Rilindasi 3 by altinoo

KUJTIMET E NASHO JORGAQIT JORGAQIT:: E SULMUAN ME FLETËRRUFE, PAS LETRËS SË TIJ PËR "ZËRIN E POPULLIT" Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

E-mail: rilindasi@gmail.com

Tani jemi edhe online www.shqiptarja.com Nr: 3

E diel, 1 1 dhjetor 201 1 11 2011

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

SHKENCETARI MES FLETERRUFEVE

Revolta e Selman Rizës: Marksizmi s'mund të zbatohet në gjuhësi Nasho Jorgaqi

uke qenë njeri me karakter të palëkundur, Selman Riza mbahej fort pas parimeve dhe, duke qenë se ato i konsideronte të shenjta, i mbronte me tërë arsenalin moral e intelektual. Prej këndej buronte fryma polemizuese dhe shpirti kritik, gjë që e kthente herë pas here bisedën në një oponencë të ndërsjellë. Në këtë rol unë do të vihesha sa herë që atij i lindnin probleme apo kishte shqetësime nga fusha ku punonte apo kur dhe unë i kërkoja opinion për çështje të ndryshme. Atëherë ndodhte ajo që të përballesha me mendimet e tij, të cilat jo rrallë qenë aq origjinale, befasuese e të guximshme, por dhe të diskutueshme, sa hutohesha dhe përpiqesha të gjeja një pozicion të pranueshëm. Nuk ishte për t'u çuditur që mendimet e tij të pavarura gjatë bisedave, që shpesh ai i kthente në diskutime, të dilnin jashtë kornizave

Në foto: Gjuhëtari Selman Riza, fotografi i marrë nga Arkivi i Ministrisë së Brendshme në kohën e arrestimit

Riza-Çabej, Jorgaqi dëshmon 'duelin' e gjuhëtarëve

mjeshtrit. Nuk di pse mendoja atëherë se përpara këtij njeriu ne më të rinjtë nuk kish si të ndjeheshim ndryshe veç si nxënësit para profesorit. Kuptohet që një natyrë e tillë vijonte të ma bënte të vështirë kontaktin.

Por ja që erdhi një rast, që më dha mundësinë ta shihja e ta dëgjoja nga afër profesorin. U ndodha në diskutimin e disertacionit, që mbronte profesor Eqrem Çabej në një mbledhje të sektorit të... faqe 15 ○

○

ideologjike të kohës dhe t'i kundërviheshin Biblës e sistemit. Njëherë, duke folur për pikëpamjet e Stalinit në gjuhësi, që udhëheqësi komunist i kishte shfaqur vite të shkuara dhe që propaganda i kish bërë aq jehonë, profesori më tha prerazi se ato nuk qëndrojnë shkencërisht dhe shtoi se, po të hyjë politika në shkencë, shkenca pushon si e tillë. Ishte hera e parë që më fliste kësisoj, ndaj unë, duke kuptuar se kjo qe një çështje me zarar, e përmbajta veten dhe heshta. Ai, sapo vuri re qëndrimin tim, e këputi fjalën në mes dhe nuk e ngau më tej bisedën. Por burimet arkivore të shërbimeve të fshehta, të zbuluara kohët e fundit, sjellin mendime të tij, që ka shprehur lidhur me raportet e shkencës me politikën, kur thotë se "Ne nuk kemi shkencë, jemi akoma në primitivizëm, sepse gjuhëtarët tanë duan të merren me politikë, me markfaqe 14 sizëm e jo... ○

○

Sadik Spahija: Hapni sytë nga Zotat e vetëshpallur

Dilemat e mbretit Ahmet Zog në arkivat amerikane

Realizmi socialist kultivoi një art që mohonte lirinë krijuese... ai krijoi institucione që u shfrytëzuan nga propaganda komuniste

Geraldina, lindja e Leka Zogut, takimi i fundit me Ministrin Grant dhe fjalët e mbretit shqiptar për presidentin Rusvelt

Stefan Çapaliku

dhe duke i krijuar atij sikletin e lëvizjes dhe qarkullimit në të. E gjitha kjo ndodh në Galerinë FAP të Universiteti të Arteve në Tiranë. *** Sadik Spahija (1959) është skulptor, profesor i qeramikës, dekan i Fakultetit të Artit Pamor në Tiranë. Ai është bërë veçanërisht i njohur nëpërmjet veprave monumentale dhe publike të vendosura pas viteve '90 në situate urbane të Shqipërisë dhe jashtë saj. Ai gjithashtu mbetet aktiv edhe në prezantimin e plastikave jotematike, duke zhvilluar frymën e eksperimentit dhe alternativës. Çfarë do thotë për ju të ndjehesh artist bashkëkohor? faqe 20 Si mbas... ○

○

Agron Alibali

Anton Çefa, vargje nostalgjie për Shkodrën Motivet që trajton Poeti shprehin dashurinë e nostalgjinë për Shkodrën e dikurshme Anton Çefa

○

faqe 18

○

kohën ndër më tragjiket jo vetëm për Shqipërinë, por madje edhe për botën mbarë, sepse 7 prilli në fakt shënonte pragun e Luftës së Dytë Botërore. Prirjet pro-amerikane të Ahmet Zogut I jati i tij, Ahmet Zogu ishte përpjekur objektivisht qysh në hapat e para të shtetit modern shqiptar, dhe më tej me ardhjen në pushtet si Ministër i Brendshëm, President dhe Mbret, që të fuqizonte pavarësinë e vendit, ta modernizonte atë sa më shumë dhe ta orientonte kah Perëndimi. Mirëpo Ahmet Zogu vërente me shqetësim të madh në vitet 19371939 politikën agresive të Musolinit, prirjet gllabëruese të Gjermanisë në Evropën Qendrore si dhe politikën e zbutjes që zbatonin Anglia faqe 16-17 dhe Franca... ○

○

www.shqiptarja.com

KUJTIMET E diel, 11 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

G JUHËT ARI P OLEMIST JUHËTARI

Selman Riza në stendën e fletërrufeve

Nuk më ka shkuar ndonjëherë në ndërmend të studioj filozofinë marksiste-leniniste, aq më pak ta zbatoj në studimet e mia, por unë do të merrem me të për të vënë në dukje disa mendime kontradiktore e irracionale të klasikëve të saj, sidomos për gjuhën, nga ana tjetër tjetër,, do të shtoj dhe do të mbroj mendimet e mia

I drejtohej organizatës-bazë të Partisë: Marksizmi s'ka vend në studimet e mia Nasho Jorgaqi

vijon nga faqja 13 ...me shkencë. Tek ne çdo gjë është politikë para e mbrapa." Bile nga një burim tjetër marrim vesh se ai paskësh thënë se Marksi ka arritur në një përfundim të gabuar për lidhjen e të menduarit me të folurit, sepse gjuha dhe mendimi janë fenomene të veçanta nga njëri-tjetri dhe se gjuha është mënyra kryesore e të shprehurit të mendimit, por jo e vetmja. Madje, sipas biografit të Rizës, Engjëll Angoni, ai në rrethe të ngushta shprehej se "është e vërtetë se nuk më ka shkuar ndonjëherë në ndërmend të studioj filozofinë marksiste-leniniste, aq më pak ta zbatoj në studimet e mia, por unë do të merrem me të për të vënë në dukje disa mendime kontradiktore e irracionale të klasikëve të saj, sidomos për gjuhën, nga ana tjetër, do të shtoj dhe do të mbroj mendimet e mia." Por do të vinte një ditë që këto mendime, si të thuash, opozitare, që prof. Riza i shprehte nën zë mes miqsh ose individësh të veçantë, do t'i shfaqte dhe publikisht. Një njeri si ai, me karakter të fortë, që s'e njihte hipokrizinë dhe shtirjen, nuk mund t'i mbante më përbrenda. Tek e fundit, nuk ishte burrërore për natyrën e tij. Dhe kjo ndodhi në vitin 1967, në atmosferën që krijoi propaganda zyrtare, nën ndikimin e revolucionit kulturor kinez, për të kritikuar e për të shprehur hapur mendimet kundër dukurive negative të shoqërisë shqiptare, burokracisë, padrejtësive, mediokritetit etj. Ishte kjo një fushatë marramendëse, që përfshiu me dashje ose padashje

të gjitha shtresat sociale deri dhe intelektualët. Madje, te këta të fundit, kjo qe më e ashpër dhe më e ndërlikuar. Në të u përfshi dhe prof. Riza. Nuk di të them për rrethanat konkrete që e shtynë të dalë nga natyra e mbyllur, por, duke e njohur karakterin e tij, që nuk pajtohej me të keqen dhe padrejtësinë, thirrja që i bëhej shoqërisë shqiptare për të shfaqur mendimet hapur e pa frikë, e joshi profesorin. Kështu, ai shkroi një letër të hapur drejtuar gazetës "Zëri i popullit", ku shtronte me guxim probleme shqetësuese të jetës shkencore dhe të administratës së Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë. Ishte e qartë që, e nënshkruar prej tij dhe me thekse kritike, siç dinte vetëm ai, "Zëri i popullit" nuk e botoi letrën. Atëherë prof. Riza, i bindur në drejtësinë dhe vërtetësinë e mendimeve të veta, shkoi më tej. E afishoi letrën prej tre faqesh të daktilografuara në stendën e fletërrufeve, ngritur në mjediset e Institutit. Ajo i drejtohej organizatës-bazë të Partisë tamam në prag të mbledhjes vjetore "për dhënie llogari e zgjedhje". Edhe pse letra bëri bujë, unë atëherë s'pata rast ta lexoja. Më vonë, kur e pashë, m'u duk një letër-bombë, që ai hidhte në debatin e ndezur të asaj kohe. Mendimi i tij kritik godiste në thembrën e Akilit të drejtimit të Institutit, tek centralizimi i skajshëm administrativ dhe pushteti gjithëpërfshirës i drejtorit të institucionit. Sipas prof. Rizës, që Instituti të funksiononte normalisht, drejtorit i takonte të ishte kryesisht administrator, ndërsa udhëheqja shkencore e Institutit të qe kolegjiale, e përfaqësuar nga një këshill shkencor. Ai do të bënte dhe vërejtje konkrete për mbarëvajtjen e punës, sidomos për sektorët që njihte më mirë. Mbaj mend që jehona e letrësfletë-rrufe qe e jashtëzakonshme. Për të do të flitej e komentohej sidomos në rrethet intelektuale. Ato ditë, i ndodhur në shtëpinë e Sterjo Spasses, do të bisedonim të shqetësuar për pasojat që mund t'i vinin Selmanit. Ishim tok me Sterjon, Mahir Domin e Nonda Bulkën. Ky i fundit, që ishte aq i drejtpër-

Shënim: Kujtimet e botuara në këtë dyfaqësh janë shkëputur nga libri me kujtime i studiuesit Nasho Jorgaqi, i sapobotuar nga OMBRA GVG me titull "Koha e kujtimeve".

Në foto: Gjuhëtari Selman Riza drejtë në mendimet e tij, tha si me humor: "Prite kur ta hajë Selmani i shkretë." Dhe vërtet kështu ndodhi. Shpërthyen batare fletërrufesh si reagim ndaj mendimeve "çapraze" të profesorit, mbushur

E nënshkruar prej tij dhe me thekse kritike, siç dinte vetëm ai, "Zëri i popullit" nuk e botoi letrën. Atëherë prof. Riza, i bindur në drejtësinë dhe vërtetësinë e mendimeve të veta, shkoi më tej. E afishoi letrën prej tre faqesh të daktilografuara në stendën e fletërrufeve, ngritur në mjediset e Institutit. me fyerje e akuza, deri te thirrja hakërruese: "T'i çirret maska Selman Rizës". Pas këtyre batareve u zhvillua mbledhja e stërzgjatur e kolektivit të Institutit, që i ngjante më shumë një gjyqi, sesa një debati. Prof. Riza, krejt i vetëm përballë turmës së kolegëve, që fliste me një gjuhë rutinë dhe përsëriste të njëjtat akuza, do të qëndronte i paepur në idetë e gjykimet e veta. Ai i mbetej men-

dimit të shprehur në letrën publike se "ka ardhur koha që funksionet dhe kompetencat e anëtarëve të organizatës-bazë dhe të drejtorisë së Institutit të mos përqendrohen tek të njëjtët punues shkencorë." Dhe, ç'ishte më e rëndësishme dhe më e rrezikshme për pozitën e tij, profesori "rebel" do të vijonte t'i përmbahej mendimit se "Filozofia marksiste nuk mund të zbatohej në gjuhësi." Pas gjyqit politik pozita shtetërore dhe qytetare e Selman Rizës u trondit, madje pa asnjë shpresë shpëtimi. Ai kish shkelur atje ku s'mbante. Çdo këshillë e sugjerim të miqve apo dashamirësve, që të lypte ndihmë lart, prof. Riza do ta refuzonte prerazi. "Ju siguroj se nuk do të trokas askund." Ai e priti me dinjitet dhe gjakftohtësi vendimin dhe ndëshkimin, që iu dha nga poshtë dhe nga lart. Në valën e asaj që po ndodhte, do të takoheshim një ditë rastësisht. Ai kish kohë që nuk po vinte në Bibliotekën Kombëtare. Ishte një përballje e vështirë për mua, që, kur i dhashë dorën, se si më doli pyetja: "Ç'bëre kështu, profesor?" "Atë ç'ka ban burri, - ma priti i vrenjtur dhe serioz. - Burri para burrave thotë çka mendon. Nuk mashtron. Edhe unë s'bana asgja ma tepër." "Burri mund t'i mbajë dhe për vete, - thashë, - dhe

të mos dalë kundër rrymës. Se rryma s'pyet, të merr me vete dhe s'dihet ku të çon!" Mbeti një hop dhe pastaj tha: "Gjithkush ka mendimin e vet." Ndjeva se mezi e përmbante dufin e brendshëm. U ndamë pa e zgjatur. Prof. Rizën e larguan nga Instituti dhe për dënim e qarkulluan në Berat si ciceron pranë muzeut të qytetit, duke e shkëputur kështu nga puna e mirëfilltë shkencore. Mund ta kishin dënuar dhe më keq. Por ndërhyrja e Enver Hoxhës, me të cilin kishin qenë kolegë në Liceun e Korçës, e shpëtoi. Këtë do ta dëgjoja më vonë. Lideri qe mjaftuar me fjalët: "Selmani gaboi" dhe kjo ndikoi me sa duket në masën që u mor. Pasi shkoi në Berat, lidhjet tona u ndërprenë për shumë kohë. Nuk dija se ç'bëhej me të, veç e merrja me mend, duke ia njohur natyrën. Me siguri ai qëndronte në vetminë e tij, ashtu i mbyllur dhe si gjithnjë korrekt me detyrën dhe njerëzit.

KUJTIMET E diel, 11 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

www.shqiptarja.com

Përballja Vinin nga dy krahina të skajshme të trojeve shqiptare, Çabej nga Gjirokastra, Riza nga Gjakova.

Nasho Jorgaqi

a herë ndodhesha para tij ose e shikoja nga larg, trego hesha i vëmendshëm dhe ngaherë do të vija re të njëjtën figurë: hijerëndë e vështrimrreptë, i heshtur e serioz, që kish diçka prej malësori e në të njëjtën kohë prej hijes së mjeshtrit. Nuk di pse mendoja atëherë se përpara këtij njeriu ne më të rinjtë nuk kish si të ndjeheshim ndryshe veç si nxënësit para profesorit. Kuptohet që një natyrë e tillë vijonte të ma bënte të vështirë kontaktin. Por ja që erdhi një rast, që më dha mundësinë ta shihja e ta dëgjoja nga afër profesorin. U ndodha në diskutimin e disertacionit, që mbronte profesor Eqrem Çabej në një mbledhje të sektorit të gjuhësisë. Qenë aty elita e gjuhëtarëve tanë të kohës, si dhe albanologu polak Vaclav Çimokovski, nxënës i N. Joklit, autor i disa studimeve serioze të shqipes. Ai ndodhej aty si oponent i disertacionit. Diskutimi vijoi i qetë e serioz, me një vlerësim të lartë shkencor për punën e Çabejt, por aty nga mesi u ngrit të flasë profesor Riza. Kjo tërhoqi menjëherë vëmendjen time, por jo vetëm. Sytë e të gjithëve u drejtuan nga ai. Profesori ishte përgatitur me shkrim dhe lexonte me një ton të prerë. U bë një heshtje e thellë dhe kjo më shtyu ndërkohë të mendoja për peshën e mendimit të profesor Rizës. Kisha parandjenjën se do të prishej ajo qetësi gati solemne. Dhe nuk u gabova. Riza që në fillim iu kundërvu mendimit të përgjithshëm e, çka ishte më e rëndësishme, disa prej tezave të disertacionit të Çabejt dhe oponencës së Çimokovskit. Kishte ide dhe teza shkencore fare të ndryshme dhe këto përpiqej t'i mbështeste në argumente të vetat. Fliste me një zë që tingëllonte i rreptë, i bindur për ato që parashtronte, pa asnjë kompleks para autoritetit të Çabejt. U krijua një atmosferë e nderë, paksa nervoze, aq sa filluan pëshpërimat e pastaj kundërshtimet me zë të lartë. Në fakt, debati u përqendrua mes Rizës dhe Çabejt, që erdhi gjithnjë duke u nxehur. I pari sulmonte, ndërsa i dyti mbrohej, por me mirësjelljen dhe qetësinë e tij të njohur. Do të ndërhynin të tjerët, sidomos Çimokovski, që të ulej toni i rreptë i debatit, por nuk ishte e lehtë. Fjalët kundërshtuese të Rizës vinin si një përrua malor, që nuk kishin të ndalur deri sa ai sosi gjithë ç'kish për të thënë. Mbledhja sikur u çorodit. Çështjet që diskutoheshin qenë të vështira, përfshinin probleme nga fusha të specializuara të gjuhësisë, me koncepte e terminologji të panjohura, të paktën për ne që ishim të fushave jashtëgjuhësore. Ndaj nuk mund të them se kush kishte të drejtë dhe për këtë arsye nuk mora anësi. Por ajo që më ka mbetur në kujtesë është përshtypja që më bëri shpirti kritik i profesor Rizës, burrëria e tij intelektuale, aq e rrallë atëherë, vendosmëria në ato që thoshte dhe argumentet që sillte. Një kundërvënie e hapur ndaj Çabejt, autoritetit të padiskutueshëm të gjuhësisë sonë, i cili, me gjithë rezervat zyrtare, kish filluar të kthehej në një mit në opinionin e gjerë. Kjo do të më habiste dhe do të më bënte të çmoja kurajën e Selman Rizës, duke arsyetuar se debati shkencor, sado i

I pari rridhte nga një familje qytetare e kamur, i dyti nga një familje e thjeshtë, me prejardhje malësore. Ishin rritur dhe brumosur në një frymë dhe mjedis atdhetar të ngjashëm, po me mentalitete të ndryshme. Çabej, me një fëmini e rini pa telashe, Riza, i mbetur jetim, e kaloi këtë moshë në jetimore. Të dy shquheshin për zgjuarsi, qenë njerëz me interesa e synime intelektuale, të vullnetshëm e të zellshëm, punëtorë të palodhur, me shpirt kërkues e ambiciozë

RIZA-ÇABEJ Jorgaqi dëshmon 'duelin' e gjuhëtarëve

ashpër, është i dobishëm dhe i domosdoshëm, sidomos kur zhvillohet në nivele të larta, siç qe ai mes dy dijetarëve tanë të nderuar. Pas kësaj ngjarjeje, që nuk kaloi pa jehonë në rrethet akademike, dëshira ime për t'u afruar me prof. Rizën u shtua. U bë një personazh gati enigmatik jo vetëm për qëndrimin e tij në distancë me të tjerët, por akoma më shumë për atë çka përfaqësonte si intelektual me integritet.... ...Raportet e Rizës me Çabejn përbëjnë një kapitull më vete, që nuk më takojnë ndofta mua t'i evokoj. Së pari, se miku im nuk e kish zakon t'i

sur me njëri-tjetrin nuk mund të mos vesh re përngjasimet dhe ndryshimet midis tyre. Me një vit diferencë nga shoku-shoku, ata i takonin një brezi që vinin nga dy krahina të skajshme të trojeve shqiptare, Çabej nga Gjirokastra, Riza nga Gjakova. I pari rridhte nga një familje qytetare e kamur, i dyti nga një familje e thjeshtë, me prejardhje malësore. Ishin rritur dhe brumosur në një frymë dhe mjedis atdhetar të ngjashëm, po me mentalitete të ndryshme. Çabej, me një fëmini e rini pa telashe, Riza, i mbetur jetim, e kaloi këtë moshë në jetimore. Të dy shquheshin për zgjuarsi, qenë njerëz me interesa e syn-

Nuk e kam dëgjuar Selman Rizën qoftë dhe një herë të flasë kundër Çabejt, të merret me jetën e tij personale. Bile më kujtohet ato ditë kur Çabej ndërroi jetë në Itali dhe e sollën në atdhe, ai doli në Rinas dhe e priti. Profesor Riza ishte i pikëlluar dhe do ta cilësonte vdekjen e tij të parakohshme një humbje të pazëvendësueshme për shkencën e kulturën shqiptare. përfliste ato në biseda; së dyti, se unë nuk i kam njohur nga afër marrëdhëniet e tyre, pasi s'kam punuar me ta; dhe, së treti, këto raporte janë komplekse dhe i takojnë një sfere shkencore. Në të vërtetë, siç e kam përshkruar dhe më sipër, vetëm një herë jam ballafaquar me raportet e tyre dhe ajo ngjarje më dha të kuptoja se ata ishin kolegë, por jo miq, dhe në fakt këtë do ta tregonte koha. Ashtu si për shumëkënd, edhe për mua ata ishin dhe mbeten personalitete të spikatura të gjuhësisë shqiptare. Nuk dua të vë në këtë mes shenjë barazimi, sepse secili ka vlerat dhe meritat e veta. S'ka dyshim se ata ishin gjuhëtarë dhe intelektualë të një formati jo të zakonshëm, me kontribute të dalluara, që lanë gjurmë të pashlyera. Duke i përqa-

ime intelektuale, të vullnetshëm e të zellshëm, punëtorë të palodhur, me shpirt kërkues e ambiciozë. Gjatë shkollimit morën formim akademik nga shkolla evropiane të largëta nga njëra-tjetra. Njëri do të vinte nga bota gjermanike, tjetri nga ajo frankofone. Çabej do të formohej në Grac e Vjenë të Austrisë, në qendra me tradita në studimet albanologjike, nxënës i K. Paçit, N. Joklit, kurse Riza do të studionte në Tuluzë të Francës, në një shkollë po aq serioze e me kërkesa të larta shkencore, duke u diplomuar për filologji dhe drejtësi, por që dallonte për nga konceptet dhe metodat e studimit të botës akademike gjermanike. Kështu, Çabej do të merrte një formim etnogjuhësor serioz, siç do të merrte një formim serioz e me themel edhe

Riza në fushën e gjuhësisë. Nga veprat që shkruan, del që i pari do të ishte etnolog, i specializuar në lëmin e gjuhësisë krahasuese indoeuropiane dhe albanologji, ndërsa i dyti ishte dhe mbeti kryesisht morfolog, duke ia kushtuar jetën kryesisht problemeve të mirëfillta të kësaj fushe të gjuhës shqipe. Riza, veç të tjerash, zotëronte rreth 12 gjuhë të gjalla e të vdekura. Pra, kish në profilet e tyre gjera të përbashkëta, por dhe diferenca, të cilat do të shfaqeshin në veprimtarinë e tyre shkencore. Nga ana tjetër, duke i vënë përballë këto dy figura të gjuhësisë shqiptare, nuk mund të mos konstatosh natyrat dhe karakteret e tyre të ndryshme. S'ka dyshim që të dy qenë njerëz me integritet të lartë moral, të drejtë e të ndershëm, kërkues e studiues të përkushtuar. Prof Riza, ishte punëtor i jashtëzakonshëm, aq sa një herë më tha: "Unë nuk jam talent, por punë". Por dallonin nga natyra. Çabej ishte natyrë e butë, fjalëmbël e fjalëpakë, përgjithësisht i heshtur, me ndjesi artistike, kurse Riza vinte natyrë paksa e ashpër, tipik malësor, i hapur e i drejtpërdrejtë, i vëmendshëm për të dëgjuar, por i gatshëm për të kundërshtuar, i prirur nga mendimi ndryshe. Por këta dy intelektualë, duke punuar në lëmenj të përbashkët apo të përafërt, në të njëjtin mjedis ku studioheshin dhe ballafaqoheshin probleme shkencore, do të kishin dhe momente afrimi e bashkëpunimi, përveçse dhe momente kundërshtimi, përplasje mendimesh, polemika, siç kam dëgjuar nga kolegët e tyre. Nga kjo pikëpamje, Riza ishte gati i papërballueshëm, i paepur, polemizues i rrallë, gjithnjë, si të thuash, në ofensivë. Të dy qenë këmbëngulës dhe seriozë në mbrojtje të tezave dhe të mendimeve të veta dhe në këto raste tregonin nivelin e tyre jo të za-

kontë, por secili brenda natyrës së tij: Çabej në dukje i qetë, i përmbajtur, pa e ngritur zërin, ndërsa Riza tërë nerv, shpërthyes, me zë të lartë, i hapur, pa rezerva. Kam përshtypjen se që të dy nuk ishin ziliqarë dhe ambiciozë ndaj njëri-tjetrit. Debatet e tyre zhvilloheshin në një truall shkencor dhe nga pozita shkencore. Jo rrallë këto debate mes tyre i nxisnin edhe drejtuesit e Institutit, duke u dhënë për oponencë vepra të njëritjetrit. Në këto raste Çabej nuk tregohej plotësisht i hapur, i linte mendimet të nënkuptoheshin, ndjehej njëlloj shpërfilljeje, kurse Riza ishte aq transparent e i drejtpërdrejtë sa lexohej qartë në mendimet dhe arsyetimet e veta. Është e çuditshme, por e vërtetë, që Çabej në asnjë nga veprat e tij nuk e citonte ose nuk iu referohej punimeve shkencore të Rizës. Me siguri kjo e prekte sedrën e këtij të fundit, por, kur binte fjala për Çabejn, miku im nuk mbaj mend që ta shprehte këtë qejfmbetje. Ai kishte burrëri dhe nuk e ulte veten në nivelin e pakënaqësive të rëndomta. Aq më tepër që e dinte se një i tretë në marrëdhëniet e tyre i hidhte benzinë zjarrit. Nuk e kam dëgjuar qoftë dhe një herë të flasë kundër Çabejt, të merret me jetën e tij personale. Bile më kujtohet ato ditë kur Çabej ndërroi jetë në Itali dhe e sollën në atdhe, ai doli në Rinas dhe e priti. Profesor Riza ishte i pikëlluar dhe do ta cilësonte vdekjen e tij të parakohshme një humbje të pazëvendësueshme për shkencën e kulturën shqiptare. Në kohën kur ata ishin gjallë, por dhe tani kur kthehem pas dhe i kujtoj, nuk ka si të mos ndjej keqardhje që këta dy burra të shquar qenë dhe mbetën deri në fund kolegë të denjë për njëri-tjetrin, por nuk arritën kurrë të bëhen miq. E, megjithatë, kjo është normale dhe si e tillë, njerëzore.

www.shqiptarja.com

ARKIVA E diel, 11 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

P RILL 1939

Dilemat e mbretit Zog në

Geraldina, lindja e Leka Zogut, dilemat për të pranuar strehim në legatën Agron Alibali

ë ora 6 të mëngjesit[të datës 5 prill 1939 në Tiranë] u dëgjuan të shtëna topash, 101 për të qenë të saktë, që shpallnin lindjen e Princit të parë të Shqipërisë, emri i të cilit ishte Skënder pas Skënderbeut të madh, heroit kombëtar të Shqipërisë i shekullit të 15-të i cili i qëndroi me sukses pushtimit otoman të Shqipërisë për 20 vjet me rradhë". Kështu do t'i shkruante ndër të tjera Departamentit amerikan të Shtetit Ministri amerikan në Tiranë, Hju [Hugh] Grant në një Raport të zgjeruar dhe të hollësishëm lidhur me pushtimin italian të Shqipërisë. Leka Zogu, i cili u nda nga jeta me 30 nëntor 2011, erdhi në këtë botë pikërisht në kohën ndër më tragjiket jo vetëm për Shqipërinë, por madje edhe për botën mbarë, sepse 7 prilli në fakt shënonte pragun e Luftës së Dytë Botërore. Prirjet pro-amerikane të Ahmet Zogut I jati i tij, Ahmet Zogu ishte përpjekur objektivisht qysh në hapat e para të shtetit modern shqiptar, dhe më tej me ardhjen në pushtet si Ministër i Brendshëm, President dhe Mbret, që të fuqizonte pavarësinë e vendit, ta modernizonte atë sa më shumë dhe ta orientonte kah Perëndimi. Mirëpo Ahmet Zogu vërente me shqetësim të madh në vitet 1937-1939 politikën agresive të Musolinit, prirjet gllabëruese të Gjermanisë në Evropën Qendrore si dhe politikën e zbutjes Dokumente që zbatonin Anglia dhe Franca. Duke mos përjashtuar nga arkiva mundësinë e një ndërhyrjeje e Departaushtarake apo pushtimi italian të vendit, Zogu ndofta llogariste mentit të se Shqipëria, edhe pse do të kishte në krah vendet fqinje, Shtetit nuk do të mund t'i bënte dot ballë invazionit pa patur sjellin në mbështetjen energjike të Anvëmendje glisë dhe Francës. Mirëpo duke vërejtur indiferencën e komunikëtyre të fundit, qysh herët Zogu hodhi sytë nga Shtetet e kimin Bashkuara të Amerikës, vendi shumë të që në mendjen e shqiptarëve mbahej si shpëtimtari i pavarsinqertë ësisë dhe i integritetit përballë pabesisë së Fuqive Evropiane. midis Pikërisht në kryeqytetin amerikan Zogu mbante prej Mbretit dhe vitesh si të dërguarin e tij fuqiMinistrit plotë Faik Bej Konicën, kultura, erudicioni, mprehtësia dhe amerikan cilësitë e tjera të rralla të të cilit, e kishin rradhitur atë ndër në T iranë Tiranë diplomatët më të respektuar në Grant Ëashington. Mirëpo Zogu nuk dukej se ishte plotësisht i kënaqur prej Faikut. Zërat për zëvendësimin e tij qarkullonin ja rrallë në kryeqytetin shqiptar në vitet 1937-1938, dhe këtu ndofta ndikonte edhe largësia gjeografike, si dhe mungesa e takimeve të drejtpërdrejta midis tyre. Nga ana tjetër, dokumente nga arkiva e Departamentit të Shtetit sjellin në vëmendje komunikimin shumë të sinqertë

Në foto: (majtas) Letër drejtuar dapartamentit të Shtetit Amerikan, e cila shoqërohet bashke me një faksimile të Aktit të Pavarësisë së Shqipërisë, që ministri Grant e ka siguruar përmes Lef Nosit (lart) Shpallja e Programit të Bashkisë së Tiranës me rastin e martesës mbretërore (djathtas) Faksimile e Aktit të Pavarësisë së Shqipërisë midis Mbretit dhe Ministrit amerikan në Tiranë Grant. Aty del se Mbreti kishte gjetur tek Ministri Grant një kanal të sigurt komunikimi e përçues të besueshëm dhe të saktë të mendimeve dhe mesazheve të tij për Presidentin Ruzevelt [Roosevelt]. Mbreti i shpaloste Ministrit Grant, për shembull, programin e tij ekonomik e shoqëror, që ishte mjaft i afërt me atë të Presidentit Ruzevelt, si edhe shqetësimet e tij për gjendjen e trazuar në Evropë e për rrezikun e Luftës Botërore. Mbreti Zog madje planifikonte të bënte një vizitë zyrtare në Ëashington, që do të përkonte me Panairin Tregtar Botëror të Nju Jorkut, të parashikuar në qershor 1939. Për më tepër ai kishte nisur për vizitê në Amerikë në mars të vitit 1938 edhe motrat e tij. Mirëpo Grant kishte lidhje të rregullta pune edhe me Mehmet Konicën, diplomatin e shquar shqiptar, të besuarin e Mbretit dhe vëlla të Faikut. Me të vërtetë, Mehmet Konica ishte në kontakt të vazhdueshëm me Ministrin amerikan dhe shpesh i përcillte atij mendimet dhe opinionet e Mbretit për çështje të ndryshme. Martesa Mbretërore Natyrisht, hapi më i rëndësishëm properëndimor i Mbretit Zog ishte martesa e tij me 27 prill 1938 Mbreti Zog me konteshën hungareze Geraldina Apponyin, e cila kishte prejardhje amerikane nga e ëma, Gladys Virginia Stjuart [Steëart], e bija e diplomatit amerikan Xhon Henri Stjuart [John Henry Steëart] dhe ishte e besimit katolik. Lidhjet dhe prejardhja amerikane të Konteshës Geraldinë e rrisnin rëndësinë e hapit të Ahmet Zogut, si dhe natyrisht, simpatinë e saj në popull. Njëkohësisht, Mbreti po përpiqej të kishte në anën e vet edhe Vatikanin. Në një raport konfidencial të 30 janarit 1938 për një bisedë midis një punonjësi të Legatës Amerikane në Tiranë dhe At Bonfil Polit, përfaqësues i Kishës Katolike në Tiranë, ky i fundit do të deklaronte se "Selia e Shenjtë ka përfundu-

ar një marrëveshje me Mbretin Zog sipas të cilës fëmijët e lindur nga kjo martesë do të jenë të besimit katolik, pavarësisht nga gjinia e tyre, dhe se gruaja do të mbetet e besimit katolik." Kontesha e hijshme hungarezo-amerikane ishte takuar vetëm disa muaj më parë me Mbretin e Shqiptarëve dhe dashuria midis tyre kishte qenë e rrufeshme. Dasma u bë në kryeqytetin shqiptar në një datë që përkonte me atë të Gjergj Kastriotit disa shekuj më parë. Madje edhe vetë prejardhja hungareze e Mbretëreshës së ardhshme sillte në kujtesë lidhjet e hershme midis Gjergj Kastriotit të Arbërisë dhe Hunyadit të Hungarisë. Veç, kësaj here rreziku ndaj aleancës arbëroro-magjare nuk do të vinte prej otomanëve në lindje, por prej një Duçeje të çmendur në Perëndim. Të gjitha përgatitjet si dhe ceremonia e martesës mbretërore përbënin një rast të rrallë për Shqipërinë e Ahmet Zogut për t'u paraqitur me dinjitet të plotë para Evropës dhe botës. Mbreti shqiptar, i cili kishte arritur të vendoste rregullin e rendin e brendshëm, kishte siguruar një mirëqënie relative për popullin e vet, si dhe njëfarë vlerësimi të respektueshëm në rrafshin ndërkombëtar, tashmë po hidhte vështrimin drejt së ardhmes së dinastisë së Zogollëve në fronin shqiptar. Për arsye vendi, dasma e Mbretit me Konteshën Gjeraldinë nuk do të trajtohet këtu, por veç po botojmë, për here të parë, shpalljen me Programin e Bashkisë së Tiranës me rastin e martesës mbretërore. Mbretëresha Geraldinë kërkon strehim në Legatën Amerikane Në kushtet e gjendjes shumë të rënduar ndërkombëtare, në fillim të prillit 1939, Mbretëresha Geraldinë priste të lindte fëmijën e parë, Lekën e ardhshëm, të cilit madje i kishte kaluar data e pritshme. Në atë kohë kishte ardhur në Tiranë thuajse tërë rrethi familjar i saj, përfshirë gjyshen dhe nënën e vet. Ndofta vetëm një penë kadarejane mund të përshkruajë se çfarë vlonte në mendjen e

Mbretëreshës shqiptare në ato ditë të papërsëritshme. E shqetësuar për gjendjen e vendit dhe të sajën, në mbrëmjen e së Dielës, 2 prill 1939, Mbretëresha Geraldinë vendosi të kërkojë ndihmën dhe mbrojtjen e vetë Ministrit Amerikan në Tiranë. Kërkesa për strehim në Legatën Amerikane u bë prej kushërirës së saj, Konteshës Seherr-Thoss, vajza e diplomatit të shquar amerikan Henri Uajt [Henry White], ish-Ambasador dhe anëtar i Komisionit Amerikan të Paqes në Paris. E ndodhur në Tiranë, Kontesha i telefonoi gruas së Ministrit Grant atë mbrëmje dhe pasi i shpjegoi se Geraldina, "që priste të lindte në çdo kohë" ishte tejet e shqetësuar si pasojë e pushtimit të pritshëm të Shqipërisë, "pyeti nëse ne mund ta pranonim Mbretëreshën në Legatën Amerikane". I ndodhur para një kërkese për strehim të bujshme dhe konfidenciale, por gjithsesi të qartë, edhe pse të tërthortë, Ministri Grant menjëherë ftoi Konteshën të vinte në Legatë për ta biseduar çështjen drejtpërsëdrejti. Përgjigja e Ministrit Grant ndaj këtij demarshi të pashembullt ishte po aq e pashembullt, por gjithnjë brenda kuadrit diplomatik, respektimit të zakoneve të vendit dhe normave të së drejtës ndërkombëtare. Pa e zgjatur, ai e siguroi Konteshën, që ndërkohë "kishte mbërritur tejet e trazuar" në ndërtesën në Rrugën e Elbasanit, se "do të ishte i lumtur ta pranonte Mbretëreshën në Legatë nëse vetë Mbreti do ta dëshironte këtë gjë". Ai mandej këshilloi që ky mesazh t'i përcillej menjëherë Mbretit prej vetë Konteshës Seherr-Thoss si dhe prej Kolonelit Zhiró [Girault], i cili ishte burri frëng i Nënës së Mbretëreshës." Përgjigja erdhi pak para mesnate nëpërmjet telefonit. Kontesha Seherr-Thoss dhe vetë nëna e Mbretëreshës i shpjeguan Ministrit Grant se mesazhi i ishte përcjellë Mbretit dhe se, në emër të tij, Ministri i Jashtëm Z. Libohova, i kishte siguruar ato se nuk kishte kurrfarë rreziku të afërt." Pa dyshim Ministri Hju Grant kishte demonstruar një akt të madh kurajoje dhe

ARKIVA E diel, 11 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

arkivat amerikane

amerikane apo jo dhe fjalët e mbretit për presidentin Rusvelt

Drejtuar Rusveltit "Mund t'i thoni Presidentit tuaj të madh Ruzevelt se unë i përcjell përshëndetjet më të përzemërta dhe miqësore dhe dëshiroj t'i sugjeroj se demokracitë e mëdha duhet ose të vendosin të fuqizojnë veten deri në piken kur mund t'i përballojnë me sukses agresorët e fuqive totalitare, ose përndryshe, të përgatiten që t'i shohin vendet e vogla të kapërdihen një nga një"

humanizmi, duke patur parasysh edhe faktin se urgjenca e momentit nuk i kishte lënë as kohë për të komunikuar me qendrën. Po ashtu, strehimi i Mbretëreshës Gjeraldinë në Legatën Amerikan do të kishte sjellë pa dyshim ndërlikime jo të parëndësishme në të drejtën ndërkombëtare, që lidheshin me parimin e paprekshmërisë së selisë diplomatike, me strehimin atje të familjarëve të kryetarit të shtetit, por do të ndikonte së tepërmi edhe në opinionin botëror. Prandaj, para këtij hapi, nëse Granti do të kishte ngurrimin më të vogël, vetë "komunikimi me qendrën"apo "marrja e autorizimit" prej saj do të kishin mjaftuar si sebep për të shmangur ndërhyrjen amerikane në këtë krizë të pashembullt personale dhe ndërkombëtare. Gjithsesi, sot pas 72 vjetësh kemi të drejtë të pyesim se vallë çfarë rrjedhe do të kishte marrë historia e Shqipërisë, dhe pa dyshim edhe e Luftës së Dytë Botërore, nëse vërtetë Mbretëresha Gjeraldinë do të ishte strehuar dhe do të kishte lindur Princin Leka e gjendur nën mbrojtjen e Shteteve të Bashkuara të Amerikës ndërkohë që vendi kërcënohej apo ishte në gjendje pushtimi. A do të ishte stepur Musolini para mureve të Legatës Amerikane në Tiranë? A do të mund t'i jepte Mbretit Zog kjo mbrojtje e pacënueshme e ofruar nga Shtetet e Bashkuara për gruan dhe djalin e tij - mundësinë për të organizuar rezistencën e armatosur kundër pushtuesit? Apo mos valllë Mbreti Zog - i gjendur në gjendjen kritike midis lindjes së djalit dhe pushtimit të pritshëm të vendit - llogariste ftohtë se qëndresa ishte e kotë, se Shqipëria dhe populli shqiptar ishin braktisur prej Fuqive Evropiane dhe lënë nën vullnetin e Musolinit, dhe pra, çdo qëndresë, përveç "protestës", do të sillte veç viktima të panumërta? Takimi i fundit me Mehmet Konicën Të Hënën, me datë 3 prill 1938, pak para mesditës, Ministri Grant do të takonte për herë të fundit në jetën e tij mikun e vet Mehmet Konica. Sipas Grantit, Konica ishte

Lindja e një princi dhe ngrirja e një mbretërie Takimi i fundit me Ministrin Grant. Italianët zgjodhën kohën më delikate kur Mbretëresha priste fëmijën. Mbreti mezi mbante lotët në gjendje të jashtëzakonshme tensioni mendor. Granti do të raportonte më vonë se, sipas Konicës, italianët kërkonin ri-interpretimin e Traktatit të Aleancës, se Mbreti kishte refuzuar të diskutonte traktatin, dhe të Premten e kaluar i kishte nisur Musolinit përgjigjen përfundimtare me anë të adjuntatit personal, Gjeneral Serreqit. "Jemi përballë një ultimatum të vërtetë", i deklaroi Mehmet Konica Ministrit Grant, "edhe pse kërcënimi për invadim nuk është bërë haptas. Praktikisht ata kanë urdhëruar Mbretin që të abdikojë. Kjo është sjellje prej brigandësh. Nuk mund ta mendoj se si mund të merret një veprim i tillë ndaj një vendi aleat. Mirëpo ne kemi marrë masa paraprake. Mbreti do të rezistojë. Do të ketë luftë, dhe Madhëria e Tij do të tërhiqet në malet. Besoj se fqinjët tanë ballkanikë do të na furnizojnë me armë, municione dhe ndihma me qëllim që ta ndihmojnë Shqipërinë". Lindja e Princit dhe biseda e fundit me Mbretin Ndërkohë, në mesditën e 5 prillit 1939, disa orë pas lindjes së Princit Leka, Ministri Grant me bashkëshorten do të shkonin në Pallatin Mbretëror për të nënshkruar Regjistrin Mbretëror në nderim të lindjes së Princit Trashëgimtar. Lajmi i lindjes u shpall në Radio Tirana, madje edhe në gjuhën angleze. Sipas Raportit të Ministrit Grant, njoftimin në gjuhën angleze e lexoi Frederik Nosi,

përkthyes zyrtar i Legatës Amerikane në Tiranë, i cili kishte zëvendësuar pak kohë më parë Kolë Kuqalin. Të Enjten me 6 prill 1939, në ora 12.30, Ministri Grant u prit për herë të fundit në audiencë nga Mbreti Zog. Takimi zgjati 45 minuta. Granti e raporton atë hollësisht në lëndën dërguar Departamentit të Shtetit. Sipas Grantit, Zogu i shpjegoi diplomatit amerikan ultimatumin italian, refuzimin që ai u kishte bërë kërkesave të Musolinit. Ai më tej deklaroi se, ndryshe nga Çekosllovakia, shqiptarët do të rezistonin, por kjo do të ishte njëfarë rezistence për protestë, sepse "nuk mund të qëndronin gjatë kundrejt një force të madhe dhe të fuqishme ushtarake". Në një moment të caktuar, duke përmendur faktin se italianët kishin zgjedhur "kohën më delikate kur Mbretëresha priste fëmijën" Mbreti hodhi vështrimin nga dritarja dhe mezi po mbante lotët. "Për një çast - shkruan Grant - mendova se do të ngashërehej, por menjëherë ai e mblodhi veten dhe e ruajti qetësinë që kishte shfaqur gjatë gjithë takimit". Mbreti Zog më tej la të kuptojë se ndjente veten krejt të braktisur nga Evropa dhe se nuk kishte marrë premtim ndihme as nga fqinjët, dhe as nga Anglia dhe Franca. Në fund të takimit, Ministri Grant e pyeti Mbretin nëse kishte ndonjë mesazh për Presidenti Ruzevelt. Përgjigja ishte tejet

www.shqiptarja.com

domethënëse, madje profetike: "Mund t'i thoni Presidentit tuaj të madh Ruzevelt se unë i përcjell përshëndetjet më të përzemërta dhe miqësore dhe dëshiroj t'i sugjeroj se demokracitë e mëdha duhet ose të vendosin të fuqizojnë veten deri në piken kur mund t'i përballojnë me sukses agresorët e fuqive totalitare, ose përndryshe, të përgatiten që t'i shohin vendet e vogla të kapërdihen një nga një". Fati i Gjeraldinës, Mehmet e Faik Konicës dhe Lef Nosit Veç tridhjet orë më pas Italia do të pushtonte Shqipërinë dhe "rezistenca për protestë" e Mbretit Zog do të shuhej shpejt. Rrokullisja e papritur e ngjarjeve dhe humbja e pavarësisë së vendit përbënte një tronditje të pashembullt për këdo. Mirëpo pikërisht në çaste të tilla, njerëzit tregojnë karakterin, virtytet morale, atdhetarinë dhe qëndresën e tyre Sipas Ministrit Grant, Mbreti i kishte kërkuar Mbretëreshës që ta pranonte ofertën amerikane për të qëndruar në Legatë, porse ajo kishte ngulur këmbë që të mos ndahej nga i shoqi. Sot, pas 72 vjetësh, veç mund të përfytyrojmë dilemën e madhe shekspiriane të Mbretëreshës shqiptare: të qëndroj apo të mos? Gjeraldina u kthye në atdheun e saj të ri 63 vjet më vonë, më 2002, për t'u prehur në dheun e tij për gjithnjë. As Mehmet Konica nuk mundi të qëndrojë në atdheun e pushtuar. I quajtur gjithnjë si kundërshtar i prirjeve aneksioniste të italianëve, Mehmet Konica e kishte të qartë se jeta e tij do të ishte në rrezik po të qëndronte në Shqipëri. Ka rëndësi të theksohet, gjithsesi, që Mehmeti ndofta për protestë, nuk iu bashkua karvanit të Zogut, por sipas Ministrit Grant, u largua nëpërmjet Jugosllavisë. Mehmet Konica do të ndërronte jetë pas Luftës së Dytë Botërore jashtë atdheut dhe në gjendje të vështirë ekonomike. Ndërkohë, me 11 prill 1939 Faik Konica njoftonte me theks të qartë ironie Departamentin e Shtetit se kishte marrë një telegram nga një "i ashtuquajtur Komitet Administrativ i Përkohshëm", ku njoftohej se "Mbreti dhe qeveria ishin larguar" nga vendi, dhe se ishte formuar Komiteti Administrativ Provizor i kryesuar nga Xhafer Ypi dhe anëtarë Zef Kadaria, Kosta Marku, Izedin Beshiri, Pertef Pogoni, Llambi Aleksi dhe Mihal Sherko. Faik Konica instruktohej që të mbante lidhje të mira me Ambasadën Italiane, të dëgjonte Radio Tiranën dhe "të qetësonte bashkësinë shqiptaro-amerikane dhe student shqiptarë" atje. Pushtimi italian i Shqipërisë e tronditi në mënyrë të pandreqshme jetën personale, shoqërore dhe profesionale të Faikut, i cili do të vdiste i vetmuar në kryeqytetin amerikan në 15 dhjetor 1942. Së fundit, me 30 qershor 1939, Ministri Grant do t'i niste një tjetër Raport Sekretarit të Shtetit. "Kam nderin të bashkëpërcjell për informim, por edhe për arkivën e Departamentit të Shtetit, një kopje facsimile të dokumentit të pavarësisë së Shqipërisë, të shpallur në Vlorë me 28 nëntor 1912. Dokumenti, vazhdon më tej z. Grant "ka sot një kuptim të veçantë" dhe m'u dhurua me bujari nëpërmjet përkhtyesit zyrtar të Legatës, Z. Frederik Nosi, prej xhaxhait të tij z. Lef Nosi, një shqiptar i shquar dhe atdhetar…". Lef Nosi, i cili në vitin 1944 do të angazhohej fare shkurt në krye administratës shqiptare duke përcjellë një akt që më shumë përçonte vazhdimësinë e shtetit shqiptar në rrethana tejet të koklavitura, pas Çlirimit të vendit do të arrestohej, gjykohej dhe pushkatohej nga regjimi komunist si bashkëpunëtor me nazizmin. Ndërkohë që statusi i Mbretërisë Shqiptare në ato ditë të zeza të prillit 1939 dukej sikur kishte ngrirë fill pas lindjes së Princit Leka, për njëfarë kohe pavarësia e Shqipërisë kishte mbetur veç në kurorën e saj, në kujtimin e popullit si dhe në arkivat e patriotëve.

www.shqiptarja.com

POEZI

E diel, 11 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

Anton Çefa, vargje Shkodrës Anton Çefa

lind në Shkodër, në vitin 1934, ku edhe kreu mësim et fillore e të mesme. Studimet e larta i ka ndjekur në Institutin Pedagogjik 2-vjeçar Shkodër dhe i ka kryer ato në Universitetin e Tiranës, në Fakultetin e Gjuhës, Letërsisë e Historisë

së Shqipërisë - Dega e Korrespondencës, në vitin 1962. Ka shërbyer si mësues në shkollat 8-vjeçare dhe të mesme. Për punën e tij si mësues është nderuar, mbas rënies së diktaturës, me titullin "Mësues i merituar". Gjatë periudhës së regjimit komunist, ka botuar në shtypin e qytetit dhe në shtypin qëndror periodik shkrime rreth psikologjisë etnike dhe ped-

Nji shkulm rrezesh Nji shkulm rrezesh hollake Të diellit n'prendim E grisi çarçafin e palamë të reve. Dangë e përgjaktë përflaket, Smadhohet e zvoglohet mes resh Tue përskuqë Tërthoren e Taraboshit në maje, Kodrat e Tepes, të heshtuna Dhe brengën time për qytetin e lindjes. Nata me hije të bruzta Do t'më ndryej mbas pak në andrrën e vet. Atje do të kërkoj Shijen e nji jete t'grabitun. Po, edhe nga syni i andrrës Do t'më spërkasë shkulmi i përgjaktë I rrezeve t'prendimit..

Drinit Kam pi ujin tand Sa rrajët e këtyne shelqeve që rritën në të tuat brigje E në këto shtigje kallamishtesh e kaçubash Jam shkoqë nga toka si zog i trembun E n'ato plepa qi me maje prekin qiellin E varen n'rreze t'diellit Kam varë sa e sa herë trishtimin tim; Mandej me dorën e lehtë të flladit Në gugatjen e valëve tua Kam la sa e sa herë vargun tim

agogjisë popullore të popullit tonë. Mbas përmbysjes së këtij regjimi, ka qenë një ndër themeluesit e gazetës demokratike "Shkodra", e para gazetë lokale demokratike në Shqipëri, dhe anëtar i këshillit botues të saj. Gjithashtu ka qenë anëtar i këshillit botues të revistave "Rrezja e jonë" dhe "Kumbona e së Dielles", që filluan të botohen në Shkodër në atë

E kam zbutë gurin e mendimit. E prap, e prap, S'do të ngopem me ujin tand tanë jetën Si rrajët e këtyne shelqeve Qi harlisen brigjeve të gjakut tim.

Motiv i dikurshëm Drini i lau kambët Kalasë E dielli, tue u rrxue mbas Taraboshit, Ia fali lulkuqin e fundit Të ditës. Puthin aroma lulesh Muret e oborreve të randueme nga shermasheku E shtëpitë, të mbetuna në gryka blerimesh, Krrusen Nën peshën e lodhjes së mbramjes E të qiellit n'prendim. Krismat e dyerve që mbyllen njena mbas tjetrës Dhe të gjitha zhurmat e tjera Shuhen ngadalë në valët e liqenit. Me nina-nanën e bulkut të natës Dremitin rrugët e vetmueme E Shkodra flen.

Shtregullat U harruen shtregullat, Kur "Hovi i madh e hovi i vogël" *

kohë. Për një periudhë të shkurtër, ka punuar si drejtor i Radio Shkodrës. Në vitin 1993, ka emigruar familjarisht në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Që nga viti 1994 është editor i gazetës "Dielli", organ i Federatës Panshqiptare Vatra. Ka botuar përmbledhjet poetike: "Dritarja e një britme", "Hesh-

Shlirshem kalamendeshin nën hije të mandave Dhe duhi shpirtnash Mbushte me amsim hapsinat. Kanga kishte tjetër ndriçim E fjala tjetër tingull E jeta tjera hove. *V arg i kangës së shtregullave. Varg

Shnjoni Si çdo vjetë Shnjoni i ndezi flakadajt Dhe valles ia dogji hapin. Deri në ag të ditës Përzhiten kambët e shpirtnat. Kristianizmi pagzoi me emen të ri Zakonin e vjetër E arbërit mbeten arbër. Zjarre të fikuna dikur Ndezen rishtas në gjokse e të rijve Ditën e Shnjonit.

Pax V obis! Vobis! "Pax vobis ', kufoma jetësh të zhgënjyeme!" Pëshpërisin gjuhët e blerta të selvive E shelqeve u ranë gojët Në litani mortore pa mbarim.

tja ka tingull guri", "Fjalë në vargoj të muzgët". Ka gati për botim librat: "Psikologjia etnike e popullit tonë - tradita"; Edukatë popullore shqiptare", "Kritikë letrare: syzime-analiza-intervista", "Ftillime publicistike", "Portrete", "Noli e Konica - ese", një përmbledhje poezish origjinale dhe një përmbledhje poezish të përkthyera nga italishtja dhe anglishtja.

Mbi eshtna martirësh randojnë E dridhen prej pezmi gurët e zajeve, Kullojnë helm kaltërsitë. * U kushtohet patriotëve të pushkatuem mbas mureve të Rmajit, në Zall të Kirit.

Shkodrës Të kam pa në synin e të gjitha qosheve të rrugëve E tinzisht Të kam joshë çdo lakim dëshire E dridhje zani. Je tjetërsue sot, Asht shkërmoqë thelbi i të gjitha fjalëve E edhe i asaj që njerëzit quejnë dashtni. E Çinarit të Hoxhës së Dheut Hija e topitun Ka humbë gjithmonë kujtesën e nuk më njeh. Ende më vjen e mbytun E me nji ritëm të çuditshëm Jehona e hapave të lirë (jehonë hapash të dikurshëm mbi kalldramet tua të mëndafshta e të buta si tapete). E më duket se në këto shtjella ajri Po zvargen ende tingujt e ambël Të kumbonëve, Që shpallshin paqen e njeriut të mirë. Të kam dashtë gjithmonë Por ma tepër e ma Pse nuk filtrove me ata qiej të ndytë.

Lirika dimnore Rosat e egra Në horizontet e mbylluna përhumbet e tretet ngadalë vizatimi gjeometrik i rosave të egra trazim i përkohshëm i qiellit gri të shpirtit dimnuer, që tërhiqet i trembun nga mospërfillja e klithmave të tyne të lamtumirës.

Puthjet e bardha Flurore fjolla bore zbresin fushoreve. Nji mori lulesh në xham sajojnë puthjet e bardha. dikush shpejton të hapë nji shteg te rruga, nën derë të moshës nji plak i ndrydh mendimet. Fjollat e borës flurore ngadalë zbresin fushoreve.

Dimen

Dheun e mbulon bardhësia e mendimeve të borës. E flokët e saj

Anton Çefa

mbi shpirtin e qelqtë të dimnit me mija forma lulet i çelin të ngrita. Andrra të dridhshme të ftohta puçrrizen mbi gishtat e degëve që presin pranverën. Shtjellë bardhësie Fije prrallash të bardha e mallesh bien

e nji rrënkim i heshtun stiset diku larg si nji laureshë qi shkepet nga kaçuba trembshëm. * E varun në bardhësi t' panjollë rri pezull qenia ime e dhimbja e fjala mbështjellen me të bardhë. * S'asht iluzion, bie borë e lind nji fill të ngrohtë mendimi herë-herë të hallakatun, flauri e bardhë, ravgim i paqtë nga qielli si nji bekim i epërm mbi shtrojet e dhimbjes sonë.

Valle ernash I Valle ernash fryjnë, murlani e veri, dhe unë pingul mbi shtrojën e ngritë të dheut i mbështjellun me nji litar hutimi, kujtohem se jam lojë e tyne e ndjej morniza në trup.

II Qielli randon mbi pemë të zhveshuna dhe unë i krrusun tue bartë përhumbshëm atë peshë të përhimtë. III Rrëmujë e bardhë e hallakatun qiejsh mbulon çdo gjurmë handraku e unë i strukun nën pelerinën e nji ankthi të verdhë që rreh me u ba i bardhë.

Kujtim i bardhë Në ndriçimin e borës pranë shtegut të mrinave mezi dallojmë frymën e pëshpëritjes sonë. Më fale si kujtim këtë mbramje që do të më shkelqejë gjithnji nga ky mall i bardhë. Unë po të jap nji flok bore, e dashtun, kujtim i bardhë i këtij muzgu të ngritë e të dritshëm. Sa ngohtë e ndiem veten!

LETERSI E diel, 11 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

Lindita Agolli

dhihesha e ngrysesha në atë qytet të tkurrur e të mbledhur kruspull me shpresën se një ditë do të zhdukesha nga sytë këmbët që andej dhe kurrë më nuk do ta ktheja kokën pas. Mëngjesi vinte si mugëtirë dhe mugëtira si një mëngjes i rrahur me vraga të zeza, i mbytur dhe pa dritë. Ishte një çiftëzim i përsosur me pllakat e shëmtuara dhe të ftohta të apartamentit tim bosh. Ishte vëllai siamez i shkretisë absolute. Ishte ngjyra e valixhes mbi të cilën haja vaktet dhe shija e ushqimit të përditshëm, simbolizuar në një copë letër prej hiçi me emrin tallon. Ishte një duet që vajtonte rininë time të porsamartuar me mjerimin gjithfarësh. Më duhej të punoja deri vonë. Kryetarët dhe administratorët e atyre shoqërive gjysma, gjysma të shtetit e gjysma të komunitetit, matnin sekondat e mia për të kompesuar orët dhe ditët e tyre. Orët kur gjumi u shembej prej grahmave të alkolit, orët kur orgjitë e tyre barkosnin sekretaret e përdala dhe thyenin monedhën e shtetit. *** Nuk kisha fjetur pothuajse gjithë natën. Në të gdhirë kisha nevojë të shpërfillja lodhjen dhe vura xhezvenë të pija një kafe. Pa sheqer. Gojën e kisha të hidhur, e tëra e hidhur isha, por sheqer në kafe nuk desha. Dola në ballkon. Që aty nga kati i pestë, dukej pothuaj gjysma e qytetit. Konturet e ndërtesave ende nuk ishin vizatuar në sfond ndërsa mjegulla e mëngjesit kishte mbështjellë stadiumin pas pallatit tim, që dukej si një breshkë e stërmadhe e bardhë. Tek rrufisja kafenë mendova pafajshëm dhe krejt natyrshëm se në atë mjegull mund të fshihej fare lehtë gjithçka … "e keqe, padyshim!" vijova mendimin me zë. U vesha dhe dola. Dita po zbardhte duke i zënë vendin mjegullës dhe stadiumi tani dukej më qartë. Diçka e errët e pazakontë, vendosur rreth njëzetë metra brenda hyrjes kryesore, më tërhoqi vëmendjen. E pavendosur por kurioze, pavetëdijshëm a ndoshta me dashje, këmbët po më çonin drejt atyre portave të hekurta. Para dhe pas meje fillova të dalloj lëvizje të shqetësuara njerëzish që afroheshin. Lëvizje të shqetësuara që bëheshin njësh me gjithë çfarë ndjehesha në atë çast. U plasa pas hekurave dhe pashë brenda atë që, jo më larg se tridhjetë hapa ishte dukur në mes të fushës së blertë si një pemë misterioze lëkundur pa zhurmë nga era. Dallova çfarë s'mund ta besoja. Një trikëmbësh dhe një trup. Një trup i veshur me rroba ushtari që vareshin vajtueshëm si në një statyjë. Këpucët në këmbët zbathur ishin mjerimi i atij trupi ndërsa xhaketa me rombet e kuqe në jakë,

Poetes...

indita Agolli është një poete med itative, impresionante, që flet me zërin e saj të spikatun në lirizëm, por edhe një analiste për tu admiruar rupoloze në qëndisjen e fjalës, ar.. Sk Skrupoloze konçize, të figurshme e plot ndjesi, njohëse e gjuhëve të huaja, studiuese, dhe një nënë që ka dy fëmije te talentuar talentuar,, Lindita është mbesë e një poeti të madh (Dritëro Agolli), prej të cilit trashëgon genin familjar krijues, njerëz me shpirtin tek kënga. Njerëz që nëpër breza e kohë u këndonte dheu në duar duar,, devollinj të punës e të qejfit, njerëz që edhe dashurisë i këndojnë me zjarrin e shpirtit.

Kolec Traboini

1989

NË QYTETIN L. mjerimi i atij trikëmbëshi! Dhe, ajo fushë e blertë, mjerimi më i madh që kisha ndjerë në jetën time. Në fytyrën e bardhë të ngrirë, anuar në të majtë, ku nuk lexoheshin më shumë se tetëmbëdhjetë vite, dallonin dy sy të mëdhenj, të hapur, pa dritë. Sy të pajetë por që shihnin diku, dikë përjetësisht. Sy që shihnin të gjallin, por i gjalli s'mund t'i shihte ata ...sy që bëheshin nofulla të shtrënguara mendimi pa gojë. Nuk i kisha vënë re të tjerët që ishin ngjeshur pas meje dhe pëshpëritjet e tyre që më vinin si gurgullimë e trazuar ujrash të fshehta të nëntokës, nuk arrija t'i deshifroja. E vetmja gjë që kappa instiktivisht dhe që e dëgjova qartë, ishte një zë bajat që tha se ky ish një shembull për gjithë të tjerët që donin të shembnin muret ashtu siç ndodhi në Berlin . "Këtu nuk shemben muret" - gati ulëriu zëri, ndërsa unë nuk po lidhja dot asgjë në logjikën time prej të shushaturi. Zura kokën me duar, shtyva me bërryla turmën dhe vrapova. *** Nxitova të kap urbanin e parë. Atë të parin fare që nisej në gjashtë të mëngjesit. Por mund ta merrja rrugën edhe në këmbë përgjatë shinave të trenit. Shinat... të ecësh përmes tyre të ndihmon ritmikën e mendimit. Logjikat alternohen në formën më të përsosur dhe në kohën më rekord të retorikës. Ti kërkon me domosdo të harrosh diç-

ka dhe fillon të numërosh. Mund të pyesësh më nge veten se si do vejë halli me drutë e zjarrit, se ata të shërbimeve komunale t'i sjellin gjatë ditës kur ti nuk gjendesh në shtëpi. Pastaj, përgjigjesh tek hedh këmbën në traversën tjetër, duke thënë shpejt e shpejt se drutë mund të t'i sjellin edhe të dielën, kur je pushim. "Ushtari ka ngrirë, s'ka nevojë për dru zjarri!" thotë këmba tek lëshohet pa fuqi mbi hekurudhë. Po me ujin ç'do bëj, vazhdon në të vetën traversa tjetër. Dhe, shoqja e saj e rradhës e radhës të thotë se mund të mbushësh dy bidona të mëdhenj tek komshiu i katit të parë...sepse deri në tetë të mbrëmjes kur vjen uji, edhe ti je kthyer nga puna. Nuk i ngre dot, thotë traversa që gjendet shumë më afër se të tjerat.. Sepse janë pesë kate, vazhdon tjetra. "Trikëmbëshi ishte dykatësh dhe këmbët kurrsesi s'mund të arrinin tokën..." ndërhyn këmba përsëri. Ndonjëherë të duhet të hedhësh hapin shpejt, ndonjëherë ta shtrish më shumë se zakonisht, ndonjëherë ngatërrohesh e duhet të përqëndrohesh. E kështu, njëra traversë pyet dhe tjetra përgjigjet, njëra këmbë ia le vendin tjetrës. Mjafton të jesh brenda shinave … të jesh brenda shinave në Qytetin-Shinë. Pastaj krejt papritur, zëri yt pyet si një pikëllim i largët "Sa traversa

vallë bëhen që këtu e deri në qytetin tim të lindjes?! Po deri në vetëdijen time?!" Këto janë të vetmet pyetje që kurrë s'marrin përgjigje. *** Nuk dija ç'bëhej me Tulipin. Ai mëz i bukur krejt i kuq, me një shenjëz të bardhë si tulipan në ballë, ishte bërë pjesa e kuptimtë ku unë varja arsyen se përse duhej të isha në atë vend, në atë kohë, dhe për më tepër çdo mëngjes herët në punë. Gjithnjë më parë se të tjerët. Tek i përkëdhelja kokën aty ku sa kish filluar të krijohej kurora e krifës, tentonte të më lëpinte duart dhe më shihte në bebe të syrit. Në bebe të syrit me sytë e tij të mëdhenj kafe që i rrinin gjithnjë të lëngët dhe me një shkëlqim të mahnitshëm Nxitova hapat ankthshëm. Çuditshëm. Në abstraktin tim, figura e Tulipit galoponte mbi fytyrën transparente të ushtarit të varur në mes të stadiumit. Galoponte në tronditjen time dhe rrihte me këmbët e mia mbi trarët e shinave. Galoponte si një kalë i rritur megjithëse ende nuk i kish mbushur tre muajt. Ish lindur në një natë shiu me shkrepëtima të frikshme dhe vajtime pemësh. Kujdestari i kuajve tha se pela barsë, Perla e bukur që më pas na dha Tulipin, u tremb aq shumë saqë hingëllima e saj kish ushtuar përtej kodrës me ullinj. Kishin vrapuar rojet e tjerë dhe ishin gjendur aty për ndihmë.

www.shqiptarja.com

Mua erdhën e më morën me kaloshinë. O Zot, unë e di ç'kam hequr atë natë! Kisha mbi 10 muaj që i shërbeja asaj pele të bukur dhe nuk duroja sa të shihja mëzin e saj ... dhe tani çdo gjë mund të fshihej nga faqja e dheut; Ajo, Mëzi, Mendimi im, Kujdesi i të gjithëve, Ushqimi i "vjedhur" nga racionet e të tjerëve për të ushqyer barsën. Krejt vetëdijshëm dhe pa u ndjerë aspak me turp nga vetja, mendja më kish fluturuar menjëherë tek kryetari i kooperativës. Kishte rastin më të mirë të provonte që një kryeqytetas ishte domosdoshmërisht i lig, i pakujdesshëm, i papërgjegjshëm, neglizhent, sabotator, armik....ik...ik...ik! Dhe kjo ishte ajo për të cilën më pas, kur Perla shpëtoi dhe u lind Tulipi, më vrau vogëlsia deri vonë... *** U duk bishti i hekurudhës që hynte mes kodrave dhe fillova të numëroj 1, 2 ,3...11...22 traversa. Gati vrapoja. Kapërceva dhe u gjenda në skarpatin e kanalit që më çonte në stallat e të vegjëlve. Ka patur temperaturë gjatë tërë natës, më tha rritësja dhe tregoi me dorë. E kishte veçuar nga dy mëzat e tjerë më të rritur dhe e kish futur në ndarjen tjetër. Hyra në boksin e lyer deri lart me gëlqere. Tulipi dergjej. E ndjeva që dergjej. Ndoshta flinte! Po si mund të dergjej një mëz, ashtu në këmbë?! Ah, por edhe kur fle, në këmbë qëndron! Gjithnjë...edhe kur çlodhet. Nga e kupton që dergjet, dëgjova veten të më përgjigjej duke pyetur. Qenka pisk puna, mendova dhe iu afrova ngadalë. I vura dorën në kokë si gjithnjë, por ai nuk lëvizi. U ula përballë dhe ia mora turinjtë mes pëllëmbëve. Nuk u bezdis. U bind dhe më pa në sy gjatë, trishtuar, i pashpresë. Ah, sytë e tij përlotur nga temperatura ... a ndoshta lutej përlotshëm për ndihmë! Sytë e tij, apo të mitë?! Kapërceva jashtë dhe vrapova në klinikë. Rrëmbeva dy flakonë kafeinë dhe, ende pa veshur bluzën e bardhë, nxitova t'ia injektoj në damarin e qafës së hollë e të bukur ku sa kish filluar të rritej krifa - kurora mbretërore e kuajve. Atë ditë u kujdesa dhe ndenja gjithë kohës me të derisa aty nga mesdita filloi të tregonte interes ndaj ushqimit. Edhe ndaj fjalëve të mia. Më dukej se i kuptonte mirë porositë që i jepja duke mërmëritur e duke i ledhatuar flokët. Ndonjëherë nxirrte gjuhën dhe më lëpinte duart. *** U largova nga puna shumë vonë e pasigurt për Tulipin. Ajri i lagësht i mbrëmjes kondensohej në mushkëritë e mia dhe edhe atje poshtë, në trarët e shinave ku rrëshqitja ishte bërë e pashmangshme. Koka ime shihte beben e syrit që galoponte pas mendimeve të çoroditura. Logjika mbytej në moçalin e stadiumit të atij qyteti të dënuar me varje, ndërsa shpirti më thoshte se Tulipi im nuk duhej të vdiste kurrsesi..

www.shqiptarja.com

ART PAMOR E diel, 11 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

E KSPOZIT A I NTER VIST A KSPOZITA NTERVIST VISTA

Nën trysni Nga Edi Muka

SADIK SPAHIJA

Hapni sytë, Zotat e vetëshpallur presin të argëtohen me limfën tonë Stefan Çapaliku

i gjest, konstruksion dhe koleksion përpjekjesh, ek spozita "Under pressure" e artistit pamor Sadik Spahija përbën ngjarjen më të rëndësishme të artit tridimensional shqiptar të paktën në këto vitet e fundit. Gjykimi mbi sistemet dhe sjelljet kolektive që deformojnë dhe pështjellojnë çdo stomak njerëzor, vjen nëpërmjet një kaosi tashmë të braktisur, por që përbën rrezikun eminent të rivendosjes në punë. Ky laborator i braktisur përbindëshash, i përbërë sa nga "redy made" aq edhe nga objekte surrealiste vjen dhe arangjohet nga kuratori Edi Muka si një antiekspozitë duke prishë rehatinë e vizitorit dhe duke i krijuar atij sikletin e lëvizjes dhe qarkullimit në të. E gjitha kjo ndodh në Galerinë FAP të Universiteti të Arteve në Tiranë. *** Sadik Spahija (1959) është skulptor, profesor i qeramikës, dekan i Fakultetit të Artit Pamor në Tiranë. Ai është bërë veçanërisht i njohur nëpërmjet veprave monumentale dhe publike të vendosura pas viteve '90 në situate urbane të Shqipërisë dhe jashtë saj. Ai gjithashtu mbetet aktiv edhe në prezantimin e plastikave jotema-

tike, duke zhvilluar frymën e eksperimentit dhe alternativës. Çfarë do thotë për ju të ndjehesh artist bashkëkohor? Si mbas meje do thotë të jesh pjesë e vullnetit për ndryshim, të jesh pjesë kritike e këtij ndryshi-

Realizmi socialist kultivoi një art që mohonte lirinë krijuese, por në boshllëkun tonë institucional duhet thënë se ai krijoi institucione që u shfrytëzuan nga propaganda komuniste....

mi, të jesh pjesë promovuese e kësaj kritike. Cili është raporti i artistit të sotëm bashkëkohor me vendin dhe botën? Identiteti kombëtar dhe globalizmi janë një realitet në një simbiozë të palexueshme lehtë. Ata gjenden nën një aureolë begatie joshëse ku teknologjia, informatika, konsumizmi, krijojnë modele të reja nevojash njerëzore ku kitch-i zëvendëson zgjedhjet vetiake dhe anasjelltas. Funksioni shoqëror dhe vetëdija e artistit ritakohen në kontekste emergjence dhe shpesh në kahje të kundërta me kulturën apo biokulturën. Rrethi në të cilin ndodhet artisti, biografia dhe angazhimi i tij krijojnë nivelin e përfaqësimit në megaingranazhin e globalizmit, ku identitetit kombëtar si një tabelë qitjeje i takon detyra e Feniksit. Cilat ishin sfidat e artistit të pas viteve '90? Për shkak të mungesës së informacionit, për shkak të mungesës së kontakteve, për shkak të izolimit, artistët shqiptarë të pas viteve '90 ishin të unshëm për gjithçka që ndodhej jashtë kufijve të vendit. Gjithçka që fluturon hahet. Ushqim i pafund dhe i paparë për një stomak të unshëm e të pamësuar si yni. Duhej një kohë për të vendosur një rend, për të vendosur një zgjedhje, për të gjetur ven-

ur shikuesi hyn në punën e Sadik Spahisë, "Nën Trysni", instalacioni duket sikur të gllabëron në brendësinë e tij. Aftësitë perceptuese ngatërrohen, duke ja lënë vendin një ndjesie sikur kemi hyrë në botën imagjinare të një ëndrre të keqe të përbashkët. 'Nën Trysni' në pamje të parë konsiston në një lloj kaosi të organizuar që i përngjan një laboratori të braktisur, ku dikush duket sikur ka zhvilluar një eksperiment pervers e të gërdishëm në përpjekje për të ngjizur një qenie të çuditshme, gjysëm njeri e gjysëm përbindësh. Çdo hap i hedhur shoqërohet nga një ndjenjë ankthi. Ajo ç'ka në pamje të parë duket si një mjedisi steril i njëfarë laboratori, dalëngadalë i jep jetë një përzie që rritet brenda nesh. Imazhe fotosh bardhë e zi nga kolektiva njerëzish nën urdhër përzihen me pjesë gjymtyrësh njerëzore të stërmëdha; objekte të ngurta e dekorative lidhen mes tyre me do si zorrë duke imituar shëmbëlltyrën e një matriksi të frikshëm; një numër shtretërish standart, nga ato që hasim në spitale apo ushtri janë kthyer në një lloj kafazi pervers, i ndërtuar për të engledisur epshin e zotërve të laboratorit. 'Nën Trysni' nuk konsiston në një objekt artistik, por në një hapësirë të konceptuar dhe të transformuar në një punë arti, një përpjekje për një Gesamtkunstëerk - një vepër totale arti. Për të hyrë në të, na duhet të përkulemi, sikur po nderojmë me detyrim zotat imagjinarë që fshihen pas laboratorit të gërdishëm. Që nga ky çast vetë ne jemi bërë pjesë e instalacionit në një lojë të ndërsjelle dritëhijesh të shkaktuar nga lëvizja jonë në hapësirë, teksa dalëngadalë pushtohemi nga ndjenja e përzishme se zorrët plastike të matricës së frikshme kanë penetruar brenda nesh, duke na bërë të pafuqishëm përballë kontrollit të zotave perversë që harlisen në dritëmugetirën e laboratorit të braktisur. 'Nën Trysni' nuk është aspak një reflektim mbi të kaluarën, por një thirrje për të tashmen, për syhapjen ndaj trysnisë së matricës së sistemit që fshihet pas shkëlqimit të rremë, dhe për zgjimin nga makthi i laboratorit famëkeq, ku zotat e vetëshpallur presin te argëtohen me limfën tonë.

din e vet në një trysni të re kulturore e për të rishkruar rrëfimet e tyre. Po disa nga shqetësimet e ar ar-tistit të sotëm? Ekziston një nevojë e madhe e artistit të sotëm për të pasur një vëmendje dhe konsum publik për veprën e tij. Ekziston gjithashtu nevoja për institucione publike në ndihmë të artit të tij. Publiku duhet ta ndjejë edhe më shumë nevojën e artit bashkëkohor. Mbeten ende të errëta disa çështje themelore si: Cila është liria dhe zgjedhja e individit artist dhe cila është liria në raport me institucionet politike, kulturore dhe artistike?. A ndjeheni sërish ndën izolim? Pavarësisht nga dhuntitë dhe potenciali artistik i artistit, pavarësisht nga konteksti social e kulturor ku ndodhet ai, mendoj se ka një arsye perse ai ndodhet në pikën e fundit apo të epërme të globit. Mendoj se ka një arsye qe ai të vazhdojë punën e tij, mendoj se ka një arsye që buron së pari nga ai vetë: brendia e tij. Po citoj

këtu fjalën që skulptori francez Roden i drejtonte Kamile Klodel: "Durim Kamile, frymëzimi nuk ekziston. Në jemi punëtorë të ndershëm, mjeshtrit e kohës. Nëse talenti juaj sjell risi ju mund të llogarisni vetëm pak mbeshtetës dhe shumë armiq.... Kush ka nevojë për skulpturat tuaja? Ata nuk merakosen për çfarë ju bëni apo do arrini të bëni. Ata do të mbeten indiferentë. Je ti që do të përmbushësh dëshirën tënde çdo mëngjes, domosdonë tënde, justifikimin tënd, nëse dëshiron". Po qëndrimi ndaj së kaluarës socrealiste? Realizmi socialist kultivoi një art që mohonte lirinë krijuese, por në boshllëkun tonë institucional duhet thënë se ai krijoi institucione që u shfrytëzuan nga propaganda komuniste. Në fushën e arteve figurative artistët u përpoqën të përsosnin mjeshtërinë në veprat e tyre, por shprehësia artistike, raporti kritik me shoqërinë ku jetonin, ishte një tabu dhe nuk u bë kurrë pjesë e shtresave që ngjizin veprën.