opliep. Het gevolg was dat er gedeeltelijk gebouwd werd tijdens het regenseizoen. Hoewel dat in dit geval misschien onvermijdelijk was, is het van belang nogmaals aan te geven hoe belangrijk het is om dit te voorkomen. Juist bij bamboebouw kan het behandelingsmiddel uit de bamboe spoelen en rotting de bamboe aan gaan tasten. Daardoor was er bij dit project een ongewenste nabehandeling noodzakelijk met insecticide en fungicide. 10. Kap bamboe op duurzame manier. De plantages waarmee werd samengewerkt, kapten bamboe waar het maar kon ongeacht de status van de plant. Dit kan leiden tot een kaalslag van de bamboevoorraad. Kap daarom bamboe op een duurzame manier, neem slechts een klein aantal stammen per plant zodat deze sterk genoeg blijft om goede nieuwe rechte bamboe te produceren. 11. Maak wandpanelen van natuurlijke of duurzame materialen. Er is veel geexperimenteerd met wandafwerking van aarde/adobe. Deze afwerking is mogelijk. Het kost echter veel tijd. De vraag blijft of er voor sociale woningbouw ooit op te boksen valt tegen

Kappen van Bamboe in de buurt van el rama

goedkoop plaatmateriaal zoals Plycem. Het is zeker de moeite waard om meer onderzoek te verrichten naar duurzaam plaatmateriaal of andere (snelle en gemakkelijke) alternatieven voor cementplaten. Of om te kijken wat de mogelijkheden zijn om afwerking met aarde op een snellere manier voor elkaar te krijgen. 12. Zorg dat de functie ruim van tevoren duidelijk is. De functie van het gebouw was ten tijde van de bouw nog niet definitief vastgelegd. Hierdoor werd het ontwerp van deze eerste voorbeeldwoning vrij open gehouden. Het was in dit geval geen groot probleem maar er valt effectiever te ontwerpen en te bouwen als dit wel duidelijk is. 13. Ontwikkel trappen van bamboe. Door tijdsgebrek zijn de trappen op een bekende methode uitgevoerd, in hout. Er zijn zeker opties om ook de trappen van bamboe te maken. Dit kan interessant zijn zeker in gebieden zoals El Rama waar met name hout steeds schaarser wordt. 14. Zet één of twee teamleden volledig in voor onderzoek. Met één of twee teamleden die zich volledig richten op onderzoek is het mogelijk om betere metingen te doen en wetenschappelijk onderbouwde resultaten te delen waarmee ook vervolgonderzoek mogelijk is. Ook kan hierdoor de specifieke identiteit van een bamboesoort goed vastgesteld worden en kunnen bijvoorbeeld grondstoffen en hun eigenschappen in kaart worden gebracht voor effectieve vervolgprojecten. 15. Zorg voor zorgvuldig transport van bamboe. Met name in het begin van het project kwam het vaak voor dat de bamboe tijdens het transport beschadigde. Dit gebeurde bijvoorbeeld door veel bamboe los in grote trucks te transporteren of juist door lastige paden waarover zware bamboe moest worden verplaatst. Om dit te voorkomen is het nodig om goed na te denken over het transport en daarnaast het aantal keren dat transport nodig is te minimaliseren. Ook de manier van inladen en

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

uitladen is belangrijk, zowel bij vervoer als bij het droogrek en de behandelingsinfrastructuur. Ook is het goed om na te denken over de locatie en vormgeving van de opslag.

leefomstandigheden van armste groepen, al dan niet met bamboe:

16. Neem veel interviews af. Om een beeld te krijgen van de doelgroep voor de sociale woningbouw zijn interviews afgenomen en is er bij mensen thuis gekeken. Op deze wijze zijn een stuk of 5 huizen bezocht en geanalyseerd. Feitelijk is het advies om vooraf nog meer onderzoek te verrichten, meer bezoeken te doen en interviews af te nemen om goed in kaart te brengen waar kansen en problemen liggen.

•

17. Kies een duidelijke doelgroep en wees realistisch. De beoogde doelgroep voor dit sociale woningbouwproject waren de mensen die in de sloppenwijken wonen rondom El Rama. In Nederland is een goed systeem van sociale woningbouw en dit is gericht op de armsten van de samenleving en die groep wordt ook redelijk goed bereikt. In Nicaragua ligt dit anders, het is lastig om deze doelgroep met nieuwbouwprojecten te bereiken. Op dit moment bouwen veel van deze mensen hun huizen van een paar stukken plastic, een paar golfplaten en houten palen. Dit kost zelden meer dan een paar honderd dollar. Nieuwbouw met fatsoenlijke infrastructuur en voorzieningen is het vrijwel onmogelijk voor deze prijsklasse. De subsidies die mogelijk zijn, zijn niet voldoende om de rest van de kosten te dekken. Dit betekent dat met sociale nieuwbouwprojecten in Nicaragua een andere groep mensen geholpen is, die het iets ruimer voor heeft. Dat is ook geweldig want die groep is met woningbouw ook veel te verbeteren valt. Sommige ideeën en technieken zullen ook door kunnen sijpelen naar armere groepen. Het punt is dat het goed en duidelijk is om te weten voor wie je wat doet en wat hun mogelijkheden zijn zodat ideeën in de praktijk ook goed werken. Enkele ideeën voor het verbeteren van de

•

Workshops geven voor simpele reparaties en uitbreidingen van huizen met bamboe. Het verbeteren van gedeelde sanitaire voorzieningen. Workshops geven over natuurlijke, traditionele behandeltechnieken zoals onderdompeling in water (Er wordt in de sloppenwijken nu veel gebouwd met onbehandelde bamboe die snel wegrot). Het opzetten van een behandelfaciliteit waar mensen goedkoop hun bamboe kunnen laten behandelen.

de poeren van de voorbeeldwoning lopen een meter door ondergronds met een voet van 90 x 90 x 25 cm

18. Bouw een zo licht mogelijk fundament. Het fundament leggen is veel en hard werk waarbij veel beton en ijzer wordt gebruikt, materialen met een hoge ‘embodied energy’. Omdat in het team geen expert op dit vlak zat, hebben we samengewerkt met een lokale expert. Dit was een prettige samenwerking maar het fundament is overgedimensioneerd volgens anderen met bouwervaring waarmee we samenwerkten. Het advies is daarom: onderzoek van tevoren de draagkrachtigheid van de bodem of analyseer bij woningen van vergelijkbare schaal en gewicht welke afmetingen het fundament heeft. 19. Denk aan de andere bewoners van het huis. Naast mensen komen er ook vogels insecten en kleine zoogdieren af op een huis. Met sommigen is het prima samenleven maar met anderen niet, denk aan ratten of wespen. Bij de voorbeeldwoning werd last van stekende wespen die zich in de holtes van de bamboe gingen nestelen ondervonden. Deze overlast en het feit dat in sommige bamboeholtes water kon komen , heeft doen besluiten deze af te dichten.

Woning van golfplaat, landbouwplastic en houten palen

Dit is gebeurd met PUR-schuim vanwege het gemak, de snelheid en de levensduur. Nu is het amper nog mogelijk voor bijvoorbeeld niet

111

REFLECTIE & SOCIALE WONING schadelijke insecten of vogels om nesten te maken terwijl dit juist een mooie symbiose kan zijn en gunstig voor mens en milieu. Een advies is dan ook om vooraf te kijken naar de mogelijkheden om specifieke ‘medebewoners’ mee te nemen bij het ontwerp. Bijvoorbeeld door bamboe uiteinden op te vullen met een materiaal waar bepaalde insecten holen in maken. 20. Werk met een vaste bouwopzichter die als enige taak heeft om de bouw te faciliteren en altijd aanwezig is. De bouw verliep het meest effectief als er één bouwopzichter was die zelf geen uitvoerende taken had. Zijn of haar werk is er dan op gericht om alle mensen die werken op de bouw te faciliteren, de planning bij te houden en de bouwplaats te organiseren. 21. Zorg dat bouwtekeningen en details op tijd af zijn. Dit gebeurde niet altijd tijdens het project. Dit kwam door het vele werk, veranderingen van bouwmaterialen en ontwerpbeslissingen die laat genomen werden. De consequentie is vaak vertraging en soms een minder optimaal eindproduct. Details en precieze maten van tekeningen zijn een belangrijk middel in een goede communicatie tussen de ontwerpers, de uitvoerende partij maar ook adviseurs en experts die zich bijvoorbeeld bezig houden met elektra of het watersysteem van de woning.

ONTWERP 2.0 De voorbeeldwoning is zoals de naam zegt een voorbeeld maar tevens was de bouw van deze woning een experiment en leerervaring. Een van de leerdoelen was erachter komen hoe met bamboe betaalbaar en duurzaam gebouwd kan worden in Nicaragua. Zoals de adviezen al laten zien zijn er veel lessen geleerd tijdens dit proces. Vanaf het begin is het doel geweest om een ontwerp af te leveren dat in soortgelijke gebieden kan worden toegepast op grotere schaal. Daarom hebben we alle voorgaande lessen meegenomen en in Nicaragua een tweede ontwerp gemaakt. gebaseerd op de eerste. Dit is een ontwerp dat stukken goedkoper is, met minder mensen gemakkelijker en sneller te bouwen is en gebruikt maakt van stevigere bamboe soorten. Het ontwerpproces voor ontwerp 2.0 verliep als volgt. Na een inventarisatie van verbeterpunten van de eerste voorbeeldwoning zijn er schetsen gemaakt. Deze zijn uitvoerig besproken met verschillende adviseurs zoals Henky Borgstein en Aixa Acevedo. Vervolgens is het ontwerp uitgetekend tot in detail en zijn enkele aanbestedingen gemaakt voor het fundament door lokale aanemers. De bovenbouw, grotendeels van bamboe, is door het team zelf begroot. Vervolgens zijn wederom aanpassingen gemaakt om de prijs naar beneden bij te kunnen stellen. Daarom zijn enkele varianten gemaakt, meer of minder uitgebreid met verschillende prijzen. Al deze opties liggen tussen de 4800 en 7400 dollar en het betreft een vloeroppervlak (BVO) van 47 m2.. De verschillen liggen in keuzes tussen aanwezigheid van dakgoot, watertank, keukeninrichting, badkamerinrichting en meer

112

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

of minder binnenmuren. Ook kan er een andere goedkopere variant van het dak worden gebruikt en ligt een deel van de kostenbesparing in het zelf meebouwen van toekomstige bewoners. Zie voor details over de prijsverschillen hieronder een samenvatting van de begroting (dit zijn materiaalkosten en arbeidsloon bij elkaar genomen per onderdeel in Amerikaanse dollars): Fundament en vloer $ 2300,- Bamboe skelet $ 1020,wandpanelen $ 965,Zinken dak $ 862,Ramen en deuren $ 229,Wateropvang en opslag $ 798,Droogtoilet $ 432,Keukeninrichting $ 244,Elektra $ 359,Badkamer $ 139,Totaal $ 7348, En hieronder volgt een exact overzicht van mogelijke besparingen, indien de genoemde onderdelen juist worden weggelaten:

113

(droog)toilet $ 432,Wateropslagtank $ 606,Dakgoten $ 192,Keukeninrichting $ 244,Binnenwanden $ 275,Ander dak $ 441,- Zelf meebouwen $ 374,- Totale besparing

$ 2564,-

Prijs met besparingen

$ 4832,-

Het ontwerp is een woning waarvan alle kamers zich op de begane grond bevinden. De woning bestaat uit een ruimte met keuken en woonkamer, twee slaapkamers een douche/wasruimte, een droogtoilet en een kleine veranda. De woning wordt ondersteund door een simpel fundament dat bestaat uit stroken van een minimale maat (15 bij 15 cm) in een rechthoekige vorm met één strook in het midden, een rechthoekige 8 vorm. Daar bovenop staan kolommen van cementblokken met een hoogte van 70 cm. Hieuit steek wapening, die op het einde omgebogen wordt om een oog te creeëren. Tussen deze wapening worden bamboe kolommen geplaatst. Door de ogen worden buizen gestoken die de bamboestammen op hun plek houden, zie de figuur hiernaast. Dit fundament ligt op een geul die is gevuld met groffe keien van teruglopend formaat (rubble trench foundation), een goedkope manier om de druk te spreiden van de woning. De vloeren zijn gestort met beton, ook op een rubble trench foundation. Een wapening van de vloer is optioneel (aangeraden maar kost veel). Bij de kolommen en de stroken is per definitie wapening aanwezig. Bovenop dit fundament komen zoals gezegd een bamboeskelet, met vakwerkspanten die het dak ondersteunen.

113

detail van het fundament en de kolom

doorsnede en zijaanzicht van het ontwerp 2.0

REFLECTIE & SOCIALE WONING

114

plattegrond van de woning

zijaanzichten van dak optie 2

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

115

vergelijking van de twee opties voor het dak (de onderste is goedkoper doordat er minder bamboe voor nodig is).

ONTWERP EN BOUW

116

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

117

118

WATEROPVANG & ZUIVERING

WATEROPVANG UIVERING

PROJECTRAPPORT PROJECTRAPPORTBAMBÚ BAMBÚSOCIAL SOCIAL-

119

WATEROPVANG & ZUIVERING INLEIDING

120

icaragua, het land van ‘vulkanen en meren’, heeft een overvloed aan rivieren, grondwater, lagunes en regenval als potentiele waterbronnen. Toch scoort Nicaragua binnen de Latijns-Amerikaanse landen onder het gemiddelde op het gebied van drinkwater en afvalwaterzuivering. Ongeveer 76% van de rurale bevolking heeft geen toegang tot schoon drinkwater, overigens kan het andere deel ook niet rekenen op een constante toevoer van drinkwater. Laatstgenoemde geldt ook voor 93% van de stedelijke bevolking, de bestaande aansluiting garandeert geen constante toevoer van water (zeker in de droge tijd). Bijna de helft van alle huishoudens is niet aangesloten op een (simpel) rioolstelsel. Ook de waterzuiveringsinstallaties hebben niet voldoende kwaliteit en capaciteit om het totale volume te reinigen, wat tot directe grond- en oppervlaktewater verontreiniging leidt door direct afstromen. Voornamelijk het arme deel van de bevolking leidt hieronder en ondervindt gerelateerde gezondheidsproblemen (e.g. diarree). Veel van hen wonen in rurale gebieden in oost Nicaragua (Cariben en Rio San Juan regio). Door verbetering van de huidige situatie kan een grote toename in levenskwaliteit en milieu worden gerealiseerd. Ontbossing is een erg belangrijke oorzaak voor de achteruitgang van het natuurlijk watersysteem. Ontbossing zorgt oa. voor erosie, verminderde grondwatertoevoer en meer afstroming van regenwater. Veel problemen worden ook veroorzaakt door niet functionerend nationaal watermanagement. Hierbij spelen gebrek aan geld, technische capaciteit, fragmentatie en leiderschap binnen de verantwoordelijke instituties een grote rol. Sinds 2007 is er een nationale water wet ingevoerd welke een verbeterd integraal watermanagement beoogt. Ondanks het grote potentieel aan diverse waterbronnen die Nicaragua kent, is de situatie in het afgelopen decennium nauwelijks verbeterd voor de rurale bevolking. Voor El Rama bestaat geen data over de huidige situatie, maar vanuit eigen ervaring is het duidelijk dat dezelfde problemen hier gelden. Drinkwater wordt ofwel gekocht van de gemeentelijke put voor een relatief hoge prijs, of mensen hebben zelf een put geslagen die niet aan richtlijnen voor veiligheid en gezondheid voldoet (e.g te ondiep of niet afgeschermd). De kwaliteit van grondwater is vaak onduidelijk, een nationaal monitoringsprogramma werd in 2008 afgeschaft door een tekort aan budget, Een klein deel van de bevolking in El Rama is aangesloten op een distributienetwerk maar het water is van onduidelijke kwaliteit en ruikt vies. Ook bestaat er geen waterzuiveringsstructuur in El Rama. Enkele huizen(blokken) hebben een

eigen septic tank die eens in de zoveel tijd wordt leeggepomp, maar een gesloten rioolstelsel is niet aanwezig. De streek rondom El Rama is arm en daardoor is het niet te verwachten dat er op korte termijn op grote schaal geïnvesteerd gaat worden in een drinkwater distributienetwerk of waterzuiveringsinstallatie. Decentrale oplossingen en zelfredzaamheid zijn daarom twee belangrijke punten die in acht genomen dienden te worden voor het uiteindelijke watersysteem.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

121

Het meer van nicaragua

5.1

WATEROPVANG & ZUIVERING INTRODUCTIE RWH-SYSTEMEN

122

et watersysteem is gebaseerd op het idee van ‘rooftop rainwater harvesting systemen’ (hierna RWH-systemen), een principe wat veel gebruikt wordt in rurale gebieden waar weinig tot geen toegang is tot stromend water. RWH-systemen worden vaak toegepast wanneer andere bronnen van schoon water niet aanwezig of verder te exploiteren zijn. Ook met weinig financiële middelen biedt een RWH-systeem een goede oplossing. Technieken zijn relatief simpel en kunnen gebouwd worden met veel verschillende materialen, en zijn daardoor toe te passen in veel situaties. Ze moeten echter juist toegepast en onderhouden worden om kwaliteit te waarborgen. Uiteindelijk is er gekozen om een RWH-systeem te gaan bouwen, omdat alternatieve systemen vaak specialistische kennis of uitrusting vragen (e.g. put). Tevens past dit binnen het initiële concept om een duurzamere sociale woningbouw te genereren Het systeem is met goed ontwerp volledig gedreven door zwaartekracht. Er was tevens gelimiteerd budget voor het watersysteem. Gezien de enorme regenval en het relatief korte droge seizoen zijn de omstandigheden in El Rama goed om een stabiele watertoevoer te verzekeren en dus een dergelijk systeem te bouwen. Ook met het oog op sociale woningbouw en eventuele opschaling is dit een makkelijk systeem om zelf te maken, het maakt deze doelgroep zelfredzamer en onafhankelijk van specialistische kennis, grote investeringen of een centrale infrastructuur. Het principe van een RWH-systeem kan als volgt worden uitgelegd. Regenwater wordt opgevangen op een dakoppervlak, via een dakgoot (of andere connector) wordt dit water zo schoon mogelijk geleid naar een opslag. Onderstaand figuur geeft een goede impressie van de verschillende onderdelen en processen binnen het systeem. Regenwater kent in principe de beste kwaliteit van alle mogelijke drinkwaterbronnen, wanneer het echter in contact treedt met een oppervlak kan vervuiling plaatsvinden (meestal organisch materiaal) met als gevolg een verminderde en onzekere kwaliteit. Om een voldoende kwaliteit voor drinkwater te waarborgen, wordt vaak een extra zuiveringsstap toegepast voordat het geconsumeerd wordt, ook kunnen er pre-

filterstappen worden toegevoegd binnen het systeem voordat opslag plaatsvindt om te zorgen dat het water zo zuiver mogelijk wordt opgeslagen (e.g. first-flush systeem of organisch filter in dakgoot). Tijdens opslag vinden zuiverende processen plaats zoals sedimentatie en afsterving van eventuele bacteriën door gebrek aan licht en voedingsstoffen. De opslag van het water is hiermee belangrijk en meestal het duurste aspect van een RWH-systeem. RWH-systemen bestaan er in vele vormen en typen, van erg simpel tot complexer. Het uiteindelijk systeem hangt erg af van de specifieke context, die gevormd wordt door klimaat, gebruiksdoel, budget, beschikbaar materiaal etc. Het uiteindelijke systeem is vooral een resultaat van de beschikbaarheid van materialen en het afstemmingsproces met het ontwerp van het huis. Deze achtergrondinformatie kan verdere specifieke randvoorwaarden, dimensies en handleidingen geven voor de toepassing in een andere context dan het El Rama project. Er wordt dus ook aangeraden deze te lezen wanneer een dergelijk systeem gebouwd zal worden. Het systeem in El Rama was in eerste instantie gebaseerd op de vele literatuur die te vinden is op internet; het uiteindelijke systeem is vooral bepaald door de procesgang. Daarom is een bijlage toegevoegd met nuttige literatuur en websites voor de verschillende onderdelen van een RWH-systeem.

Gezondheidsrisico’s RWH Systemen

De potentiële vervuiling van het water in een RWH-systeem kan in drie groepen worden ingedeeld. Deze risico’s kunnen worden geminimaliseerd door een zorgvuldig ontwerp en constructie.

Organisch materiaal

Deze bron van vervuiling komt voornamelijk voort uit organisch materiaal dat vanuit de lucht op het dak of in de dakgoot geblazen wordt. Denk hierbij aan bladmateriaal, takjes of kleine diertjes. Ook het dak kan een bron van vervuiling zijn wanneer

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

bijvoorbeeld riet, hout of ander natuurlijk materiaal gebruikt wordt. Wanneer bijvoorbeeld een materiaal als lood of bepaalde typen zink gebruikt wordt, kunnen deze ook opgelost worden in de gevallen regen. Het organisch materiaal draagt bacteriën bij zich en kan tijdens opslag een voedingsbodem zijn voor verdere aangroei van bacteriën.

Chemische en fysieke vervuilers

Deze bron van vervuiling komt vanuit opgeloste deeltjes in de regen of bevindt zich in het stof dat op het dak terechtkomt. Zure regen kan ervoor zorgen dat het water een hogere zuurgraad kent dan normaal. Dit is echter voornamelijk in stedelijk gebied een probleem en kan voorkomen worden door opslag in een cement gebaseerde opslagtank (die de PH-waarde weer verhoogt). De regen kan ook opgeloste zware metalen of algemene luchtvervuilers bevatten. Stofdeeltjes die op het dak of in de dakgoot vallen kunnen ook algemene luchtvervuilers, organisch materiaal of zware metalen dragen. Studies laten zien dat de eerste paar mm regen de hoogste concentraties opgeloste deeltjes heeft. Wanneer deze eerste regen wordt weggeleid kan er een reductie van 90% opgeloste stoffen optreden wat het gezondheidsrisico aanzienlijk verlaagt.

Muggenrisico

Het grootste risico van RWH-systemen blijkt het uitbreken van malaria of dengue koorts. Dit risico is grotendeels gerelateerd aan een slechte constructie of onderhoud van zowel de opslagtank als dakgoten, met stilstaand water en organisch materiaal als risoco. Stilstaand water trekt muggen aan en het risico bestaat dat muggeneitjes in de tank of dakgoten het systeem binnenkomen. Wanneer een tank niet goed afgesloten is van lucht en licht, er tevens voldoende voeding (organisch materiaal) aanwezig is kan een larve zich ontwikkelen tot een mug. Laboratorium studies laten zien dat wanneer niet aan de eerder genoemde aspecten wordt voldaan een larve zich niet door de vier ontwikkelingsstadia ontwikkelt. Wanneer een systeem goed gebouwd is met eventuele voorzorgsmaatregelen, blijkt muggen nesteling een klein risico.

123

5.2

WATEROPVANG & ZUIVERING Beschrijving gebouwd RWH-systeem

a deze introductie van RWH-systemen volgt een uitgebreide verslaglegging van het gebouwde systeem bij de voorbeeldwoning in El Rama. Het dak, de dakgoten, filtratie en opslag komen aan bod.

Het Dakoppervlak

Het dak moet aan enkele voorwaarden voldoen. Idealiter wordt er geen organisch dakmateriaal gebruikt wat het risico van potentiele vervuiling met zich draagt. Tevens bestaat er zoiets als een run-off coëfficiënt. Dit geeft het percentage weer van de gevallen regen die ook daadwerkelijk van het dak afstroomt, het is dus in zekere zin een maat voor efficiëntie. Onderstaande tabel geeft een overzicht weer van diverse coefficienten bij verschillende dakmaterialen.

124

Daarnaast moet een dakoppervlak bij voorkeur goed aangesloten zijn op de dakgoten, bij voorkeur is 80% van het totaaloppervlak aangesloten op een dakgoot en kent het oppervlak een helling tussen de 15 en 30 graden. Laatstgenoemde om overshooting van het afstromende water over de dakgoot te voorkomen, dat er onvoldoende versnelling optreedt, zodat er niet teveel water verloren gaat wanneer het hard regent. Ook moet er goed gekeken worden naar de directe omgeving van het dakoppervlak. Wanneer er bomen, wegen of andere potentiele bronnen van (organische) vervuiling aanwezig zijn, moet er wellicht een andere locatie gevonden worden of aanpassingen gemaakt in het systeem.

dak van conventionele zinken platen gemaakt. Dit is vanuit het opzicht van het RWH-systeem de beste optie geweest: naast een grotere run-off coëfficiënt zorgt een metalen dakbedekking ook voor een dusdanige hitte dat potentiele bacteriën sterven.Ook spelen onderhoudsredenen een rol. Het dakoppervlak moet regelmatig gecheckt worden of er geen ophoping van organisch materiaal plaatsvindt.

dakgoten

De wijze waarop men de dakgoten plaatst ten opzichte van het dak en de tank hangt af van het budget, de vorm van het dak en natuurlijk esthetische redenen . Onderstaand figuur geeft enkele praktijkvoorbeelden, hierin wordt onderscheid gemaakt tussen gebouwde (dikke lijn) en geplande constructies (gestippelde lijn) bij een gefaseerde bouw, dakgoten en opslagtanks. Het is een overzicht van mogelijk opties, specifieke condities zijn uiteindelijk bepalend.

In El Rama is gekozen om één zijde van het dak te gebruiken voor wateropvang, er is voldaan aan de maximale helling en 100 procent van deze zijde is aangesloten op een dakgoot. Er is overwogen om een dak van bamboe of groen dak te construeren, echter vanwege de potentiele impact op het opgevangen water is hier van afgezien en een

Type

Run-off coefficient

Galvanised Iron Sheets

>0.9

Tile (glazed)

0.6 - 0.9

Asbestos

0.8 - 0.9

Organic (Thach, Palm)

0.2

run-off coëfficiënt per daktype (Martinson and Thomas 2007).

Enkele voorbeelden plaatsing dakgoot en tank (Martinson and Thomas, 2007)

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Het plaatsen van de dakgoten ten opzichte van de dakrand kent ook enkele dimensies die men in acht dient te nemen, om een zo goed mogelijke afvoer te waarborgen. De Universiteit van Warwick heeft een uitgebreide laboratorium studie gedaan naar invloedrijke aspecten en de ideale dimensies van dakgoten in tropische regio’s (intensieve regenval). De belangrijkste conclusies zijn dat het dakoppervlakte de belangrijkste factor is bij de bepaling van de grootte van de dakgoot. Het blijkt dat U- of trapezoïde-vormige dakgoten het meest efficiënt zijn in transporteren van water, wat overeenkomt met veel standaardmaten. Een tweedelige helling (0,5% hoogteverlies over 2/3 van de lengte en vervolgens 1% hoogteverlies over het laatste stuk dak) van de dakgoot langs de daklengte heeft de grootste drainage capaciteit. De breedte van de dakgoot blijkt een erg belangrijke factor en is gerelateerd aan het oppervlak. Naast deze vier factoren bestaan er nog enkele andere, deze geven een nog specifiekere eis aan de montage van de dakgoot tov. het dakoppervlak. Hiervoor kunt u de uitgebreide studie van Warwick University bestuderen. De onderstaande tabel geeft de verhouding tussen dakoppervlak en aanbevolen breedte van de dakgoot weer:

Voor de dakgoten in het gebouwde systeem is van tevoren uitgezocht wat de juiste dimensies zouden zijn om een zo efficiënt mogelijk transport van regenwater te waarborgen. Uiteindelijk is de dakgoot met respect tot de aanbevolen vorm en helling geplaatst. De overige dimensies zijn echter niet overgenomen doordat de verbinding tot het dak dit niet toeliet. De dakgoot is een stuk hoger opgehangen dan gepland om overshooting aan de overstaande rand te voorkomen. Er zijn standaard dakgoten gebruikt die in veel gevallen over gedimensioneerd zijn en daardoor niet voor waterverlies zorgen, er waren twee types beschikbaar waarvan het U-model voldeed aan bovengenoemde aanbevelingen. De dakgoten zijn uiteindelijke aan de dakliggers gemonteerd met behulp van het bijgeleverde montage systeem. Er bestaan bronnen waarin dakgoten gemaakt worden van natuurlijke materialen (zoals bamboe), deze zijn echter moeilijk te standaardiseren en tevens onderhoudsgevoelig. Daarnaast zijn ze een bron van vervuiling en moeilijk te maken. Het dakgotensysteem moet regelmatig gecheckt worden op het vasthouden van eventueel organisch materiaal, dan moet het schoongemaakt worden. Ook moet er twee keer per jaar gekeken worden of de dakgoot nog goed hangt, bevestigd is aan het dak en er geen lekkages zijn.

Pre-filtratie

aanbevolen breedtes dakgoot in vochtig tropische gebieden (bron: Still and Thomas, 2002)

Daarnaast moet men bij het plaatsen en kiezen van een bepaald ontwerp rekening houden met enkele andere (omgeving)factoren: algemene windrichting en –kracht, daktype (een golvend dak zorgt voor een grotere versnelling van het water), de helling van het dak en de omgeving van het huis (overhangende takken ed.). Voor specifiekere informatie over de rol van iedere factor wordt u verwezen naar de uitgebreide studie van de Warwick University genoemd in de bijlage.

Pre-filtratie kan op alle plaatsen tussen dak en opslag plaatsvinden binnen het RWH-systeem, vaak is niet meer nodig dan het plaatsen van een gaasstructuur met een voldoende fijnheid om organisch materiaal en kleine diertjes niet door te laten. Toepassingen in de dakgoot, in de regenpijp of bij de tankingang zijn de meest bekende strategieën. Hiervoor bestaan verschillende voorbeelden. Er zijn echter enkele zaken van belang bij het beoordelen van een prefilter. Het filter moet de hoge stroom van water aankunnen, 2mm./min. regenval bij een tropische bui resulteert algauw tot zo’n ruim 100 liter water per minuut bij een gemiddeld dakoppervlak (50m2). Hierdoor moet het oppervlak van het filter voldoende zijn, om deze waterstroom door te laten. Het filter moet niet onderhoudsgevoelig zijn, grotendeels self-cleaning, het moet niet te duur zijn en een minimaal waterverlies veroorzaken van de hoofdstroom. Het positioneren van een dergelijk filter heeft voor- en nadelen op verschillende posities. Er kan gedacht worden aan het plaatsen van een filter voordat het water de dakgoot binnenstroomt, dit voorkomt de opbouw van organisch materiaal in de dakgoot en daarmee brandrisico, muggen nesteling en

125

WATEROPVANG & ZUIVERING Beschrijving gebouwd RWH-systeem

de dakgoot hoeft minder vaak schoongemaakt te worden. Dit is wel een dure strategie aangezien er grote oppervlakken bestreken moeten worden. Onderstaande afbeelding geeft een idee hoe een dergelijke strategie ingebouwd kan worden. Een andere optie is om de pre-filter te plaatsen

filter tussen oppervlak en dakgoot (bron: sdraingutters.com)

126

aan het eind van de dakgoot, aan het begin van de regenpijp. Dit kan zo simpel zijn als een gaasstructuur over de ingang van de regenpijp. Een groot nadeel is dat de opbouw van organisch materiaal het nestelen van muggen kan faciliteren. Het is ook een moeilijke plaats om schoon te maken wat het tot een nadeel maakt. In de regenpijp is ook een optie, dit is moeilijk wanneer de tankingang zich dichtbij de dakgoot bevindt. Wanneer er echter ruimte is kan men een filter maken met een groot filteroppervlak wat grote afvoeren aan kan. Het kan tevens gecombineerd worden met een first flush-systeem waarover later meer. Een pre-filter kan ook geplaatst worden bij de ingang van de tank. Dit kan zo simpel als bijvoorbeeld een katoenen doek zijn, daardoor vormt dit een zeer goedkope optie. Er bestaat echter het risico dat de tank daardoor niet volledig gesloten is, waardoor potentiele vervuiling zoals eerder genoemd kan plaatsvinden en wordt daarom afgeraden.

First flush systems

First flush systemen zijn zeer effectief in het verwijderen van opgeloste deeltjes, zoals stof, zware metalen en bijvoorbeeld fecale coliforms (vogelpoep). Doordat de eerste regen die het dakoppervlak raakt wordt weggevangen en niet in de tank terechtkomt worden veel potentiele vervuilers verwijderd uit het systeem. De

hoeveelheid af te voeren water wordt bepaald door hoe vuil het dak is, in de handleiding van Martinson and Thomas (2007) worden richtlijnen gegeven aan de hand van de troebelheid van het opgevangen water. Een vaak gebruikte vuistregel is het afvoeren van de eerste 2 millimeter regen die op het dakoppervlak valt. Het aangesloten dakoppervlakte en de run-off coëfficiënt bepalen het uiteindelijke op te vangen volume. Er zijn vele ontwerpen mogelijk en er bestaan eigenlijk geen gestandaardiseerde ontwerpen, er kan gewerkt worden met lokaal beschikbare materialen die makkelijk aan te sluiten zijn principe van op het pijpensysteem. Er kan ontwikkelde pre-filter echter een keuze gemaakt in regenpijp worden tussen het handmatig en automatische legen van volumevat,-buis, olievat, etc.. In El Rama is uiteindelijk geen first flush systeem geplaatst, dit was in eerste instantie het idee maar is door tijdgebrek niet uitgevoerd. Om daarvoor te compenseren is een nieuw type pre-filter voor in de regenpijp bedacht. Echter door een ongelukkige afstemming tussen het ontwerp van de woning en het watersysteem is deze prefilter ook niet toegepast. Na het baseren en bouwen van de tank op afgestemde dimensies bleek dat er gedurende constructie minder ruimte beschikbaar was dan in eerste instantie gedacht, hierdoor is de filter uiteindelijk ook niet geplaatst. Het ontwikkelde pre-filtersysteem is gebaseerd op stukken normale regenpijp waartussen een gaasje onder een hoek geplaatst worden. Het geheel wordt vastgemaakt met twee slangenklemmen. Het neervallende water kan passeren maar het bladmateriaal, takjes en kleine dieren van het gaas weggewassen. Op internet is geen vergelijkbaar filter te vinden met zo’n simpel en effectief ontwerp, maar tevens goedkoop en makkelijk zelf te maken. Er is naar ons inzien potentie om deze filter verder te toetsen en te optimaliseren. Zie de volgende twee pagina’s voor enkele beelden.

Opslag

De opslag vormt de belangrijkste en tevens het duurste aspect van het RWH-systeem. Er bestaan vele verschillende tanktypen, groottes en materialen, tanks kunnen zowel boven- als

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

Voorbeeld first flush system (Martinson and Thomas, 2007)

ondergronds gebouwd worden. In de context van sociale woningbouw lijkt gebruik voor drinkwater een bovengrondse tank de beste oplossing. Het risico tot vervuiling van het water is veruit het kleinste, ook vanuit kostenoogpunt kan er beter gekozen worden voor een bovengrondse tank. De keuze voor het uiteindelijke type tank is gebaseerd op een recent ontwerp van INBAR uit 2013 (zie de bijlage) voor een tank van zo’n 5000 liter, een hoogte van zo’n anderhalve meter en diameter van twee meter. Het idee is opgepakt uit eerdere experimenten uit de jaren ‘80 om bamboe als goedkopere en duurzamere structuur te gebruiken onder het plastercement. Normaliter gebruikt men ijzeren barillas en/of kippengaas. Eerdere experimenten met deze techniek zijn niet succesvol verlopen doordat het plasterwerk uiteindelijk ging scheuren, de bamboe ging rotten en er vond vochtuitwisseling plaats. Het gegeven ontwerp heeft het ontwerp ge-update; behandeling is nu beter en vochtuitwisseling wordt voorkomen door het insmeren met negrumen. Er staan inmiddels enkele succesvol gebouwde tanks in Ethiopië en Nepal. Het feit dat dit nog een weinig toegepast ontwerp is, het op basis van bamboe is en geen specialistische kennis vereist, maakte het tot een duidelijke keuze voor ons om onze tank op dit type te baseren. De gepubliceerde handleiding is te vinden in de bijlage. Uit onze ervaring blijkt dat het twee mensen ongeveer 3 weken fulltime werk kost om de tank na te bouwen.

De toeen afvoer van de tank

De inlaat van de tank is doorgetrokken tot de bodem van de tank middels een normale 3“ pvc-buis, onderaan zijn twee rechte hoeken in een U-bocht gelijmd zodat het water op 0,15 meter boven de bodem omhoog wordt gespuid bij zware regenval en het bezinksel op de bodem niet wordt verstoord. Het sedimentatieproces in de tank wordt hierdoor niet verstoord. Het nieuwe water komt onderaan de tank binnen en stijgt door de lichte temperatuurgradiënt. Potentiele bacteriën sterven binnen de eerste dagen in de tank door afwezigheid van zuurstof en voedingsstoffen. Het water aan de bovenkant van de tank bevat daardoor het minste sediment en bacteriën en is het schoonste. Om ten alle tijden het schoonste water te verkrijgen is er in eerste instantie een aansluiting gemaakt waarbij een flexibele slang wordt vastgemaakt aan een dobber (op ongeveer 15 cm. afstand), zodat de slang altijd met het actuele waterniveau meebeweegt en ten alle tijde het schoonste water naar de woning wordt afgevoerd. In ons geval bleek de slang nog niet juist te drijven en lucht aan te zuigen (waarschijnlijk niet flexibel genoeg), Hiermee kan verder geëxperimenteerd worden. Er is daarom gekozen voor een normale uitlaat vanaf de bodem van de tank. De uitlaat van de tank komt het huis binnen in de keuken en is daar direct aangesloten op de tank middels een 1” aansluiting, vlak voor de pomp is via een T-stuk een verticale buis met kunststof kogelkraan aangesloten op een stuk van ± 0,5m met een trechter (afgesneden petfles) voor het vullen van de standleiding. De pomp is van merk Truper met 1/2HP kracht, de

127

WATEROPVANG & ZUIVERING

128

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

129

ontwikkelde pre-filter in regenpijp

WATEROPVANG & ZUIVERING Beschrijving gebouwd RWH-systeem

pomp is niet zelfaanzuigend en heeft een geringe maximale opvoerhoogte (± 2m). De pomp is direct aangesloten op een plastic voorraadvat (±200L). Onderaan het voorraadvat is een horizontale buis 1/2” bevestigd op ±50mm boven de bodem met een kogelkraan als hoofdafsluiter van het watersysteem De overstort van de tank is helemaal bovenaan de wand van de tank geplaatst, hiervoor is een 3” pvc buis gebruikt. De overstortpijp is doorgetrokken tot onder de grond. Langs de achterdeur loopt een 3” buis via een gegraven goot in de tuin naar de velden onderaan de kavel. Deze overstort is gekoppeld aan het grijs-waterfilter, in geval van een te grote belasting van dit filter wordt het teveel aan grijswater weggespoeld uit het huis naar de velden via de overstort leiding van de tank. De regentijd zal zorgen voor een grotere belasting van het grijswaterfilter, tegelijkertijd zullen de grootste watervolumes overgestort worden, wat potentiele problemen verkleind.

Plot vervolgens in kubieke meters de constant watervraag en de hoeveelheid maandelijks opgevangen neerslag.

Vervolgens kan men zien dat oktober de eerste maand is dat de vraag gelijk is aan het aanbod, we kunnen daarom voor het gemak aannemen dat de tank in september leeg is (dan wel voor onderhoud).

Volumebepaling 130

Het bepalen van het tankvolume kan op verschillende manieren gebeuren. Er zijn enkele simpele manieren die hier kort beschreven zullen worden. Één nadeel is echter dat je voor enkele manieren ook neerslagdata nodig hebt die niet bestaan voor El Rama of haar regio. Het is mogelijk om aan de hand van de watervraag het tankvolume te bepalen. De simpelste manier is gebaseerd op de watervraag per dag en de lengte van de langste droge periode, dit levert een minimaal opslagvolume op, volgens: 20 liter p/d. x aantal personen gezin x langste droge periode in dagen=minimale opslag in liters. Het tankvolume kan ook bepaald worden aan de hand van het aanbod van water. Hier is echter wel een goed gedocumenteerd neerslagoverzicht per jaar voor nodig. Versimpeld komt het op het volgende neer: zoals in onderstaande tabel. Een report van practical action is gebruikt, dit is ook terug te vinden in de bijlage. Maak een overzicht van totale vraag en aanbod.

De volgende stap is om vanaf oktober te beginnen en zowel vraag als aanbod cumulatief te verwerken in een grafiek. In bovenstaand voorbeeld wordt het grootste verschil tussen beide grafieken bereikt in de maand april, dit verschil staat gelijk aan het minimale tankvolume om de volledige droge tijd door te komen. In dit geval is dat iets meer dan 50 kubieke meter, wat een erg grote tank is. Er zijn op internet ook enkele modellen beschikbaar om snel het tankvolume te bepalen, vaak is hier echter ook neerslagdata voor nodig. De Warwick University heeft een tool op internet ontwikkeld om snel het minimale tankvolume te

Demand

supply

number of staff: 6

roof area: 190m2

staff consumption: 25 lpcd

runoff coefficient: 0.9 (new corrugated GI roof)

patients: 30

Average annual rainfall: 1056 mm per year

patient consumption: 10 lpcd

daily available water (assuming all is collected) :

total daily demand: 450 litres

(190 x 1056 x 0,9)/365 =494,7 litres

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

bepalen aan de hand van de gekozen prestatie van de tank, deze is te vinden op: www.eng.warwick.ac.uk/dtu/rwh/model Ook belangrijk te melden is dat er afnamestrategie toegepast kan worden; een tank kan kleiner ontworpen worden wanneer de watervraag zich aanpast aan de staat van het tankvolume op dat moment. Bij 1/3 van het tankvolume schakelt men naar 75% van het gemiddelde watergebruik, tussen 1/3 en 2/3 is dit 100% en wanneer de tank 2/3 tot volledig gevuld is kan er bijvoorbeeld 10 a 15% meer gebruikt worden dan normaal. Voor een verdere uitleg van een dergelijke strategie zie Martinson and Thomas (2007). In de bijlage zijn enkele nuttige publicaties te vinden rondom RWH-systemen, ook met nog verdere toelichting over het bepalen van het tankvolume. Er is met informatie uit de RWH-systemen handleiding van Martinson and Thomas (2007) een simpel model in Excel gebouwd waarin nog enkele andere variabelen aangepast konden worden om het minimaal vereiste volume te berekenen. Door gebrek aan bertrouwbare neerslagdata is de volumebepaling van de tank uiteindelijk echter gebaseerd op een veel simpelere primaire waterbehoefte voor een familie. Dit wil zeggen 20 liter per persoon per dag voor drinkwater, voedsel- en basis hygiĂŤne (gelijk aan WHO-standaarden). Er is aangenomen dat de langste droge tijd anderhalve maand aaneen is (waarschijnlijk overschat), wat de beschreven INBAR tank van 5000 liter tot een legitieme keuze maakt. Reden hiervoor is ook dat het lange tijd onduidelijk gedurend het project was wat de gebruiksfunctie van het gebouw zou worden (aantal personen, frequentie, etc.) Er heeft onvoldoende overleg plaatsgevonden over de precieze watervragende functies in het huis, hiermee was de precieze watervraag niet te bepalen toen de constructie moest beginnen. Primair doel van het systeem is uiteindelijk geworden om te voorzien in een primaire waterbehoefte gedurende het hele jaar, dus ook tijdens de droge tijd. Het beschreven tankontwerp van INBAR voldoet hier zeer waarschijnlijk aan is daarmee volledig gevolgd.

131

5.3

WATEROPVANG & ZUIVERING Stappenplan

innen het bestaand ontwerp zijn enkele niet beschreven stappen geïdentificeerd. Er volgt een versimpeld stappenplan waarin de belangrijkste stappen, onze bevindingen en aanpassingen van het bestaande ontwerp worden weergegeven m.b.v. foto’s, voor een uitgebreide constructiebeschrijving kan de INBAR handleiding geraadpleegd worden. Tevens volgt er een lijst van de belangrijkste benodigdheden.

benodigdheden •

• • •

132

• • • • • • • • • • • •

10 kolommen behandelde bamboe, in ons geval 6 dendrocalamus asper voor de tankwanden en 4 van Gigantocloa voor het dome frame en de strips. 5 Metalen hoop stress ringen Ijzerdraad Cement voor fundering en plastering (ongeveer 20 zakken a 40 kg.) Zand (1.5 m3) Partij grote (ronde rivier) stenen Barillas (ongeveer 12 meter) Spijkertjes 50xBouten en moeren Negrumen of ander olie residu Kippengaas Standaard pvc-materiaal voor inlaat en overstort. RVS buismateriaal (3.5 meter lengte, 1.5 duim diameter). Basis gereedschap (hamer, beitel, zaag, etc.) Nietpistool Pleistergereedschap (troffel, spaan, emmer, schep, etc.)

Splijten van bamboe

bamboe strips

de vier metalen hoop stress ringen vasthouden door het gebruik van ijzerdraad. De metalen ringen die wij gekozen hebben zijn gemaakt van vijf ijzeren strips, ongeveer twee duim breed, die zijn verbonden en vastgezet door een bout. In eerste instantie is er geprobeerd om de ijzerstrips aan elkaar te lassen, deze werden

HET PROCES

Men start met het voorbereiden van de esterilla en de bamboestrips voor de constructie van de wanden, denk hierbij aan het gebruiken van bamboe met een wanddikte van 15 mm. In onze uitvoering hebben we dit als vrij dik ervaren zowel voor esterilla als de strips, dus liever nog een stuk dunner waarmee het later aan te brengen plasterwerk verminderd kan worden. Voor de bamboestrips is het belangrijk dat de buigzaamheid zo groot mogelijk is. Er kan gewoon een simpele beitel en hamer gebruikt worden om esterilla en bamboestrips te maken, wij hebben ook machettes gebruikt om de nodes te verwijderen. Er zijn ongeveer 35 stukken nodig van 2 meter lang. Hiervoor heb je ongeveer 6 flinke bamboes nodig. De bamboestrips voor de constructie van de tankwand komen uit op in totaal 16; deze moeten ongeveer 6.5 meter lang zijn en niet breder dan één duim. Het hulpframe voor de opbouw van de wandstructuur wordt opgebouwd m.b.v. 10 stukken (hulp) bamboe die

de metalen strip is vastgezet met een bout

echter verre van een mooie cirkel en daardoor ongeschikt. Bij het neerzetten van het frame is het zeer belangrijk dat dit nauwkeurig gebeurt, zoveel mogelijk waterpas en met rekeninghoudend met de toekomstige diameter van de tank. Dit voorkomt volumeverlies door een kleinere diameter en een eventuele scheve basis van de tank. Zoek daarom een stuk grond wat zoveel mogelijk recht is en waar de grond niet te hard is. Het initiële plan was om het ontwerp te vergroten in volume door een grotere hoogte te nemen (krachtenverdeling in de tank is optimaal wanneer diameter gelijks taat aan hoogte). Wij kozen daarom voor een hoogte van 2 meter

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

en de voorgeschreven diameter (2 meter). Dit heeft uiteindelijk niet tot een volumeverhoging geleid doordat de diameter kleiner uitviel en de tankuitlaat lager geplaatst werd dan verwacht. Het uiteindelijke volume is zo’n 4.5 m3, wat nog steeds een voldoende hoeveelheid is om de primaire waterbehoefte te dekken. Het plaatsen van de stukken tijdelijke

weerzijden van het wandstuk. Het is belangrijk om ongeveer in het midden van de bamboestrip te beginnen en dan naar weerszijden te werken. Wanneer de helft van de tank afgerond is, is het verstandig een ladder te gebruiken om in en uit de tank te bewegen gedurende de opbouw van het tweede deel van de tank. Uiteindelijk moet iedere metalen ring aan een bamboestrip verbonden worden over de gehele tankwand. Waar de bamboestrips bij elkaar komen worden deze aan elkaar bevestigd om de cirkel te sluiten. In de INBAR handleiding wordt een nietpistool gebruikt, het onze bleek niet sterk genoeg dus wij hebben alles vervangen voor kleine spijkers. Het gebruiken van een sterk nietpistool (wellicht op luchtdruk) is aan te raden; dit zal het proces aanzienlijk versnellen. De onderstaande foto’s geven een goede impressie hoe de beschreven stappen eruit zien. Wanneer de gehele tankwand geplaatst en

Het hulpframe voor de opbouw van de wandstructuur

hulpbamboe hebben wij gedaan door middel van stukken barillas die vervolgens verbonden worden met de stukken bamboe. Wanneer een zachte ondergrond wordt gekozen is dit niet nodig en kan de hele bamboe gewoon de grond in. De metalen ringen zijn op ongeveer 50 cm afstand van elkaar geplaatst, de eerste ring beginnende op de grond en de laatste op 150 cm. Ook deze moeten zoveel mogelijk waterpas geplaatst worden voor een betere krachtopvang. De opbouw van de wanden gebeurt door het strak

133

het plaatsen van esterilla in het frame

Varillas (staven wapeningsijzer) die in de grond zijn gestoken

plaatsen van de esterilla tegen de metalen ringen; de wandstukken worden ‘gesandwicht’ tussen de metalen ring en een bamboestrip. De metalen ring en de bamboestrip worden strak tegen elkaar getrokken door middel van ijzerdraad aan

bamboe strips rondom het frame plaatsen

WATEROPVANG & ZUIVERING Stappenplan

de strips zijn compleet door de structuur heen gebout

de hoofdstructuur van het vat

134

bevestigd is, worden de bamboestrips bevestigd aan de wandstukken. Zo wordt de structuur een op zichzelf staande structuur en kunnen de hulpstukken verwijderd worden. Nu moeten er extra bamboestrips geplaatst worden boven en onder de aan elkaar bevestigde metalen ringen en bamboestrips, dit gebeurt zowel aan de binnenals de buitenkant. Wederom hebben wij hier spijkers voor gebruikt. De bamboestrips worden aan het eind van de cirkel waar ze overlappen vastgemaakt met een bout; er wordt voor ieder geplaatste bamboestrip ĂŠĂŠn bout gebruikt. Het is belangrijk dat er een verschillend startpunt is tussen de binnenste en buitenste bamboestrip zodat er een gelijkmatige krachtenverdeling ontstaat over de verbonden bamboestrips. Deze bout steekt door zowel de binnenste als de buitenste bamboestrip. Het bleek uiteindelijk moeilijk om de laatstgenoemde bamboestrips goed om te buigen, enkele zaten dicht tegen breken aan. Het onderdompelen van de strips kan voor extra buigzaamheid zorgen, ook het gebruiken van bamboekolommen met een lagere wanddikte zorgt voor een grotere buigzaamheid. Wanneer alle bamboestrips geplaatst zijn is de tankwand af. Uiteindelijk moet de tankwand zo compact mogelijk zijn met zo min mogelijk open ruimte tussen de wandstukken. Als laatste kunnen de uitstekende bouten worden afgezaagd. Dit om de structuur zo sterk mogelijk te maken, tevens zorgt het dat een dunnere pleisterlaag gebruikt kan

worden. Het bleek uiteindelijk erg belangrijk dat de basis van de tank waterpas is vanaf het begin, dit was bij ons niet helemaal het geval en heeft doorgewerkt in de uiteindelijke positionering van de tank op zijn fundering (de tank staat niet helemaal recht). Ook is het erg belangrijk dat de metalen ringen goed gepositioneerd worden. Er is in onze tank een uitstulping ontstaan die er niet meer uit te halen viel (dit is potentieel de zwakke plek van de tank). Vervolgens zijn we gestart met het construeren van het dome dak. Hiervoor hebben we de overige bamboestrips en ijzerdraad gebruikt. Het is erg belangrijk dat deze bamboestrips niet te breed en dik zijn, ze mogen echt een stuk kleiner zijn dan de hiervoor genoemde strips maar dit vindt men uit in praktijk. Het is mogelijk om een geometrisch model te maken wat de lengtes van de benodigde strips berekent, de praktijk wijst uit dat het eerder een kwestie is van passen en meten op het moment zelf. Er zijn twee zaken die belangrijk zijn wanneer aan het dak gewerkt wordt. Een hoogte van 30 cm. en een grid spacing van maximaal 15x15 cm. zijn belangrijk. In de eerder genoemde handleiding worden weinig aanwijzingen gegeven hoe dit het beste aan te pakken. Wij hebben enkele aanpassingen moeten doen om het passend te krijgen. Bij het plaatsen van de strips is het belangrijk om allereerst een kruis te vormen mbv. twee bamboestrips, precies in het midden van de tank. De eerste helft volgt en wordt zo strak en goed mogelijk verbonden aan de tankwand, zodat de andere helft van de strips hier eenvoudig bovenop geplaatst/ bevestigd kan worden. Om een goede grid spacing te krijgen hebben we een voorbeeld grid met touw gespannen over de tankwand, dit gaf een goede indicatie van de toekomstige positionering van de strips. Wij hebben de strips op hun plaats gehouden door tijdelijke spijkertjes in de tankwand te slaan, hieraan zijn de strips bevestigd door middel van ijzerdraad wat het geheel op zijn plaats houdt. Wij hebben de tweede helft van het dome dak twee keer zoveel stroken gebruikt wat voor een uiteindelijke grid spacing van 7,5x10 cm gezorgd heeft met behulp van ijzerdraad. Dit met het oog op het plasteren van het dak en het mogelijk doorvallen van het plastermateriaal. Ieder kruis wat de eerste en tweede helft van de stroken maken, wordt aan elkaar verbonden door middel van ijzerdraad. Zo ontstaat een sterk dak dat met gemak twee mensen kan houden. Vervolgens kan een uitsparing gezaagd worden voor het toekomstig luik, wij adviseren een minimale afmeting van 55x55cm. (om een gemiddeld persoon toe te laten). Deze uitsparing kan gestructureerd worden met 4 bamboestripjes,

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

hieraan kan het toekomstig luik bevestigd worden. Het blijkt in praktijk een heel precies werkje, hoe meer tijd je hiervoor neemt hoe beter en sterker je dome dak wordt. Onze tank had een niet perfect dome dak maar bleek sterk genoeg.

bevestiging aan de hoofdstructuur

Start van het dome dak de voltooide structuur van het dak

135

ingesmeerd met negrumen Verbinden van de strips met ijzerdraad

het touwgrid

Vervolgens kan de tank worden ingesmeerd met negrumen of een ander olieresidu (mogelijk kan er nagedacht worden over een eventueel natuurlijk en duurzamer alternatief), dit is om vochtuitwisseling tussen cement en bamboe te voorkomen tijdens het droogproces of klimaatverandering (het gaat potentieel scheuren of breken tegen). Deze laag wordt bedekt met zand om een grof oppervlak te creĂŤren wat het cement goed doet hechten. De gehele tank wordt ingepakt in kippengaas om een structuur te bieden voor het pleisterwerk, dit wordt zo strak mogelijk bevestigd met nietjes (hiervoor bleek het nietpistool wel geschikt). Voor het dak hebben wij plastic gaas met een kleinere structuur gebruikt om te voorkomen dat het pleistermateriaal bij het aanbrengen niet wilde hechten. De tank is nu klaar voor transport.

WATEROPVANG & ZUIVERING Stappenplan

136

Ter voorbereiding van de funderingen moeten twee drain buizen gemaakt worden, wij hebben twee duim dikke buizen gebruikt om een voldoende afvoercapaciteit te waarborgen. De buizen moeten omgebogen worden zodat het water vanuit de tank afgevoerd kan worden naar buiten de tank. Het is belangrijk dat de buizen een verschil in lengte hebben van het omgebogen stuk. De langere (in ons geval ongeveer 25 cm.) is de standaard uitlaat, de andere buis is ongeveer even lang, alleen is hierbij het omgebogen stuk zo’n 15 cm. De kortere buis moet uiteindelijk op hetzelfde niveau geplaatst worden van de tankbodem om eenmaal per jaar de tank volledig te kunnen legen voor onderhoud. De lange zijde van de buis is afhankelijk van het systeem buiten de tank, waar wilt men de aansluiting hebben? In ons geval waren de buizen zo’n anderhalve meter lang en kwamen uit in een afgegraven uitsparing waar de natte cel op aangesloten zou worden. De fundering van de tank moet een groter oppervlakte hebben dan de tank (+20-25 cm). Men graaft een gat van ongeveer 25-30 centimeter diep met de juiste diameter, denk ook aan de eventuele uitsparing buiten de tank voor ofwel de kranen ofwel de aansluitingen naar een potentieel natte cel. Deze vult men voor 2/3 op met grote stenen. Vervolgens plaatst men de twee omgebuigde buizen, één precies vanuit het midden van de tank de andere full-drain pijp 10 cm. ernaast. Er moet een bewapeningsmatje worden neergelegd waarvan de buitenste randen zo’n 15 cm. boven het grondoppervlak uitkomen zodat de tankwanden hieraan bevestigd kunnen worden. Het is dus de bedoeling dat het gemaakte betonmatje overeenkomt met de uiteindelijke diameter van de tank. Het betonmatje en buizen worden verder vastgezet met kleinere stenen voordat begonnen kan worden met beton storten. Dek voor het storten van beton de buisgangen af met bijvoorbeeld een stuk plastic. In ons geval is er gebruik gemaakt van een houten formaletta om de juiste vorm te realiseren, wanneer een goed gat gegraven wordt is dit niet nodig. Uiteraard moet de fundering zo waterpas mogelijk zijn, dit bleek bij ons uiteindelijk niet helemaal het geval. Er is bij het storten van beton met een standaard betonmengsel gewerkt (4-2-1). Er is vervolgens minimaal één dag gewacht met het plaatsen van de tank op locatie en het overgaan tot plasteren. Bij het plaatsen van de tank moet deze zo waterpas mogelijk zijn, de tankwanden worden aan de uitstekende barillas bevestigd mbv. Ijzerdraad. In El Rama zijn er uiteindelijk vier lagen plaster aangebracht, zowel binnen als aan de buitenkant. Vervolgens is er een nog een fijnere laag aangebracht om het waterdicht te maken.

hoofdstructuur insmeren met negrumen

klaar voor transport

transport

gat voor fundament van keien

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Dit kan wanneer de uiteindelijke wanddikte van de bamboestructuur afneemt minder worden, belangrijk is dat er gestreefd moet worden naar een uiteindelijke totale wanddikte van 5 centimeter na afloop van plastering.

de drainage buizen

de buizen leiden naar de uitsparing

aangebracht gaas over de structuur

Bij het plasteren zijn we op dag één aan de buitenkant begonnen met het aanbrengen van de eerste laag en een schuin opstaande rand tussen fundering en tank. De tweede dag is ook een opstaand randje tussen fundering en tankwand gesmeerd. De eerste vier lagen zijn allemaal aangebracht met een mengsel wat rondom het standaard pleistermengsel (3-2-1) hangt , het gaat enigszins op gevoel. Het pleisterwerk moet in ieder geval goed hechten, is het te vochtig dan zal het er ‘afstromen’, is het te droog dan is het zeer waarschijnlijk te zwaar en niet plakkerig. Het plasteren van de eerste 2 a 3 lagen gebeurd dmv. het smijten van het mengsel op de wandstructuur. Er wordt een troffel gebruikt en met een soepele en snelle polsbeweging wordt het mengsel van dichtbij op de wand gegooid. Dit is een techniek die enige oefening nodig heeft, maar is de snelste manier om snel een gelijkmatige laag te krijgen op een wand met ongelijke dikte. Wij hebben een man met ervaring gehad binnen het project, dit is zeer aan te raden. Er wordt per dag afgewisseld tussen binnen- en buitenkant zodat de andere laag kan drogen. Wanneer na de eerste lagen (2 a 3) er een gelijkmatige structuur is aangebracht en er geen grote oneffenheden meer zijn kunnen de overige lagen ‘dichtgesmeerd’ worden met een spaan. Het is belangrijk dat de hier opvolgende lagen zeer gelijkmatig verdeeld worden. Tussen iedere laag moet de tank altijd goed natgehouden worden om het ontstaan van scheuren tijdens drogen tegen te gaan. Na het pleisteren van de wanden kan er overgegaan worden op het dome dak. Voordat er kan worden overgegaan op pleisteren moet er eerst een inflow en overstort pijp worden aangebracht. Hiervoor kan het beste een standaardmaat pvc-buis gebruikt worden met het oog op een voldoende capaciteit en makkelijke aansluiting op de rest van het systeem. De inflowpijp kan ergens in het dak geplaatst worden, de overstortpijp vlak onder de wand. Naast de twee pijpen moet het luik bevestigd worden, in ons geval een simpel metalen frame (een vierkant van simpele t-profielen) met opstaande randjes om het plastermateriaal tegen te houden van de uitsparing. Vervolgens volgt dezelfde procedure als voor de tankwanden. Beiden worden ook goed afgestopt met plastic. De laatste fijnere laag (4-2-1) voor de gehele tank wordt ook dmv. een spaan aangesmeerd. De gehele procedure duurt

137

WATEROPVANG & ZUIVERING Stappenplan

ongeveer anderhalf tot twee weken, afhankelijk van de weersomstandigheden. In eerste instantie is er een te kleine overstortpijp geplaatst met een te kleine afvoercapaciteit, die moest nadat de hele procedure plaatsgevonden had alsnog geplaatst worden. Het is dus belangrijk om een voldoende grote pijp te plaatsen. Er is een deksel gemaakt van een normaal betonmengsel dat over de uitsparing heen geschoven kan worden en zo de tank goed afdekt tegen muggen, organisch materiaal en stof. De tank moet regelmatig gecheckt worden op scheuren en barsten, zeker gedurende de droge tijd. Potentiele scheuren kunnen gerepareerd worden door het aanbrengen van een extra plasterlaag met eventueel toevoeging van plaster bond (een waterdichte coating). Daarnaast moet de tank ĂŠĂŠnmaal per jaar schoongemaakt worden, bij voorkeur aan het einde van het droge seizoen wanneer het niveau in de tank op zijn laagst is. De full drain pijp kan opengezet worden, wat ook organisch restmateriaal van de bodem wegspoelt. Vervolgens kan de tank met een lichte chlooroplossing afgesopt worden.

aanbrengen van het gaas

stuccen van de structuur

Nafiltering 138

Voor de nafiltering van het water tot drinkwater is een standaard biosand filter gebruikt. Dit is de meest effectieve en goedkope manier om water tot een drinkbare kwaliteit te zuiveren. Er bestaan ook nog andere opties als SODIS, chloreren of koken, maar allen zijn meer onzeker en complexer dan het simpele principe van de biosandfilter. Door een verbintenis met Blue Energy Group in Bluefields hebben wij de beschikking gehad over het benodigd materiaal en zijn er voor zowel voor de gemeenschap als voor de modelwoning biosandfilters gebouwd.

stuccen van de binnenkant

vochtig houden van het beton

de tweede laag aanbrengen

binnenkant afwerken

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

139

de voltooide tank met deksel, invoer, uitvoer en pomp

WATEROPVANG & ZUIVERING

140

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

141

142

EDUCATIE

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

143

EDUCATIE

INLEIDING

et delen van kennis en kunde is het eerste principe van Shortsighted Architecture van het project BAMBÚ SOCIAL. Met dit principe willen wij één van de twee hoofddoelstelling uit het projectplan verwezenlijken, namelijk de opbouw van capaciteiten onder studenten en lokale ambachtslieden. In dit hoofdstuk verkrijgt u inzicht in het proces van het behalen van deze doelstelling. Ten eerste zal een introductie informatie verschaffen over het verzamelen en documenteren van kennis. Daarna zal worden ingegaan op de cursus ‘Construcción Sostenible’ die Shortsighted Architecture heeft opgezet en gegeven in samenwerking met de lokale universiteit Bluefields Indian and Caribean University (BICU). Hierin komt naar voren welke capaciteiten de studenten van deze cursus op welke manier hebben kunnen opbouwen. Naast de cursus heeft Shortsighted Architecture ook workshops en presentaties gegeven ter bevordering van het gebruik van bamboe en om het imago van bamboe te verbeteren. Hiervan zal een overzicht worden gegeven.

Water

DUURZAAMHEID

‘‘In deze fase zijn de deliverables meer diensten en kennis voor de studenten, lokale ambachtslieden en onszelf i.p.v. tastbare producten: • Een diploma in duurzaam bouwen • Duurzame bouwvermogens • Kennis over duurzaamheid en waterzuivering’’

Bamboe

Bamboe als constructiemateriaal, om een duurzamer, goedkoper en natuurlijker alternatief te geven voor de gangbare constructiemethoden. In de bijlage ‘Un manual de construcción sostenible con bambú’ (hierna genoemd: handleiding) is dit tot in details met illustraties beschreven. Tevens kunt u in het hoofdstuk bouwen ontwerp proces en in de uitleg van de lessen in dit hoofdstuk hier meer informatie over vinden.

Introductie van (het belang) van duurzamheid als concept, zoals gedefinieerd door Brundtland (1987),: “een ontwikkeling die tegemoetkomt aan de noden van het heden, zonder de mogelijkheden van toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien in het gedrang te brengen”. Basis van duurzame ontwerpprincipes, zoals het rekening houden met de omgeving, de natuurlijke omstandigheden, materialen en circulaire systemen. Deze kennis is zowel als theoretische bas is als in praktijkvoorbeelden overgebracht. De praktijkvoorbeelden bestaan onder andere uit: • Het gebruik en de methode van het gebruik van een natuurlijk en lokaal constructiemateriaal; bamboe. • Het aanleggen van een tuin volgens de principes van permacultuur. • Het geven van workshops over hygiëne en het maken en onderhouden van natuurlijke waterfilters.

Deliverables educatiefase (projectplan Shortsighted el rama, 2013)

Zoals eerder vermeld, heeft BAMBÚ SOCIAL als voornaamste doel om kennis te verspreiden. Om dit doel te bereiken, was het opleiden van mensen essentieel. Aan de ene kant wilden we de mensen in El Rama confronteren met onze ideologie over duurzaamheid, namelijk het gebruik van lokale middelen en onafhankelijkheid van gecentraliseerde systemen. Aan de andere kant was er een streven om deze ideologieën in de praktijk te brengen, en theoretische en empirische kennis te delen over:

Zoals in het hoofdstuk ‘water’ is vermeld, heeft El Rama problemen met verontreinigd drinkwater, waarbij de allerarmsten de meeste problemen ondervinden. Het was ons doel om voorlichting te geven over het maken van betaalbare lowtech water filters en water tanks, die lokaal geproduceerd kunnen worden met toegankelijke materialen. Hiervoor is een samenwerking aangegaan met de stichting Blue Energy. ‘‘Blue Energy delivers energy, water, and sanitation to some of the world’s most isolated, marginalized communities, providing a foundation for health, education, and economic opportunity within the context of a changing climate.’’ (www. blueenergygroup.org)

Constructie over het algemeen

Een van de belangrijkste producten van het project was het modelhuis. Om dit huis te maken moesten wij als team leren hoe het is om in Nicaragua te bouwen met de lokale omstandigheden, en deze kennis weer over te brengen op anderen.

144

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

In dit hoofdstuk vind u ten eerste informatie over het proces van verzamelen en verwerken van kennis in 6.1. Daarna kunt u lezen over de cursus ‘Construcción sostenible’, waarbij de opzet van de cursus wordt besproken en per les een samenvatting wordt gegeven, ondersteund met beeldmateriaal. Op het eind vindt u een reflectie op de cursus, met de meest positieve en mogelijke verbeterpunten. In 6.3 wordt de cursus ‘Artesanias’ beschreven. Een cursus opgezet door de gemeente El Rama met de hulp van BAMBÚ SOCIAL. De gemeente beoogt hiermee van een groep mensen te ondersteunen uit een kleine en arme gemeenschap in El Recreo, een naastgelegen gemeenschap. Aan het eind van het hoofdstuk, in 6.4 zullen de workshop en presentatie die ten behoeve van het onderwerp educatie zijn gegeven kort worden toegelicht.

145

*Creative Commons ontwikkeld, steunt en managed legale en technische infrastructuren die de digitale creativiteit delen en innovatie maximaliseert. www.creativecommons.org/ ** Zie bijlage 1: Manual Vivienda Social

6.1

VERGAREN KENNIS

m kennis en kunde te kunnen delen, is deze eerst verzameld, geanalyseerd en omgezet naar een format dat toegankelijk is voor zowel de studenten als andere betrokken. Het verzamelen van de benodigde specifieke kennis over onder andere bamboe, water opvangen zuiveringssystemen, lokale constructieeisen en -methoden en projectmanagement is verricht door middel van literatuur onderzoek, interviews met experts en eigen ervaring opgedaan uit experimenten.

146

Literatuur onderzoek

Tijdens de voorbereidingsfase van maart 2013 tot februari 2014 en tijdens het uitvoeren van het project BAMBÚ SOCIAL project in El Rama van februari 2014 tot augustus 2014, heeft het team van Shorsighted Architecture een onderzoek verricht met behulp van diverse literatuur, artikelen en webpaginas. De complete lijst staat in de literatuurlijst weergegeven. Deze bronnen zijn de basis geweest voor het samenstellen van het lesmateriaal voor de cursus “Construcción Sostenible’, voor het ontwikkelen van de modelwoning en voor het proces van het selecteren, kappen, behandelen en drogen van bamboe, zoals beschreven in de bijgevoegde handleiding. De belangrijkste literatuur en organisaties voor het project zijn geweest: Literauur: De Boer, D. & Groth, M. (2008). Bamboo Building Essentials. The eleven basis principles Dunkelberg, K. (1992) Bamboo as a building material, in: IL31 Bambus, Karl Krämer Verlag, Stuttgart. Lopez, O. H. (2003). Bamboo: The gift of the gods: O. Hidalgo-Lopez. Minke, G. (2012). Building with Bamboo: Design and Technology of a Sustainable Architecture. Walter de Gruyter. Moran Ubidia, J. A. (2003). Preservación del bambú en américa latina. Mediante métodos tradicionales: INBAR

Organisaties & websites: INBAR. www.inbar.int BLUE ENERGY. www.blueenergygroup.org TIBA ROSE. www.tibarose.com PINDORAMA. www.pindorama.org www.bambus-conbam.de www.bamboocentral.org www.guaduabamboo.com

Interviews experts

Naast het literatuuronderzoek is onderzoek verricht door middel van interviews met experts in hun vakgebied. Een overzicht hiervan is te vinden in de tabel hiernaast. Deze interviews hebben een beter begrip gegeven omtrent het bouwen met bamboe in ontwikkelingslanden. Specifieke ervaringen over het behandelen van bamboe, het verkrijgen van materialen, het maken van bamboe verbindingen hebben gezorgd voor een meer realistische kijk op het project en aanknopingspunten gegeven voor het oplossen van specifieke uitdagingen, zoals de methode van behandelen voor bamboe. De methoden waarmee geëxperimenteerd zijn en die uiteindelijk zijn gebruikt is terug te vinden in de bijgevoegde handleiding en het hoofdstuk bouwen ontwerp proces. Naast de interviews met experts in hun vakgebied zijn er ook voorbereidende interviews afgenomen met organisaties die ervaring hebben met het ondernemen van projecten in ontwikkelingslanden. Daarnaast is er begeleidig geweest tijdens de voorbereiding van het project van september 2013 tot aan november 2013, vanuit de Minor ‘International Entrepreneurship & Development’ vanuit de faculteit TBM aan de TU Delft. Deze minor richt zich op de ontwikkeling van ondernemerschap in ontwikkelingslanden en biedt normaliter de kans aan studenten om een periode van 2 maanden stage te lopen bij een bedrijf in een ontwikkelingsland. De belangrijkste interviews en begeleidingen zijn hiervan zijn onderaan in de tabel hiernaast weergegeven (Datum: Voorb.)

Van Lengen, J. (2002). Manual del arquitecto descalzo. Editorial Pax México. Adhikary, N., Ervin, B., Nelson, K., Dahagama, A., Piya, S., Frith, O. (2013). Transporting, storing and filtering water using local resources: A design manual. INBAR, ABARI & SWALLOW Links. v.l.n.r. diana gonzalez, prof. jorge lozano, karin fernanda swambach & jezabel meijias reyes, bogota, 18 feb. 2014 Rechts. v.l.n.r. jezabel meijias reyes & Prof. alejandro ugarte costa rica, 26 feb. 2014

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

INTERVIEWS & begeleiding geÏNTERVIEWDE

DOOR

ORGANISATIE

VAKGEBIED

DATUM

Prof. Jorge Lozano

Diana, Karin, Jezabel

Universidad Nacional de Colombia. Bogota

Bamboe constuctie, Bamboe bewerking

18 feb. 2014

Ing. Luis Felipe Lopez

Diana, Karin, Jezabel

Constructeur van Simon Velez

Bamboe constructie & regelgeving

18 feb. 2014

Prof. Alejandro Ugarte Diana, Karin, Jezabel

Universidad de Costa Rica. Mede-oprichter Funbambú (1989-2000)

Bamboe verwerking, connecties en sociale woningbouw

26 feb. 2014

Jaime Mogollon

Juan Carlos

Universidad Nacional Sociale woningbouw, de Colombia. Manizales (antiseismische) bamboeconstructie,

15 juli 2013

Charley Younge

Ties, Laurens, Juan Bamboo Information Carlos, Max Centre of The Netherlands (BIC)

Dr. ir. Jules Janssen

Laurens, Max

Jan van Bilsen

Ties, Floor, Laurens, Juan Carlos, Max

Raoul Santos

Juan Carlos

Olav Bruin

Bamboe plantages, prefab bamboe & constructie

Technische Universiteit Bamboe constructie, Eindhoven sociale woningbouw, ontwikkelings-projecten

dec. 2013

jan. 2014

Bamboe constructie, lokale aanbieders bamboe

4 feb. 2014

INTA Nicaragua

Cultiveren van bamboe

20 feb. 2014

Max, Laurens

24 HR Architecture

Bamboe Constructie

dec. 2013

Jeroen Helder

Ties

Arcadis

Ben Sandzer Bell

Laurens, Max

CO2 Bamboo

Water opvang en -zuivering Bamboe projecten in Nicaragua

Annamaria van Enk

Laurens, Max

OS-Housing Ghana

Projecten in ontw.

Voorb.

Boukje Vastbinder Esther Blom Otto Kroesen Anke van Hal Alexander Vollebregt Andy van den Dobbelsteen

Laurens, Max

Minor International Entrepreneurship & Development aan de TU Delft

Ondernemen in ontwikkelingslanden

sept. - nov. 2013

Mail & skype jan -feb 2014

147

VERGAREN KENNIS 3

148

LOKALE BEVOLKING

Door de samenwerking met de BICU, de gemeente El Rama, de studenten, lokale ambachtslieden en organisaties, is het mogelijk geweest om specifieke informatie in te winnen over ondere andere het klimaat, lokale materialen, prijzen en infrastructuur. Naast deze kennis heeft ook de ervaring van lokale bouwlieden bijgedragen aan de constructie en de cursus. In tegenstelling tot de gangbare manier van lesgeven in Nicaragua, is de cursus ‘Construcción Sostenible’ gebaseerd op het delen van kennis en niet alleen het overdragen van kennis. Vanaf de eerste bijeenkomst, Nader toegelicht in les één van de cursus, heeft de cursus zich op basis van gelijkwaardigheid voltrokken en hebben de studenten hun ervaringen van onder andere gereedschappen, het maken en storten van beton en het aanschaffen van lokale materialen gedeeld en in praktijk gebracht. Het educatieve proces in El Rama is een interactieve, multidisciplinaire en organische activiteit geweest. Direct of indirect hebben alle betrokkenen in bepaalde fases van het project invloed op elkaar en op het gehele leerproces gehad. De volgende personen hebben de grootste educatieve bijdrage geleverd aan het project: Henky Borgstein: Henky is van oorsprong Nederlands, maar al 30 jaar woonachtig in El Rama. Hij heeft een indrukwekkende hoeveelheid kennis over en ervaring in onder andere constructie, het werken met hout, (duurzame) bosbouw. Zijn bijdrage aan de cursus bestaan uit: • Begeleiding in de ontwikkeling van het ontwerp. • Experimenteren met bamboeverbindingen, methoden van behandeling en kappen. • Advies over het proces met bamboe, constructie, omgang met studenten en lokale partijen. • Ondersteuning en begeleiding in de bouw. • Het geven van les over fundering en grondonderzoek. • Ondersteuning en begeleiding bij ontwikkeling wateropvang en -zuiveringssysteem.

Studenten van de cursus ‘Construcción sostenible’: De studenten waren een mix van studenten die bosbouw studeerden aan de BICU en mensen uit El Rama die interesse hadden in het bouwen met bamboe. Een aantal van deze studenten werkten al in de bouw met conventionele bouwmethoden. Zij deelden bijvoorbeeld de manier waarop zij beton maakten zonder machines en ondersteunden met het vinden van betaalbare constructiematerialen, gereedschappen en transportmogelijkheden. Daarnaast had één student, Alfredo Quijano al veel ervaring met het maken van meubels van bamboe. Hij heeft in de uitvoering ondersteund met kennis over het maken van stevige verbindingen en verschillende methoden van het bewerken van bamboe gedeeld. Raul Castro: Directeur van de INTA in El Recreo. Hij had veel kennis over bamboe in het algemeen en wist welke soorten in welke omgeving het beste groeide. Ook hielp hij ons met het proces van experimenteren met behandelingsmethoden en ondersteunde hij het kappen en behandelen door het beschikbaar stellen van grond, een tractor, water en elektriciteit. Aixa Acevedo: Lokale constructeur met veel ervaring in de berekening van constructies van gebouwen in de omgeving. Aixa heeft naar aanleiding van het ontwerp een berekening gemaakt voor de dimensionering van de fundering , de wapening in de poeren en de verbinding van de wapening met het schroefdraad, waarop de houten proppen zijn gedraaid. Hiervoor zijn de grondsoort en de windkrachten in relatie tot de hoogte van het huis de belangrijkste factoren geweest. Tatiana Orozco Cruz: Notaris en lokale advocate die de contracten voor de donatie en het onderhoud van het gebouw tussen Shortsighted Architecture, de gemeente El Rama, de BICU en de stichting Hermanamiento El Rama heeft gemaakt. Daarnaast heeft zij hierin een adviserende rol gehad en draagt zij zorg voor de nakoming van de gemaakte afspraken met betrekking tot onderhoud en continuïteit.

Rafael & Andresito: Juan Rafael is een lokale timmerman. Met hulp van zijn vader, Andresito, heeft hij geëxperimenteerd met het integreren van bamboe in deuren en ramen, waarvan het resultaat te zien is op de afbeelding hiernaast. Naar aanleiding van deze opdracht zijn zij meer gaan experimenteren om bamboe te integreren in de meubels die zij maken.

Luiken met houten frame en invulling van bamboe strips. Ontwikkeld en gemaakt door lokale timmermanne Rafael en Andresito. Naar aanleiding van deze opdracht experimenteren zij nu met meer manieren om bamboe te integreren in de meubels die zij maken.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

149

VERGAREN KENNIS PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

experimenten

oor zowel literatuuronderzoek als interviews met veldexperts en lokale mensen konden we veel informatie verzamelen, er waren echter nog een aantal gaten in onze kennis die wij moesten opvullen. Om de antwoorden te krijgen op onbekende vragen en om de theorie en de ideeën te bevestigen in de praktijk, hebben we meerdere experimenten uitgevoerd. Meer informatie hierover kunt u terugvinden in het hoofdstuk Bouw en ontwerp. Verbindingen met bamboe: we hebben geëxperimenteerd met verschillende connecties van bamboe en mengvormen van bamboe en hout, staal en beton. Bamboe kozijnen: samen met lokale timmermannen Rafael en Andresito maakten we kozijnen met bamboe en hout. De illustraties hieronder tonen de resultaten.

Behandelingsmethoden: de literatuur en experts gaven ons veel verschillende opties voor het de behandeling van bamboe. We hebben geëxperimenteerd met de ‘Modified Boucherie Method, capillariteitswerking en behandeling door middel van onderdompelen. Uiteindelijk besloten we wat de voordelen en nadelen van elke methode waren.

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

150

Bamboe/ferrocement vloer: de meeste geïnterviewden van de lokale bevolking lieten weten dat ze graag een betonnen vloer wilden, omdat deze makkelijk schoon te houden is. In combinatie met de verhoging van de vloer voor ventilatie- en overstromingsredenen, is een experiment uitgevoerd met een vloer, waarvan de dragende elementen van bamboe zijn en de vloer zelf van ferrocement. Hierbij hebben we gebruik gemaakt van de volgende lagen: ‘esterilla’ (bamboematten), bamboe strips, plastic zeil, eerste laag cement-zand mengsel (2cm), kippengaas, tweede laag cement-zand mengsel (1cm), nylon gaas, derde laag cement-zand mengsel (2cm). Het element was 2,40 m bij 2,40 m en de vloer werkte goed. Met vijf personen hebben we op de vloer gesprongen zonder dat deze scheurde of doorbrak. UIteindelijk hebben we voor een houten vloer gekozen om twee redenen. Ten eerste was dit goedkoper en ten tweede zou er meer kans op scheuren zijn geweest bij het aan één stuk storten van de gehele vloer. Dit door de doorbuiging van de bamboe.

BOVEN: OPBOUW LAGEN VAN DE FERROCEMENT VLOER RECHTS: OPBOUW VLOEREXPERIMENT: BAMBOEBALK EN ‘ESTERILLA’ (BAMBOE MATTEN)

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

151

6.2

CONSTRUCCIÓN SOSTENIBLE DE CURSUS

m kennis en expertise te kunnen delen heeft Shortsighted Architecture de cursus ‘Construcción sostenible’ opgezet in samenwerking met de universiteit BICU (Bluefields Indian Caribbean University), El Rama en de gemeente van El Rama. De lessen zijn gehouden op het terrein van de BICU voor een groep van studenten, deels studenten van de BICU en deels mensen vanuit de lokale gemeenschap. De cursus bestaat uit theoretische en praktijkgerichte lessen, waarbij de participanten leren om de relevante aspecten van (de bouw van) een duurzame woning te begrijpen en te kunnen delen. De bouw van de modelwoning is een deel van praktijkgerichte lessen en biedt de mogelijkheid tot echte uitwisseling van ervaring gedurende de dagelijkse activiteiten. Voor het projectteam van BAMBÚ SOCIAL was het een mooie kans om te leren over de manier van bouwen in Nicaragua en het opbouwen van een relatie met de studenten.

152 152

Theoretische lessen ‘s Maandags 13.00 - 17.00

voor alle deelnemers:

Praktijkgerichte lessen

2 groepen: 1. Studenten van de BICU: ‘s Dindags - 8.00 - 12.00 / 14.00 - 17.00 2. Deelnemers van de lokale gemeenschap ‘s Woensdags - 8.00 - 12.00 / 14.00 - 17.00 Op de volgende pagina’s vindt u een samenvatting van elke les met foto’s. Inhoudelijke informatie over de verschillene onderdelen vindt u terug in de desbetreffende hoofdstukken; ‘Ontwerp en Bouw’, ‘Water’ en in de bijgevoegde handleiding: ‘Manual de construcción sostenible de bambú’.

De modelwoning is gebouwd op het terrein van de BICU, naast de hoofdentree van de universiteit. Deze plek heeft gezorgd voor een grote zichtbaarheid van het project en de modelwoning. en heeft studenten van de BICU en de lokale gemeenschap de mogelijkheid geboden om het proces van de constructie stap voor stap te volgen.

LEERDOELEN • •

• • • • • •

Basis van duurzaamheid en duurzame constructies Basis over het leren kennen van bamboe als een constructiemateriaal. Haar voor- en nadelen en het proces van bouwen met bamboe. Basis over het ontwerp van een duurzame woning met bamboe. Workshop ontwerpen. Veiligheidsworkshop voor het gebruik van de gereedschappen. Constructie met verschillende technieken en materialen. Bamboeverbindingen. Maken van een droogtoilet Maken van een watertank Maken van waterfilters

cursus

PERIODE: 24 MAART 2014 -24 JUNI 2014 AANTAL DEELNEMERS: 18 AANTAL BEHAALDE CERTIFICATEN: 14 TIJDSDUUR: 12 WEKEN THEORIELES: 44 UUR PRAKTIJKLES: 88 UUR ZELFSTUDIE: 22 UUR TOTALE STUDIELAST: 154 UUR

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL - NOVEMBER 2014 - WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Ramon Flores Ortega Eddy Manuel Sandoval Alfredo Quijano Javier Antonio Rodrigues Angel Theodoro Giovany Flores Octavio Latinos

153 153

Johanna Juan Carlos Ruiz Jamir Raudes Jose Armando Ruiz Jose Antonio Engel Villata Juan Rafael Rosa Moreno Eliel Altamirano

deelnemers curus ‘construccIÓN SOSTENIBLE’

DE CURSUS

LES 1: duurzaamheid en bamboe

154

ontmoeting

Deze eerste les was in twee delen gesplitst, een kennismaking waarin de deelnemers en het projectteam van BAMBÚ SOCIAL zich voorstelde en een theoretisch deel waarin de principes van duurzaamheid en bamboe als constructiemateriaal werden geintroduceerd. Tijdens de kennismaking werden alle deelnemers gevraagd om in een cirkel te zitten en er werd hen gevraagd hun naam, beroep, motivatie voor het deelnemen aan de cursus, en een geheim te vertellen. Hiermee probeerden we de groep zo snel mogelijk nader bij elkaar te brengen. Tijdens deze kennismaking werden de normen en waarden samen uiteengezet en zijn hierover afspraken gemaakt. Dit werd met zijn allen gedaan om een gevoel van verantwoordelijkheid en gelijkheid te creëren. We gaven aan dat wij niet op alle vragen het juiste antwoord zouden hebben, maar bereid waren om samen tot een antwoord te komen. Het doel van de cursus was niet dat wij hen wilden leren vissen, maar wij wilden samen leren vissen. Er werd ook aan de studenten gevraagd wat zij verwachtten te leren van de cursus. Deze verwachtingen werden genoteerd om aan het eind te reflecteren of deze waren waargemaakt.

duurzaamheid

Het tweede gedeelte was bedoeld om de studenten in contact te brengen met de definitie en een aantal principes van duurzaamheid, zoals de balans tussen de drie p’s (people, planet, profit) voor duurzame ontwikkeling, het gevolg van afval op het milieu en een paar bekende antwoorden op uitdagingen zoals het principe van ‘reuse, reduce, recycle’.

bamboe

De principes van bamboe zijn geïntroduceerd en het beroemde gezegde van Simon Velez en andere beroemde architecten werd uitgelegd, namelijk: ‘een bamboe huis moet als een Mexicaan zijn, met hoge laarzen en een grote sombrero’. Hiermee wordt bedoeld dat het huis van de grond af moet komen te staan met een groot overstek om de bamboe te beschermen tegen water en zon. De studenten kregen ook voorbeelden te zien van bamboe constructies in El Rama die niet aan deze eisen voldeden. Het werd duidelijk gemaakt dat deze slecht uitgewerkte constructie bijdroegen aan hen het beeld van bamboe als niet-duurzaam materiaal in de omgeving. Daarnaast werden foto’s getoond van goed geconstrueerde bamboe huizen die duurzaam waren en waarin de goede kwaliteiten van bamboe goed tot hun recht kwamen. De levensduur van deze gebouwen kunnen hoog oplopen, tegen alle verwachtingen van de cursisten in. Her proces van kappen, schoonmaken en manieren van behandelen is in deze les doorgenomen. In het praktijkgedeelte op dinsdag en woensdag hebben alle studenten bamboe gekapt, schoongemaakt en behandeld volgens de methode van onderdompeling. Meer informatie hierover kunt u vinden in het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’ en in de bijgevoegde ‘Manual de construcción sostenible de bambú’.

Aan de hand van een aantal voorbeelden werd uitgelegd wat duurzaamheid karakteriseert. Duurzaamheid werd getest op het gebruik van lokale materialen, constructie technieken die materiaal beschermt tegen aantasting, het gebruik van gedecentraliseerde systemen en het goed verwerken van afval. We brachten ook de consequenties op korte en lange termijn ter sprake die bij niet-duurzame constructiemethodes gaan spelen, zoals onder andere ontbossing, gebrek aan eten, slechte hygiene en armoede. De conclusie hierbij was dat duurzame ontwikkeling en constructie hard nodig zijn.

boven: lesmateriaal cursus. elk onderdeel is visueel uitgelegd rechtsBOVEN: EERSTE BIJEENKOMST, CIRKELMEETING rechtsONDER: principes van duurzaamheid en mexicaan manual de construcciiÓN SOSTENIBLE CON BAMBÚ (2015), BLZ. 11, 31 ILLUSTRATIES DOOR SYLVIA MACHGEELS

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

155

DE CURSUS

LES 2: ontwerp van een duurzame woning

156

ontwerp duurzaam huis

Deze les was om het ontwerpproces voor het huis aan de studenten te introduceren. Wij hadden toen al een voorlopig ontwerp gemaakt en we waren bezig met het ontwikkelen van ons eindontwerp. We wilden de ontwerpprincipes uitleggen en de studenten meenemen in het proces door hun wensen, ideeën en tips te horen. De eerste helft van de meeting legden ontwerpers Max Verhoeven en Laurens van der Wal uit. Duurzaam ontwerpen, welke factoren de ontwerpkeuzes beïnvloed hadden en hoe het voorlopige ontwerp was ontwikkeld waren de hoofthema’s. Het passieve ventilatiesysteem, de natuurlijke verlichting en de verdeling van kamers werd nader uitgelegd. Ook werd er uitgelegd waarom de locatie en oriëntatie van het gebouw erg belangrijk waren voor het ontwerpproces, net als het klimaat, de omgeving, neerslag etcetera. en waarom het de taak van de ontwerper is om met al deze elementen rekening te houden. Meer over deze principes wordt uitgelegd in het hoofdstuk ontwerp en bouw en in de bijgevoegde handleiding.

hadden, zoals het feit dat een bepaald deel van het terrein overstroomt tijdens het regenseizoen. Ook gaven ze extra input over onderwerpen als de oriëntatie van de voordeur, de locatie van het huis op het bouwterrein en het wel/niet bouwen van een veranda.

workshop

De tweede helft van de les was een workshop. We vroegen de studenten om een locatie te kiezen op het bouwterrein en een schetsontwerp te maken. Daarvoor hadden we met de groep het terrein onderzocht en van een aantal lokaties die geschikt waren grondproeven gedaan onder begeleiding van Henky Borgstein. Er werd hen gevraagd hun ideeën te presenteren en de keuzes te onderbouwen met argumenten. Ze hadden een aantal goede punten over factoren waar de ontwerpers nog geen rekening mee gehouden

boven: 2 tekeningen die we hebben gebruikt om duurzaam en integraal ontwerpen uit te leggen en 1 foto van grondproef links: workshop gedeelte: uitleggen ontwerpen studenten onder: ontwerpen studenten rechtsboven: presentatie theorie duurzaam ontwerpen rehctsonder: ontwerpschetsen workshop

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

157

DE CURSUS LES 3: waterfilters

158

waterfilter met blue energy

De gemaakte waterfilters zijn verdeeld over de studenten en gedoneerd aan een kleine gemeeschap in El Recreo, die nu het water uit hun waterput kunnen zuiveren tot drinkwater. Blue Energy doet hiervoor de follow up. Meer informatie over dit onderwerp vindt u in het hoofdstuk ‘Water’.

Ties Temmink, de water manager van het team, had contact opgenomen met de NGO Blue Energy. Hun voornaamste doel is om energie, water en sanitatie te leveren in ontwikkelingsgebieden, en zich in te zetten voor gezondheid, educatie en economische mogelijkheden in de context van klimaat verandering. Hun werk zorgt voor een educatief platform voor mensen die geïnteresseerd zijn in energie, water, klimaat verandering en internationale ontwikkeling. Ze hebben veel ervaring in het maken van filters met bovengenoemde specificaties en zijn actief in Nicaragua. Dit betekent ook dat ze de cultuur en de lokale condities al goed kenden. We nodigden twee Blue Energy-professionals uit om een lezing te geven over waarom filters nodig zijn en een workshop voor het maken van een biosandfilter.

Deze presentatie was een open presentatie, ook toegankelijk voor mensen uit de lokale gemeenschap die niet deelnamen aan de cursus. De gemeente heeft deze presentatie op de radio aangekondigd en daarmee lokal boeren getrokken die geïnteresseerd waren. De gemeente is hierbij in contact gebracht met Blue Energy en zowel de gemeente El Rama als Blue Energy heeft de intentie om samen meer sanitatieprojecten in El Rama en El Recreo te ondernemen.

Deze week stond in het kader van water. El Rama heeft veel problemen met water - vooral in het droge seizoen - en ons doel was om de studenten kennis te laten maken met water filters die makkelijk en goedkoop te maken zijn en gemakkelijk te onderhouden zijn.

rechts: zand halen uit de rivier ver rechts: student maakt aantekeningen van presentatie blue energy rechtonder: workshopgedeelte blue energy linksonder: 2 foto’s presentatie blue energy onder: 4 foto’s proces van maken waterfilter

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

159

DE CURSUS LES 4: DEFINITIEF ONTWERP

REFLECTIE

Naast de presentatie en uitleg van het definitieve ontwerp was deze bijeenkomst ook een reflectiemoment van de cursus tot dan toe. We vroegen studenten om ons een overzicht te geven van wat ze geleerd hadden in de afgelopen weken en keken in detail naar het plaatsen van een nieuw gebouw in een oude omgeving voordat we het definitieve ontwerp bespraken. Daarnaast konden studenten aangeven wat ze tot nu toe prettig vonden en wat verbeterpunten waren. De belangrijkste punten hieruit waren dat vrijwel alle studenten meer praktijkles wilden en minder theorie. Iedereen stond te popelen om te beginnen met bouwen van de woning.

Na de presentatie waren de studenten erg meewerkend en brachten goede ideĂŤen en tips naar voren. Bijvoorbeeld stelden zij voor om het dak iets hoger te maken op de eerste verdieping omdat het anders te laag zou zijn voor mensen om te staan en te bewegen. Dit was ook een moment om aan de studenten te tonen dat er een relatie is tussen geld, tijd en kwaliteit in een ontwerp en constructie proces. De keuzes die gemaakt worden tijdens het ontwerpen om de kwaliteit te verbeteren kunnen direct effect hebben op de tijd en kosten voor de uitvoering. Deze les was de laatste waarin literatuur intensief gedeeld werd. Vanaf dit moment begon het constructie proces en werden de lessen direct gelinkt aan de constructie van het huis.

Definitief ontwerp

Na deze reflectie werd het ontwerp voor de modelwoning gepresenteerd. Hierbij werd uitgelegd welke input vanuit de workshop van les twee was meegenomen en welke input de interviews met lokale bewoners hadden gehad.

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

160

onder: doorsneden van de woning rechts: detail fundering

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

LES 5: prepareren bouwplaats 5

PREPAREREN EN NIVELLEREN bouwplaats Deze les ging over het prepareren van de bouwplaats. Het terrein moest worden schoongemaakt, genivelleerd en de omlijning van het gebouw werd uitgezet met behulp van houten paaaltjes en nylon draad. Hierbinnen werd een grid aangebracht om de gaten voor de fundering aan te geven. Deze les werd gegeven door Henky Borgstein, een professionele timmerman leerde de studenten de basisprincipes van het opzetten van een bouwplaats. Om rechte hoeken uit te kunnen zetten zonder een laser, heeft Henky de studenten geleerd om met behulp van de stelling van Pythagoras, een paar houten latten en spijkers een driehoek te maken met één hoek van 90 graden. Deze is ook op de bouwplaats toegepast. De hoogtes die moesten worden aangegeven voor het afkappen van de betonnen kolommen, werden doormiddel van een doorzichtige plastic buis gevuld met water op dezelfde hoogten gezet. Er waren vier studenten die in de bouw industrie werkten, één van hen was “maestro de obra”, bouw meester. Ook al waren wij degenen die de afmetingen gaven, een aantal studenten leerden ons hoe we gras met een machette konden afkorten en rechte gaten konden graven.

161

DE CURSUS LES 6: gaten en wapening

GATEN GRAVEN & wapening vlechten

Om de constructie snel te laten vorderen en als reactie op het commentaar van de studenten in week 4 dat zij meer praktijkervaring wilden opdoen, hadden we er deze week voor gekozen om zowel met de praktijk als de theorieles aan de modelwoning te werken. Henky Borgstein gaf een korte introductie over wapening in beton en leerde de studenten en het projectteam hoe wapeningstaal gevlochten moest worden. In subteams werden om en om gaten gegraven op de bouwplaats en wapeningsstaal gevlochten in het atelier in het centrum.

162

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

163

links: studenten graven gaten voor fundering boven: vlechten van wapening voor kolommen fundering rechtsmidden: tekening aantal kolommen met verschillende hoogten voor nivellering rechts: presentatie Henky borgstein m.b.t wapening

DE CURSUS LES 7: FUNDERING

FUNDERING Na het graven van de gaten en het vlechten van de wapening in week vijf en zes, werd in week zeven de wapening gesteld en de fundering gestort. In deze week zijn veel overuren gedraaid. Het stellen van het wapeningsstaal moest heel exact gebeuren, waarna de op maat gemaakte houten bekisting kon worden geplaatst. Deze bekisting werd gevuld met beton. De theorieles werd in deze week wederom in de praktijk gegeven op de bouw en het projectteam heeft geleerd van de studenten. Toen de leenperiode van de betonmolen op was, hebben een aantal studenten laten zien hoe beton op straat kon worden gemaakt. Omdat het hele team zo enthousiast was om de fundering af te maken hebben we in het donker doorgewerkt, zoals te zien op de foto. Achteraf gezien was dit niet heel veilig, maar het heeft de teamgeest ontzettend goed gedaan.

164

In subgroepen waren de studenten deze week verdeeld tussen het storten van de fundering op de bouwplaats en het helpen kappen en behandelen van bamboe in El Recreo. Een aantal studenten hadden hiervoor extra tijd vrijgemaakt. In het hoofdstuk â&#x20AC;&#x2DC;Ontwerp en Bouwâ&#x20AC;&#x2122; wordt hier dieper op ingegaan.

links: mengen van cement, kiezels en zand voor beton boven: afkorten ijzerdraad voor stellen van wapening rechtsboven: stellen wapening en storten beton rechtsonder: eindresultaat fundering

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

165

DE CURSUS LES 8: watertank en vloer

166

WATERTANK

Aan de studenten werd deze week uitgelegd hoe de watertank werd gemaakt met behulp van een frame van bamboe, verder uitgelegd in het hoofdstuk ‘Water’. Deze tank is gemaakt door Ties Temmink met hulp van Jezabel Mejías Reyes en is een alternatief op de plastic of betonnen tanks die normalieter worden gebruikt en promoot het gebruik van bamboe. De tank is arbeidsintensief om te maken.

fundering watertank en vloer

De fundering voor de watertank werd deze week gemaakt, samen met de vloer voor het ‘natte’ gedeelte van het huis. Dit met behulp van een ondergrond van grote keien, een wapeningsnet en een laag beton. Door het gebruik van grote keien en het prepareren van de grond was een minimale hoeveelheid beton nodig. Dit was de laatste week van de ‘reguliere’ bouwmethoden met beton en staal. In het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’ en het hoofdstuk ‘Water’ wordt hier dieper op ingegaan.

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

167

linksboven: voorbereiding fundering watertank en vloer met grote keien links: vloer gestort en watertank geplaatst met eerste laag cementzand mengsel boven: bouw van bamboe frame watertank onder: vloer en fundering watertank in ontwikkeling

DE CURSUS

LES 10, 11 & 12: bouwen met bamboe

9 10 11 12

drie locaties

Omdat de bouwplanning was uitgelopen, werd het nu duidelijk dat de cursus eerder klaar zou zijn dan het huis. Het was belangrijk dat de deelnemers alle facetten van het bouwen met bamboe mee zouden maken, daarom werden gedurende de laatste vier weken de studenten opgedeeld in subgroepen, die rouleerden tussen drie actviteiten op drie verschillende locaties die continu bezig waren:

1. El Recreo

168

Kappen, schoonmaken, behandelen en drogen van bamboe. Om voldoende behandelde bamboe voor de constructie te hebben, kapten we bijna wekelijks bamboe in El Recreo. Dit waren tussen de 20 en 60 bamboestammen per keer. De capaciteit van de twee behandelmethoden; capilariteitswerking en onderdompeling, gaven de hoeveelheid kappen aan. Het proces van schoonmaken, kappen en behandelen was heel arbeidsintensief en begon vroeg in de ochtend, zodat het proces van fotosynthese nog niet van start was gegaan. In het bijgevoegde ‘Manual de construcción sostenible’ kunt u meer informatie hierover vinden. Het proces was altijd onder begeleiding van minimaal één van de projectteamleden, het meest begeleid door Karin Fernanda Swambach, Jezabel Mejías Reyes en Diana Mejina Gonzalez Figuerda. Naast een groep van drie of vier studenten werden tussen de vier en acht sterke mannen ingehuurd van de gemeenscha El Recreo, afhankelijk van de hoeveelheid bamboe die gekapt moest worden. Vaak kregen we ook de hulp van een groep

vrouwen die de cursus ‘Artesanias’ volgden (Zie cursus Artesanias) met het schoonmaken van de bamboe. Ook heeft de directeur van de INATEC drie keer een groep studenten laten helpen met schoonmaken. In ruil hiervoor gaven wij een korte presentatie en uitleg over het bamboeproces. De theorie over dit proces was al behandeld in lessen één en twee. Door deze praktijkervaringen hebben de deelnemers en de teamleden van BAMBÚ SOCIAL aan den lijve ondervonden hoe arbeidsintensief en ingewikkeld dit proces in het echt kan zijn. De grote bamboe was loodzwaar, het transporteren van de plekken van kappen tot aan de plek van behandelen was ingewikkeld en meer dan één keer was de tractor kapot of had deze geen benzine. Het schoonmaken en voorbereiden van de behandeloplossing duurde lang en tot vier maal toe is de het plastic waarin de bamboe lag voor onderdomepling gescheurd, waardoor de oplossing is weggesijpeld. Maar net hebben we de aanvoer van behandelde bamboe kunnen bijhouden voor de constructie. Sommige bamboe heeft hierdoor niet lang genoeg kunnen drogen, wat hier en daar tot scheuren in de stam heeft geleid. Een groot leermoment, zowel voor het projectteam als de deelnemers, was dat dit proces profesioneleren en op een meer efficiente manier moet worden georganiseerd. Meer informatie over dit proces kunt u vinden in het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’ en in de bijgevoegde handleiding: ‘Manual de construcción sostenible de bambú’.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

169

boven: kappen van het type bamboe ‘dendrocalumus asper’ ver links: schoonmaken van bamboe links: gevulde en lege behandelgaten onder: maken van de borax - boric acid oplossing rechts: behandelde bamboe lekt uit

DE CURSUS

LES 10, 11 & 12: bouwen met bamboe

2. ‘Atelier’ BAMBÚ SOCIAL

Het maken van espiches en gekoppelde balken. Sommige elementen uit de constructie, zoals espiches, gekoppelde bamboebalken, schoren en hout-bamboe elementen werden in het ‘atelier’ van BAMBÚ SOCIAL in het centrum van El Rama gemaakt, om vervolgens geprefabriceerd naar de bouwplaats te vervoeren en te bevestigen in de modelwoning. Dit proces was onder begeleiding van Laurens van der Wal. Met zes voltijdse medewerkes en de hulp van studenten werden deze elementen geproduceerd. De studenten leerden hoe ze de juiste bamboe voor een element konden selecteren en hoe ze deze op een nauwkeurige manier konden afmeten, op

maat zagen, in de mal leggen en koppelen door middel van het in driehoeken boren van gaten en aanbrengen van de espiches. Het doel was om zo recht en sterk mogelijke elementen te maken. Meer informatie over dit proces kunt u vinden in het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’ en in de bijgevoegde handleiding: ‘Manual de construcción sostenible de bambú’.

links: deelnemer haalt knopen van bamboe af met machette midden: deelnemer maakt bamboestrips van speciale ‘bamboocutter’ rechts: deelnemer bereid espiches voor van gemaakte strips met machette onder: dubbele balk in mal

170

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

verbinden van balken met espiches in driehoekvorm. manual de construcción sostenible de bambu, 2015 (blz. 78) illustratie: sylvia machgeels

1 KM ESPERANZA

MAN

AGU0 AKM 29

171

EL RAMA

EL RECREO INATEC INTA

Y ENERG BLUE LDS FIE BL U E 100

drie locaties

1. el recreo (inta): kappen, schoonmaken, behandelen en drogen van bamboe. 2. el rama: ‘atelier’ bambÚ SOCIAL: maken van espiches en gekoppelde bamboe balken 3. el rama: bicu: bouwplaats - constructie van de modelwoning.

BICU

BAMBÚ SOCIAL

GEMEENTE

DE CURSUS

LES 10, 11 & 12: bouwen met bamboe 3. bicu

Op het terrein van de BICU was de bouwplaats en vond de constructie van de modelwoning plaats. Zoals eerder vermeld was de cursus eerder afgerond dan de bouw van de modelwoning. Van onderstaande onderdelen hebben daarom niet alle studenten alles kunnen meemaken. De belangrijkste bamboe verbindingen en bevestigingen wel. Een aantal studenten zijn tot het einde van de bouw blijven helpen en hebben alle facettten kunnen leren. Hiervan waren twee dagen per week vrijwillig en hebben wij de mogelijkheid geboden om meer dagen per week tegen betaling te werken. Dit bood voor een kleine groep studenten de mogelijkheid om heel intensief bij het bouwproces betrokken te raken, waardoor zij het meest hebben kunnen leren. Daarnaast hadden deze studenten hun eigen expertise die ze hebben kunnen inzetten voor het project. De studenten hebben hier geholpen bij en geleerd van de volgende onderdelen: •

172

•

• • • •

Het plaatsen, rechtzetten en bevestigen van de bamboe kolommen aan de fundering met behulp van een houten tussenstuk. Deze houten proppen waren voorbereid door Henky Borgstein en met de hulp van een aantal studenten afgewerkt. Voor het theoretische deel werden aan de hand van tekeningen een aantal details die we gebruikten uitgelegd. De verbinding van de (gekoppelde) balken aan de kolommen en aan elkaar. Deze verbindingen zijn gemaakt met een combinatie van bamboe ‘espiches’ en schroefdraad met bouten en moeren. Bevestigen van stabiliteitselementen in de vorm van enkele bamboe schoren. Deze zijn tussen de kolommen met houten verbindingen en in het dak met espiches geplaatst. Het plaatsen van de vloer. Van de professionele timmermannen, Jan van Mulken en Henky Borgstein hebben de studenten en teamleden geleerd hoe een houten vloer kaarsrecht kan worden gelegd. Maken en plaatsing van de verschillende lagen van de muurelementen. Leggen van de dakplaten en de bevestiging van het dak aan de houten gordingen en de bamboe constructie. Bevestigen van de dakgoot. Detaillering en afbouw.

Deze stappen worden uitgebreid beschreven en begeleid met foto’s in het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’.

boven: lesmateriaal in de vorm van tekeningen voor uitleg verschillende stappen. rechts: foto’s ter illustratie van het proces van plaatsen kolommen.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

173

CURSUS

EXAMEN EN CERTIFICAAT

certificaat ondertekend door burgemeester el rama, rector bicu en sSA

CERTIFICADO

EL RAMA NICARAGUA - LUNES 21 DE JULIO 2014

n de planning voor de bouw en de cursus Johanna Flores Ortega zou het huis tegelijk met het eind vanRamon deManuel Eddy Sandoval Alfredo Quijano Javier Antonio Rodrigues cursus zijn afgerond, zodat elke student het Angel teodoro Gutierrez Torrez Giovany Flores hele proces zou hebben meegemaakt. Door een Octavio Latinos Juan carlos Ruiz Jamir Raudes aantal tegenslagen in de bouw, is deze planning Jose Armando Ruiz Jose Antonio Montoya niet behaald. De studenten hebben hierdoor Engel villatahet Juan Rafael Rosa Moreno eliel Altamirano huis niet tijdens de cursus kunnen afbouwen, wel hebben alle studenten alle facetten van het werken met bamboe meegemaakt, vanaf het kappen en behandelen tot aan het maken van gekoppelde balken en de detaillering met hout. Een aantal studenten zijn tot het eind van de bouw vrijwillig een dag per week blijven ondersteunen om het hele proces mee te maken. We hebben de studenten ook aangeboden om naast deze vrijwillige dag, extra dagen betaald werk te verrichten, omdat wij genoodzaakt waren om meer mankracht in te huren.

174

Om de cursus af te ronden en het certificaat te behalen moesten de studenten een examen afleggen. Voor de leerstof voor dit examen was een reader ontwikkeld als samenvatting van alle lessen. Van de 18 ingeschreven deelnemers hebben 14 studenten het examen gehaald en de cursus succesvol afgerond. Tijdens een officiële ceremonie werden de certificaten overhandigd aan de studenten door de burgemeester van El Rama en de directeur van de BICU.

N Nombre______________________________________________

EXAMEN CURSO CONSTRUCCION SOSTENIBLE 18/07/2014 El examen está basado en el pequeño folleto de construcción sostenible y los conocimientos adquiridos durante la construcción de la casa modelo. Está compuesto por 12 preguntas de opción múltiple equivalentes a 60 puntos y 4 preguntas de respuesta abierta equivalentes a 40 puntos En total se pueden adquirir 100 puntos En cada pregunta puede leer a cuantos puntos equivale Las notas varían del 1.0 al 10. Se debe sacar mínimo un 6.0 para ganar el examen y el curso. Todos los estudiantes que estuvieron hasta el final tienen la practica ganada, sin embargo aquellos que dieron más de si durante el curso serán remunerados con puntos extras. La práctica no Para realizar este examen: Solo lapicero es permitido, Celulares deben estar apagados Hablar durante el examen es prohibido

Este certificado demuestra que el señor ANGEL TEODORO GUTIERREZ TORREZ termino de manera satisfactoria tanto la parte teórica como la práctica del curso: Construcción Sostenible. En él se vieron los siguientes temas según el folleto educativo: La construcción con bambú, la sostenibilidad en general, las bases de la ventilación pasiva, la creación de filtros de agua y el proceso de selección, corte, curado y secado de bambú. Mercedez Lorenzo Alaniz ALCALDE DE MUNICIPIO EL RAMA

Juan Carlos Gaviria Moreno COORDINADOR DEL PROYECTO

Rene Alfonso Casells Martinez SECRETARIO GENERAL BICU

volkslied gezongen door studenten tijdens officiële ceremonie

ONDER: BLZ. 1 EN 2 VAN HET EXAMEN VOOR DE CURSUS ‘CONSTRUCCIÓN SOSTENIBLE’

N Nombre______________________________________________

Sostenibilidad 1.

La sostenibilidad es un tema importante para el mundo contemporáneo. Según la comisión Brundtland 1987 la sostenibilidad es: (4ptos) a. Lo que hace que todos los sistemas del planeta se sostengan así mismos b. Es un movimiento ambiental para la preservación de los animales, las plantas y otros seres vivientes del planeta. c. Tender a las necesidades actuales sin comprometer la capacidad de las generaciones futuras de satisfacer las suyas. Una metodología para hacer procesos más sostenibles es la de las 3 R's. A que equivalen las tres R's(4ptos) a. Recoger, reaccionar, rescatar b. Reducir, reutilizar, reciclar c. Recuperar, redistribuir, renovar La energía incorporada de un material es un criterio para estipular que tan sostenible es un material. La energía incorporada es: (4ptos) a. La energía que se necesito durante todos los procesos antes de llevar un material de un lugar a la edificación. b. Es la energía que se necesito para el proceso absoluto de manufacturación de un producto c. Es la cantidad de energía que un tronco de madera tiene expresado en Mj. Que es la ventilación pasiva. (4ptos) a. Se guía el viento de tal manera que la casa se ventile sin ayuda de maquinas b. Se es pasivo, es decir no se hace nada al respecto y se deja fluir la ventilación. c. Se utilizan maquinas que consumen menos energía para ventilar los espacios. Se hablo de filtrobiodigestores, se llaman así porque: (4ptos) a. El filtro mata todos los seres vivos en el agua, lo que hace que el agua no salga contaminada biológicamente b. Los sedimentos orgánicos son comidas por organismos microscópicos como bacterias y protozoos c. El filtro da agua que tiene microorganismos benignos para la salud y ayudan al sistema digestivo. En el baño seco que se propone durante el curso(4ptos) a. Se separa la orina y el excremento para que no entre humedad b. Se juntan la orina y el excremento ya que el material seco que se adhiere más tarde como el aserrín absorben toda la humedad c. No importa si se separa o no, el funciona igual

Principios del bambú 7.

Una barra de bambú se divide en tres partes según la dirección de las fibras y las propiedades físicas. Estas partes son: (6ptos) a. Raíz, tallo, tope (hojas) b. Nudo, entrenudo, pared

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

175 ONDER: BLZ. 2 EN 4 VAN de reader VOOR DE CURSUS ‘CONSTRUCCIÓN SOSTENIBLE’

boven: overhandiging certificaat aan student door directeur bicu

1. Guadua angustifolia: El rey del bambú. Es la especie favorita para la construcción por el grosor de sus paredes, su estructura no cónica y la pequeña distancia entre entrenudos. Esta especie no fue hallada en cantidades notables en El Rama por el equipo de BAMBU SOCIAL. 2. Dendrocalamus asper: Es una especie apta para la construcción. Tiene p aredes anchas en la parte de abajo pero muy angosta en la parte de arribe. Eso quiere decir que es muy cónica y solo los primeros 7 a 8 metros pueden ser utilizados para la construcción. Es la especie utilizada para hacer las paredes de la casa modelo de BAMBU SOCIAL en El Rama por su asequibilidad. 3. Giganthocloa apus: una especie con un diámetro inferior al del asper pero con un grosor de pared superior. En la casa modelo se utilizo esta especie para hacer vigas.

Propiedades físicas del bambú El bambú está constituido por tres partes con cualidades especificas. 1)El nudo, 2) el entrenudo y 3) la pared. A diferencia de la madera que tiene fibra en dos direcciones, el bambú está compuesto primordialmente de fibra en dirección vertical como lo ilustra figura . Las flechas indican la dirección de la fibra, solo en el entrenudo el bambú tiene fibra en dos direcciones, los que hace del entrenudo la parte más fuete del bambú.

Ventajas del bambú como material de construcción

La tercera capa del bambú es la pared que es rica en silicio, lo que la convierte en una capa protectora natural.

El bambú es un material apto para la construcción de viviendas por muchas razones, sin embargo en El Rama los motivos más grandes para construir con bambú son:

Figura 5

Figura 6

1. Máximo aprovechamiento. Como ilustra figura 5 barra de bambú se puede utilizar para la construcción, para muebles, artesanías, o incluso como comida según la especie y el termino de maduración. 2. El bambú es un material local. Figura 6 ilustra el territorio donde crece bambú en el mundo. Nicaragua, con un clima subtropical es uno de los lugares aptos para que este pasto crezca. 3. El bambú es un material liviano, la vara más pesada en estado húmedo que equivale a una columna de 7 metros puede ser cargada entre dos personas adultas. 4. El bambú es resistente el bambú ( data max over sterkte Bambu) 5. El bambú tiene un crecimiento rápido: figura 7 ilustra el crecimiento del bambú. En menos de 7 anos las plantas ya son aptas para la construcción.

Figure 7

Especies Hay más de 1300 especies de bambú en el mundo, sin embargo nos enfocamos en las próximas especies ya sea por sus propiedades y/o por su existencia en El Rama Figure 8

Figura 9

CURSUS reflectie

e cursus ‘Construcción sostenible’ had als doel het delen van kennis over het bouwen van een duurzame woning met bamboe als voornamelijk constructiemateriaal. De cursus was een zeer geslaagde manier om de doelstelling van het delen van kennis te bereiken. Daarnaast heeft de cursus ervoor gezorgd dat een belangrijk deel van de lokale bevolking, namelijk het deel wat geïnteresseerd was in het leren over werken met bamboe, ontzettend betrokken zijn geraakt bij het project, tot het punt dat het ‘hun’ huis was. De teamleden van BAMBÚ SOCIAL en de deelnemers van de cursus hebben een hechte band gekregen en zijn nog steeds met elkaar in contact. Ook blijkt de enorme trots van de deelnemers die bijvoorbeeld kan worden teruggevonden in het veranderen van facebookprofielfoto’s in foto’s met de modelwoning of met het certificaat. We hadden aan de studenten vooraf gevraagd een motivatieformulier in te vullen en achteraf om een evaluatieformulier in te vullen. Uit deze formulieren blijken dat de de cursus hun verwachtingen heeft overtroffen.

176

Tijdens en na de cursus hadden we een aantal reflectiemomenten ingebouwd, zoals in les vier. Met de feedback van de studenten hadden we een aantal aanpassingen doorgevoerd, zoals het verminderen van theorielessen en vergroten van de praktijklessen. Ondanks dat de cursus zeer geslaagd was zijn er een aantal verbeterpunten op te merken: •

•

Een betere planning en afstemming van de cursus op het bouwproces. Door vertraging is de cursus niet tegelijk met het huis afgerond. Een aantal studenten zijn wel blijven komen, maar meer ideaal zou zijn geweest als in de laatste les van de cursus het huis af zou zijn. Betere voorbereiding. Al het lesmateriaal in de vorm van powerpoints, whiteboardillustraties, de handouts en presentaties zijn door het projectteam ontwikkeld, waarbij ieder lid zijn expertise kon bijdragen. De voorbereiding van dit materiaal is laat van start gegaan, doordat andere werkzaamheden voorrang kregen. Hierdoor moest vaak snel worden gehandeld wat zo nu en dan chaos en stress met zich meebracht. Beter zou zijn als de gehele cursus voor aanvang is voorbereid en al het lesmateriaal klaar ligt. De motivatiebrieven, Het officiële diploma, ondertekend door de burgermeester, de directeur van de BICU en de projectmanager van BAMBÚ SOCIAL, samen met de verplichte aanwezigheid en het examen zijn goede stimulansen geweest voor de

•

studenten om het project serieus te starten en af te ronden. Ondanks deze maatregelen was het voor een aantal studenten moeilijk om altijd op te dagen, omdat zij bijvoorbeeld moesten werken. Bijna alle studenten van de BICU moeten door de week werken en in het weekend studeren. Een verbetering hierop zou bijvoorbeeld zijn het opnemen van de cursus in een lesprogramma van de universiteit, zodat er tijd wordt vrijgemaakt voor de studenten om de cursus te volgen. Vanaf de eerste les hebben we duidelijk gemaakt dat deze cursus op basis van gelijkheid tussen deelnemer en het projectteam plaats vind. Dit had een zeer positieve werking, waarbij we van elkaar hebben kunnen leren, zoals beschreven in de lessamenvattingen. Aan de andere kant was er minder duidelijkheid dan de studenten gewend waren. Omdat we het ontwerp wilden aanpassen aan de wensen en naar de ideeën van de lokale bevolking was er geen definitief ontwerp aan de start van de cursus. We hadden uitgelegd dat we hiervoor ideeën wilden uitwisselen en experimenteren. Dit werd goed ontvangen, maar later bleek dat er behoefte was aan meer duidelijkheid. De deelnemers wilden graag weten waar ze aan toe waren. Dit zou kunnen worden verbeterd door eerst interviews en onderzoek te doen naar de lokale wensen, daarna een definitief ontwerp te maken en dan pas te beginnen met de cursus. Aan de andere kan zijn een aantal ideëen van de studenten nu wel geïntegreerd in het gebouw, wat resulteert in een groter gevoel van eigenaarschap.

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

177

Boven: evaluatieformulieren van twee deelnemrs: Angel theodoro en alfredo quijano rechts: inschrijvingsformulier met korte motivatie: ramon ortega

GIOVANY

OCTAVIO ENGEL

JAMIR

JAVIER ELIEL

‘‘The house is ou r baby’’ J.C. Ruiz

JUAN CARLOS

ALFREDO

JUAN RAFAEL

JOSE ANTONIO

EDDY MANUEL

ARMANDO

6.3

ARTESANIAS DE CURSUS

e cursus ‘Artesanias’ is geïnitieerd door de gemeente El Rama om een kwetsbare groep bewoners van de gemeenschap El Recreo de mogelijkheid te geven om te leren over het maken van meubels van bamboe. Geïnspireerd op het project van BAMBÚ SOCIAL heeft de gemeente het projectteam gevraagd om gebruik te maken van de gereedschappen en behandelde bamboe. Gedurende 24 weken zijn 40 mensen wekelijks bij elkaar gekomen om te leren werken met bamboe. De gemeente had een aantal docenten met ervaring in het maken van bamboemeubels gevonden via de INTA in El Recreo.

bedrijf voor het maken van bamboe meubels. De gemeente heeft hiervoor de cursus na afloop van het project met docenten verlengd en stelt een ruimte ter beschikking. BAMBÚ SOCIAL heeft na afloop van het project een deel van haar gereedschappen gedoneerd aan deze groep als stimulans voor het voortzetten van deze onderneming. De eerste producten in de vorm van bankjes en plantenbakken zijn verkocht.

Deze groep deelnemers heeft zichzelf als corporatie opgericht en is met ondersteuning van de gemeente bezig om de geleerde capaciteiten om te zetten in het creëren van een rendabel onder: bankje van bamboe gemaakt door de deelnemers van de cursus artesanias Linksonder: officiële opening van de cursus door de vice burgemeester in het atelier van bambÚ SOCIAL

180

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL .COM

181

BOVEN: GROEPSFOTO DEELNEMERS CURSUS ARTESANIAS IN EL RECREO LINKSonder: TAFELTJE van bamboe gemaakt door de deelnemers van de cursus RECHTSONDER: GEWeVEN MAND VAN BAMBOESTRIPS GEMAAKT DOOR ÉÉN VAN DE DEELNEMERS VAN DE CURSUS IN OPDRACHT VAN BAMBÚ SOCIAL

6.4

WORKSHOPS EN VERVOLG

aast de cursussen ‘Construcción sostenible’ en ‘Artesanias’ hebben we ook een scala aan workshops en presentaties gegeven. Ten eerste om het imago van bamboe te veranderen en de lokale gemeenschap de mogelijkheden van het materiaal in te laten zien en daarnaast om kennis over het werken met bamboe te delen en het stimuleren van mensen om meer te doen met bamboe. Deze workshops en presentaties hebben we gegeven aan onder andere de vrijwilligers van het project, de boeren van de lokale boerenmarkt, een groep studenten van de nationale universiteit Universidad CentroAmericana (UCA) en leden van de INTA en INATEC. Hieronder een overzicht van de belangrijkste presentaties en workshops.

Presentaties & wokrshops •

•

182

Algemene projectpresentaties: • Gemeente, Inta, Inatec, vrijwilligers, studenten, UCA, Ceprodel, Blue Energy etc. Presentaties met betrekking tot de promotie van bamboe als bouwmateriaal, prullenbakken duurzaam ontwerpen in het algemeen en de blauwdruk voor de sociale woning van bamboe: • Frente Nacional de Trabajadores (FNT) (zie hoofdstuk continuiteit) & Ceprodel. • VN (prullenbakkenproject). • (08/02/2014) eerste bijeeenkomst met mensen van La Esperanza en El recreo/ schoonmaaksessie 30 man (door BAMBÚ SOCIAL georganiseerd). • (11/02/2014) Introductie van het project aan de gemeenteraad van El Rama(door BAMBÚ SOCIAL georganiseerd). • (18 /02 /2014) workshop ‘hoe ziet mijn droomhuis eruit’ met vertegenwoordigers van Ramaneze gezinnen, 30 man) (door BAMBÚ SOCIAL georganiseerd). • Workshop schoonmaken van bambu 15 man (door BAMBÚ SOCIAL georganiseerd). • (01/03/2014) Workshop ‘basics of bamboo’ en tweede schoonmaakronde (door BAMBÚ SOCIAL georganiseerd). • (15/03/2014) Presentatie over de inhoud van het project aan studenten van de BICU voor werving studenten. • Alle lessen duurzaam bouwen (door BAMBÚ SOCIAL georganiseerd - zie hoofdstuk educatie). • Bijeenkomst voor het verwerken van afval (door de gemeente El Rama en de PNUD gorganiseerd). BAMBÚ SOCIAL was uitgenodigd.

•

• •

• • • •

• •

Events voor het bevorderen van het toerisme in El Rama (door INTUR georganiseerd) Juan Carlos, in representatie van BAMBÚ SOCIAL was uitgenodigd als jurylid voor een eetwedstrijd en als jurylid voor de lokale ‘Miss Tourisme El Rama’ verkiezing. (13/03/2014) Presentatie tussenstand van project aan gemeenteraad El Rama (door BAMBÚ SOCIAL georganiseerd) (01/04/2014) Workshop voorbereiden, schoonmaken en behandelen van bamboe aan studenten van de INATEC. 50+ man. Presentatie voor FNT. 300+ man Presentatie UCA in Managua 50+ man Presentaties UCA El Rama 50+ man Presentatie en openlucht les bouwen met bamboe voor studenten van INATEC. 20 man (zonen en dochtes van boeren van de boerenmarkt). Maand maart en april. Alle interviews gingen gepaard met een uitleg van het project . Openlucht les bouwen met bamboe van jongens en meisjes van de middelbare school in El rama leeftijd tussen de 12 en 16 jaar. 20+ man.

UNIVERSIDAD CENTROAMERICANO (UCA)

Een bevriende lokale architect, Leyla Ortiz, heeft het project aangedragen bij het hoofd van de afdeling architectuur van de UCA Managua, Martin Majwesky, toen hij bezig was met het organiseren van het forum ‘Our cities, our risks’. Dit forum was bedoeld voor de afronding van het eindproject van 4de-jaars architectuurstudenten, die de opdracht hadden gekregen om goedkope, tijdelijke noodwoningen te ontwerpen die gebruikt zouden kunnen worden bij een van de grote aardbevingen bij Managua. Majewsky had ons uitgenodigd om tijdens dit forum onze ervaring te delen over het bouwen met bamboe en een presentatie te geven over bamboe als alternatief bouwmateriaal bij constructies in een gebied met gevaar voor aardbevingen. Zoals bamboe-experts weten, bamboe is bij uitstek het materiaal om mee te bouwen in aardbevinggevoelige zones; het is licht, veerkrachtig en betaalbaar. Wij waren daarom ook ontzettend dankbaar voor deze kans om het project met studenten, docenten en zelfs de decaan van de UCA op deze manier te mogen delen. Dit hebben wij dan ook op 7 juli gedaan op de campus van de UCA in Managua.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Naar aanleiding van de presentatie en de ontmoeting met de studenten en docenten zijn we gevraagd om in El Rama het project te laten zien en dieper in te gaan op de (constructieve) mogelijkheden van bamboe. Er waren veel vragen over onder andere de mogelijkheden tot behandelen, de duurzaamheid van het materiaal, de connectiemogelijkheden met de fundering en de prijs van het materiaal. Twee weken na de presentatie in Managua hebben we een groep van 26 studenten, MSc. Martin Majewsky en Professor Alberto Solorzano ontvangen in El Rama voor een bezoek van twee dagen. In de hoofdstukken ‘Externe Communicatie’ en ‘Continuiteit’ wordt dit proces en het resultaat verder beschreven.

boven: presentatie op de universiteit uca in managau onder: presentatie gemeente el rama linksboven: rondleiding en workshop bambÚ SOCIAL LINKSONDER: GROEPSFOTO DELEGATIE UCA BIJ MODELWONING

183

184

ONVERWACHTE ACTIVITEITEN

ONVERWACHTE

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

185

INLEIDING

n het hoofdstuk ‘Achtergrond en Plan’ wordt beschreven wat de vooraf gestelde doelen en scope waren en hoe deze zijn behaald of veranderd. In dit hoofdstuk worden de belangrijkste van deze onverwachte projecten, experimenten en producten besproken.

186

AFVALBAKKEN

Naar aanleiding van het project, heeft de gemeente gevraagd naar een ontwerp voor een gemeentelijke afvalbak van bamboe, waarbij afval gescheiden kan worden. Met ondersteuning van een lokale ambachtsman, heeft architecte Jezabel Mejías Reyes dit project opgepakt en een aantal prototypen gerealiseerd.

TUIN PERMACULTUUR

ONTWERP GEMEENTELIJK MUSEUM

1. eerste versie van de afvalbak 2. ONTWERP EN REALISATIE TUIN

Door de expertise van één van de teamleden, architecte Diana Jimena Gonzalez Figuerda, is het terrein om het huis omgevormd tot een permacultuurtuin, waarin het verbouwen van voedsel, waterzuivering en drainage centraal staan.

De gemeente El Rama heeft een wens en budget voor het creëeren van een gemeentelijk museum, waarin de geschiedenis van El Rama en de inheemse bevolking wordt getoond. Naar aanleiding van het project BAMBÚ SOCIAL hebben zij gevraagd of het projectteam hiervoor een ontwerp wil maken van bamboe op de locatie die de gemeente ter beschikking heeft gesteld als woon- en werkruimte voor het project. Dit ontwerp is gemaakt door architect Arie van Ziel.

CASA MUSEO

3. MUSEUMONTWERP WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

EXPERIMENTEN

Gedurende het project is veel geëxperimenteerd met onder andere verschillende behandelmethoden voor bamboe, bamboe(hout) verbindingen en een vloer van bamboe en ferocement. Deze experimenten worden benoemd in de hoofdstukken ‘Ontwerp en Bouw’, ‘Educatie’, en ‘Achtergrond en Plan’. In dit hoofdstuk vindt u een overzicht van alle experimenten, begeleid met beeldmateriaal en uitleg.

4. EXPERIMENTEN

PRODUCTEN

Producten van bamboe, zoals de bank hiernaast, maar ook asbakken, pennen- en servettenhouders zijn gemaakt door de teamleden van BAMBÚ SOCIAL en door de groep deelnemers van de cursus ‘Artesanias’ (hoofdstuk ‘Educatie’). In dit hoofdstuk vindt u van alle producten een overzicht, begeleid met beeldmateriaal.

5. PRODUCTEN

AUGOSTO CÉSAR SANDINO DESEÑO DE MUSEO MUNICIPAL DE EL RAMA, ARQUITECTO ARIE VAN ZIEL 12-08-2014

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

187

7.1

PRULLENBAKKEN APRIL 2014 - JULI 2014

aar aanleiding van het project BAMBÚ SOCIAL, heeft de gemeente gevraagd naar een ontwerp voor een gemeentelijke afvalbak van bamboe, waarbij afval gescheiden kan worden. De gemeente heeft hiervoor fondsen vanuit een interregionaal project, waarbij het verbeteren van het verwerken en het scheiden van afval centraal staat. Tot dit project behoren presentaties tot bewustwording van de gevolgen van afval en het belang van het gebruik van afvalbakken en afvalscheiding. Om het scheiden van afval te bevorderen in El Rama en om de stad een stukje mooier te maken heeft de gemeente het plan om vijftig gemeentelijke prullenbakken in El Rama te plaatsen. Deze prullenbakken wil de gemeente, naar aanleiding van wat zij gezien hadden van het project BAMBÚ SOCIAL, van bamboe laten maken. Met ondersteuning van een lokale ambachtsman, heeft architecte Jezabel Mejías Reyes dit project opgepakt en een aantal prototypen gerealiseerd.

188

Op de tekeningen hiernaast vindt u aanzichten, doorsneden en plattegronden van het ontwerp dat gerealiseerd zal worden. Vanuit haar ervaring met het ontwerpen van afvalbakken in Rio de Janeiro heeft Jezabel haar expertise en specifieke kennis over gebruik, duurzaamheid en onderhoud kunnen toepassen. Zij heeft hiervoor één klein model laten maken, en twee 1:1 prototypes, die u kunt zien op de volgende pagina. Deze zijn gepresenteerd aan afgevaardigden van de gemeente en de United Nations, en goedgekeurd om in productie te nemen. De opdracht hiervoor is gegeven aan dezelfde lokale ambachtsman die de prototypen heeft gemaakt.

AANZICHT, DOORSNEDE EN PLATTEGROND

AANZICHT PRULLENBAK MET OVERKAPPING

INVENTARISATIE VAN MATERIALEN EN KOSTEN

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

189

WEVEN VAN PROTOTYPE PRULLENBAK

PRULLENBAKKEN APRIL 2014 - JULI 2014

LINKS BOVEN: UITLEG ONTWERP AAN LOKALE AMBACHTSMAN MET ERVARING IN HET MAKEN VAN BAMBOE PRODUCTEN LINKS MIDDEN: AMBACHTSMAN SPLIJT EN MAAKT BAMBOESTRIP LINKS ONDER: AANZICHTEN, DOORSNEDEN EN PLATTEGROND VAN HET ONTWERP MIDDEN BOVEN: PRESENTATIE VOOR EEN DELEGATIE VAN DE GEMEENTE EN DE UN VOOR IMPLEMENTATIE VAN BAMBOEPRULLENBAKKEN MIDDEN MIDDEN: AFGEVAARDIGDEN VAN DE GEMEENTE BEWONDEREN HET EERSTE MODEL RECHTSBOVEN: GROEPSFOTO VAN DE DELEGATIE EN ONTWERPER RECHTSMIDDEN: PRESENTATIE JUAN CARLOS VAN HET EERSTE MODEL RECHTSONDER: RESULTAAT 1:1 PROTOTYPE BIJ DE MODELWONING

190

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

191

7.2

TUIN

APRIL 2014 - JULI 2014

192

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

193

TUIN

APRIL 2014 - JULI 2014

MADRE TIERRA T HE SUN OF OU R TEA M

PATHWAY ‘PIEDRA CANTERA’ & GREEN CENTRE

FIRST GREENS

SEPERATION AND PROTECTION BY BANANA TRUNKS

‘It was a great ‘Het was een learning experience geweldige leertoervaring coordinate team omaeen teamof te workers’ coördineren’

194

Diana Gonzalez Gonzalez Diana FERTILE ‘BEDS’ FOR HERBS, VEGETABLES AND FRUITS

SEPERATION AND PROTECTION BY BANANA TRUNKS

THE MAGICAL NUMBER OP PI

FIRST HERBS POPPING OUT SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 07 // 04-08-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

REPLANTING FRESHLY GEMINATED HERBS

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

HET TOEGANGSPAD VANAF DE OPENBARE WEG, BEGELEID DOOR DE ADOBE-ZAADBEDDEN EN EEN PAARD

ebaseerd op de principes van permacultuur, heeft Diana Jimena Gonzalez Figuerda, als teamlid van BAMBÚ SOCIAL een ontwerp gemaakt voor het omliggende stuk grond van het huis. Zij heeft dit ontwerp met een groep studenten, vrijwilligers en werknemers gerealiseerd in de periode van april tot juli 2014. Op deze pagina staan foto’s uit update zeven, als impressie van de tuin. Hierna worden de verschillende aspecten en het ontwerp kort uitgelegd.

195

TUIN

APRIL 2014 - JULI 2014

én van de doelen van het duurzaam project is het in acht nemen van alle factoren die van invloed kunnen zijn op de omgeving, dat wil zeggen, de mensen, de economie en de ecologie, zodat ze op harmonische wijze met elkaar kunnen samenwerken. In het project BAMBÚ SOCIAL is geprobeerd om oplossingen te bieden aan verschillende systemen die niet optimaal functioneren. Een van deze systemen is de lokale productie van groente en fruit.

196

El Rama ligt op een plek waar ‘normale’ agricultuur moeilijk te verrichten is. De stad krijgt te maken met extreme droogte gedurende 4 á 5 maanden en extreme regenval de rest van het jaar. Bovendien bevat de grond hoge zuurgehaltes waardoor veel gewassen niet groeien. Daarom bestaat de agrarische productie van de regio voornamelijk uit de volgende activiteiten: veehouderij, het kappen van bomen zonder een herbebossings-programma, en het cultiveren van de Afrikaanse palm, een gewas dat op termijn de grond volledig onvruchtbaar maakt en zelfs tot woestijnvorming lijdt (Altieri, 2007). Kortom, allemaal niet duurzame activiteiten die de grond en het water beschadigen. Groente en fruit worden geïmporteerd, dat maakt eten relatief duur en ontoegankelijk voor de arme leden van de gemeenschap. Tegelijkertijd heeft bijna ieder huishouden in El Rama een stuk grond rondom de eigen woning. Deze grond wordt amper gebruikt en wordt vaak zo leeg mogelijk gehouden. Dit heeft er mede mee te maken dat het niet verbouwen van groente en fruit een statussymbool van rijkdom is. Daarom wilt BAMBÚ SOCIAL alternatieve manieren van gewassen kweken stimuleren die de bevolking de optie bieden om groente en fruit in eigen tuin te kweken onder natuurlijke omstandigheden. De manier van cultivatie is gebaseerd op drie principes van Permacultuur: 1. Zorg voor de aarde: Door geen gebruik te maken van chemicaliën, worden de natuurlijke processen van de aarde gestimuleerd. Men houdt rekening met de seizoenen om de juiste planten te planten. Laat de natuur zijn werk doen en de mens springt alleen bij om bij te sturen. 2. Zorg voor de mens: Permacultuur bevordert de sociale economie, waarbij betrokkenheid, zorg voor elkaar en gezonde voeding centraal staan. 3. Delen van de overvloed: Overvloed wordt gedeeld met andere mensen of dieren. Onze groei als mensheid wordt beperkt door het maximale dat de aarde op natuurlijke wijze

kan bieden. Alle kennis en kunde worden daarom gedeeld op een open manier zodat iedereen daar profijt van heeft (Mollison, 1991). Om de lokale gemeenschap te laten zien hoe permacultuur werkt, werd in het 1600 m2 omvattende terrein rondom de modelwoning een tuin ontworpen en gerealiseerd. Gebaseerd op de ligging, het terrein en het klimaat werd een ontwerp voor een permacultuur tuin gemaakt. De tuin heeft een zelfvoorzienend keten van voedingstoffen. Om het terrein rondom het huis geschikt te maken voor plantages werden eerst een aantal activiteiten ondernomen. 1. Maken van organisch mest. Er werd samen met studenten gekeken naar en geëxperimenteerd met methoden voor het maken van natuurlijke mest. Het resultaat hiervan was een methode voor een biofertilisant die veel soorten groente die niet in de regio voorkomen laat groeien.

2. Afwatering. Een deel van het terrein ligt relatief laag ten opzichte van de omgeving. bovendien ligt het terrein naast een heuvel, waardoor grote hoeveelheden water daar terecht komen in de natte periode, welke overstromingen veroorzaken. Er werd een systeem van afwatering gemaakt bestaande uit slootjes die het water afvoeren met een rond deel om de watersnelheid te verkleinen. Dit systeem beschermt het terrein om het huis tegen overstromingen en heeft ook een esthetische waarde.

- La zona B esta ubicada en la parte noroccidente, es la zona más amplia y plana para caminar, desde esta zona se puede contemplar un gran paisaje de los terrenos baldíos de la universidad, cuenta con 10 bancales, 4 árboles frutales, 2 arbustos

ACCESO y CAMINOS:

3. Earthbag. De meest gevoelige planten werden extra beschermd met een ‘earthbag’ constructie. Door plastic zakken te vullen met aarde worden wanden gemaakt die worden gevuld met vruchtbare grond. Op deze manier komen gevoeligere planten hoger te liggen en zijn ze extra beschermd tegen overstromingen. Door de hoge mate van neerslag is de beschermde laag van deze constructie afgeregend, waardoor de zakken blood zijn gesteld aan de uv straling en kapot zijn gegaan. De verhoogde bedden zijn er nog wel, maar ietswat ingezakt. De planten doen het erg goed.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Para conectar a los vecinos y las dos vías que rodean al PRINCIPAL que rodea toda la fachada Nororiente de la conecta con las dos vías; posteriormente tiene unos camin para recorrer los cultivos y dar un acompañamiento a los S

MINOS:

los vecinos y las dos vías que rodean al proyecto hacemos un CAMINO rodea toda la fachada Nororiente de la casa modelo y que por ende dos vías; posteriormente tiene unos caminos secundarios que son hechos cultivos y dar un acompañamiento a los SISTEMAS DE DRENAJE.

El jardín se divide en 5 ZONAS cada zona con caracte función en el terreno. 197 4. Terrassen. De verschillende planten zijn strategisch over het terrein verdeeld in terrassen voor orde en optimaal gebruik van grondstoffen. Op basis van het wortels systeem, lengte en de voedingstoffen die de planten opnemen en afgeven zijn 28 terrassen gevormd.

de en 5 ZONAS cada zona con características según su topografía y reno.

- La zona A que se encuentra ubicada en la parte Nororiente del lote esta compuesta por 2 canales de agua que manejan un desnivel de terreno para canalizar mejor el agua y que por desemboqué el - Eninclinación la zona C colindamos con losenterrenos eje deprincipal sistema de los baldíos la BICU, del es donde finalizan sistemas de drenaje que luego pasar los drenaje. En esta zonade están

5. Looproutes. De looproutes hebben functies. Allereerst verbinden - La zonaverschillende B esta ubicada en la parte noroccidente, es la zona más amplia y plana para de routes het huis met de twee wegen waar caminar, het desde esta zona se puede terrein aan grenst. Daarnaast maken de contemplar un gran paisaje de los terrenos secundaire paden de terrassen en gewassen baldíos de la universidad, cuenta con 10 bancales, 4 árboles frutales, 2 arbustos toegankelijk. Ten slotte dient het netwerk van florales y paden un árbol que remata en una en bruggen als een wandelroute. de las ramificaciones del sistema de drenaje.

linderos por el desnivel del terreno las aguas

- La ubic del can des can incli eje dren ubic dos prin arbo ayu que

7.3

MUSEUM ONTWERP AUGUSTUS 2014

198

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

199

CASA MUSEO

AUGOSTO CÉSAR SANDINO

MUSEUM ONTWERP AUGUSTUS 2014

De gemeente El Rama heeft een wens en budget voor het creëeren van een gemeentelijk museum, waarin de geschiedenis van El Rama en de inheemse ORDEN DE CONSTRUCCION, SIMPLE Y ECONOMICO bevolking wordt getoond. Naar aanleiding van het project BAMBÚ SOCIAL heeft zij gevraagd of het projectteam hiervoor een ontwerp wil maken van bamboe op de locatie die de gemeente ter beschikking heeft gesteld als woon- en werkruimte voor EDIFICO ACTUAL het project.

EDIFICIO ACTUAL

SE ELIMINA LA FACHADA Y EL TECHO FUNDACIÓN PARTE NUEVA

NUEVAS COLUMNAS PARA PISOS

PISOS NUEVOS Y PORCHE

BAMBU COLUMNAS

PAREDES PRIMER PISO

PISOS SEGUNDO PISO

PALMOS DE BAMBU PARA EL TECHO

PISO DEL ÁTICO

PAREDES FLEXIBLES PARA EL MUSEO

TECHO VENTILADO DE ZINC

2/3 DEL PISO SE REUTILIZA Dit ontwerp is gemaakt door architect BESTAANDE Arie van Ziel (www.studiocontent.org) en BINNENTUIN 1200 PIES CUADRADOS

in augustus 2014 gepresenteerd aan de gemeente El Rama. Het660 ontwerp FEET2 gaat uit van de bestaande bebouwing en behoudt de fundering en het betonnen gedeelte van het gebouw, zoals te zien in de eerste drie stappen in de afbeelding hiernaast.

200

Het gebouw bestaat uit drie verdiepingen, met een toeristisch informatiecentrum, 1/3 een bamboe werkplaats, museumzalen, PISO NUEVO DE MADERA SOBRE kantoorruimte en een omsloten tuin. De ZONA LA PLATAFORMA EXISTENTE façade van de eerste verdieping wordt HÚMEDA NUEVO waardoor voor meer naar de straat gehaald, 600 PIES CUADRADOS 2 240 PIES het gebouw een overdekte buitenruimte ontstaat die dient als ontmoetingsruimte. NUEVA VERANDA 460 PIES CUADRADOS

De draagstructuur is volledig van bamboe, waarbij een verschuiving in de hoogtes van de daken zorgen voor passieve ventilatie, zoals deze ook is toegepast bij de modelwoning. SCHAAL 1/12”= 1’-0” (1:144) HERGEBRUIK BESTAANDE ELEMENTEN

DISEÑO DE MUSEO MUNICIPAL DE EL RAMA, ARQUITECTO ARIE VAN ZIEL 12-08-2014

ALMACENAMIENTO

MUSEO TERRAZA

TESANAL TALLER AR

TERIOR JARDIN IN SECCIÓN BB VENTILACIÓN Y FUNCIONES

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

CASA MUSEO AUGOSTO CÉSAR SANDINO

La estructura principal está hecho de y se implementan técnicas novedosas ventilación e iluminación al igual que arquitectónico contemporáneo. Sin e la forma del edificio y las proporcione fachada fueron basados en el antiguo No solo se conservara la esencia del a edificio, sino que también se conserva elementos como los muros de piedra que los primeros Rameños cargaron a decenas de años atrás y parte de la ba original.

ARQUITECTO ARIE VAN ZIEL

construcción forma parte de istoria de El Rama. Aquí se dó el primer instituto de la dad y consecutivamente la casa a cultura. Después de años la municipalidad tomó la iniciativa te local temporalmente como acitación para el trabajo con del proyecto BAMBU SOCIAL. Una el grupo Arquitectónico Holandés Architecture, La municipalidad El versidad BICU para el bienestar or medio de los buenos usos del

No podemos trazar el futuro si no deja recordar con respeto y admiración al

TALLER ARTESANAL

á compuesto primordialmente da que da a la calle, donde se a tienda, los guardias, las oficinas sanitarios. Desde este puto se er al taller de artesanías y a las salas nes. Una serie de vacios en los pisos s de la estructura del techo hacen cio tenga una ventilación optima, nexión visual entre los diferentes ntos, lo que hace del recorrido una nolvidable. La conexión visual con no y el material que se utiliza para el bambú’ hará que el visitante se aturaleza mientras disfruta de los Rama.

ALMACENAMIENTO >>

MUSEO >>

MUSEO TERRAZA

OFICINA

TIENDA

GUARDIA

GUARDIAINFORMACIÓNOFICINA

BAÑOS

SALA 1

ENTREE

INFORMACIÓN

<< MUSEO

utos de dicho proyecto es el diseño seo Augusto César Sandino por ie van Ziel. Este edificio debe ellezas de la historia de El Rama y ltura en su pueblo. La estructura diseñada para darle cabida a un bú donde los visitantes podrán os como el pueblo Rameño e material y fabrica artesanías y tos productos serán exhibidos venta en una tienda de suvenir istas y personas locales pueden rtesanos locales. Por su ubicación useo también servirá como punto ón y de encuentro; lugar en el que tas pueden informarse acerca de ugares a visitar dentro del casco l de la ciudad.

Mediante la cooperación, atrevimient de parte de los ancestros de El Rama y contemporánea, se construirá la casa Augusto César Sandino. Epicentro de emprendimiento y desarrollo por y pa pueblo de El Rama.

MUSEO EXPOSICIÓN PERMANENTE

JARDÍN INTERIOR

SALA 2 EXPOSICIÓN LIBRE

TIENDA

SALA 3

COCINETA

PORCHE

ESCALA 3/16”= 1’-0” (1:64)

FACHADA FRONTAL MUSEO

ESCALA 1/12”= 1’-0” (1:144)

PLANO 1E

PUBLIICO

PLAN0 2E

MUSEO

WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

VISTA A NIVEL LOS OJOS DERECHA

SIGHTEDARCHITECTURE.COM

DISEÑO DE MUSEO MUNICIPAL DE EL RAMA, ARQUITECTO ARIE VAN ZIEL 12-

VORIGE PAGINA: IMPRESSIE ONTWERP IN CONTEXT LINKS: STAPPENPLAN DRAAG- EN BOUWCONSTRUCTIE LINKSONDER: DOORSNEDE EN 3D OVERZICHT 1 ONDER: DOORSNEDE EN 3D OVERZICHT 2 MIDDEN: PLATTEGRONDEN BOVEN LINKS: IMPRESSIE ONTWERP IN CONTEXT BOVEN RECHTS: AANZICHT STRAATZIJDE

CASA MUSEO AUGOSTO CÉSAR SANDINO

La estructura principal está hecho de bambú y se implementan técnicas novedosas de ventilación e iluminación al igual que un plan arquitectónico contemporáneo. Sin embargo la forma del edificio y las proporciones de la fachada fueron basados en el antiguo instituto. No solo se conservara la esencia del antiguo edificio, sino que también se conservan elementos como los muros de piedra cantera que los primeros Rameños cargaron al hombro decenas de años atrás y parte de la baldosa original.

ARQUITECTO ARIE VAN ZIEL

No podemos trazar el futuro si no dejamos de recordar con respeto y admiración al pasado.

Mediante la cooperación, atrevimiento y lucha de parte de los ancestros de El Rama y la gente contemporánea, se construirá la casa museo Augusto César Sandino. Epicentro de cultura, emprendimiento y desarrollo por y para el pueblo de El Rama.

MUSEO EXPOSICIÓN PERMANENTE

JARDÍN INTERIOR

TERRAZA

OFICINA

TIENDA

GUARDIA

INFORMACIÓN

BAÑOS

SALA 1

<< MUSEO

ALMACENAMIENTO >>

MUSEO >>

TALLER ARTESANAL

SALA 2 EXPOSICIÓN LIBRE

SALA 3

COCINETA PORCHE

ESCALA 1/12”= 1’-0” (1:144)

PLANO 1E

PUBLIICO

PLAN0 2E

MUSEO

DISEÑO DE MUSEO MUNICIPAL DE EL RAMA, ARQUITECTO ARIE VAN ZIEL 12-08-2014 - 1/3

MUSEO

OFICINA TALLE ARTES R ANAL

CIÓN

TIENDA

A INFORM E

PORCH

SECCIÓN AA RUTAS Y FUNCIONES

201

7.4

EXPERIMENTEN

r hebben veel experimenten plaatsgevonden tijdens het project. Sommigen waren succesvol en zijn doorgevoerd andere lukten minder goed. Alle experimenten gaven waardevolle lessen. Hieronder een opsomming in alfabetische volgorde met een korte toelichting.

202

AARDEN WANDAFWERKING

AFVALBAKKEN

AFWERKINGEN BAMBOE

Van lokale aarde hebben we een afwerklaag gemaakt. Het was een mix van natuurlijke vezels, klei, zand en koeienmest. Dit mengsel werkte goed. En het was mogelijk hier een wandafwerking van te maken. Echter bij het drogen ontstonden veel scheuren, zoals vaak bij aarden wanden. Daardoor is een tweede en soms derde laag noodzakelijk. Dit proces kost dan veel tijd. Daarom hebben we geen aarden wandafwerking in de voorbeeldwoning toegepast.

aarden wandafwerking in El rama

Vanuit de gemeente kwam een vraag of wij mee wilden werken aan het maken van afvalbakken. Samen met een lokale ambachtsman, Samuel, die ook deelnam aan de cursus artisania is toen door Jezabel deze voorbeeldafvalbak gemaakt.

eerste versie van de afvalbak

mogelijke afwerking met bamboe

Om open randen netjes af te werken zijn er verschillende afwerkingen geprobeerd. De variant hiernaast was daar ĂŠĂŠn van. Deze is uiteindelijk niet in de woning terecht gekomen.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

dubbele binnenband kan de druk alsnog niet aan

BOUCHERIE SYSTEEM

Er is geëxperimenteerd met verschillende manieren van het behandelen van bamboe, één methode was de modified Boucherie methode. Dit is een manier om met druk vloeistof door de bamboe te pompen, voor meer informatie, zie het hoofdstuk ontwerp en bouw. Hier naast is te zien wat er gebeurde tijdens de experimenten met deze techniek. Eén van de moeilijkheden was dat we geen drukvat konden bemachtigen dat luchtdicht was. De grootste uitdaging echter zat in het koppelstuk dat aansluit op de bamboe. Omdat bamboe een natuurlijk product is varieert het in diameter en vorm. Daarom is een flexibel koppelstuk nodig. In bestaande installaties zijn dit mouwen van dik rubber, die flexibel zijn maar niet vervormen onder hoge druk. Deze waren niet te vinden voor een betaalbare prijs in Nicaragua. We hebben het onder andere geprobeerd met een dubbele binnenband van een vrachtwagenwiel (zie afbeelding links). Daarnaast hebben we in samenwerking met El Recreo met natuurlijk gewonnen rubber en kippengaas een gewapende rubberen koppelstuk proberen te maken maar dit leverde niet het gewenste resultaat. Met het oog op tijd en geld zijn we toen verder gegaan met onderdompeling en de ‘butt end treatment’.

solderen van de tank, poging om deze luchtdicht te maken

druk in het drukvat creëren met een handpomp

vloeistof druppelt eruit aan de andere kant van de bamboe

maken van een koppelstuk met natuurlijk rubber

203

EXPERIMENTEN 5

DAKGOOT OPHANGSTRUCTUUR

FILTER VOOR AFVALWATER

FILTER VOOR REGENWATER

Met stukken duurzaam hout is een draagstructuur gemaakt voor de dakgoot. Dit gebeurde door aan weerszijden van de kepers van bamboe houten platen te bevestigen, zie voor meer informatie het hoofdstuk ontwerp en bouw.

structuur van de dakgoot

204

In de tuin is een grijswaterfilter gemaakt. Hierop is tevens de urine-afvoer van het toilet aangesloten. Dit filter bestaat uit groffe stenen met daarin tunnels van oude autobanden. In deze tunnels loopt het afvalwater, van waaruit het zich langzaam verspreidt door de grond. Bovenop het filter staan een tiental bananenplanten die de de voedingstoffen hergebruiken en zodoende het water filteren.

het grijswaterfilter in aanbouw

voorbeeld van rgenwaterfilter

Voor het water dat opgevangen wordt van het dak is een pre-filter ontwikkeld. Dit bestaat uit stukken normale regenpijp waartussen een gaasje onder een hoek geplaatst wordt. Het geheel wordt vastgemaakt met twee slangenklemmen. Het neervallende water kan passeren, maar het bladmateriaal, takjes en kleine dieren worden van het gaas weggewassen. Dit is een goedkoop en gemakkelijk ontwerp dat erg interessant kan zijn voor andere partijen met een soortgelijke behoefte, zie het hoofdstuk wateropvang en zuivering voor meer hierover.

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

FUNDAMENT AANSLUITING

Om te zorgen dat de bamboekolommen zo lang mogelijk mee gaan hebben we een speciaal detail ontwikkeld voor de aansluiting op het fundament. Het idee is een verbinding van beton naar staal naar hout naar bamboe. Voor meer informatie over de werking zie het hoofdstuk ontwerp en bouw. De houten proppen zijn gemaakt op de draaibank. Er is tevens een simpeler detail mogelijk met dezelfde werking, door op de poer een plaatje duurzaam hout/metaal te leggen en de bamboe daarop te zetten. Zie hieronder.

de definitieve versie van het idee

205

een alternatief idee versimpelde optie bron: AIS, 2001

enkele schetsen van de verbinding

experiment met houten prop op kleine schaal, de scheur laat de noodzaak zien van slangenklemmen om de bamboe bij elkaar te houden

schroefdraad tappen in de houten prop

houten prop maken op de draaibank

EXPERIMENTEN 9

GRAVEREN IN BAMBOE

HOUTSKOOL KETEL

Om alle sponsoren en betrokkenen te bedanken zijn de namen in de bamboe gegraveerd. Dit bleek goed te werken met een simpele graveerpen voor hout.

Graveren in de bamboe

206

De houtskool ketel in werking

In El Rama is tevens geĂŤxperimenteerd met het bouwen van simpele zand-houtskoolfilters, houtskool werkt door haar hoog absorberend vermogen effectief in het verwijderen van een steeds groter wordende groep vervuilers: synthetische organische verbindingen (e.g. pesticiden en schadelijke koolwaterstoffen). Door het gebruikmaken van lokale middelen en een beperkt budget is er naar ontwerp van AQSolutions een houtskoolvergasser ontwikkeld. Door het zeer sterk verhitten (pyrolyseproces) van organisch materiaal kan er zeer pure koolstof worden gewonnen, een vergassingsproces zorgt voor de verwijdering van alles behalve pure koolstof. De door ons gebouwde vergasser bleek een te grote aanvoer van zuurstof te generen waardoor temperaturen zo hoog werden dat er nauwelijks koolstof overbleef doordat deze zelf ook verbrandde. In ons geval is er geĂŤxperimenteerd met het vergassen van bamboe restmateriaal en is er door andere prioriteiten overgestapt op de meer gebruikelijke biosandfilter. http://www.aqsolutions.org/images/2010/06/ gasifier-handbook.pdf

de felheid van de verbranding is te zien aan de steekvlam

geperforeerde tussenplaat

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

KOEPELSTRUCTUUR KARIN SCHWAMBACH

Dit is feitelijk geen experiment van het project. Het is een koepel gemaakt door Karin Schawmbach, een van de teamleden van Bambu Social, na terugkomst in Brazillie. Toch wordt deze hier getoond omdat de constructie in grote mate verder bouwt op ideeĂŤn die in El Rama zijn bedacht met betrekking tot houtverbindingen voor bamboe.

Koepel gemaakt door Karin SChwambach

Kort, dik stuk bamboe wordt koppelstuk voor de balken

Kort, dik stuk bamboe wordt voetstuk voor de balken

LOGO BAMBU SOCIAL

Om duidelijk te maken waar het project ontwikkeld werd en waarmee werd gewerkt is een groot logo gemaakt van bamboe. Dit bestond uit vele kleine stukke bamboe strips, gespijkerd op een zwart geverfde houten plaat. Dit werkte goed en gaf een prachtig effect.

de laatste hand leggen aan het logo

bamboestrips bevestigd met voorgeboorde spijkers

Plaatsen van strips

207

EXPERIMENTEN 13

Onderdompelen van bambu in de â&#x20AC;&#x2DC;pilaâ&#x20AC;&#x2122; van de gemeente

208

ONDERDOMPELING BAMBOE

Een andere, beproefde, manier van bamboe behandelen die toe is gepast, is onderdompeling. Deze wordt hier nader besproken omdat er verschillende manieren zijn geprobeerd. Eerst in een reservoir van de gemeente, zie hiernaast. Dit bleek niet te werken doordat het reservoir lek was. (waarschijnlijk een gebrek of tekort aan wapening in de hoeken en bodem van het reservoir, waardoor scheurvorming ontstond). Vervolgens zijn er gaten gegraven op de plantage met daarin een dubbele laag landbouwplastic. Dit werkte beter maar bleek tevens erg gevoelig voor lekkage. Dit gebeurde meerdere malen door bijvoorbeeld scherpe randen aan de bamboe, vervuiling met stenen en vonken van vuur. Een andere uitdaging was het ontladen van het reservoir na een week van behandeling door het grote gewicht van de natte bamboe. Voor meer informatie zie het hoofdstuk ontwerp en bouw.

Harslaag aangebracht om het lek in het reservoir te dichten

bamboe verwijderen uit de gegraven reservoirs

bamboe uit laten lekken

Verhitten van water voor het oplossen van borax

bedekken van het volgeladen reservoir

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

RAAMLUIKEN BAMBOE EN HOUT

Door een meewerkende timmerman zijn deze raamluiken geproduceerd. Een mooie samenwerking van hout en bamboe. Waarbij het bamboe wordt ingezet als betaalbaar plaatmateriaal. Aangezien hout steeds schaarser wordt door ontbossing is dit een idee met veel potentie. Er wordt positief gereageerd op de estethiek door de lokale bevolking, het idee is daardoor ook goed voor het imago van bamboe.

Raamluik keuken

209

Raamluik keuken

Raamluik woonkamer

raamluik woonkamer

EXPERIMENTEN 15

koppelen van balken op de bouw

210

SAMENGESTELDE BALKEN

Om bamboe gemakkelijk te kunnen behandelen is er voor gekozen om te werken met stukken bamboe van drie meter. Daarnaast was er de wens balken te maken van bamboe die minder verbogen dan een enkele bamboe. Hierdoor is een idee uitgewerkt om samengestelde bamboebalken te maken.Twee stukken bamboe van drie meter werden in een houten mal geplaatst. Door met kleine stukken bamboe en hout de ruimte op te vullen tussen de bamboe en de mal werden deze stammen recht getrokken. Ook werden grote lijmklemmen gebruikt om buigingen eruit te halen. Wanneer dit voldoende gebeurd was, werden de bamboestammen doorboord onder een hoek van 30 tot 45 graden en werden er espiches (deuvels van bamboe) doorheen gehamerd. Deze stonden onder een hoek en om en om haaks op elkaar, zodat de bamboe naar elkaar toegetrokken werd en niet meer loskwam. Zie voor meer informatie het hoofdstuk ontwerp en bouw en de reflectie hiervan.

samenstellen van balken in het atelier

samenstellen met behulp van mal

Maken van espiches voor het samenstellen

samenstellen met behulp van lijmklemmen

prefabricage op het atelier

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

schoor

SCHOREN

Voor de nodige stabiliteit van de voorbeeldwoning zijn schoren toegepast. Deze werden gemaakt van enkele bamboestammen van de soort Gigantochcloa. Tevens werd een idee uitgeprobeerd om deze stammen te splijten en vervolgens met espiches en houten tussenstukken weer te verlijmen. Dit gaf mogelijkheden om kruizen te maken en ander bamboe onder een hoek te verbinden. De schoren, zowel hele stammen als de verlijmde variant bleken te buigzaam en zwak om het gebouw voldoende te stabiliseren. Daarvoor zijn de muren uiteindelijk ingezet, zie voor meer hierover het hoofdstuk ontwerp en bouw.

211

verlijmde schoorbalk

schoorverbinding met kolom

Gat voor schoorverbinding met kolom

EXPERIMENTEN 17

SCHUIFDEUR

STEIGERS EN STELLAGES

schuifdeur

212

De voordeur in een grote schuifdeur van bamboe geworden die het mogelijk maakt de veranda bij de woonkamer te betrekken. Deze schuifdeur is gemaakt door een lokale timmerman, Rafael, en bestaat uit een houten frame, waarin bamboe stammen van het soort Gigantochloa Apus zijn ingeklemd. De diagonalen in de deur zorgen voor stijfheid. Door het laten van spleten tussen de bamboestukken is er een blijvende connectie tussen binnen en buiten, wordt de natuurlijke ventilatie bevorderd en kan er licht naar binnen komen. De rails voor de deur komen uit de hoofdstad Managua en zijn eigenlijk bedoelt voor zware garagedeuren.

schuifdeur

steiger voor ophangen van logo

Voor werkzaamheden maar ook voor de opslag en het drogen van bamboe zijn verschillende steigers en stellages gemaakt van bamboe. Deze functioneerden, maar als steiger waren ze aan de zware kant (voor steigerbouw van bamboe zijn goede Aziatische voorbeelden te vinden met touwverbindingen). Dit was wel een goede manier om bepaalde verbindingen te testen voordat deze werden toegepast in de voorbeeldwoning.

stellage voor het drogen van bamboe

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

SUPERADOBE

TUIN ATELIER BAMBU SOCIAL

Van superadobe (een zandzak-constructie technologie) zijn plantenbakken gemaakt voor in de tuin. De superadobe was gemaakt van aan elkaar genaaide oude rijstzakken, gevuld met aarde. Vervolgens zijn deze flink aangestampt en in de vorm gelegd die hiernaast te zien is. Op dit moment, zes maanden later, staan deze vormen er niet goed bij. Ze zijn ingezakt. Dit komt doordat regen de afwerklaag eraf spoelt. Hierdoor tast de zon het de plastic vezels van de zak aan, waardoor er gaten ontstaan en de aarde eruit valt.

superadobe plantenbakken

Er is geprobeerd het land naast het atelier te transformeren naar een tuin. Hier zat zoveel plastic in de aarde, tot een meter diep, dat er geen zuurstof meer in de aarde zat. Het bleek teveel werk om deze transformatie te bewerkstelligen. Wel is veel afval verwijderd en naar de vuilstort van El Rama gebracht. Dit is een grote berg die continu aan het smeulen is enkele kilometers verderop.

213

werken in de tuin van het atelier

VERBINDINGEN BAMBOE EN HOUT

In samenwerking met Henky zijn verschillende verbindingen bedacht om bamboe aan andere bamboe te verbinden door middel van houten koppelstukken. Enkele hiervan zijn gebruikt, zoals bijvoorbeeld de houten verbinding voor de schoren die het dak ondersteunen.

Hout-bamboe verbinding experiment

EXPERIMENTEN 22

bouw draagstructuur vloer experiment

214

VLOER FERROCEMENT EN BAMOE

Er is een voorkeur bij de lokale bevolking voor betonnen vloeren, omdat deze gemakkelijk schoon te maken zijn en ze geen ruimte voor ongedierte creĂŤren. Vandaar dat er een experiment is uitgevoerd naar betonnen vloeren op een bamboe constructie. Dit is een gekke combinatie omdat een betonnen vloer erg zwaar kan zijn en bamboe tevens een flexibel materiaal is. Om dit wel werkend te krijgen is geprobeerd een vloer te maken van ferrocement/ plastocement. Dit is een mengsel van zandcement met lagen hele dunne wapening erin zoals kippengaas of plastic gaas. In dit geval werd een combinatie toegepast. Twee lagen kippengaas en een laag fijnmazig plastic gaas met steeds een laag cementmortel ertussen. De vloer werd redelijk stevig maar de grote flexibiliteit die erin zat deed vermoeden dat er scheurvorming zou ontstaan op termijn bij een groter oppervlak. Daarom is besloten dit niet toe te passen en voor een houten vloer te gaan.

bouw draagstructuur vloer experiment

aanbrengen van eerste cementlaag op landbouwplastic

Laag plastic gaas aanbrengen

aanbrengen van eerste cementlaag op landbouwplastic

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Verschillende stadia van de wandafwerking

WANDEN

Er zijn uiteindelijk wanden toegepast van houten frames, esterilla, kippengaas en cementmortel. Hierin werden ook de leidingen opgenomen. Dit werkte goed en gaf een stevige wand met genoeg ruimte voor leidingen. Het was wel een arbeidsintensief proces maar dat kwam mede doordat de wanden uiteindelijk moesten zorgen voor stabiliteit, omdat de werking van de schoren tegenviel. Uiteindelijk werd een deel van de houten raamwerken ook met Plycem platen bekleed, dit scheelde veel tijd. Zie het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’ of de bijgevoegde handleiding ‘Manual de construcción sostenible’ voor meer informatie. Ook werden enkele wanden bij de trap open uitgevoerd met rechte of diagonale bamboestammen. Zie de afbeelding hiernaast en hieronder.

215

wanden van bamboestammen

raaplaag en kippengaas op de esterilla

wanden van bamboestammen

wegwerken van leidingen

7.5

PRODUCTEN

ijdens het project zijn er ook veel producten geproduceerd. Producten van bamboe, zoals banken, asbakken, pennen- en servettenhouders zijn gemaakt door de teamleden van BAMBÚ SOCIAL en door de groep deelnemers van de cursus ‘Artesanias’ (hoofdstuk ‘Educatie’). Hier vindt u van alle producten een overzicht, begeleid met beeldmateriaal. Deze geven wellicht ideeën voor toekomstige projecten of producten.

216

plaatsen van de filters in el recreo

BIOSANDFILTERS

Gedurende het project is er een workshop georganiseerd voor alle cursisten en geinteresseerden rondom het belang van schoon drinkwater en het bouwen van biosandfilters. Dit is gebeurd in samenwerking met Blue Energy, een NGO gevestigd in Bluefields. In drie dagen is er naast enige basistheorie tevens ervaring opgedaan met het bouwen en plaatsen van biosandfilters. De filters zijn gedoneerd aan de gemeenschap rondom El Recreo, waar tot dan toe mensen afhankelijk waren van onbeschermd water uit de put. Het ontwerp en constructie van de filters is volledig gebaseerd op de ontwikkelde biosandfilters van Centre for Affordable Water and Sanitation Technology: http://resources.cawst.org/package/biosandfilter-construction-manual_es

de mal voor de filters

storten van de filters

sluiten van de mal

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

EMMER BIOSANDFILTERS

Dezelfde biosandfilters zijn ook uitgevoerd in een simpele en goedkope emmer variant. Deze is kleiner maar goedkoper.

de container maken van het filter

zand en grind wassen voor het filter

zand en grind van verschillende grote voor het filter

ESPICHES (DEUVELS BAMBOE)

Voor het samenstellen van balken, het verbinden van schoren en een reeks andere zaken werden deze deuvels van bamboe gebruikt. Eerst werden stukken bamboe op lengte gezaagd (p.m. 30 cm), deze stukken werden grof in stukken gehakt met een bamboesplijter. Vervolgens hakten we deze delen nogmaals doormidden met een machette. Daarna werden ze ronder gemaakt met een machette en voorzien van een punt. Vervolgens werden ze door een specifiek gat van een hoekijzer gehamerd voor een definitieve ronde vorm.

espiches voorbereiden

hoekijzer met gaten van verschillende diameter

217

PRODUCTEN 4

ESTERILLA (BAMBOE MATTEN)

HEKWERK VAN BAMBOE

Van bamboestukken zijn van tijd tot tijd ook esterilla gemaakt, dit zijn bamboe matten. Een bekende manier om bamboe als plaatmateriaal te gebruiken. Dit is onder andere gebruikt voor enkele wanden van de voorbeeldwoning en ook voor de wanden van de watertank.

Esterilla, ofwel bamboe matten

218

Esterilla, ofwel bamboe matten

hekwerk van bamboe

Er zijn meerdere malen tijdelijke hekwerken gemaakt van bamboe met verschillende patronen en manieren, zoals hiernaast is te zien.

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

KLEIN HANDWERK

Als relatiegeschenken en gebruiksvoorwerpen zijn meerdere malen kleine gebruiksvoorwerpen gemaakt. Dit gebeurde vanuit het team zelf maar ook binnen de cursus artisanias. Deze komen hieronder nader aan bod. Vele van deze producten werden behandeld met lijnzaadolie om het te beschermen tegen vocht en het een zijdeglans te geven.

verschillende handwerkstukken

219

verschillende handwerkstukken

aanbrengen van lijnzaadolie

asbak van bamboe

KLEIN HANDWERK: ASBAK

Een klein gebruiksvoorwerp dat gemakkelijk te maken is van de knooppunten van bamboe is een asbak. Hiervan zijn er tientallen gemaakt als relatiegeschenk voor betrokkenen in Nederland en Nicaragua.

PRODUCTEN 8

KLEIN HANDWERK: PENNENHOUDER

KLEIN HANDWERK: PLANTENBAK

KLEIN HANDWERK: SERVETHOUDERS

Ook van deze pennenhouder zijn er tientallen gemaakt. Het is een simpel ontwerp dat gemaakt is door met de afkortzaag op verschillende plekken een snede halfdoor te maken in het stuk bamboe. Tevens is de pennenhouder opgeschuurt om hem een gladde buitenkant te geven.

Pennenhouder van bamboe

220

Van hangende plantenbakken van bamboe waren veel voorbeelden te vinden in El Rama, al voor de komst van het project. Dit is een simpel ontwerp voor het laten ontkiemen van zaden. In El Rama zijn hiervan veel geverfde en kleurige variaties te vinden.

Plantenbak

Servethouder

verschillende Servethouders

Een ander simpel gebruiksvoorwerp dat bij bijna alle restaurants in El Rama op tafel staat is de servethouder. Hiervan zijn enkele varianten gemaakt door vanuit de cursus artisania (onderste afbeelding) en ook vanuit het team van Bambu Social (bovenste afbeelding).

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

LAMINAAT VAN BAMBOE

LAMPENKAPPEN VAN BAMBOE

Een van de lokale timmerlieden had tot verrassing van het team, tijdens onze aanwezigheid zelf geĂŤxperimenteerd met het maken van simpel bamboelaminaat. Hiervan was een monster gemaakt op kleine schaal dat erg stevig aanvoelde. Dit is zeker een mogelijke stap die gezet zou kunnen worden in El Rama. Om dit betaalbaar en op grote schaal te doen is wel een specifieke machine nodig.

laminaat van bamboe

In de voorbeeldwoning zijn verschillende lampenkappen van bamboe gemaakt. Het materiaal leent zich hier uitstekend voor gezien de vorm.

221

lampenkap van bamboe

samengestelde lampenkap van bamboe

PRODUCTEN 13

MEUBELS VAN BAMBOE

Vanuit de artisania cursus zijn verschillende meubels gebouwd. Populair was het hiernaast getoonde bankje. Een elegant ontwerp dat al bekend was bij ambachtslieden van plantage El Recreo. Hiervan zijn er enkele geproduceerd. Net zoals het hieronder afgebeelde tafeltje. Ook werden simpele stoelen gemaakt.

bank van bamboe

222

banken van bamboe

bank en stoel van bamboe

bijzettafeltje van bamboe

TOUWVERBINDINGEN Vanuit Bambu Social zijn enkele kleinschalige experimenten gedaan met touwverbindingen. Deze kunnen erg stevig en elegant worden uitgevoerd maar zijn tijdsintensief vergeleken met bijvoorbeeld geboute constructies.

frame van bamboe met touwverbindingen

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

VLECHTWERK

Een van de deelnemers van de cursus artisania was een ambachtsman die veel kon maken van bamboe. Zijn specialiteit lag in het vlechtwerk van bamboe. Hiermee maakte hij manden, vazen, kistjes, wanden en zelfs het ontwerp van de afvalbak heeft hij hiermee uitgevoerd.

vlechtwerk van bamboe

223

vlechtwerk van bamboe

vlechtwerk vaas

vlechtwerk mand

vlechtwerk van bamboe

PRODUCTEN 22

VLOER

WAND VAN BAMBOE (TIJDELIJK)

Deze vloer, gemaakt door Jan van Mulken, vormt zich om de bamboe heen. Meer informatie over de vloer vindt u in het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’.

Vloer van guapinol

224

afscheidingswand van bamboe strips

Van resten bamboe en gespleten stammen is door het team een afscheidingswand gemaakt om privacy te bieden in het atelier en de slaapvertrekken en de keuken te scheiden van de werkruimte.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

225

226

FINANCIﾃ起

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

227

8.1

INKOMSTEN EN UITGAVEN

m een inschatting te kunnen maken van de kostenraming hebben we gebruik gemaakt van onder andere referentieprojecten, lokale kennis en begrotingen met betrekking tot constructie en informatie van lokale contacten. In de tabel hiernaast vindt u een overzicht van de verworven inkomsten en uitgaven. Wat in deze tabel niet zichtbaar is zijn de immateriële inkomsten en uitgaven. Buiten de tijd en energie van alle vrijwillige en professionele teamgenoten, variërend van een een week tot 7 maanden, hebben ook lokale partijen een groot deel bijgedragen in de vorm van bijvoorbeeld transport, eten, woonruimte, water, constructiematerialen, gereedschappen en vrijwilligerswerk. Deze worden verder toegelicht in hoofdstuk 9.2.

inkomsten

228

De inkomsten zijn verworven vanuit donaties van fondsen, bedrijven en privé donaties. De helft van het budget is gefinancierd door de stichtingen Cordaid, S4S, de Kootje en de ASN Foundation. De andere helft is bijgedragen door bedrijven en privé donaties. In de tabel hiernaast zijn alleen de donaties boven de 500,- euro met naam vernoemd. Op de volgende pagina vindt u een overzicht van alle personen die een financiële bijdrage hebben geleverd aan het project. Alle personen, bedrijven en stichtingen die een bijdrage hebben geleverd zijn ‘vereeuwigd’ in de modelwoning door gravering in de bamboe.

INKOMSTEN fondsen, bedrijven en prive donaties > 500,-

Stichting Cordaid 15.000,- € Jack Chen 10.000,- € Stichting Students 4 Sustainability 6.000,- € Technische Universiteit Delft 5.000,- € Stichting de Kootje 3.000,- € David Kung & Roletta Lee 2.000,- € Stichting ASN Foundation 1.000,- € Rogier Verhoeven 1.000,- € Richard Barret 1.000,- € Kallen Raeven B.V. 500,- € Fam. van Eijden - Verhoeven 500,- € Goedhart B.V. 500,- € Zuiderwindt B.V. 500,- € Jochem Ghijsen & Anouk Verhoeven 500,- € subTotaal 46.500,-€

Overig - prive donatie & bedrijven zie bijlage voor gedetailleerde donateurslijst

subTotaal

TOTAAL

3.968,25 € 50.468,25 €

Crowdfunding

Voor de werving van inkomsten en om een breder draagvlak te creeeren voor het project hebben we in oktober 2013 een crowdfundingscampagne opgezet bij indiegogo.com. Deze campagne is begeleid door het projectplan, een promotiefilm en een aantal foto’s (zie hoofdstuk 10.1). Via deze site konden donaties worden gedaan van 5 tot 300 euro, waarbij voor elke donatie een ‘perk’ is geleverd. Dit varieert van een bedankje tot een presentatie. Met deze campagne hebben we meer dan duizend mensen kunnen bereiken en 15.000 euro, kunnen werven voor het project. namen donateurs gegraveerd in bamboe

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

uitgaven constructie modelwoning UITGAVEN IN CATEGORIE* Voorbereiding 5.150,96 € Educatie 4.534.23 € Eten en drinken 8.275,59 € Constructie modelwoning 27.331,28 € Ontwikkeling 3.457,05 € Transport 1.965,25 € Financiering 572,79 € Drukkosten Manual 200,00 € subTotaal

TOTAAL

51,487,15 €

*ZIE BIJLAGE VOOR GESPECIFICEERD OVERZICHT VAN ALLE UITGAVEN

TOTAAL INK TOTAAL UIT

50.468,25 €

VERSCHIL

- 1018,90 €

51,487,15 €

Het verschil tussen het beschikbare budget en de uitgaven is -818,90 euro. Dit is te verklaren door de ontwikkeling van het educatiegedeelte van het project, de onverwachts hoge transportkosten en een hogere uitgave aan eten en drinken voor vrijwilligers dan ingecalculeerd. Het verschil is bij uitgave van dit rapport voorgefinancierd door Max Verhoeven. Wij zijn op zoek naar een fonds om dit verschil te dichten.

De constructie van de modelwoning is veruit de grootste kostenpost geweest voor het project. Deze constructie omvat niet alleen de bouw van het huis, maar ook het hele proces van het kappen, behandelen, transport etcetera. van bamboe. Daarnaast is ongeveer 10% van dit budget gebruikt voor experimenten. Het modelhuis heeft bijvoorbeeld nog nooit eerder toegepaste houtbamboe verbindingen die voor de constructie zijn getest op onder andere sterkte en daarna weer zijn aangepast. Een ander experiment is het maken van een bamboe-ferrocement vloer. Deze is ontwikkeld om een vloer naar de wensen van de lokale bevolking te creëren in combinate met een bamboe constructie. In het hoofdstuk ‘Ontwikkeling Modelwoning’ staat dit proces en de producten hiervan uitgebreid beschreven. De kostenraming hiervoor was 27.141 euro, bestaande uit 19.227 euro directe bouwkosten, 1.500 euro waterinstallatie en 6.414 euro indirecte bouwkosten (Shortisghted El Rama, 2013). De uitgegeven 27.331,28 euro zit 190,28 euro boven budget. Hierbij moet een kanttekening worden gemaakt dat dit niet de kostprijs is voor de constructie van de woning. De ontwikkeling van de infrastructuur voor bamboe, de experimenten in details, materiaal en de investering in gereedschappen zijn hierbij meegerekend.

educatie

De educatiekosten bestaan ten eerste uit het ontwikkelingen en distribueren van het lesmateriaal, zoals beschreven in het hoofdstuk educatie. Daarnaast zijn hierin alle gereedschappen opgenomen die zijn gebruikt voor alle workshops. De geraamde 1.150 euro is bijna verdrievoudigd. De belangrijkste reden hiervoor zijn de importkosten voor de gereedschappen. Initieel hadden wij er rekening mee gehouden dat we met behulp van de lokale stichting Hermanamiento El Rama belastingvrij konden importen. Dit bleek door het ingewikkelde bureaucratische douane systeem uiteindelijk niet te kunnen. De kosten hiervoor bedroegen uiteindelijk 1.630,73 euro, inclusief boeten voor opslag, omdat de procedure te lang in beslag heeft genomen. Een andere grote uitgave is voor de ontwikkeling van het Boucherie systeem geweest. Dit systeem van behandelen van bamboe, waarbij een vloeistof door de bamboe geperst wordt onder druk, kent geen standaard. Hiervoor hebben wij zelf een variant moeten ontwikkelen met lokale onderdelen. Deze onderdelen hebben in totaal 442,34 euro gekost. Het systeem laat een makkelijke en snelle behandeling toe en wordt op dit moment gebruikt en verbeterd door de lokale corporatie Magnolia, die bamboe kapt en behandeld.

229

INKOMSTEN EN UITGAVEN Transport

Transport is als een aparte kostenpost opgenomen, omdat deze een groter deel van het budget in beslag heeft genomen dan aanvankelijk verwacht. Dit komt doordat de benzine prijs in Nicaragua relatief hoog is en de verschillende locaties waar gewerkt werd (zie volgende pagina) relatief ver uit elkaar liggen. Het vervoeren van constructiemateriaal vanuit Managua heeft hier ook een groot beslag op gelegd. In de bijlage vindt u een gedetailleerd overzicht van deze uitgaven.

ontwikkeling

230

In de kostenraming van het projectplan uit 2013 zijn de ontwikkelingskosten geraamd op 11.100,euro. Deze zijn bij de uitgaven verder verdeeld in ontwikkeling, voorbereiding, eten en drinken en financiering voor een beter representatief beeld van de uitgaven. Samen komen deze uit op 17.456,39 euro. Dit bedrag ligt 6.356,39 boven begroting. Dit verschil is voor het grootste deel veroorzaakt door een verkeerde inschatting van de hoeveelheid maaltijden die moesten worden meeberekend. Het kopje ontwikkelingskosten bij uitgaven bestaat voornamelijk uit lokaal beltegoed en inrichting voor het pand in het centrum.

eten en drinken

Ondanks de bijdragen van de universiteit en de gemeente met maaltijden voor vrijwilligers en studenten op de twee cursusdagen, hebben wij op de andere dagen vrijwilligers en ons team van gemiddeld acht personen moeten voorzien van lunch. De groepen vrijwilligers en het eigen team waren groter dan wij hadden kunnen bedenken. Daarnaast is het eten in Nicaragua relatief duur in vergelijking met de lonen. Een maaltijd bij een straattentje is al gauw 80 NIC (2,35 euro) en een dagloon van een constructiemedewerker 150 NIC. Daarnaast heeft een deel van het team hun verblijf met een maand verlengd om een succesvolle afronding te verzekeren. Uiteindelijk is deze post op 8265,59 euro uitgekomen. Dit komt neer op ongeveer 40 euro per dag. Met een gemiddeld team van tien mensen, is dit een budget van 4 euro per man per dag. Dit is mogelijk geweest door de maaltijden die de universiteit BICU, de gemeente El Rama hebben aangeboden en doordat wij vaak zelf hebben gekookt.

werken en eten met vrijwilligers, februari 2014. maaltijden verzorgd door de gemeente el rama

voorbereiding

De voorbereiding omvat alle kosten gemaakt in Nederland. Hiervan is het grootste deel, 3.185,64 euro, besteed aan tickets voor vijf teamleden, 400,euro aan het ontwikkelen van de promotiefilm en 336,75 euro aan een goede camera voor de documentatie van het project. Een gedetailleerde lijst vindt u in de bijlagen.

financiering

De post financiering bestaat uit de kosten voor het opnemen van geld in Nicaragua (2,50 euro per transactie) en een eenmaal gestolen portemonnee. Deze kosten zijn niet van tevoren geraamd, maar zijn meegerekend bij de geraamde ontwikkelingskosten.

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

231

oud cultuur centrum el rama is 7 maanden door de gemeente ter beschikking gesteld en voorzien van elektriciteit.

8.2

LOKALE BIJDRAGEN

aast de financiële bijdragen zoals vermeld in hoofdstuk 9.1, heeft het project ook een grote bijdrage mogen genieten vanuit lokale partijen in Nicaragua. Deze bestaan o.a. uit de volgende:

232

• • • • • •

STUDENTEN/Cursisten

(Zie ook hoofstuk educatie) De studenten van zowel de cursus ‘Construcción Sostenible’ als ‘Artesanias’ hebben een grote bijdrage geleverd aan het project. Deze studenten bestaan zowel uit studenten van de BICU, geinteresserde inwoners van El Rama, lokale ambachtslieden en inwoners van de gemeenschap El Recreo. De studenten van ‘Construcción Sostenible’ hebben 4 maanden lang één dag per week meegeholpen in het bamboeproces, het prefabproces en de constructie van het huis. Naast hun tijd brachten zij ook kennis en vaardig mee over bijvoorbeeld het contrueren van de fundering van het huis, het vervoeren van bamboe over de rivier, prijs/kwaliteitverhoudingen van materialen bij lokale bedrijven en zorgden zij voor veel gereedschappen die tijdens het proces zijn gebruikt.

Gemeente El Rama

De gemeente El Rama was een belangrijke partner die het project Bambú Social heeft gesteund. Naast hieronder genoemde punten speelt de gemeente een grote rol bij de continuiteit van het project. Zij draagt zorg voor het bouwen van de sociale woningvariant en promoot de woning bij grote instituties als de Frente Nacional de Trabajadores (FNT) die verantwoordelijk is voor het ontwikkelen van een nieuwe wijk met 200 woningen in de gemeente El Rama.

• • •

Vervoer (mensen, bamboe, materialen) Pand om te verblijven (7 maanden, centrum El Rama) Stoelen, tafels, bedden etc. voor pand Elektrictiteit (7 maanden) Vrijwilligers voor opknappen pand Communicatie van project naar lokale bevolking Maaltijden voor vrijwilligers Cursus Artesanias (zie hoofdstuk educatie) Lenen van tenten in regenseizoen

bicu

De Bluefieds Indian Caribbean University heeft de locatie bij de entree van de universiteit ter beschikking gesteld voor de modelwoning. De BICU heeft de cursus ‘Construcción Sostenible’ geaccrediteerd en zorg gedragen voor de studenten die de cursus hebben gevolgd of als vrijwilliger hebben meegewerkt. • • • • • • • • • •

PROJECTRAPPORT BAMBĂ&#x161; SOCIAL

Ramon Flores Ortega Eddy Manuel Sandoval Alfredo Quijano Javier Antonio Rodrigues Angel Theodoro Giovany Flores Octavio Latinos Johanna

233

Juan Carlos Ruiz Jamir Raudes Jose Armando Ruiz Jamir Raudes Jose Antonio Engel Villata Juan Rafael Rosa Moreno Eliel Altamirano

Studenten construccion sostenible.

LOKALE BIJDRAGEN LOCATIES

INTA

Instituto Nicaragüense de Tecnología Agropecuaria is een overheidsinstuut voor de ontwikkeling van en productie in Agricultuur. Een gemeenschap van boeren verbouwt onder andere cacaobonen, cocosnoten en bamboe en produceert rubber. Daarnaast wordt onderzoek verricht naar nieuwe mogelijkheden voor agriculturele oplossing. • • • • •

5 234

EL RECREO INATEC INTA

Instituto Nacional Tecnológico is een opleidingsinstituut op de grond van de INTA. De opleidingen van de INTA sluiten aan bij de werkzaamheden van de INATEC. Zij heeft het volgende bijgedragen: Docenten voor cursus artesanias Vrijwilligers en studenten voor schoonmaken en behandelen bamboe.

El Recreo

Gemeenschap van El Recreo. El Recreo is een kleine gemeenschap op ong. 20 km afstand van El Rama, waar de INTA en INATEC zijn gevestigd. • •

AGU0 AKM

INATEC

• •

MAN

20+ vrijwilligers voor kappen, schoonmaken, behandelen en 20+ cursisten voor de cursus Artesanias

Blue Energy

Blue Energy is een ngo, gevestigd in het nabijgelegen Bluefields. Blue Energy levert energie, water en sanitaire voorzieningen in afgelegen gemeenschappen in de wereld. - Workshop (en begeleiding) t.b.v. het maken, gebruiken en onderhouden van waterfiltersystemen - Aftercare voor gedoneerde waterfilters aan de gemeenschap van El Recreo

Hermanamiento el rama

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

1 KM ESPERANZA

EL RAMA

Y ENERG BLUE LDS IE F BL U E 100

235

BICU

BAMBÚ SOCIAL

GEMEENTE

8.3

DONATEURS OVERZICHT

236

Jack Chen David Kung Roletta Lee Rogier Verhoeven Frank Verhoeven Ardienne Verhoeven Annemarie Verhoeven Jaap van Eijden Rita van Wetering Carla Mollink Wieger van der Wal Therese Oroschin Linnemore Nefdt Mieke Damsma H Hazel Cees Hoefnagels Jochem en Anouk Sheila Oroschin Sherman Tam Brigitte Dreezens Sandra Figueroa Duarte M den Otter Frank Jurgen Wijlens J van Tintelen Rosan Pallada Danielle Pesch Simon de Leeuw JP Boon Robbert Berendsen Veronique Loven MC den Heijer Mikos Pieters Margarita Moreno Rachel Jongen Gloria Elena Moreno Remi op de Woert Jurgo Mouthaan Felipe Cunha Kamiel Zeegers Charlotte Meerstadt Jaap Overal Sofia Caycedo Thomas & Lena K Jaeger Tim Prins Andy van den Dobbelsteen Matthias Kroezen M Bakkers-van Dijk Jeanette Oostijen Rico Disco Cees Broos Marion en Toon Kuhne-Prince RT Janissen Glenn Jr. Weisz Paul van Dongen

R Sitton J Mycke Rick Muijen Eva van der Zand Willem Drenth Andrea Fitskie Nicholas Emmerson Maya van der Lande Joris de Fiane Jack Lelieveld Bob Visser Jezabel C Bakker M Milo Bo Hu M van Esch Marij Deltrap W Voorhoeve Shira Raber Sara Quesada Suzanne van Heerde Shira Raber Jill Jongen K.C. Hobbelman Anne van Stijn Nikki Nijsten Renee Schouten Emanuela Voorwinden Arnout Aarts Jasmijn Kok Matourbah Deltrap Annabeth Hidding E van der Kooij Bo van Niekerk E van Dijk C de Mol J de Jong JF Chang J Braun J Mommers A Stovers W Bos S Groenewoud V Trees Mama Eva Jolanda van Wijck Edelman Luisa Maria Gaviria Moreno Marie Seck Maria Provovska Rosa van der Kaaij Roxanne Doyen Belma Hernandez Frances Bart Scheeren Koen Fraijman Logan Brecklin M. van Appeven

Martine Duyvis Ingrid Hoeben R shizen Rinske Hutten Marleen van der Wurff Erik van der Wurff Inge van der Wurff Bart van der Wurff Frans van der Wurff Zac Coleman D van Staveren Guido Bik Remco van Schadewijk David Ramirez Floortje van Sandick Roy Meijer Rosan Pallada Rob Spreekenbrink Jacco Vos Hanna Rusticus Minke Kiers Lizzy Janssen Sophia Wijnekus Gusta Wachter Ravi Mouthaan Koen Hobelman Lourens Aalders Angeline Oei Charlotte Ros Eline Stubert F de Vries Boukje Vastbinder Myrthe Talsma Ivo Joore Jet ten Voorde Robin Janissen Han van Achterberg Jose Ignacio Moreno Ben & Janneke van Achterberg Jefred Maduro Gloria Helena Moreno Anabel Vejarano

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

237

238

EXTERNE COMMUNICATIE

COMMUNICATIE

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

239

INLEIDING

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

INLEIDING

anuit het basisprincipe van Shortsighted Architecture; deel kennis en kunde, hebben wij er vanaf het begin van het project voor gekozen om zowel het plan, als de projectvoortgang, opgedane kennis, gemaakte ontwerpen en verslaglegging zo breed mogelijk te delen via toegankelijke kanalen van deze tijd. Al onze bevindingen, ontwerpen en de handleiding voor het bouwen van de sociale woning zijn dan ook vrij verkrijgbaar met een ‘Creative Commons – Attribute ShareAlike’ licentie (CC BY SA). Deze licentie betekent dat derden de resultaten van het project BAMBÚ SOCIAL mogen gebruiken en deze mogen aanpassen, mits zij Shortsighted Architecture vernoemen én het delen onder dezelfde voorwaarden. Hoewel deze manier van kennis en kunde delen ons van te voren meerdere malen is afgeraden, geloven wij dat het vrijuit delen op een toegankelijk manier het meest bevorderlijk is voor de ontwikkeling van duurzame oplossingen voor ontwerpuitdagingen in het algemeen.

HANDLEIDING

Delen van de handleiding voor het bouwen van de ontwikkelde sociale bamboe woning**. Deze is ten eerste bestemt voor de lokale bevolking om als gedetailleerd stappenplan te dienen bij het bouwen van een woning. Daarnaast is de handleiding bestemd als aanvulling van de documentatie over (het bouwen met) bamboe en als handvaten voor het bouwen met bamboe in de bamboe-riem over de wereld.

De externe communicatie is in te delen in 5 hoofdlijnen:

Vooral gericht op het delen van het gedachtegoed en daarbij behorende projectplan met als doel het werven van fondsen en het opzetten van een netwerk waarmee we onze kennis, kunde en ervaringen kunnen delen.

IN NICARAGUA VOOR DE WERELD

Deze uitingen zijn in de vorm van updates en films geweest, met de volgende doeleneinden: • •

•

‘bamboe riem’ door sylvia machgeels

IN NEDERLAND

EINDRAPPORTAGE

Dit document geeft alle facetten van het proces weer en dient enerzijds als informatie voor andere toekomstige projecten die van onze ervaringen kunnen leren en anderzijds als verantwoording voor de organisaties, bedrijven en personen die ons financieel hebben ondersteund om deze droom Bambú Social werkelijkheid te maken.

Het op de hoogte houden van de organisaties, bedrijven en personen die het project financieel hebben ondersteund Het delen van kennis, kunde en opgedane ervaringen met ons opgebouwde netwerk van mensen die geïnteresseerd zijn in de ontwikkeling van duurzame, sociale woningbouw van bamboe Het vergroten van dit netwerk

IN NICARAGUA VOOR LOKALE PARTIJEN

Bij dit onderdeel wordt kennis en kunde gedeeld, om uiteindelijk bij te dragen aan de ontwikkeling van duurzame, veilige en toegankelijke sociale woningbouw met bamboe als het voornaamste lokale materiaal. Deze manier van communicatie heeft vooral plaatsgevonden in de vorm van presentaties, interviews en het geven van lessen.

*Creative Commons ontwikkelt, steunt en managet legale en technische infrastructuren die de digitale creativiteit delen en innovatie maximaliseert. http://creativecommons.org/ ** Zie bijlage 1: Manual Vivienda Social

240

Si lo puedes

soñar lo puedes hacer EL RAMA

EL RAMA PROJECT

SPONSORING

CONTACT

JUAN

TIES

LAURENS

FLOOR

MAX

email. info@shortsightedarchitecture.com fb. Shortsigthed Architecture indiegogo. Shortsighted El Rama

HET TEAM

in Nicaragua, projectplan, planning, begroting, bouw en organisatie.

agement TU Delft. VerantABN AMRO // rek. nr. 60.76.98.004 woordelijkheden: dagelijkse t.n.v. Stichting Students4Sustainability met partijen o.v.v. Bijdrage Shortsightedcommunicatie El Rama + eigen naam

Master student bouwman-

Wij werken samen met de stichting Students 4 Sustainability, kortweg S4S, een studentenorganisatie die investeert in duurzame studentenprojecten in ontwikkelingslanden. S4S JUAN CARLOS GAVERIA heeft een ANBI status, waardoor giften aftrekbaar MORENO zijn. Focus: bouwmanagement -

TIESte TEMMINK Om deze missie volbrengen zoeken wij Focus: watermanagement fondsen, bedrijven en particulieren die ons Mastersteunen. student watermanagehierin Een financiële bijdrage komt ment Universiteit Utrecht direct terecht bij het project en draagt bij aan de Verantwoordelijkheden: Onderontwikkeling van een flexibele blauwdruk die zoek naar watermanagement in mogelijkheden biedt om betaalbaar, in balans met Rama, ontwikkeling, toepassing vannatuur een low-tech waterzuiverde en met voldoende drinkwater te leven. ing- en opslagsysteem en bouw.

SPONSORING

SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.

COM

0621521606 INTERN

Naast een investering van de lokale universiteit is er financiële steun nodig om het project te realiseren. Als u een financiële

van El Rama. Dit gebouw is beschikbaar gesteld door de gemeente en zal tijdens ons verblijf langzaam worden omgetoverd van het SDC in een

MAX VERHOEVEN centrum voor de verdere bevordering van lokale Focus: ontwerpen kunst en cultuur. - Bachelor student bouwkunde TU Delft. Verantwoordelijkheden: Concept, ontwerp, businessplan en model, projectplan, bouw,

blog. De blauwdruk zal bestaanwebsite, uit pre-fabricated bamboe elementen, een handleiding voor duurzame (helofytenfilter) en een business plan, LAURENS VAN DER WAL Focus: ontwerpen deze blauwdruk zal openlijk beschikbaar zijn voor - Bachelor student Deze blauwdruk zal geïnteresseerde partijen. bouwkunde Delft. en beoogt een stimulering actief verspreidTU worden Verantwoordelijkheden: van de Concept, lokale duurzame (bamboe) business ontwerp, enbusinessplan een aansluiting bij regionale of nationale en model, programma’s rondom projectplan, bouw,sociale woningbouw. Dit website, blog. de aanzet geeft om de betekent dat dit project levenskwaliteit van de mensen in Rama, de regio en daarbuiten aanzienlijk kan verbeteren.

BLAUWDRUK

0621521606 ARCHITECTURE

LOKALE

0621521606 WATER&FUNDS

iek gebruikt zal blijven worden en de continuïteit en groeipotentie gewaarborgd is.

SAMEN

De duurzame methodes van bouwen met lokale materialen zorgen ervoor dat mensen zelfstandiger en minder afhankelijk worden van grote centrale systemen voor bijvoorbeeld bouwmaterialen, elektriciteit of schoon drinkwater. Daarnaast zorgen de bouwmethodes ervoor dat het bouwen van een huis niet ten koste gaat van de natuur, maar juist dat het gebouwde en de natuur elkaar positief beïnvloeden. Deze technieken zijn voor een deel bestaand, voor een deel worden ze aangepast aan het lokale ecosysteem en voor een deel door ons ontworpen op de Technische Universiteit in Delft. Dit zal gebeuren onder begeleiding van docenten van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft.

MIDDELEN

MET LOKALE STUDENTEN EN AMBACHTSLIEDEN ONTWIKKELEN WIJ EEN BLAUWDRUK VOOR EEN DUURZAME SOCIALE WONINGBOUW MET IN EL RAMA.

bijdrage levert als bedrijf of instantie zijn er mogelijkheden om Capaciteitsopbouw en continuïteit zijn in alletwee publicaties promotiematerialen van deenbelangrijkste pijlers(website, in dit flyer, social media etc.) met naam en logo te worden opgenomen. project. Om dit te waarborgen zullen wij Neem hierover contact met ons op voor meer informatie). Uw geld intensief samenwerken met de studenten gaat voor het overgrote deel naar duurzame lokale materialen, de BICUbamboe, en ambachtslieden van Zie voor een zoalsvan bijvoorbeeld en gereedschappen. Rama het ontwerpen en bouwen overzicht de in begroting op: van een pilot, de studenten verdienen www.shortsightedarchitecture.com/works/elrama studiepunten met dit project met de cursus Sustainable Building Technologie en, Wij werken samen met de stichting Students 4 Sustainability, oorspronkelijke meubelmakers werken kortweg S4S, een studentenorganisatie die investeert in duurbamboebouwconstructies. De pilotS4S heeft zamemet studentenprojecten in ontwikkelingslanden. zal een de studenten in derde als missie om verblijfplaats bij te dragen aanvoor welvaartsverhoging wereldlanden. alleen hier en nu, maar ook in tijdens ontwikkeworden, Niet waar zij kunnen overnachten lingslanden werken ze aan duurzame welvaart en een kansrijke educatieve programma’s rondom duurzame toekomst. bos- en landbouw. Naast het bouwen van de pilot zullen wij gedurende ons gehele S4S heeft een ANBI status waardoor giften gedaan aan goede verblijf cursussen, en inloopuren doelinstellingen aftrekbaarworkshops van het belastbaar inkomen zijn. verzorgen (betreffende duurzame rek. nr. 60.76.98.004 bouwmethoden en technieken) voor de t.n.v. bevolking Stichting Students4Sustainability van Rama, vanuit het Sustainable o.v.v. Development Bijdrage Shortsighted El Rama eigen Centre (SDC)+ in hetnaam centrum

0621521606 ARCHITECTURE

NICARAGUA

In het project ontwerpen en bouwen we samen met de studenten van de BICU (de lokale universiteit in El Rama) en lokale ambachtslieden een pilot voor een duurzaam modelhuis. De BICU heeft een boerderij waar studenten in de praktijk kunnen leren over agricultuur en bebossing. Deze boerderij is echter moeilijk te bereiken en door

gebrek aan huisvesting kunnen de studenten hier niet Nicaragua kent de slechtste woonomstandigovernachten. De pilot zal daarom als een verblijfheden van heel middenen Zuiddienen Amerika, en werkplaats voor de studenten. Tevens zal hiermee 78%een van de mensen leeft in huizen van slechte blauwdruk voor duurzame sociale woningbouw van kwaliteit of is dakloos. De ontwikkeld. gebouwde woningen lokale materialen worden zijn overwegend geconstrueerd met behulp opduurzame de zeven mensen woont in een sloppenwijk of vanEén niet en vaak geïmporteerde vluchtelingen kamp, en meer dan 3,000,000,000 materialen, zoals: cementblokken en metalenmensen – bijna de helftDeze van de wereldbevolking – heeft geen toedakbedekking. manier van bouwen zorgt gang tot schoon water of adequate sanitatie. (Architecture voor relatief dure woningen met een ongezond for Humanity, 2004). binnenklimaat. Voor het project El Rama werken we aan een bamboeprefab element en een low-tech wateropvang en zuiveringsinstallatie. Deze zullen met een business model worden uitgewerkt en overgedragen aan de lokale ambachtslieden. Hiermee zorgen we ervoor dat de method-

0621521606 MANAGEMENT

SHORTSIGHTED EL RAMA ‘Si lo Puedes soñar, lo Puedes hacer’. Oftewel, als je het kunt dromen, kun je het doen! Dat is precies wat wij gaan doen. De dromen waarmaken van de WIE? Een samenwerking van jonge, bewust kortzichtige Ramanese bevolking voor gezonde, betaalbare en duurzamere met van een mensen. WAT?woningen Het creëren en drinkwater delen van duurzame ontwerpen goede kwaliteit. gemaakt met lokale middelen. WAAROM? Omdat wij geloven

dat en relevantie de basiseen zijn groep voor duurzame en Wijlokale zijn middelen Shortsighted Architecture, studenten met een missie van deMen Technische slimme ontwerpoplossingen. HOE? heeft de neiging maniUniversiteit Delft en de Universiteit Utrecht. Wij eren van ontwerpen en bouwen te kopiëren dat is bedoeld ontwikkelen duurzame architectuur gemaakt van voor lokale materialen, wij geloven dat lokale verschillende leefomgevingen. Wij passen kennismiddelen en expertise aan en relevantie de basis zijn voor duurzame en naar de gelang locatie. De oplossing is hier, denk Shortsighted. slimme ontwerpoplossingen.

In februari 2014 gaan wij naar El 5 Rama, Nicaragua, DIT DOEN WIJ VOLGENS PRINCIPES: samen metmiddelen studenten van de lokale 1om Gebruik lokale en ambachtslieden een blauwdruk 2Universiteit Creëer lokale systemen te ontwikkelen voor een duurzamere sociale 3 Laat de natuurlijke omgeving bloeien woningbouw. Onze ontwikkelde pilot zal in balans 4zijn Deelmet kennis kunde betaalbaarder en duurzamer de en natuur, 5dan Durf spelen, durf te ontdekken detehuidige woningbouw.

FOLDER PROJECT SHORTSIGHTED EL RAMA, OKOTBER 2013. ONTWERP DOOR: CATHARINA VEDER - FOTO’S: HUGO THOMASSEN

241

9.1

IN NEDERLAND SEPT-FEB

Om de droom te kunnen realiseren hebben we in Nederland tussen september 2013 en januari 2014 het projectplan en daarbij behorende gedachtengoed zoveel mogelijk proberen te verspreiden. Zowel voor het werven van fondsen als het opbouwen van een netwerk om draagvlak te creëren voor het plan. Dit door de volgende activiteiten: • • •

• • • • •

242 •

• • •

•

Indienen van aanvragen bij grote fondsen, zoals Cordaid, ASN foundation en Students 4 Sustainability (zie hoofdstuk financiën). Contacteren van bedrijven voor het werven van fondsen met verschillende tegenprestaties (zie hoofdstuk financiën). Inlichten van en informatie opvragen bij organisaties gerelateerd aan (architectuur met) bamboe of ontwikkelingsprojecten in het algemeen. Benaderen van persoonlijke netwerken. Opzetten van een Indiegogo campagne. Meer informatie onder het kopje ‘crowdfunding’. Maken en delen van een promotiefilmpje. Maken, delen en onderhouden van een website Actief onderhouden van social media, in de vorm van een twitteraccount, facebookpagina, linked-in pagina en een youtubekanaal. Organiseren van promotionele activiteiten zoals de Zumbathon i.s.m. het TU Delft Sporten Cultuurcentrum en het Shortsighted Symposium. Benaderen van lokale en nationale kranten, zoals het Algemeen Dagblad, de Tu Delta en de Limburger. Het benaderen van vakbladen. Het geven van presentaties aan onder andere Students 4 Sustainability, de Gemeente Maastricht, de Hogeschool Zuyd, stichting RaMa, stichting Pimma, stichting the Masters en de TU Delft. Een promotiefolder voor het werven van fondsen.

Met deze activiteiten hebben wij, tussen september en februari een netwerk opgebouwd met meer dan 300 donateurs en volgers van het project, die allen op de hoogte willen worden gehouden van de voortgang middels een 2-wekelijkse update, 574 facebook likes (foto) en de financiële en kennisgerelateerde steun van meer dan 20 bedrijven, organisaties en fondsen. Daarnaast is het project gepubliceerd in de volgende kranten en tijdschriften: • • • • • • • • •

De Limburger – Kun je het dromen, kun je het doen [Artikel, 23-01-2014, NL] BNieuws door Jane Storleder– Shortsighted El Rama [06-02-2013, EN] The Nicaraguan Dispatch – Dutch students promote bamboo housing in El Rama [17-012014, EN] De Architect – Shortsighted Architecture in Nicaragua [15-01-2014, NL] TU Nieuws - Technische studenten gooien hoge ogen met duurzaam huis van bamboe [05-01-2014, NL] TU Delta - Believing in bamboo door Jos Wassink [07-01-2014, EN] Delft op Zondag - Hemd van het Lijf: Max Verhoeven [05-01-2014, NL] Omroep West – Studenten TU Delft zamelen geld in voor bouwproject in Nicaragua [03-012014, NL] Trouw - Nederlandse studenten helpen met bamboebouw Nicaragua - Redactie groen [1404-2014, NL]

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

PROJECT Vier studenten gaan halfjaar naar El Rama in Nicaragua om duurzame woningbouw te ontwikkelen

‘Kun je het dromen, kun je het doen’ Vier studenten gaan volgende maand naar El Rama in Nicaragua, waarmee Maastricht een stedenband heeft, om daar duurzame woningbouw te ontwikkelen. door Job Tiems

tudenten is eigenlijk niet het juiste woord voor het collectief dat bestaat uit Juan Gaviria (27), Laurens van der Wal (23), Ties Temmink (24) en Maastrichtenaar Max Verhoeven (23), en zich Shortsighted Architecture noemt. Het halfjaar dat ze in Nicaragua verblijven, staken ze immers hun studies. Een project waar geen studiepunten mee gemoeid zijn, maar gewoon een eigen initiatief. „Maar uit deze ervaring leer je zoveel meer dan uit studieboeken”, zegt Temmink. „Ik kan wel lezen over hoe je een waterfilter voor schoon drinkwater moet maken, maar in El Rama moet ik hem ook echt zelf gaan maken. Daar heb je iets aan: learning by doing.” Verhoeven vertelt dat Nicaragua de slechtste woonomstandigheden kent van heel Midden- en ZuidAmerika. Van de mensen leeft 78 procent in huizen van slechte kwaliteit – gebouwd met behulp van cementblokken, metaal en dakbedekking – of is zelfs dakloos. „Samen

Vlnr: Max Verhoeven, Juan Gaviria, Laurens van der Wal en Ties Temmink. met studenten van de lokale universiteit (BICU red.) en ambachtslieden gaan we een blauwdruk ontwikkelen voor duurzame sociale woningbouw”, zegt hij. „Vooral de samenwerking is belangrijk. Zij moeten er tevreden mee zijn, want ze worden immers eigenaar. Onze ontwikkelde pilot zal in balans zijn

met de natuur én betaalbaarder en duurzamer dan de huidige woningbouw. Kortom het moet bijdragen aan de oplossing voor kwalitatief goede huisvesting in El Rama en tegelijkertijd een impuls betekenen voor de Ramanese economie.” Door bamboe te gebruiken, zorgen de studenten voor een goedkoop

foto Harry Heuts

en duurzaam alternatief dat geen belasting vormt voor de natuur. „Daarnaast zorgt de woning door een geïntegreerd systeem voor wateropvang en waterzuivering voor schoon drinkwater. Daarmee wordt men onafhankelijk van vervuild rivierwater of kostbare zoetwatertrucks”, legt Van der Wal uit.

Het is de bedoeling dat de duurzame modelwoning, die ook gebruikt wordt bij de uiteindelijke blauwdruk, een paar kilometer buiten El Rama zal herrijzen. „Deze zal dienen als buurtcentrum en verblijfplaats voor studenten van de opleiding bosbouw van de universiteit BICU”, zegt Van der Wal. „Maar om het nou direct een campus, zoals wij die hier kennen, te noemen is denk ik te ambitieus.” Voor het project heeft het viertal een begroting van 42.000 euro gemaakt. Met behulp van de gemeente Maastricht, sponsorbijdrages en donaties heeft het viertal al een mooi bedrag bij elkaar gesprokkeld, maar via een crowdfundingsactie hopen ze de begroting sluitend te krijgen. „Wie ons steunt met een tientje, ziet zijn naam als gravure in een bamboestam vereeuwigd”, zegt Gavira. „Die stam wordt uiteindelijk gebruikt voor de constructie van de modelwoning, waarvan donateurs een foto ontvangen.” Mocht de begroting niet sluitend worden, is er geen man over boord. Het project gaat sowieso door, maar de studenten zijn optimistisch dat ze het bedrag bij elkaar hebben als ze op 5 februari in het vliegtuig naar Nicaragua stappen. „Het is net als de filosofie van Shortsighted Architecture: Si lo puedes soñar, lo puedes hacer. Oftewel, als je het kunt dromen, kun je het doen”, zegt Gavira lachend. Zie voor meer info en de fundingactie: www.shortsightedarchitecture.com

De Limburger – Kun je het dromen, kun je het doen [Artikel, 23-01-2014, NL]

B NIEUWs 01 maand 2011

Woensdag 5 februari om 5:00 ’s ochtends Was het zover voor de vier jongens van

De Limburger – Kun je het dromen, kun je het doen [Artikel, 23-01-2014, NL]

Nicaragua Dispatch (http://nicaraguadispatch.com/2014/01/dutchstudentspromotebamboohousinginelrama/8549/)

Dutch students promote bamboo housing in El Rama

‘shortsighted architecture’: op dat moment steeg hun vliegtuig op richting nicaragua. daar gaan ze de komende zes maanden samen met de lokale bevolking hun concept voor een sociale Woning van bamboe verder ontWikkelen en bouWen. het is bijzonder dat de drie studenten van onze faculteit afgelopen jaar op eigen initiatief dit project hebben opgestart, nadat zij niet de duurzame minor konden vinden die zij zochten. in augustus is hier het collectief ‘shortsighted architecture’ officieel uit ontstaan: “kort door de bocht: We Wilden

By: TIM ROGERS | January 17, 2014

een minor, die Was er niet.. nu hebben We een bedrijf!” aldus laurens. bnieuWs spreekt de drie bouWkundestudenten net voor hun vertrek en maakt kennis met de jongens achter shortsighted en het project in el rama, nicaragua. door jane stortelder

Woning in El Rama

Samen bouwen, foto's door Hugo Tomassen

V.l.n.r. Max Verhoeven, Juan Gaviria en Laurens van der Wal

"WE WILDEN EEN MINOR, NU HEBBEN WE EEN BEDRIJF" De jongens achter shortsighteD architecture Max Verhoeven en Laurens van der Wal kennen elkaar via het Honours Programme Delft binnen de bachelor Bouwkunde. Ze volgden allebei uit persoonlijke interesse extra vakken over duurzaamheid. Toen zij zich moesten inschrijven voor een minor, wilden ze daar iets mee doen. Maar volgens Max was er geen minor die aansloot bij hun wens: sociale architectuur die in balans is met de natuur. “Het plan was eerst om dan maar een eigen minor op te zetten, maar dat bleek niet haalbaar. Wel gingen onze ogen open voor verschillende andere projecten. We vonden een mogelijkheid om naar El Rama in Nicaragua te gaan, toen is ook Juan Gaviria bij het project gekomen.” Toen Max en Laurens deze Colombiaan bij het team vroegen, zou hij eigenlijk net beginnen met afstuderen bij RE&H. Maar de keuze was voor hem snel gemaakt; hij wilde altijd al een project in Latijns-Amerika doen. Inspiratiebron was het boek ‘The Barefoot Architect’, geschreven door Johan van Lengen, een 82-jarige Nederlander die in Brazilië woont en werkt. Het boek gaat over low-tech systemen en duurzame bouwmethodes en diende als voorbereiding op een stage die de jongens afgelopen zomer volgden. Toen zij contact opnamen met Van Lengens stichting TIBÁ konden ze een maand op diens oude koffieplantage bij Rio de Janeiro terecht om te bouwen, cursussen te volgen en met lokale middelen te werken. Hier maakten de jongens kennis met bamboe en ontwerpen met locale tradities. Vervolgens reisden ze, samen met ondernemers van de stichting Unify, door naar El Rama. Terug in Nederland zochten de drie een specialist in watermanagement om het team te versterken. Op dat moment is Ties Temmink van de Universiteit Utrecht geïntroduceerd. Omdat de spreekwoordelijke vonk bij de eerste kennismaking na een paar minuten al oversloeg, vormden zij vanaf dat moment een team van vier. Of eigenlijk vijf, want inmiddels is er ook een stagaire aangenomen: de 17-jarige Floor van Eijden.

niet Duurzaam, maar lokaal Toen het team in augustus terugkwam uit El Rama hebben zij hun principes verder uitgewerkt en zijn ze onder de naam ‘Shortsighted Architecture’ gaan werken. De naam betekent letterlijk ‘kortzichtige architectuur’; in dit geval dus eens niet verder kijken dan je neus lang is want volgens Max zijn de oplossingen dan heel simpel. “Op dit moment worden er veel gebouwen gekopieerd naar plekken waar deze niet voor bedoeld zijn. Wij denken dat je moet ontwerpen en bouwen met lokale middelen: lokale materialen, maar ook lokale kennis, cultuur en ambachtslieden.” Laurens vult aan dat de bouw voor

een paar grote problemen staat: “We handelen, consumeren en gebruiken vervuilende materialen. In Nicaragua heb je ook nog eens te maken met grote armoede. Om die complexe problemen aan te pakken moet je wel integraal denken. We proberen elementen zoals watermanagement, voedselproductie, voedselconsumptie en energieopwekking bij elkaar te brengen zodat het hele proces wordt doordacht en alle elementen samen kunnen werken om tot een oplossing te komen.” Het woord ‘duurzaamheid’ nemen ze liever niet meer in de mond, omdat het volgens hen een containerbegrip is geworden. Voor de jongens van Shortsighted gaat het over lokale middelen en relevantie als basis voor duurzame en slimme ontwerpoplossingen. Dit gedachtengoed hebben ze onderbouwd met vijf principes, waarin ze heilig geloven. Volgens Laurens zijn ze heel kritisch. “Als we aan tafel zitten met partijen vragen we ons altijd af of een ontwerp bij ons past. Zo kregen we een opdracht om een dim-sum paviljoen te ontwerpen voor een festival in Amsterdam. De eigenaresse zag een paviljoen van bamboe helemaal voor zich en had gehoord dat wij met bamboe kunnen werken. We waren in eerste instantie heel blij met onze opdracht, maar beseften ook dat in Amsterdam niet bamboe maar afval het lokale materiaal is.” 1. 2. 3. 4. 5.

Deel kennis en kunde Gebruik lokale middelen Creëer lokale systemen Laat de natuurlijke omgeving bloeien Durf te spelen, durf te ontdekken

Project in el rama, nicaragua De leefomstandigheden in Latijns-Amerika zijn beroerd: meer dan 78% van de mensen leeft in slechte omstandigheden of heeft helemaal geen woning. Bouwmaterialen zijn relatief duur en van slechte kwaliteit. Toen het team afgelopen zomer het plaatsje El Rama bezocht, lag de opdracht nog redelijk open. Uit gesprekken met de gemeente en de Bluefields Indian and Carribean University (BICU) bleek dat er weinig oplossingen zijn voor de slechte woonomstandigheden. De vraag kwam op of de bouwkundestudenten konden helpen. In Nicaragua zijn veel bamboeplantages, maar daarvan wordt weinig gebruik gemaakt, terwijl wereldwijd bamboe met een revolutie bezig is. Bijkomend gegeven is dat de universiteit een stuk grond buiten El Rama bezit waar ze studenten wil leren over agricultuur en bosbouw, maar hier ontbreekt nog een verblijfsplek. Dit bood volgens Laurens mogelijkheden. “We hebben gekeken hoe we die twee kansen konden combineren: met lokale materialen en kennis de leef-

bij hen te leggen. “We geven niet de vis, we leren hen ook niet vissen, maar we gaan sámen leren vissen. Wij kunnen veel kennis overdragen, maar dat kunnen zij ook. We gaan cursussen opzetten met gastsprekers en de studenten krijgen studiepunten. We creeëren een win-win situatie waarin wij een faciliterende rol zullen hebben. We willen dat de timmerman zijn ambacht laat zien. Wat is die waarde die we samen uit willen stralen?”

omstandigheden verbeteren en tegelijkertijd tegemoetkomen aan de vraag van de universiteit om een verblijfsplaats.” De blauwdruk die de studenten ontwikkelden, voorziet in de bouw van een modelwoning op het stuk grond van de universiteit. Deze zal tevens dienen als verblijfsplaats voor de studenten. Het betreft een modulaire woning van bamboe, een goedkoop bouwmateriaal dat geen belasting voor de locale omgeving vormt. Daar blijft het niet bij, vertelt Juan. “Het gaat niet om die materiële blauwdruk die we straks achterlaten, het gaat er om dat het concept in het hoofd van de bevolking zit, zodat zij het kunnen reproduceren. Het belangrijkste is het delen van kennis en kunde door met de studenten cursussen te volgen bij locale ambachtslieden om vervolgens samen de modelwoning te kunnen bouwen.” Inmiddels ligt er een voorlopig ontwerp dat vooral gericht is op de specialistische, technische aspecten van het bouwen met bamboe. Die kennis is in Nederland aanwezig en is essentieel om het ontwerp te laten slagen. In overleg met de lokale bevolking kan het voorlopig ontwerp aankomende maanden worden geherdefinieerd voordat het gebouwd zal worden. Het zal dan meer gaan om de behoeftes van de bewoner als het gaat om bijvoorbeeld de verschillende ruimtes en veiligheid.

"Lokale middelen en relevantie als basis voor duurzame en slimme ontwerpoplossingen"

Next month, Shortsighted Architecture, a collective of three architecture students of the Delft University of Technology (DUT) and one water science and management student of Utrecht University, will depart to El Rama, Nicaragua to work with local students and craftsmen to develop a blueprint for sustainable and affordable bamboo housing. The project, which will include the construction of model homes, will include a decentralized system for rainwater collection and natural water purification. Nicaragua has one of the worst housing conditions of Latin America. About

Die intensieve samenwerking brengt volgens Max kansen, maar ook risico’s met zich mee. “We hebben te maken met een hoge mate van machtsafstand. Juan zit aan de telefoon met de burgemeester en vervolgens met de studenten. Zelf kunnen die twee partijen niet makkelijk met elkaar communiceren omdat er te veel lagen tussen zitten. Wij willen eerlijke relaties met de lokale bevolking opbouwen zodat we ook kritiek op elkaar kunnen hebben. Afgelopen maanden hebben we geprobeerd duidelijk te maken dat wij daar niet iets neer gaan zetten, maar dat we dat samen gaan doen. Dat is een uitdaging.” Volgens Juan is het niet genoeg om zomaar een huis neer te zetten: “Er is geen geld om de problemen daar van hieruit op te lossen. Dat moet je ook helemaal niet willen. De lokale bevolking moet en kan die problemen zelf oplossen, wij willen alleen de nodige tools geven. Het gaat om het creeëren van onafhankelijkheid en zelfredzaamheid.”

78% of the people live either in poor quality homes or have no home at all, according to a 2012 study by the InterAmerican Development Bank. Construction materials are part of the problem. Most homes are built with imported materials such as cement blocks and corrugated sheet roofing; these materials are expensive and pollute the environment. And the lack of clean drinking water and proper sanitation increases people’s risk of contracting

stuDie Op de vraag of het project te combineren valt met de studie Bouwkunde wordt lachend gereageerd. Afgelopen half jaar hebben Max en Laurens het project kunnen opstarten binnen de minor ‘International Entrepreneurship & Development’, maar vanaf februari gaat iedereen een half jaar stoppen met zijn studie. Volgens Laurens heeft dit voor- en nadelen. “Aan de ene kant vinden we op de universiteit niet helemaal wat we zouden willen doen, aan de andere kant is dat prachtig want daardoor kunnen we het nu op eigen initiatief doen en lopen we tegen dingen aan waar we anders nooit mee te maken zouden hebben gekregen.”

Aan het gebruik van bamboe zit ook een schaduwzijde. Bamboe wordt in Nicaragua nu nog gezien als een materiaal voor de armen. Het traditionele bouwmateriaal is hout, maar op dit moment is hout duur en zijn bovendien betonnen huizen met een stalen dak een teken van rijkdom. “Vroeger werd er veel gebouwd op palen met een dak van palmbladeren. Die manier van bouwen was heel erg in balans met de natuur. Langzaam is deze traditionele bouwmethode verdwenen door status, maar ook door geld. Er heeft een enorme ontbossing plaatsgevonden waardoor de houtprijzen omhoog zijn geschoten. Ook zijn de specifieke palmbladeren nog maar moeilijk te verkijgen. Het is dus geen optie om precies terug te gaan naar de traditionele bouwmethode, maar de locale traditie bevat ook veel wijsheid. Door de globale architectuur lijkt deze wijsheid verloren te gaan. We willen met de kennis van nu en de wijsheid van toen met lokale middelen hedendaagse architectuur maken”, aldus Max.

preventable illnesses, such as diarrhea. Alternatives exist. Homes can be built using more affordable and sustainable materials and equipped with treatment systems to collect and purify rainwater.

Als de jongens terugkomen, staat hun alweer een volgend project te wachten: een boomhut als gastenverblijf. Alle drie zijn ze er zeker van dat ze hun studie af willen maken, maar de droom voor de toekomst is dat er een vervolg zal komen op wat zij nu doen. Misschien in een ander land maar misschien ook juist in Nederland. Maar dan wel met dezelfde lokale mentaliteit!

There is an abundance of bamboo in the vicinity of El Rama. Bamboo is excellent but underutilized building material, known as the “poor man’s

Tijdens het verblijf in Nicaragua zullen de jongens van Shortsigh-

lokale bevolking Juan heeft elke dag telefonisch contact met de lokale bevolking want het doel is om de verantwoordelijkheid

ted Architecture iedere maand in Bnieuws een update geven. Nu

lumber.” In recent years the cultivation and use of bamboo has been growing

al geïnteresseerd? Kijk dan op shortsightedarchitecture.com

Illustratie door Joskaas Worst

exponentially, due to its renewability, CO2 absorption, low weight and surprising strength. A recent study by the Center for International Forestry Research (CIFOR)

BNieuws door Jane Storleder– Shortsighted El Rama [06-02-2013, EN]

shows that many families in rural regions of developing countries can profit The Nicaraguan Dispatch – Dutch students promote financially from smallscale cultivation of bamboo. And already a growing Children of El Rama (photo/ Hugo number of bamboo plantations are being established in Nicaragua. Michael Thomassen) bamboo housing in El Rama [17-01-2014, EN] Abadie, President of the Global Bamboo Organization, notes that people are becoming “more conscious of the potential of this renewable resource.” The project by Shortsighted Architecture, which was initiated with the Bluefields and Indian Caribbean University (BICU) and the municipality of El Rama, contains two important pillars: capacitybuilding and continuity. To ensure that both aspects are covered, the project is carried out in intensive collaboration with students from the BICU and local craftsmen and entrepreneurs. The BICU students will earn study credits by completing a course called “Sustainable Building Technologies.” During the building phase we will develop a business model with local partners to facilitate

a local workshop in El Rama (photo/ Hugo Thomassen)

the expansion of existing smallscale bamboo

http://nicaraguadispatch.com/2014/01/dutch-students-promote-bamboo-housing-in-el-rama/8549/#

Trouw - Nederlandse studenten helpen met bamboebouw Nicaragua - Redactie groen [14-04-2014, NL]

1/2

De Architect – Shortsighted Architecture in Nicaragua [15-01-2014, NL]

243

IN NEDERLAND ZUMBATHON

klik op de fotoâ&#x20AC;&#x2122;s om het zumbathon filmppje te zien

zumbathon banner

244

zumbathon. foto: SSA

zumbathon oproep delftste post 8 januari

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

245

IN NEDERLAND CROWDFUNDING

m zowel fondsen te werven als een breed draagvlak te genereren voor het project hebben we gekozen om gebruik te maken van een ‘crowdfundingscampagne’. Het begrip van crowdfunding is begin deze eeuw ontstaan in de Verenigde Staten waar het vooral wordt toegepast in de kunst-, film-, literatuur- en muziekindustrie. Het idee is dat particulieren kleine hoeveelheden geld kunnen investeren in een product of idee dat je aanbiedt op een platform op internet. Hierbij vermeld je hoeveel geld je nodig hebt. Vaak bepaalt het platform op welke voorwaarden investering of donatie mogelijk is. Na een zoektocht naar zoveel mogelijk verschillende platformen en mogelijkheden hebben wij uiteindelijk gekozen om gebruik te maken van Indiegogo. Doorslaggevende criteria waren het internationale karakter van de site, de hoeveelheid projecten uit het verleden die hun doelen hebben gehaald en de mogelijkheid van het stellen van een doel van € 15.000,-.

246

Hoewel we ons doel hebben gehaald, hebben wij geleerd dat we bij dit project waarschijnlijk beter een ander, lokaler platform hadden kunnen gebruiken. Wij hadden de verwachting dat de grootte van het bereik van de site onze campagne een grote boost zou geven. Later bleek dat de promotie van een campagne vooral op eigen kracht moet gebeuren. Wij hadden wel verschillende ervaringen van anderen gelezen alvorens een campagne op te starten en deze adviezen van harte genomen. Dit hield in: • • • •

•

Het publiceren van sprekend fotomateriaal en een wervend filmpje. Een grote varieteit van zogenaamde ‘perks’. Perks zijn tegemoetkomingen voor een bijdrage aan het project. Een duidelijk verhaal met begroting, doelen, scope en een dekkingsplan. Tijdens de campagne zijn we een aantal zaken tegengekomen die een grotere impact op het verloop van de campagne hebben gehad dan wij van tevoren dachten: Manieren van bijdragen. Via Indiegogo is alleen een bijdrage via creditcard of paypal mogelijk. Dit bemoeilijkte het proces van bijdragen, omdat het overgrote deel van de bijdragen uit Nederland is gekomen en veel van deze mensen gewend zijn met het betalen via Ideal en geen Paypal-account hebben. We hebben meer dan een kwart van de bijdragen dan ook via een bankoverschrijving ontvangen en deze daarna toegevoegd aan Indiegogo. Deze donateurs hebben de moeite

•

genomen om ons te contacteren en een bankoverschrijving te doen, wat betekent dat er vrijwel zeker ook potentiële donateurs zijn geweest die deze extra moeite niet hebben genomen. De bijdragen van onbekenden was voor ons project minimaal en ook alleen tegen het einde van de campagne. Het grootste deel van de donateurs zijn door ons persoonlijk benaderd met flyers en presentaties of zijn gekomen door nieuwspublicaties. Hier zijn we achter gekomen, omdat we een aantal keer bericht hebben ontvangen van donateurs die lieten weten dat ze naar aanleiding van een publicatie in de krant of in een tijdschrift een bijdrage hebben geleverd.

De campagne heeft hierdoor veel meer tijd in beslag genomen dan wij aanvankelijk dachten. Dagelijks benaderden we personen, kranten, tijdschriften, blogs om het project onder de aandacht te krijgen en bijdragen te genereren. Ondanks de hobbels en de energie die het heeft gekost kunnen we concluderen dat de campagne een enorme positieve bijdrage heeft geleverd aan het project. De draagvlak en publiciteit die we hiermee hebben gecreëerd (zie foto’s) heeft er voor gezorgd dat ook grotere fondsen vertrouwen hebben gekregen om te doneren aan het project en heeft er bovenal voor gezorgd dat we gedurende de tijd in Rama, onze ervaring en kennis hebben kunnen delen met meer dan duizend personen en organisaties. Dit sluit naadloos aan bij een van onze basisprincipes; het delen van kennis en kunde. Hiermee hopen we anderen te inspireren, maar ook te adviseren bij het ondernemen van dergelijke projecten.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

klik op de foto’s VOOR DE CROWDFUNDING FILM van ssa

247

SCREENSHOTS VAN CROWDFUNDINGCAMPAGNE WWW.INDIEGOGO.COM

9.2

IN NICARAGUA FEB-AUG VOOR DE REST VAN DE WERELD

ijdens ons verblijf in Nicaragua vanaf 5 februari tot en met het officiële einde van het project op 21 juli hebben wij ons gecommitteerd aan het tweewekelijks op de hoogte stellen van alle donateurs en geïnteresseerden. Dit hebben wij op de volgende manier uitgevoerd: •

Het met regelmaat posten van foto’s en kleine updates over de voortgang van het proces op facebook; het zoeken, selecteren, kappen en behandelen van bamboe, het bouwproces, de voortgang van de cursus, de gedane experimenten, het komen en gaan van teamleden, donaties, presentaties en andere noemenswaardige gebeurtenissen.

•

Het maken van 8 uitgebreide visuele updates met verslaglegging van de betreffende periode. Hieronder vindt u een overzicht van alle updates. Zes hiervan zijn in de vorm van foto’s begeleid met tekst die u zowel kunt terugvinden op ISSUU, als in bijlage 2. Bij twee updates is ervoor gekozen om een kort filmpje te maken. De eerste hiervan, gepubliceerd op 21 februari is bedoeld om de context van het project in El Rama in beeld te brengen. Het andere filmpje, de minidocumentaire is gericht op de ervaringen van de lokale betrokken, wat zij geleerd hebben en de resultaten die we samen met hen hebben behaald.

248

Overzicht Updates: • • • • • • • •

Film: Shortsighted El Rama Februari - 21 februari Update 1 – 23 februari Update 2 – 21 maart Update 3 – 16 mei Update 4 – 31 mei Update 5 – 14 juni Update 6 – Mini documentaire – 3 juli Update 7 – Afsluiting project – 4 augustus

We hebben er voor gekozen om tijdens dit proces geen gebruik meer te maken van de twitteraccount en de linked-in account, omdat is gebleken dat het bereik hiervan minimaal is ten opzichte van de mail campagnes en het gebruik van facebook.

BEZOEK CORDAID

Op 27 februari, 3 weken na de start van het project, hebben wij een bezoek ontvangen vanuit de stichting Cordaid van Angelique Zonneveld en Annemarieke Hollanders. Middels een presentatie en rondleiding in El Recreo, op de bouwlocatie en bij het ‘hoofdkantoor’ Bambú Social hebben wij de voortgang van het project uitgelegd en hebben hen daarnaast in contact gebracht met representanten van de gemeente El Rama, de directeur van de BICU El Rama, de studenten van de cursus ‘Construcción Sostenible’ en een aantal vrijwilligers. Ondanks dat we toen nog niet met de bouw waren begonnen, hebben we wel verschillende processen, zoals het behandelen van bamboe en het afnemen van interviews bij de lokale bevolking, en een aantal experimenten op het gebied van het filteren van water en het maken van houtskool van bamboe kunnen laten zien. Rapport Cordaid:

‘‘The Dutch project team started partnerships with local government and the regional university, who are very enthusiastic about this project, because they already started some activities before the Dutch team came to support, but these were put on hold because of lack of knowhow, coordination and local collaboration. Although the construction of a pilot social housing had not begun yet at our arrival, the Dutch team already made some innovative products the local community leaders are interested in. They have showed prototypes of natural water filters, bamboo connections, chopped bamboo at local plantations; experiments on the right treatment of specific types of local bamboo.’’

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

C LI CK H E RE T O G O T O T H E V I D E O U P DAT E :

klik op de foto’s om de filmpjes te zien op het youtube kanaal van ssa

update 06 - 03/07/2014

update 01 - 23/01/2014

OR G O T O: http ://wklik ww.yoop u t ude b e .cfoto’s o m / wa om t ch?v e J U q W _ - 5te z Mlezen U de= updates

op issuu.com/shortsightedarchitecture

SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 01 // 23-02-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

249

SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 01 // 23-02-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

update 01 - 23/01/2014

SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 02 // 21-03-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

update 02 - 21/03/2014

SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 03 // 16-05-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

update 03 - 16/05/2014

INAUGURACIÓN

SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 03 // 16-05-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

update 04 - 131/05/2014

SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 03 // 16-05-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 07 // 04-08-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

update 05 - 14/06/2014

update 07 - 04/03/2014

9.3

IN NICARAGUA FEB-AUG VOOR LOKALE PARTIJEN

e focus van de communicatie naar lokale partijen ligt op het delen van kennis en kunde om één van de twee hoofddoelen van het projectplan waar te maken, namelijk ‘de opbouw van capaciteiten onder studenten en lokale ambachtslieden’ (projectplan SSA, 2013). Daarnaast hebben wij ons met deze communicatie gericht op de kennismaking met en bewustwording van het begrip duurzaamheid in het algemeen, de promotie van duurzame, toegankelijke woningen met lokale materialen en de promotie van het gebruik van bamboe in het algemeen.

• • •

•

Rapport Cordaid:

’’Bamboo is still considered to be material for the poor. Therefore there is work to do on promotion of modern housing made with local bamboo and the team is using examples of modern design bamboo houses. Local government is dreaming about a pilot project near the city, to inspire and involve the local community in an easier way.’’ ‘overall we find this experimental project very innovative and with potential to be continued by local stakeholders. ‘‘

EERSTE DEEL FEB-JUN Presentaties & interviews •

•

• •

• • • •

• •

bamboo’ en tweede schoonmaakronde (door BAMBÚ SOCIAL georganiseerd). (15/03/2014) Presentatie over de inhoud van het project aan studenten van de BICU voor werving studenten. Alle lessen duurzaam bouwen (door BAMBÚ SOCIAL georganiseerd - zie hoofdstuk educatie). Bijeenkomst voor het verwerken van afval (door de gemeente El Rama en de PNUD gorganiseerd). BAMBÚ SOCIAL was uitgenodigd. Events voor het bevorderen van de toerisme in El Rama (door INTUR georganiseerd) Juan Carlos, in representatie van BAMBÚ SOCIAL was uitgenodigd als jurylid voor een eetwedstrijd en als jurylid voor de lokale ‘Miss Tourisme El Rama’ verkiezing. (13/03/2014) Presentatie tussenstand van project aan gemeenteraad El Rama (door BAMBÚ SOCIAL georganiseerd) (01/04/2014) Workshop voorbereiden, schoonmaken en behandelen van bamboe aan studenten van de INATEC. 50+ man. Presentatie voor FNT. 300+ man Presentatie UCA in Managua 50+ man Presentaties UCA El Rama 50+ man Presentatie en openlucht les bouwen met bamboe voor studenten van INATEC. 20 man (zonen en dochtes van boeren van de boerenmarkt). Maand maart en april. Alle interviews gingen gepaard met een uitleg van het project . Openlucht les bouwen met bamboe van jongens en meisjes van de middelbare school in El Rama leeftijd tussen de 12 en 16 jaar. 20+ man.

Afgelegde interviews: • Plaatselijke radio (gedurende het hele project). • Interview lokale tv, Juan, Laurens, Max, Ties & Floor_ februari. • Interview en lokale tv tijdens opening cursus artesanias. • Lokale tv bij en canal 10 bij de ‘clausura de la casa’. • 8 interviews om de vorderingen van het project te beschrijven – Cable Rama gedurende het project. • 4 keer gemeentelijk tv - gedurende het project.

250

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

BIENVENIDOS

VOORBEELD POWPERPOINT PRESENTATIE FNT* Deze presentatie is van 29 juni 2014 en is gericht op het promoten van het gebruik van bamboe en het delen van het ontwerp en kostenplaatje van de sociale bamboe woning.

DISEÑO VIVIENDA SOCIAL EL RAMA DOMINGO 29 DE JUNIO, 2014

*De FNT is een nationaal syndicaat die opkomt voor het belang van werknemers met als missie ‘het promoten van economische ontwikkelingen en het vechten voor een grotere economische welvaart voor arbeiders en hun families’ (website FNT).

CONTENIDO 1. 2. 3. 4. 5.

¿QUIENES SOMOS?

Introducción proyecto Bambú Social Porque bambú Diseño vivienda social El Rama Cálculo de costos Preguntas

EQUIPO – 11 PERSONAS

ESTUDIANTES – 15 PERSONAS

VOLUNTARIOS – 50 PERSONAS

TOTAL INVOLUCRADOS– 230 PERSONAS

251 CONTENIDO – DOMINGO 29 DE JUNIO 2014– SLIDE 5

INTRODUCCIÓN BAMBÚ SOCIAL– DOMINGO 29 DE JUNIO 2014– SLIDE 7

¿PORQUE BAMBÚ?

CONSTRUCCIÓN CASA MODELO DE BAMBÚ

MATERIAL LOCAL & NATURAL

MARTES 27/05/2014 – SLIDE 11

CÁLCULO DE COSTOS

EL DISEÑO • • • • • • • • • •

Fundacion y piso Estructura de bambu Paredes Techo Vntanas y puertas Sistema de agua Bano seco Cocina Electricidad Bano

TOTAL

$ 2300,$ 1020,$ 965,$ 862,$ 229,$ 798,$ 432,$ 244,$ 359,$ 139,-

$ 7348,-

IN NICARAGUA FEB-AUG VOOR LOKALE PARTIJEN

EINDE PROJECT JUL-AUG MINI DOCUMENTAIRE & NATIONALE TV

In de laatste fase van het project hebben we onze aandacht met betrekking tot de externe communicatie gelegd op het verspreiden van het project in Nicaragua om het principe van het delen van kennis en kunde na te streven. Daarom hebben wij een mini-documentaire uitgebracht met regisseur Sofia Caycedo. Dit Spaanstalige filmpje van 12 minuten geeft in hoofdlijnen het project weer met de tot dan toe behaalde resultaten, ervaringen van studenten en de betrokken partijen. Deze documentaire hebben we gebruikt om het project te verspreiden in Nicaragua. Naar aanleiding van de documentaire zijn we uitgenodigd voor een live interview bij nationale tv zender Canal 10. Deze hebben we op 18 juli gegeven. Dit interview heeft geleid tot bijna dagelijkse bezoeken aan de bouwlocatie van geïnteresseerde studenten, architecten en bouwvakkers vanuit het hele land.

252

UNIVERSIDAD CENTROAMERICANO (UCA)

Een bevriende lokale architect, Leyla Ortiz, heeft ons project aangedragen bij het hoofd van de afdeling architectuur van de UCA Managua, Martin Majwesky, toen hij bezig was met het organiseren van het forum ‘Our cities, our risks’. Dit forum was bedoeld voor de afronding van het eindproject van 4de-jaars architectuurstudenten, die de opdracht hadden gekregen om goedkope, tijdelijke noodwoningen te ontwerpen die gebruikt zouden kunnen worden bij een van de grote aardbevingen bij Managua. De foto linksboven laat een maquette van een van deze ontwerpen zien, waarbij 2dehands truckcanvas wordt toegepast als deel van de façade. Majewsky had ons uitgenodigd om tijdens dit forum onze ervaring te delen over het bouwen met bamboe en een presentatie te geven over bamboe als alternatief bouwmateriaal bij constructies in een gebied met gevaar voor aardbevingen. Zoals bamboe-experts weten, bamboe is bij uitstek het materiaal om mee te bouwen in aardbevinggevoelige zones; het is licht, veerkrachtig en betaalbaar. Wij waren daarom ook ontzettend dankbaar voor deze kans om het project met studenten, docenten en zelfs de decaan van de UCA op deze manier te mogen delen. Dit hebben wij dan ook op 7 juli gedaan op de campus van de UCA in Managua. Naar aanleiding van de presentatie en de ontmoeting met de studenten en docenten zijn

we gevraagd om in El Rama het project te laten zien en dieper in te gaan op de (constructieve) mogelijkheden van bamboe. Er waren veel vragen over onder andere de mogelijkheden tot behandelen, de duurzaamheid van het materiaal, de connectiemogelijkheden met de fundering en de prijs van het materiaal. Twee weken na de presentatie in Managua hebben we een groep van 26 studenten, MSc. Martin Majewsky en Professor Alberto Solorzano ontvangen in El Rama voor een bezoek van twee dagen. In El Rama zijn we begonnen met een uitgebreide presentatie over bamboe in het algemeen, de mechanische en fyschische eigenschappen, (lokaal beschikbare) soorten en hun kenmerken, de basisstappen van het ontwerpen met bamboe, de voorwaarden voor het aardbevingbestendig maken van een bamboe constructie de detailleringprincipes en –experimenten van de modelwoning en de daaruit gedestilleerde, verbeterde en betaalbare blauwdruk voor een sociale woning van bamboe. Deze presentatie vond plaats in het gemeentehuis en hier hebben wij ook het contact gelegd tussen de ‘directeur’ (gerente) van de de gemeente, Javier Cruz, het hoofd van de afdeling plannificatie, Javier Balmaceda, de directeur van de BICU el Rama, Rafael Acevedo, een geselecteerde groep studenten van de cursus ‘Construcción Sostenible’ en de delegatie van de UCA. Vervolgens hebben we een rondleiding gegeven in de INTA in El Recreo, waar we hebben uitgelegd hoe we bamboe selecteren, kappen, schoonmaken, behandelen, drogen en transporteren. Hierna hebben we in het ‘hoofdkantoor/workshop/werkplaats/bambu social het proces en de resultaten van alle bamboe-experimenten laten zien en uitgelegd hoe het groepsproces is geweest. We hebben de reis afgerond met een bezoek aan de constructie van de modelwoning bij de BICU. Hier viel het hele verhaal bij elkaar, van het resultaat van de behandelde bamboe tot aan de uiteindelijke gekozen constructiedetails, gebaseerd op de eerder getoonde experimenten en literatuur. Zowel de ‘directeur’ van de gemeente El Rama, als de directeur van de BICU El Rama en het hoofd van de afeling architectuur aan de UCA hebben hun intenties uitgesproken om samen te werken bij komende projecten, gerelateerd aan het bouwen met bamboe. Hierbij wil de UCA graag studenten praktische en theoretische kennis laten opdoen bij het gehele proces van construeren met bamboe, alswel onderzoek laten uitvoeren naar de resultaten en mogelijke verbeteringen. De BICU El Rama wil graag de uitkomsten van deze

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

onderzoeken verkrijgen en hun opgedane kennis over bamboe delen. De gemeente investeert financieel in het bouwen van het ontwerp voor de sociale woning die wij hebben achtergelaten en wilt graag hulp bij de coördinatie van de uitvoering en is ook geïnteresseerd in mogelijke verbeteringen het MA ontwerp (zie REVIEWvanOFhetVproces IS IT S en U CA N A G UA , MU NI C IPA LI T Y ook: continuiteit).

UN I VER SIDA D CENT R O A M E R I C A NO

EL RAMA, EL RECREO,

B AMBÚ SOC IA L & T H E CON S T R U CT IO N

MODEL DESIGN@UCA

PRESENTATION@UCA

253

SPEAKERS OF THE DAY@UCA

STUDENTS TRAVEL TO EL RAMA

CAMPUS@UCA

IN DEPTH PRES@TOWN HALL

UCA STUDENTS@TOWN HALL

ARRIVAL@EL RECREO

BAMBOO CLASS@EL RECREO

EXPERIMENTS@BAMBÚ SOCIAL

GOODBYE@CONTRUCTION

SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 07 // 04-08-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

OVERZICHT PRESENTATIES EN WORKSHOP MET STUDENTEN VAN DE UNIVERSIDAD CENTROAMERICANO

IN JNICARAGUA ULY 21 2 014 ST

FEB-AUG VOOR LOKALE PARTIJEN

COMPILATIE VAN FOTO’S VAN PRESENTATIE EN DE DAG VAN DE INAUGURATIE VAN HET MODELHUIS

OPENING RAFAEL ACEVEDO SPEECHES

BLESSING THE HOUSE

PRESENTS FROM THE MUNICIPALITY

SIGNING THE CONTRACTS

EXPOSTITION HOUSE

‘‘The house is not the

you

254

project, are the project!’’ J.C. Gaviria Moreno

THE DESIGN PROPOSAL

CERTIFICADO

EL RAMA NICARAGUA - LUNES 21 DE JULIO 201

THE S TUDENT S Fifteen students (out of 18) successfully made it through the course ‘Construcción Sostenible’ given and organized by BAMBÚ SOCIAL. In twelve weeks time of intensive theoretical classes and practical workshops, the participants learned all about construction with sustainable materials and experienced the entire process, from selecting, cutting, cleaning, treating and drying bamboo until pouring concrete footings, making bamboo connections and screwing on the roof. The students were evaluated on their obtained knowledge through a written examination, their degree of participation and their presence. Because of our collaboration with the BICU University, we are able to hand out official ‘Certificados’ signed by the Mayor, of El Rama, the general secretary of the BICU and the coordinator of BAMBÚ SOCIAL. It makes us very happy to notice that the students are really proud of their certificate. They are even changing their facebook profile pictures and have shared with us that the certificates contribute to finding jobs in the area.

Johanna Ramon Flores Ortega Eddy Manuel Sandoval Alfredo Quijano Javier Antonio Rodrigues Angel teodoro Gutierrez Torrez Giovany Flores Octavio Latinos Juan carlos Ruiz Jamir Raudes Jose Armando Ruiz Jose Antonio Montoya Engel villata Juan Rafael Rosa Moreno eliel Altamirano

OFFICIAL OPENING OF THE HOUSE

CERTIFICATES FROM THE MUNICIPALITY

Juan Carlos Gaviria Moreno COORDINADOR DEL PROYECTO

Rene Alfonso Casells Martinez SECRETARIO GENERAL BICU

BAMBOO PLANTATION CEREMONY

CERTIFICATE OF TEODORO, READY TO BE SIGNED BY THE MAYOR, JUAN CARLOS AND THE GENERAL SEC

ALMOST ALL THE STUDENTS WHO RECEIVED THEIR CERTIFICATE FOR THE COURSE SUSTAINABLE CONSTRUCTION

SHORTSIGHTED EL RAMA // UPDATE 07 // 04-08-2014 // INFO@SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

GIOVANY

OCTAVIO

JUAN CARLOS

ENGEL JAMIR

‘ ‘ T h e h o u se i s o u r b a b y ’’ J. C. Ruiz

JUAN RAFAE L

JOSE ANTONIO

JAVIER ELIEL

ALFREDO

EDDY MANUEL

ARMANDO

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

BLUEFIELDS

Een delegatie uit Bluefields, bestaande uit vertegenwoordigers van de INTA, Prevenir, SPIC, GRACS en Fadcanic heeft een bezoek gelegd aan Bambú Social. Thomas Hellman van de Duitse organisatie GIZ had ons benaderd om de opties te onderzoeken voor het kopieren van het project naar Bluefields. Hij heeft een samenwerking tussen de organisaties bewerksteld en gezamenlijk richten zij zich onder andere het creëren van werkgelegenheid voor mensen tussen de 15 en 30 jaar. Zij ondersteunen en begeleiden hierbij bijvoorbeeld start-ups van lokale kleine bedrijven, leggen contacten tussen overheidsinstanties, NGO’s en de jeugd van Bluefields en ondernemen diverse projecten met een sociaal karakter zonder winstopslag.

De delegatie was geinteresseerd in het ontmoeten van studenten als eventuele ‘capaciteitsoverdragers’, het leggen van contact met de gemeente El Rama en de BICU El Rama en een uitgebreide presentatie over het proces en behaalde resultaten van het project. Een deel van de vertegenwoordigers was bij de officiële opening van het huis op 21 juli en 3 vertegenwoordigers hebben ons bezocht op 29 juli. Na een presentatie op ‘het hoofdkantoor’, kennismaking met de gemeente, een brainstorm met een geselecteerde groep studenten en een bezoek aan de constructie zien zij veel mogelijkheden.

klik op de foto om het interview te zien

255

INTERVIEW MET NATIONALE TV ZENDER ‘CANAL 10’

9.4

MANUAL

VERSPREIDEN HANDLEIDING

JARDIN

TANQUE DE AGUA

BAÑO SECCO

256

DORM 2

M X 9,6M A: 47 M2 ORMITORIOS CHE 12 M2 ENDIBLE NO EN CASA QUE Y FILTRO DE

6 M2

DUCHA

DORM 1 6 M2

COCINA 6 M2

SALA 12 M2

PORCHE 12 M2

BAMBÚ

ANDÉN CALLE

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

anuit de ervaring die we het afgelopen hebben opgedaan met betrekking tot het onderzoek en voorbereiding voor en het ontwerp en de uitvoering van de ‘Bambú Social’ modelwoning, hebben wij een betaalbaar, makkelijk te bouwen en technisch verbeterd alternatief ontwikkeld. De uitleg en tekeningen van het ontwerp zijn terug te vinden in hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’.

T-SHIRTS

Deze blauwdruk voor een sociale woning, bestaande uit een ontwerp, een kostencalculatie, een materialenlijst en een uitgebreide, geïllustreerde handleiding, geeft, mits actief verspreid, handvaten aan de lokale bevolking en in potentie het hele Spaanstalige gedeelte in de bamboe riem rond de wereld. Daarom hebben wij ons in de laatste maand van het project gefocust en focussen wij ons nog steeds op de open en toegankelijke verspreiding van deze blauwdruk.

Mensen in Nederland kunnen via onze website, www.shortsightedarchitecture.com/tshirts, een exemplaar bestellen voor €49,-, waarbij zij per gekocht T-shirt, ook een lokaal gedrukte versie geven aan een student of vrijwilliger van het project Bambú Social. De intentie is om de winst van deze verkoop te investeren in het printen en verspreiden van de handleidingen in Nicaragua, om zo de continuïteit in de ontwikkeling van duurzame, betaalbare en veilige woningen van bamboe te bevorderen. Zie de volgende pagina voor meer informatie.

HANDLEIDING

De handleiding die behoort tot de blauwdruk bestaat voornamelijk uit illustraties die stap voor stap het gehele proces om de sociale woning te bouwen weergeven. Het hele proces van het selecteren en kappen van bamboe tot aan het zetten van de kolommen, het leggen van de dakbedekking en het functioneren van het watersysteem komt aan bod. Daarnaast wordt achtergrondinformatie, tips, referenties, prijzen, locaties en de filosofie van het duurzaam bouwen beschreven. Op de volgende bladzijde vindt u een voorbeeld van een pagina uit de handleiding.

Om de handleiding toegankelijk te maken, ook voor mensen die geen toegang hebben tot een computer, hebben we besloten om nieuwe fondsen te werven. Dit in de vorm van het verkopen van T-shirts, gemaakt van 70% bamboeviscose, geillustreerd door Sylvia Machgeels en gezeefdrukt door ‘duurzaam’ zeefdrukker, Superette in Amsterdam.

* Op het moment van uitbrengen van dit rapport is de T-shirt verkoop nog steeds bezig. Resultaten van de verkoop en de investering van de opbrengst hiervan zullen wij na afloop publiceren op onze facebook en website. Natuurlijk kunt U ook een shirt bestellen en het project ondersteunen via deze link.

257

MANUAL VOORBEELD TEKENING

258

EL BAMBÚ

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

259

BAMBOE TSHIRTS ENTREPRENEURSHIP VOOR VERSPREIDEN HANDLEIDINGEN

SHARE WITH B AMBOO T-SHIR T S WITH O R GA N I C B A M B OO T S H I R T S W E H OP E T O SP RE AD TH E W ORD AND CO LL E C T F U N D S F O R D I R S T IB UTING M AN UAL S AN D T SH IR T S AR OU ND N I C A R A G UA

To generate extra funding for the distribution of the manual and locally printed T-shirts for the students, Sylvia Machgeels’s design, representing the project BAMBÚ SOCIAL will be printed on beautiful 70% Bamboo viscose T-shirts by the ‘sustainable’ screen printing company ‘Superette’ in Amsterdam. We are printing a limited edition of 50 shirts. If you would like to receive one, please click on one of the pictures and fill out the form on out website and we will get back to you.

260

70% Bamboo

Viscose 30% Organic Cotton Fine Jersey 115g / 3.4oz.

70%

Viscose 150g / 4

% Bamboo

e 30% Organic Cotton Jersey 4.4oz.

THE T-SHIRTS ARE PRODUCED WITH A ZERO TOLERANCE POLICY WITH REGARD TO THE FOLLOWING SOCIAL CRITERIA: NO USE OF CHILD LABOUR NO USE OF FORCED LABOUR SAFE AND HEALTHY WORKING CONDITIONS LEGAL LABOUR CONTRACTS PAYMENT OF LIVING WAGE FREEDOM OF ASSOCIATION AND THE RIGHT TO COLLECTIVE BARGAINING NO DISCRIMINATION AGAINST EMPLOYEES NO EXCESSIVE HOURS OF WORK

261

262

IMPACT & CONTINUITEIT

CONTINUITEIT

263

INLEIDING

aar aanleiding van de ondernomen activiteiten, zoals in dit rapport beschreven, zal in dit hoofdstuk een samenvatting worden gegeven van de impact van deze activiteiten. Er moet bij worden vermeld dat het bijzonder lastig is om een gekwantificeerde, objectieve en volledige beschrijving te geven van de impact van het project. Naast de omvang van het project en alle aangenomen subprojecten, zoals de afvalbakken en de tuin van permacultuur, speelt de factor tijd een grote rol. De bijgevoegde handleiding ‘Manual de construcción sostenibe’ is bijvoorbeeld een belangrijk onderdeel van het project en kan voor een groot deel de bredere impact van het project bepalen. Deze handleiding is kort geleden afgerond en pas gedeeld met een kleine groep stakeholders die het gebruiken. De impact hiervan is daarom nog niet goed te meten.

264

Wij hebben ervoor gekozen om de voorafgestelde doelen en scope als basis te gebruiken en vanuit daar te beschrijven hoe deze activiteiten hebben plaatsgevonden of zijn veranderd en wat dit teweeg heeft gebracht. Op een blauwe achtergrond kunt u concrete donaties vinden en op een groene achtergrond de belangrijkste verbindingen die zijn gelegd. Schuingedrukt bruin vindt u de voorafgestelde doelen en scope en in het zwart vind u de uitwerking en impact hiervan. Aan het eind van het hoofdstuk zal aangegeven worden op welke verschillende manieren het project wordt voortgezet onder de kop continuïteit. Om overlap te voorkomen zal de continuïteit die al beschreven is in de impact worden weg gelaten.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL FOTO: HUGO THOMASSEN

265

10.1

IMPACT DOEL & SCOPE

anuit het projectplan Shortsighted El Rama (2013) worden hieronder de toen gestelde punten van het doel en de scope, cursief in bruin herhaald, en wordt per onderdeel kort beschreven hoe deze behaald of veranderd is gedurende het project en wat de impact hiervan is. Daarnaast zijn er een drietal onverwachte projecten bijgekomen: De ‘prullenbakkenopdracht’ vanuit de gemeente El Rama, de ‘Permacultuurtuin’ als gevolg van expertise van één teamlid, en de cursus ‘Artesanias’, geïnitieerd door de gemeente. In een blauw kader worden de belangrijkste donaties aangegeven die horen bij dat onderdeel. Er wordt telkens verwezen naar het hoofdstuk of de bijlage waarin meer informatie over het onderdeel te vinden is. Daarin worden de onderdelen ook toegelicht met beeldmateriaal.

Hoofddoelstellingen

• De ontwikkeling van een openbare blauwdruk voor een duurzame, betaalbare sociale woning gemaakt van lokale materialen.

• Opbouw van capaciteiten onder studenten en lokale ambachtslieden.

266

Manual de construcción sostenible con bambú.’ De handleiding is tevens de blauwdruk, zoals genoemd in de eerste hoofddoelstelling.

Subdoelstelling

• Faciliteren van onderwijs voor studenten van de BICU. Deze subdoelstelling heeft zich gemanifesteerd in de cursus ‘Construcción sostenible’ en in de functie van de gerealiseerde modelwoning, namelijk een universiteitsbibliotheek voor de dependance van de BICU in El Rama. Certificaat 14 van de 18 deelnemers aan de cursus hebben een certificaat behaald na het succesvol doorlopen van de cursus in 12 weken met 154 studielasturen (praktijk, theorie en zelfstudie). Deze certificaten zijn ondertekend en erkend door de burgemeester van El Rama, de directeur van de universiteit BICU en de projectmanager van BAMBÚ SOCIAL. De cursus wordt uitgebreid beschreven in het hoofdstuk ‘Educatie’.

Scope

Deze twee hoofdstellingen moeten worden gezien in het kader van de ‘5 principes’ van Shortsighted Architecture en van het project: 1. Deel kennis en kunde. 2. Gebruik lokale middelen. 3. Creëer lokale systemen. 4. Laat de natuurlijke omgeving bloeien. 5. Durf te spelen, durf te ontdekken. Deze principes kunnen in verband worden gebracht met de doelstellingen. Het eerste principe, ‘Deel kennis en kunde’, heeft bijgedragen aan de doelstelling van het opbouwen van de capaciteiten onder studenten en lokale ambachtslieden. Dit doel is meer dan ruim behaald. Het delen van kennis en kunde is op zichzelf een hoofddoelstelling van het project geworden en heeft niet alleen geleid tot de cursus ‘Construcción Sostenible’ voor de studenten en lokale ambachtslieden, maar ook in workshops en presentaties voor bijvoorbeeld lokale boeren, stichtingen en studenten van de nationale universiteit UCA. Daarnaast is de handleiding ‘Un manual de construcción sostenible con bambú’ dermate gedetailleerd en uitgebreid geworden dat zij in potentie een veel breder publiek dient dan alleen de eerder benoemde studenten en ambachtslieden. Meer informatie hierover vindt u terug in de hoofdstukken Educatie, Externe Communicatie en in de bijlage: ‘Un

donatie magnolia/alfredo quijano

Alle materialen voor het ‘Modified Boucherie’ systeem, samen met een aantal plastic tonnen voor het behandelen van bamboe met capillar werking zijn gedoneerd aan de corporatie ‘Magnolia’, waar één van de deelnemers van de cursus ‘construcción sostenible’, Alfredo Quijano penningmeester is. Met deze middelen wordt op grotere schaal bamboe behandeld voor het maken van meubels, handwerken en voor constructie.

CERTIFICADO EL RAMA NICARAGUA - LUNES 21 DE JULIO 2014

Juan Carlos Gaviria Moreno COORDINADOR DEL PROYECTO

Rene Alfonso Casells Martinez SECRETARIO GENERAL BICU

CERTIFICAAT ALS BEWIJS VOOR HET SUCCESVOL AFRONDEN VAN DE CURSUS CONSTRUCCIÓN SOSTENIBLE, ONDERTEKEND DOOR DE BURGERMEESTER VAN EL RAMA

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Hieronder een samenvatting van de activiteiten die wij ondernemen om de doelen te behalen vanuit het projectplan Shortsighted El Rama, november 2013. •

Ontwerpen van de woning met input van de lokale bevolking d.m.v. interviews en ontwerpworkshops.

De modelwoning is ontworpen met input van de lokale bevolking door middel van afgenomen interviews, beschreven in hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’. Daarnaast is een workshop georganiseerd met de studenten van de cursus ‘Construcción Sostenible’, waarin zij naar aanleiding van lezing over duurzaam ontwerpen, hun ideëen hebben gedeeld in de vorm van schetsontwerpen en uitleg. Deze workshop wordt beschreven in het hoofdstuk ‘Educatie’.

donatie algemeen

Het ontwerp(proces) van de voorbeeldwoning en een gedetailleerde beschrijving van het bouwproces wordt in de vorm van dit rapport vrij digitaal toegankelijk. Het ontwerp in zijn geheel en de verschillende onderdelen, met name met betrekking tot verbindingen en details zijn vrij toegankelijk en kopieerbaar onder de licentie van ‘Creative Commons’, zoals beschreven in de colofon.

•

Opbouwen van capaciteiten onder studenten en lokale ambachtslieden. • Het ontwikkelen van een cursus ‘duurzame bouwmethoden.’ • Het uitvoeren van de cursus ‘duurzame bouwmethoden’ aan 15 studenten en 4 ambachtslieden. Deze cursus omvat bamboeconstructies, het maken en onderhouden van een low-tech groen dak, een composttoilet en een eenvoudig, natuurlijk waterzuiveringssysteem. • In het oude cultuurcentrum van El Rama, dat door de gemeente beschikbaar is gesteld worden 5 gratis workshops met betrekking tot duurzaam bouwen georganiseerd, advies gegeven en gewerkt aan de ontwikkeling van het bamboe prefab element. • Het geven van een wekelijkse Engelse les aan de BICU universiteit. Vanuit de vergaarde kennis, zoals beschreven in het hoofdstuk ‘Educatie’ is de cursus ‘Construcción sostenible’ opgezet. Deze cursus is gefaciliteerd door een diploma en de gebouwen van de BICU en bestond uit wekelijkse praktijk en theorielessen over een periode van 12 weken, met een totale studielast van 154 uur. Van de 18 studenten die zich hebben ingeschreven, hebben uiteindelijk 14 studenten hun certificaat behaald. De workshops zijn beschreven in het hoofdstuk ‘Educatie’ en in bijgevoegde Update 7 ‘Inauguración’. Een andere cursus, ‘Artesanias’ gaat over het maken van meubels en is geïnitieerd door de gemeente. Deze cursus bestond uit meer dan 20 deelnemers en is gefaciliteerd met bamboe en apparatuur van Shortsighted Architecture. Deze cursus vond wekelijks plaats in het oude cultuurcentrum en heeft een looptijd van 6 maanden gehad.

DOORSNEDE VAN ONTWERP VOOR MODELWONING

ONTWERP VOOR DE SOCIAL WONING ALS GOEDKOPERE VARIANT OP DE MODELWONING. DE CONSTRUCTIE VAN DIT ONTWERP WORDT STAP VOOR STAP UITGELEGD IN DE BIJGEVOEGDE HANDLEIDING.

267

IMPACT DOEL & SCOPE

•

268

Het bouwen van een verblijfplaats voor en met de studenten van de lokale universiteit BICU. • Ontwerpen van een verblijfplaats voor 15 studenten met input van studenten en docenten van de BICU en onder begeleiding van docenten van TU Delft, lokale architecten en externe adviseurs. • Selecteren van 5 studenten die gedurende het hele proces meewerken aan de bouw. • Bouwen van de verblijfplaats met lokale materialen en duurzame technieken. • Opzetten behandel systeem bamboe in El Rama. • Nazorg voor de verblijfplaats. Op het terrein van de BICU in het centrum van El Rama is een modelwoning geconstrueerd, samen met alle 18 studenten van de cursus ‘Construcción sostenible’. De locatie van deze woning is niet de locatie zoals beoogd in het projectplan, maar is meer centraal gelegen. Het proces van locatieverandering wordt in het hoofdstuk Ontwerp en Bouw beschreven. De modelwoning is gedoneerd aan de universiteit , die het gebouwenin gebruik heeft genomen als universiteitsbibliotheek. In het gebouw zijn een aantal computers geplaatst die verbonden zijn met het internet. Door deze open functie is het gebouw voor iedereen toegankelijk. Er worden regelmatig rondleidingen gegeven door onder andere Henky Borgstein en docenten van de universiteit UCA. De modelwoning heeft als voornaamste constructiemateriaal het lokale, natuurlijke materiaal bamboe. Duurzame technieken als een passief ventilatiesysteem, een droogtoilet en een wateropvangs- en zuiveringssysteem zijn geïntregreerd in het ontwerp. Voor de constructie van de modelwoning is geëxperimenteerd met verschillende kap- en behandelsystemen voor bamboe. Uiteindelijk zijn er twee soorten behandelingen op relatief grote schaal toegepast. De kennis voor deze systemen is overgedragen aan de studenten van de cursus ‘Construcción sostenible’. Meer hierover is te lezen in het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’ en in de bijgevoegde handleiding. De nazorg voor de verblijfplaatst is contractueel vastgelegd, waarbij de verantwoordelijkheid voor onderhoud en herstel ligt bij de BICU. Zij heeft zich gecommiteerd, als een van de tegenprestaties voor de donatie, dit te doen volgens de adviezen van Shortsigthed Architecture. Zowel de gemeente El Rama, als Henky Borgstein en de lokale advocate Tatiana Orozco zien hierop toe.

MODELWONING BIJ DE ENTREE VAN DE BICU, EL RAMA, NICARAGUA

MODELWONING ONDER CONSTRUCTIE

donatie BICU

De modelwoning, met bijbehorend wateropvangen zuiveringsysteem en de ontwikkelde tuin, zijn gedoneerd aan de Bluefiels Indian Caribean University (BICU), El Rama, onder voorwaarde dat het gebouw publiek toegankelijk is en het door de (studenten van de) BICU onderhouden wordt. Het gebouw is in gebruik genomen als universiteitsbibliotheek, openbaar toegankelijk en het gebouw beschikt over twee computers met internetverbinding. De rector van de BICU Nicaragua is zo trots dat hij de volgende jaarlijkse bijeenkomst van alle rectoren van universiteiten in Nicaragua hier wilt organiseren. Rechts wordt beschreven in welke contracten deze overeenkomsten zijn vastgelegd.

ONDERTEKENING VAN CONTTRACTEN TIJDENS INAUGURATIE VAN DE MODELWONING

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

CONTRACTEN Tijdens de officiële inauguratie van de modelwoning , waarbij alle lokale betrokken partijen aanwezig waren en de certificaten van de studenten zijn uitgereikt, zijn contracten ondertekend om het publieke karakter, het onderhoud van het huis en de intentie voor de continuering van het project te verzekeren. De ‘Assemblea de constitución del proyecto’, een document dat de visie, missie, scope, doelen, participanten en het bestuur van het project beschrijft is door alle leden van BAMBÚ SOCIAL ondertekend. Het eerste contract, de ‘Convenio de cooperación’ beschrijft daarnaast de samenwerking tussen de vier officieel betrokken partijen, hun bijdragen aan het project en de intentie om in samenwerkingsverband te blijven werken aan de verduurzaaming en verbetering van de sociale woningbouw in El Rama en het delen van de kennis hierover. Het tweede contract, de ‘Contracto de donación’ beschrijft de donatie en de dimensies, materialen en kosten van de modelwoning, het geïntegreerde wateropvangen zuiveringssysteem en de ontwikkelde tuin aan de BICU universiteit. Daarnaast staat er in beschreven dat de BICU zich commiteerd aan het onderhouden van het geheel, onder een toeziend oog van de gemeente en de stichting ‘Hermanamiento El Rama’. Het gebouw moet hierbij publiek toegankelijk blijven. Beidecontracten zijn ondertekend door de burgemeester van El Rama, Mercedez Lorenzo Alaniz, de directeur van de stichting ‘Hermanamiento El Rama, William Oniel Toledo Urbina, en, de rector van de BICU, Gustavo Castro Jo en een vertegenwoordiger van BAMBÚ SOCIAL. Een speciale dank gaat hiervoor uit naar de lokale advocaat en notaris: Tatiana Orozco Cruz

CONVENIO DE COOPERACIÓN

CONTRATO DE DONACIÓN

269

IMPACT DOEL & SCOPE

•

270

maken van meubels van bamboe. Geïnspireerd op het project van BAMBÚ SOCIAL heeft de gemeente het projectteam gevraagd om gebruik te maken van de gereedschappen en behandelde bamboe. Gedurende 24 weken hebben zijn 40 mensen wekelijks bij elkaar gekomen om te leren werken met bamboe. De gemeente had een aantal docenten met ervaring in het maken van bamboemeubels gevonden via de INTA in El Recreo. Deze groep deelnemers heeft zichzelf als corporatief opgericht en is met ondersteuning van de gemeente bezig om de geleerde capaciteiten om te zetten in het creëren van een rendabel bedrijf met het maken van bamboe meubels. De gemeente heeft hiervoor de cursus na afloop van het project met docenten verlengd en stelt een ruimte ter beschikking. BAMBÚ SOCIAL heeft na afloop van het project een deel van haar gereedschappen gedoneerd aan deze groep als stimulans voor het voortzetten van deze onderneming. De eerste producten in de vorm van bankjes en plantenbakken zijn verkocht. Een lokaal hotel en de gemeente hebben meubels afgenomen. Deze staan gedeeltelijk bij de loketten van de gemeente waar iedereen die iets van de gemeente wil moet wachten, zodoende krijgt het veel bekijks.

Vanuit de vergaarde kennis, zoals beschreven in het hoofdstuk ‘Educatie’ is de cursus ‘Construcción sostenible’ opgezet. Deze cursus is gefaciliteerd door een diploma en de gebouwen van de BICU en bestond uit wekelijkse praktijk en theorielessen over een periode van 12 weken, met een totale studielast van 154 uur. Van de 18 studenten die zich hebben ingeschreven, hebben uiteindelijk 14 studenten hun certificaat behaald. De workshops zijn beschreven in het hoofdstuk ‘Educatie’ en in bijgevoegde Update 7 ‘Inauguración’.

Er zijn geen Engelse lessen aan de BICU gegeven. Deze lessen hebben wij wel aangeboden, maar hier was vanuit de universiteit geen behoefte aan.

CURSUS ARTESANIAS

VERBINDING BICU-INTA-INATEC-EL RAMA

De cursus ‘Artesanias’ is geïnitieerd door de gemeente El Rama om een kwetsbare groep bewoners van de gemeenschap El Recreo de mogelijkheid te geven om te leren over het

Door het ondernemen van het project is er tijdens de cursus en bouw een betere verbinding ontstaan tussen de universiteit BICU, de corporatie van boeren INTA en de opleiding INATEC in El Recreo, en de gemeente van El Rama. De band tussen deze partijen is versterkt en hieruit is een samenwerking ontstaan, waarbij de partijen elkaar helpen met gereedschap, vervoer en betere prijsafspraken voor het afnemen van bamboe.

Studenten cursus ‘construcción sostenible’ met hun certificaten (update 07)

GIOVANY

OCTAVIO

JUAN CARLOS

ENGEL

JAMIR

‘ ‘ T he h ouse is o ur b ab y ’ ’ J.C. Ruiz

JUAN RAFAEL

JOSE ANTONIO

JAVIER ELIEL

ALFREDO

EDDY MANUEL

ARMANDO

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

donatie bicu

Cursusmateriaal in de vorm van powerpointpresentaties, de bijgevoegde handleiding en een reader met een samenvatting van de theorie die in de cursus behandeld is. DONATIE DEELNEMERS Twaalf theorielessen, twaalf praktijkworkshop en begeleiding van de teamleden van BAMBÚ SOCIAL, waarvan de inhoud staat beschreven in het hoofdstuk ‘Educatie’. De gereedschappen van BAMBÚ SOCIAL met betrekking tot het behandelen en bewerken van bamboe zijn gedoneerd aan de gemeente El Rama, met als voorwaarde dat deze kunnen worden gebruikt door de deelnemers van de cursus ‘Artesanias’ als ondersteuning, zodat deze deelnemers verder meubels en handwerken kunnen (leren) maken en verkopen.

donatie algemeen

Bij de presentaties en workshops die zijn gehouden buiten de cursus, zoals opgesomd in het hoofdstuk ‘Externe Communicatie’, voor bijvoorbeeld de FNT en lokale boeren, zijn de powerpointpresentaties en ontwerpen gedeeld.

271

BIJEENKOMST STUDENTEN CURSUS ‘CONSTRUCCIÓN SOSTENIBLE’

producten cursus artesanias, tentoongesteld op lokale jaarmarkt

LEZING DUURZAAM ONTWERPEN CURSUS ‘CONSTRUCCIÓN SOSTENIBLE’

PRESENTATIE IN GEMEENTEHUIS OVER BOUWEN MET BAMBOE deelnemers cursus artesanias met elementen van bamboe

IMPACT DOEL EN SCOPE

•

Na het bouwen van de pilot zijn de technieken getest en wordt er een definitief ontwerp gemaakt onder begeleiding van docenten van TU Delft, lokale architecten en externe adviseurs. Het ontwikkelen van een openbare blauwdruk voor een duurzame, betaalbare sociale woning gemaakt van lokale materialen. Inventarisatie van lokale hulpbronnen.

Het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’ beschrijft het ontwerpen bouwproces van de modelwoning in El Rama. Alle positieve punten en verbeterpunten zijn geanalyseerd en meegenomen in het ontwerp van de sociale woning, zoals deze is uitgelegd in de bijgevoegde handleiding. Hierbij is geen aanvullende begeleiding vanuit de TU Delft geweest. Wel hebben verschillende architecten en adviseurs, zoals Henky Borgstein, lokaal constructeur Aixa Acevedo en de Braziliaans architect Karin Swambach hun advies gegeven.

272

de maquette van het tweede ontwerp

•

De blauwdruk is ontwikkeld in de vorm van de bijgevoegde handleiding ‘Un manual de construcción sostenible con bambú.’ De handleiding bestaat uit de uitleg van het gehele proces van bamboe selecteren, kappen, schoonmaken, behandelen en drogen tot aan het bouwen van een woning en het installeren van een waterzuiveringsinstallatie. Alle onderdelen zijn in tekeningen stap voor stap in de handleiding van 280 pagina’s uitgelegd. De woning die wordt uitgelegd is een versie van de gebouwde modelwoning die goedkoper en makkelijker te maken is. In het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’ wordt het ontwerp uitgelegd en een overzicht van de kosten voor de woning weergegeven.

Op dit moment is de eerste versie van de blauwdruk, ‘Manual de construcción sostenible con bambú’, bijgevoegd. Aan verschillende epxerts in de bamboe wereld wordt gevraagd voor advies om deze handleiding te verbeteren. Tegelijkertijd zijn wij op zoek naar fondsen en een uitgever om deze handleiding gratis ter beschikking te stellen aan de Nicaraguaanse bevolking. Daarnaast is de handleiding in deze vorm in gebruik genomen door verschillende instanties, zoals ‘Stichting Samenscholen’ en de gemeente El Rama om de bruikbaarheid van de handleiding te testen. Het doel is om deze handleiding blijvend te verbeteren en aan een steeds groter publiek ter beschikking te stellen.

donatie algemeen

De handleiding ‘Manual de construcción sostenible de bambú’ wordt vrij digitaal verspreid onder de licentie van ‘Creative Commons’, zoals uitgelegd in de colofon. Voor het verspreiden van een hard copy van deze handleiding in Nicaragua en voor het vertalen van de handleiding naar het Engels, zijn wij op zoek naar aanvullende fondsen en een uitgever.

BAMBÚ SOCIAL

UN MANUAL DE CONSTRUCCIÓN SOSTENIBLE CON BAMBÚ

PAGINA UIT DE BIJGEVOEGDE HANDLEIDING ‘UN MANUAL DE CONSTRUCCIÓN SOSTENIBLE’.

•

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Het onderzoek naar de waterproblematiek in El Rama is uitgevoerd door middel van interviews met de lokale bevolking in combinatie met adviezen van experts, zoals Jeroen Helder van het bedrijf Arcadis. Een kwantitatief onderzoek naar de kwaliteit van water was door praktische redenen onuitvoerbaar. Met behulp van onderzoek naar mogelijkheden tot watopvangen zuiveringssystemen van Ties Temmink en in samenwerking met de stichting Blue Energy, zijn er verschillende oplossingen gevonden voor het opvangen en zuiveren van regenwater en drinkwater. Deze zijn geïntegreerd in zowel de modelwoning, als in de cursus ‘ Construcción sostenible’. Deze oplossingen, in de vorm regenwateropvang, een biozandfilter en een grijswaterfilter zijn tijdens en na de bouw van het modelhuis verbeterd en geïntegreerd in de sociale woning, zoals die beschreven wordt in de handleiding. In de hoofdstukken ‘Water’ en ‘Educatie’, net als in de bijgevoegde handleiding wordt het wateropvangen zuiveringsysteem beschreven en uitgelegd.

donatie waterfilters el recreo / bicu

Onder begeleiding van de Blue Energy Group in Bluefields, zijn samen met de studenten van de cursus ‘Construcción sostenible’, vier ‘biosandfilters’ gemaakt, die regen- of putwater zuiveren tot drinkbaar water. Drie van deze filters zijn gedoneerd aan een gemeenschap in El Recreo. Eén filter is gedoneerd aan de BICU, als onderdeel van de modelwoning. Samen met Blue Energy zijn de studenten ook getraind in het gebruik en onderhoud van de filters. De filters zijn gedoneerd aan de gemeenschap rondom El Recreo, waar tot dan toe mensen afhankelijk waren van onbeschermd water uit de put. Het ontwerp en constructie van de filters is volledig gebaseerd op de ontwikkelde biosandfilters van Centre for Affordable Water and Sanitation Technology: http://resources.cawst.org/package/biosand-filter-constructionmanual_es

verbinding blue energy - el rama

Door het houden van een open workshop met de Blue Energy Group in El Rama, waarbij lokale boeren en afgevaardigden van de gemeente zijn uitgenodigd is er een verbinding ontstaan tussen Blue Energy en de gemeenschap van El Rama. Blue Energy doet de follow ups voor de gedoneerde filters. Na een proefperiode hebben Blue Energy en de gemeente het plan om meer van deze biosandfilters te produceren en te verspreiden.

273

VROUWEN VAN DE GEMEENSCHAP NEMEN DE FILTERS IN ONTVANGST

SAMEN MET TIES TEMMINK WORDEN DE FILTERS GEÏNSTALLEERD

BOVEN: HUIS MET WATERTANK EN VERBINDING MET DAKGOOT LINKS: WATERTANK BIJ MODELWONING

IMPACT DOEL & SCOPE

•

Het oude cultuurcentrum, gelegen in het centrum van El Rama, is 7 maanden lang ter beschikking gesteld als werken verblijfplaats aan het team van BAMBÚ SOCIAL. De gemeente voorzag tevens in elektriciteit gedurende deze periode. Samen met lokale vrijwilligers, gefaciliteerd door de gemeente, heeft het team het cultuurcentrum schoongemaakt en ingericht tot workshop- en verblijfruimte.

274

MET EEN GROEP VRIJWILLIGERS WORDT DE TUIN SCHOONGEMAAKT EN OPGEKNAPT.

OPKNAPPEN VAN HET PAND DAT 7 MAANDEN BESCHIKBAAR WERD GESTELD ALS WOON- EN WERKRUIMTE DOOR DE GEMEENTE EL RAMA.

ORDEN DE

In El Rama bestaan geen straatnamen, maar werkt men met oriëntatiepunten. Het gebouw BAMBÚ SOCIAL is binnen een aantal maanden zo een oriëntatiepunt geworden.

EDIFICO 2/3 DEL PISO SE

ALMACENAMIENTO

MUSEO

donatie GEMEENTE EL RAMA

Het ontwerp voor het gemeentelijk museum, gemaakt door teamlid Arie van Ziel en beschreven in het hoofdstuk ‘Onverwachte Activiteiten’.

1/3 PISO NUEVO DE M LA PLATAFORM

TERRAZA

600 PIES C

NUEVA VE

ESANAL TALLER ART

ERIOR JARDIN INT

SCHAAL 1/12”= 1’-0” (1:144)

SECCIÓN BB VENTILACIÓN Y FUNCIONES WWW.SHORTSIGHTEDARCHITECTURE.COM

DOORSNEDE VAN HET ONTWERP VOOR HET ‘MUSEO MUNICIPAL’ VOOR DE GEMEENTE EL RAMA.

HET PAND DAT 7 MAANDEN BESCHIKBAAR WERD GESTELD ALS WOON- EN WERKRUIMTE DOOR DE GEMEENTE EL RAMA.

1200 PIES C

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

•

Het productieproces van de gekoppelde balken en de fabricatie van de espiches zijn tijdens de bouw getest en geoptimaliseerd. Voor de sociale woning worden naast gekoppelde balken, ook spanten geprefabriceerd, om het bouwproces van fundering tot aan het dak zo snel mogelijk te laten verlopen. Voor één woning is het niet rendabel om een start-up te begeleiden. Het businessmodel is wel ontwikkeld, maar om deze reden niet toegepast in de praktijk. Wel hebben alle studenten van de cursus ‘Construcción Sostenible’ het proces van prefabricatie van dubbele balken geleerd.

275

PREFABRICATIE VAN EEN DUBBELE BALK

LOKALE VROUWEN IN HET PRODUCTIEPROCES VAN ‘ESPICHES’ BETROKKEN

PREFABRICATIE VAN SPANTEN VOLGENS DE BIJGEVOEGDE HANDLEIDING

IMPACT

edurende het project zijn een aantal kansen op ons pad gekomen en die we hebben aangegrepen die verbonden zijn aan duurzame ontwikkeling en het werken met bamboe. De subprojecten van de afvalbakken en de tuin op basis van de principes van permacultuur worden beschreven in het hoofdstuk ‘Onverwachte Activiteiten’.

AFVALBAKKEN

donatie GEMEENTE EL RAMA

Het ontwerp van de prullenbakken, met dimensies, details en uitgewerkte overzichten voor materialen en kosten, zijn gedeeld met de gemeente en de lokale ambachtsman die de prototypen heeft gemaakt en de opdracht heeft gekregen van de gemeente voor 50 exemplaren.

TUIN PERMACULTUUR 276

WERKGELEGENHEID

In de eerste fase van de uitvoering in Nicaragua, tot begin mei, heeft BAMBÚ SOCIAL vrijwel alleen gewerkt met vrijwilligers en studenten en bestond de impuls aan de lokale economie uit materiaalen transportkosten en eten en drinken. Na april zijn voor de versnelling van het bouwproces mensen ingehuurd om te ondersteunen bij het kappen, behandelen en schoonmaken van bamboe, het prefabricatieproces van bamboebalken en espiches en het bouwproces op de bouwplaats. Hierdoor zijn gemiddeld tien directe fulltime banen gedurende een periode van vier maanden gecreëerd, naast de indirecte werkgelegenheid vanuit de afname van materialen, producten en transport. Deze omslag in organisatie wordt verder beschreven in het hoofdstuk ‘Proces en Organisatie’.

BEDDEN VAN SUPERADOBE EN TOEGANGSPAD VANAF DE OPENBARE WEG

MENGSEL VAN AARDE EN MEST TUSSEN STAMMEN VAN BANANENPLANTEN

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Raamluiken en deuren

Een meewerkende timmerman, Rafael, is als gevolg van het werk met bamboe op de bouw, nu zelf op kleine schaal bezig met bamboe. Hij heeft voor het project, in opdracht van BAMBÚ SOCIAL de raamluiken en de voordeur ontwikkeld, waarbij behandelde strips van bamboe ingeklemd worden in een houten frame. De voordeur bestaat uit een houten frame, waarin bamboe stammen van het soort Gigantochloa Apus zijn ingeklemd.

Bekendheid & imagoverbetering

Meer bekendheid voor bamboe als constructiemateriaal voor woningen, meubels en handwerk in Nicaragua. Dit is bereikt door het grote aantal mensen die de woning hebben gezien (enkele duizenden), of zelf mee hebben gewerkt of deelgenomen aan de cursus artisania en bambu (rond de 50). Tevens is er sprake van mond tot mond overdracht van verhalen van al deze mensen. Ook zijn we meerdere malen op de lokale televisiezender geweest en ook eenmaal op de landelijke televisie van Nicaragua.

een van de raamluiken

Als timmerman had hij nog nooit met bamboe gewerkt, maar kon hij zijn expertise wel snel toeen aanpassen op het materiaal. Naast de deur en luiken heeft hij een aantal experimenten gemaakt van bamboe, waaronder een stuk gelamineerd materiaal. Het werk met bamboe heeft hij na het project voortgezet. Onduidelijk is hoeveel hij hiermee verdient. Henky Borgstein geeft aan dat bamboe juist voor deze beroepsgroep wel steeds interessanter wordt vanwege de grote moeite die het kost hout te vinden door de ontbossing en als gevolg daarvan de nog steeds stijgende prijzen van hout.

schuifdeur met bamboe

Van de externe communicatie van het project in Nicaragua wordt in het hoofdstuk ‘Externe Communicatie’ een samenvatting gegeven. Deze is voor het project BAMBÚ SOCIAL erg belangrijk geweest, omdat met de presentaties, interviews, radio- en tv-uitzendingen het imago van bamboe als constructiemateriaal in Nicaragua verbeterd kon worden en de mogelijkheden hiervan gedeeld. In het hoofdstuk ‘Achtergrond’ wordt beschreven dat bamboe in Nicaragua gezien wordt als een constructiemateriaal dat alleen wordt gebruik door de allerarmsten. Het wordt in het algemeen als lelijk en goedkoop ervaren. Met de bouw van de modelwoning willen wij aan de lokale bevolking laten zien dat met bamboe een sterk, veilig en vooral mooi gebouw kan worden gemaakt. Dit streven is erg goed gelukt. Vooral in de maand augustus, na de uitzending op de nationale televisiezender, Canal 10, hebben wij dagelijks rondleidingen gegeven van de modelwoning. Nicaraguanen vinden het een mooi gebouw en zijn na het bezichtigen verbaasd over de mogelijkheden van bamboe.

277

CONTINUITEIT Uitvoering ontwerp SOCIALE WONING

Op dit moment is gemeente van El Rama bezig met een plan om het ontwerp voor de sociale woning dat wij in Nicaragua hebben gemaakt te gaan bouwen. Dit is het ontwerp dat aan het einde van het hoofdstuk ‘Ontwerp en Bouw’ wordt toegelicht en in de bijgevoegde handleiding stap voor stap wordt uitgelegd. Oftewel de verbeterde en betaalbare woning die is ontworpen na de bouw van de voorbeeldwoning. Concrete stappen die tot nu toe zijn gezet, zijn geld vrijmaken, een locatie vaststellen. Op dit moment is de gemeente in onderhandeling met een lokale bamboeproducten over de prijzen voor bamboeafname. Vanuit BAMBÚ SOCIAL wordt door Henky Borgstein advies en begeleiding gegeven, daarnaast zijn een groep deelnemers van de cursus ‘Construcción Sostenible’ betrokken bij de uitvoering van de bouw. De bouw van deze woning zal niet begeleid worden door een cursus, maar dient als prototype, om vervolgens veelvuldig gekopieerd te worden.

278

Voor de bouw van deze woning wordt gebruik gemaakt van de handleiding, zoals deze is bijgevoegd. De ervaring met de bouw zal terug worden gekoppeld en als verbetering worden verwerkt in de handleiding. Naast de bouw van de woning door de gemeente hebben wij in El Rama presentaties gegeven aan de ‘Frente Nacional de Trabajadores’ (FNT), die verantwoordelijk is voor de bouw van een nieuwe wijk nabij El Rama. Het bestuur van de FNT was enthousiast over het ontwerp en de modelwoning, maar vraagtekens werden gezet bij de mogelijkheid van het verkrijgen van een vergunning op een woning van bamboe, omdat geen absolute zekerheid kan worden gegeven over de levensduur van het gebouw. De bouw van de pilot door de gemeente en het in gebruik nemen hiervan zou voor de FNT meer zekerheid kunnen bieden. Een digitale versie van de manual wordt met de FNT gedeeld die zij verspreid onder haar leden.

bambÚ SOCIAL 2.0

In augustus is er in El Rama een delegatie vanuit Bluefields ontvangen door BAMBÚ SOCIAL. Deze delegatie bestond uit afgevaardigden van de niet gouvermentele organisaties Prevenir, SPIC, INTA en GRACS, onder begeleiding van Thomas Hellmann van het Duitse GIZ (Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit). Zij hadden over het project gehoord en waren geïnteresseerd in het implementeren van eenzelfde soort project, maar dan met als doel het creëren van werkgelegenheid en mogelijkheden tot het verbeteren van de situatie voor kansarme jongeren in Bluefields. In augustus hebben zij een rondleiding en presentatie gekregen en na een aantal maanden hebben zij in februari de instantie CEDEHCA gevonden die een boerderij en financiële middelen ter beschikking stelt om eenzelfde soort project te ondernemen als BAMBÚ SOCIAL. Het gebouw zal worden aangepast met een ontmoetingsruimte en werkplaats voor de jongeren op de boerderij, maar dezelfde technieken blijven gehandhaafd. Ook wordt het educatieve deel van het project erg belangrijk gevonden en wordt de cursus bij dit project daarom wel gegeven. Op basis van de bijgevoegde handleiding is het de bedoeling om de bamboe te kappen en behandelen en de construcie te maken. Henky Borgstein geeft in deze opstartfase advies. De organisatie heeft aangegeven ook een groep deelnemers van de cursus ‘Construcción Sostenible’ te betrekken in het proces om hun ervaring te delen.

overleg met GIZ

Daarnaast zijn er plannen voor een school in Comarca, een restaurant op Corn Island en een restaurant op de finca van plantage El Recreo.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

KARIN SWAMBACH/BRAZILIË

Karin Schwambach, lid van het team van BAMBÚ SOCIAL, heeft naar aanleiding van het project zelf experimenten uitgevoerd op basis van de technieken die in El Rama zijn ontwikkeld en gebruikt. Bij terugkeer in Brazilië heeft zij in samenwerking met de universiteit van Dourados een workshop en lezing georganiseerd, waarbij zij samen met een groep gemotiveerde studenten een bamboekoepel heeft gebouw, zoals te zien op de foto’s hiernaast. Naast de promotie van bamboe en het onderzoeken en tonen van de mogelijkheden hiervan aan de universiteit, heeft zij de filosofie van het project verspreid. KOEPEL VAN BAMBOE OP DE UNIVERSITEIT VAN DOURADOS, GEMAAKT DOOR STUDENTEN IN EEN WORKSHOP BEGELEID DOOR EN NAAR ONTWERP VAN KARIN SWAMBACH

HENKY BORGSTEIN - EL RAMA

Henky Borgstein heeft tijdens het project veel verbindingen bedacht voor bamboe en hiermee geëxperimenteerd. Dit heeft na het project een vervolg gehad en de experimenten zijn dichter bij het streven gekomen van sterke, ‘low-tech’ en betaalbare verbindingen. Koepelexperimenten hebben geleid tot het bouwen van een dakstructuur en een paviljoen bij zijn huis in El Rama.

POSTER VOOR PROMOTIE LEZING KARIN SWAMBACH OP DE UNIVERSITEIT VAN DOURADOS EXPERIMENT VOOR LOWTECH BAMBOE DETAIL VAN HENKY BORGSTEIN

Daarnaast biedt Henky ondersteuning en advies aan verschillende vervolgprojecten met bamboe van onder andere de bouw van de sociale woning door de gemeente El Rama, de ontwikkeling van een school van bamboe van de stichting Samenscholen en de uitvoering van het project BAMBÚ SOCIAL in Bluefields in samenwerking met CEDEHCA.

DETAIL ONTWIKKELD DOOR KARIN SWAMBACH VAN HOUT EN BAMBOE

279

CONTINUITEIT UNIVERSIDAD CENTROAMERICANA (UCA)

De Universidad CentroAmericana (UCA) is een van de grootste universiteiten van Nicaragua. De UCA in Managua is een onverwachte belangrijke stakeholder geworden. Via een bevriende lokale architecte, Leyla Ortiz, is het project geïntroduceerd bij de hoofd van de faculteit architectuur van de UCA. Naar aanleiding van deze introductie hebben een aantal presentaties en workshops plaatsgevonden, die beschreven staan in het hoofdstuk ‘Externe Communicatie’.

280

verbinding UCA - EL RAMA In juli 2014 heeft een delegatie van 26 studenten en twee profesoren van de faculteit architectuur van de Universidad CentroAmericana van Managua (UCA), El Rama bezocht op uitnodiging van BAMBÚ SOCIAL. Tijdens dit bezoek heeft de delegatie kennis gemaakt met bamboeconstructies en het behandelproces van bamboe gezien. Tevens hebben de professoren en de gemeente een samenwerkingsintentieverklaring getekend. De kern van deze verklaring was het creëren van stageplekken voor masterstudenten in de gemeente El Rama en het laten ontwerpen van gemeentelijke gebouwen en structuren door studenten. Dit geeft beide instanties allerlei kansen. Studenten kunnen echte cases doen voor de laatste etappe van hun studie en de gemeente maakt gebruikt van hoogopgeleide studenten om ontwerpen te maken voor verbetering van de stad zonder grote kosten. In oktober 2014 heeft een delegatie van de UCA El Rama bezocht met 10 studenten om een plan te maken voor de renovatie van de stadsplein, het beste ontwerp zou uitgevoerd worden. Dit team heeft een week in El Rama gespendeerd voor onderzoek en heeft daarna anderhalf maand de tijd gehad om een ontwerp te maken. De eindpresentaties hiervan hebben in december 2014 plaatsgevonden. Een dergelijke opdracht heeft een educatieve maar ook een sociale waarde. Op verzoek van de hoofddocent die samen met de studenten Naar El Rama is gedaan, Emma Grum, heeft het Juan Carlos Gaviria Moreno van BAMBÚ SOCIAL een aantal keren begeleiding gegeven. De focus hierbij lag op de context van het project, de omgeving van El Rama. Hier konden wij goed bij helpen op basis van de ervaring van ongeveer zes maanden wonen in de stad. Op dit moment hebben de gemeente en de UCA de intentie om een tweede team van studenten te sturen om faciliteiten aan de rivieroever te ontwerpen. Ook word gesproken over het verbinden van El Rama aan andere Faculteiten van de UCA om zo, op dezelfde manier, op andere gebieden te kunnen samenwerken.

RONDLEIDING EN WORKSHOP BAMBÚ SOCIAL

GROEPSFOTO STUDENTEN UCA BIJ MODELWONING

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

Stichting samenscholen

De stichting Samenscholen, die als doel heeft jaarlijks een school te bouwen in Nicaragua, bouwt op dit moment met de gangbare materialen, als beton. Zij hebben de aspiratie om duurzamer te gaan bouwen. Geïnspireerd op het project van BAMBÚ SOCIAL zijn zij nu de mogelijkheden aan het onderzoeken om met bamboe te bouwen. Als pilot gaan zij de keuken met de eerstvolgende school die gebouwd wordt in het noorden van Nicaragua van bamboe bouwen. Hiervoor hebben zij onder andere informatie gekregen van BAMBÚ SOCIAL over het bouwen met bamboe en over de ervaring van de ontwikkeling van de modelwoning van bamboe. Daarnaast deelt BAMBÚ SOCIAL haar handleiding, aan de hand waarvan zij het proces van selecteren van bamboe tot aan behandelen en drogen ondernemen. Ook zijn zij bezig met het idee om een grotere infrastructuur voor een bamboeplantage langs een rivier op te bouwen, zodat de bamboe op grotere schaal en verduurzaamd gebruikt kan worden voor de constructie. Hiervoor krijgen zij advies van onder andere Henky Borgstein en een oud werknemer van CO2 Bambú. Op dit moment zijn twee studenten van de MSc. architectuur van de TU Delft in contact met de stichting voor het onderzoek naar de ontwikkeling van het gebruik van bamboe en voor het maken van een ontwerp voor de school

PRESENTATIES

In Nederland zijn sinds terugkomst meerdere presentaties gegeven over het project om de ervaring te delen en anderen te inspireren om gelijksoortige projecten te ondernemen of een bijdrage te leveren aan de verspreiding van de handleiding. Presentaties ten behoeve van het project in Nederland zijn op uitnodiging van onder andere de Rotery Club in Rijswijk, YES! Delft, Incombinación, TU Delft Honours Programme, Students 4 Sustainability, Stichting Samenscholen, Architecture in Development. (Impact en Continuïteit)

281 presentatie Architecture in development

presentatie streetgolf evenement van incombinaciÓN

Impact op het team Iedereen van het team van BAMBÚ SOCIAL heeft ontzettend veel geleerd. Kennis over bouwen, werken met bamboe, teamwerk, spaans, engels, marketing en communicatie, fondsenwerving en natuurlijk ontzettend veel persoonlijke lessen.

LITERATUUR BRONVERMELDING

Amiba. (2013). The Multiplier Effect of Local Independent Business Ownership. Verkregen op 7-11-2013. Bron: http://www.amiba.net/resources/multipliereffect. Associacion colombiana de ingeniera sismica (2001). Manual de construccion sismo resistente de viviendas en bahareque encementado. Colombia. Verkregen op 23-02-2015. Bron: http://www.desenredando.org/public/libros/2001/csrvbe/ guadua_lared.pdf. Altieri, M., & Bravo, E. (2007). La tragedia social y ecológica de la producción de agrocombustibles en el continente Americano. Verkregen op 08-06-2007. Bron: www. foodfirst. org/files/altieri-Bravo_biocombustibles-ES.doc. Athens, J. (2004). Healthy Housing In Nicaragua. Working Paper Series No. 2, Wisconsin coordinating council on Nicaragua. Belcher, B., Hogarth, N.J. (2013). The contribution of bamboo to household income and rural livelihoods in a poor and mountainous county in Guangxi, China. International Forestry Review Vol.15(1). Caldwell, l. Rosmarin, A (2008). Human urine and faeces as a ferilizer. Environment and Poverty Times, no. 5: 11. DTU(2002). Very-low-cost domestic roofwater harvesting in the humid tropics: existing practice. Development Technology Unit School of Engineering, University of Warwick. 106p.

282

EVPA. (2013). A Practical Guide to Measuring and Managing Impact. Factmonster. (2011). Nicaragua. Verkregen op 28-10-2013. Bron: http://www. factmonster.com/ipka/A0107839.html. Giving Lens, The. Ltd. (2013). A Brief History of Nicaragua. Verkregen op 28-102013. Bron: http://thegivinglens.com/a-brief-history-of-nicaragua/. Gram, H. (1983). Durability of natural fibers in concrete. Stockholm Swedish cement and concrete research centre. Guaduabamboo (2014). The reality about building with bamboo. Verkregen 10-08-2014. Bron: http://www.guaduabamboo.com/blog/the-realityabout-building-with-bamboo. Hofstede, G. (2001). Culture’s Consequences: Comparing Values, Behaviors, Institutions, and Organizations Across Nations. Second Edition, Thousand Oaks CA: Sage Publications. IDA. (2007). Budget Support for Reforms Yields Results in Nicaragua. Verkregen op 28-10-2013. Bron: http://go.worldbank.org/LBUZIETXT0. IDB. (2012). Room for Development: Housing Markets in Latin America and the Caribbean. INBAR (1994). Bamboo preservation techniques: a review. INBAR, Dr. Satyanarayana Rao, K. (2001). TOTEM, bamboo preservation by sap displacement. Bangalore, India.

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

van Lengen, J (1981). Barefoot Architect. Mexico. Liese et al. (2002). Preservation of bamboo for the construction of houses for low income people. Universität Hamburg, Duitsland. van der Lugt, P. (2003). Bamboe als alternatief bouwmateriaal in West-Europa?. Delft. Mehta, P.K. (2001). Reducing the environmental impact of concrete. Concrete international. Meldrum, B. (2009). Measuring your social impact, a practical introduction. Mollison, B., & Slay, R. M. (1991). Introduction to permaculture. Tyalgum,, Australia: Tagari Publications. Osterwalder, A., Pigneur, Y. (2010). Business Model Generation. Toronto. Melges, J.L.P. (2013). Evaluation of bond strength between the concrete and Bambusa vulgaris bamboo available in Ilha Solteira. NMBA (2006). Preservation of bamboo, training manual. New Delhi. Paudel, S., Solomon-Ayeh, K.A. (2004). Bamboo school building. INBAR Publication. Rondinelli, D.A. (1990). Housing the Urban Poor in Developing Countries. American Journal of Economics and Sociology Volume 49, Issue 2, pages 153–166. Shortsighted Architecture (2013). Projectplan Shortsighted El Rama. Delft. Sobsey, D. (2002). Managing Water in the Home: Accelerated Health Gains from Improved Water Supply. WHO. Geneva. 70p. Still, G. T. and Thomas, T. (2002). The optimum sizing of gutters for domestic roofwater harvesting. Warwick, UK, Development Technology Unit, School of Engineering, University of Warwick (WP56). 21p. Tiba Rose (2014). Mission. Verkregen 02-08-2014. Bron: http://www.tibarose.com/ing/ missao.php. Thomas, T.H. and Martinson, D.B. (2007). Roofwater Harvesting: A Handbook for Practitioners. Delft, The Netherlands, IRC International Water and Sanitation Centre. (Technical Paper Series; no. 49). 160p. Practical Action, Rainwater Harvesting Technical Brief, http://practicalaction.org/rainwaterharvesting-6. Truit, T. (2012). We recycle our paper, our cans, and our bottles; why not recycle (and control) our incomes? Why the ‘Local Multiplier Effect’ Always Counts Verkregen 11-08-2014. Bron: http://www.geonewsletter.org/archives/LocalMultiplierEffect1104.htm. WCCN. (2008). The state of government action on housing, WCCN’s Newsletter, Volume 24, No. 1. Verkregen op 28-10-2013. Bron: http://wccn.org/node/300. Worm, J. & Hattum,T. (2006). Rainwater harvesting for domestic use. Agrodok 43. Agromisa Foundation and CTA, Wageningen, 84p.

283

LITERATUUR AANBEVOLEN LITERATUUR

INBAR watertank bamboe stappenplan, design manual Transporting, storing, filtering water using local resources: a design manual: http://www.inbar.int/publications/?did=260

Nuttige websites met betrekking tot wateropslag en zuivering Step-by-step video INBAR tank: http://www.youtube.com/watch?v=Gu8I8wyowxQ RWH-systeem discussieforum: http://www.jiscmail.ac.uk/lists/rwh.html University of Warwick RWH department: http://www.eng.warwick.ac.uk/DTU/rainwaterharvesting/index.html

Artikelen over bamboe in het algemeen INBAR publicaties: http://www.inbar.int/publications/?category=2 INBAR working papers: http://www.inbar.int/publications/?category=1

284

INBAR Transfer of technology models (TOTEMS): http://www.inbar.int/totem-categories/bamboo-totems/ Bamboo Construction Source Book http://communityarchitectsnetwork.info/upload/opensources/public/file_14062013022345.pdf

ARTIKELEN OVER BAMBOE CONSTRUCTIE Manual de construccion sismo resistente de viviendas en bahareque encementado. http://www.desenredando.org/public/libros/2001/csrvbe/guadua_lared.pdf Jules Janssen, designing and building with bamboo http://www.inbar.int/publications/?did=58 Use of Two and Three Culms in Composite Beams: http://www.nienhuys.info/mediapool/49/493498/data/Thin_Bamboo_Culms_for_Trusses.pdf

ARTIKELEN OVER BAMBOE BEHANDELING Preservation of bamboo training guide: http://bambootech.org/files/PRESERVATION%20BOOK.pdf Practical Action bamboo preservation: http://answers.practicalaction.org/our-resources/item/bamboo-preservation Preservation of bamboo for the construction of houses for low income people: http://www.bambubrasileiro.com/arquivos/Preservation%20Bamboo%20Low%20Income%20House%20-%20 Liese%20et%20al.PDF Bamboo preservation by sap displacement: http://www.inbar.int/totems/bamboo-preservation-by-sap-displacement/ Village bamboo preservation unit: http://www.inbar.int/wp-content/uploads/2013/08/Bamboo-processing-Bamboo-Preservation-PDF.pdf?7c424b

PROJECTRAPPORT BAMBÚ SOCIAL

285

AMBĂ&#x161; SOCIAL is een project zonder winstoogmerk, ondernomen door Shortsighted Architecture en uitgevoerd in samenwerking met de gemeente El Rama, Nicaragua en de Bluefields Indian Caribbean University, El Rama (BICU). Dit rapport is geschreven voor de (financiĂŤle) verantwoording naar alle stichtingen, bedrijven, instituties en personen die het project hebben ondersteund. Daarnaast biedt het rapport en de bijgevoegde handleiding een bron van informatie over het (bouwen met) bamboe, wateropvangen zuiveringssytemen en over de voorbereiding en realisatie van een dergelijk project. Wij hebben elk onderdeel zo volledig mogelijk proberen te beschrijven en te verduidelijken door begeleiding van beeldmateriaal om daadwerkelijk onze ervaring te kunnen delen en wellicht anderen te inspireren om dergelijk project te ondernemen.