rilindasi viti 2 numri 2

SI U NDIKUA PËR "VALLEN E LULEVE" NGA NJË KËNGË POPULLORE DHE PËR NOSITIN NGA DE MUSSET Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

E-mail: rilindasi@gmail.com

Tani jemi edhe online www .com www..shqiptarja shqiptarja.com Viti II - Nr: 2 E diel, 15 janar 2012

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

LASGUSHI SI PLAGJIATOR?

Zbulohet dorëshkrimi i Shuteriqit, që analizon poezin poezinëë e Poradeci Poradecitt Novruz Xh.Shehu

K

y shkrimi analitik, i kujdesshëm tërë polen romantizmi poetik i Dhimitër S. Shuteriqit për Lasgush Poradecin është pjesë e një antalogjie të letërsisë shqipe në vitet '40.

Mjaft jetëshkrime dhe fragmente veprash të autorëve shqiptar dhe folklorit që nga shekulli XV janë përgatitur nga profesori Namik Resuli, Aleksandër Xhuvani, Zef Skiroi, Gjergj Fishta, Hysen Laçej, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli. Shumë prej këtyre shkrimeve janë botuar më vonë në Itali nga prof.

Namik Resuli, në veprën "Shkrimtarë shqiptarë".

Pjesa më e madhe e kësaj antologjie është e përkthyer në frëngjisht. I gjithë materiali është gjetur në fondin 837 të A.Q.SH në dosjen e Musine Kokalarit.

Në foto: Lasgush Poradeci dhe Dhimitër Shuteriqi

'Mbamendja historike', një preçizim në shkrimin e Rexhep Qosjes Ilia S. Karanxha

H

istoria e letërsisë e mbi të gjitha historia në letërsinë tonë shqiptare reflektojnë me kopetencën e zakonshme në artikulli kritik Shfytyrimi i

tonë sidomos në njëzetvjeçarin demokratik.

Nuk përmënden aty shumë emra vetëm pak nga e kaluara e largët apo e afërt mbasi analizat drejtohen jo tek emrat por në atë që kanë... faqe 20

mbamendjes sonë historike të akademikut R. Qose botuar dje më 8.I.2012 në gazetën "Shqiptarja.com" (sup. Rilindasi). Leximi i shkrimi është mjaft i këndshëm, interesant e me një vizion real e objektiv për kulturën e kombit

○

○

○

○

Besoj se këto materiale janë pregatitur për botim tek "Masegjeritë shqiptare", shtëpia botuese e Kokalarëve.

Fakti që Hamit Kokalari, vëllai i Musinësë, ishte një nga personalitetet që njihte mjaft mirë frëngjishtën është arsyeja që është preferuar kjo shtëpi botuese, ku përkthimet i ka marrë përsipër vetë Hamiti, vëllai i Musinesë, i cili më vonë do të preferohej edhe si përkthyes për veprat e Enver Hoxhës.

Për përgatitjen e një antologjie të tillë, Aleksandër Xhuvani i shkruan Musinesë në vitin 1940 në një nga letrat e tij.

Kjo antologji është edhe pjesë e programit të Ministrisë së Arsimit dhe Institutit Albanologjik të Shqipërisë në atë periudhë.

Ajo që e bënë të veçantë shkrimin e Dhimitër Shuteriqit mbi Lasgush Poradecin është kompetenca letrare e artistike, faqe 14 të cilën ai e... ○

○

○

○

Spiro Spiromilo pushtuesi i Himarës në 1912

Qamil Panariti një jetë, një vdekje dhe një dashuri

Pse u vu në krye të forcave greke i vetëquajturi Prijës i Himarës dhe ç'përfaqesonte flamuri himarjot, që kishte ngjyrat e flamurit grek dhe 7 yje në mes

Patrioti që mori pjesë në shpalljen e Pavarësisë, kryesuesi i kryengritjeve në Kor orççë, aktor në Kor orççën e 1910... Eshtrat tij prehen ende në Amerikën Latine

Dr Dr.. Ledia Dushku

V

jeshta e vitit 1912 nisi vrullshëm në Ballkan.

Haptazi, në shtator, shtetet ballkanike kishin filluar të demonstronin përgatitjet e tyre për luftë. Më 8 tetor, një ditë pasi fqinjët ballkanikë morën notën austro-ruse, që i paralajmëronte të ruanin paqen dhe të respektonin status quo-në, shteti më i vogël dhe më i dobët i Ballkanit, Mali i Zi i deklaroi luftë Perandorisë Osmane. Më 17 tetor edhe Serbia dhe Bullgaria deklaruan pjesëmarrjen e tyre në luftë. Një ditë më pas koalicionit të shteteve ballkanike iu bashkëngjit edhe Greqia.

Filloi kështu Lufta e Parë Ballkanike.

Në kuadrin e përgjithshëm të operacioneve

ushtarake, shtetet ballkanike i konsideruan viset shqiptare si territore osmane. Greqia nuk bëri përjashtim. Qëllimi kryesor i operacioneve greke ishte "çlirimi" dhe më pas bashkimi i tyre me shtetin grek.

Nëse kjo nuk mund të arrihej për të gjitha viset e pretenduara, një pjesë e tyre mund të përdorej si mjet këmbimi për të aneksuar të paktën, "territoret e patolerueshme". Kështu quheshin nga qeveria greke viset në jug të vijës Himarë-Korçë.

Menjëherë, sapo deklaroi pjesëmarrjen në Luftën Ballkanike, Greqia vendosi bllokadën detare.

Ky veprim nënkuptonte bllokimin e të gjitha porteve osmane, çka do të thoshte asnjë qarkullim i anijeve osmane në brigjet faqe 16-17 detare që... ○

○

○

○

Petrit Zeneli Ilmi Qazimi

G

jithkush ka dashuruar qoftë dhe njëherë, dhe nga që mizoritë e jetës janë të paimagjinueshme, gjithësecili ka vuajtur thellë romancën e vet të dashurisë… Rasti i heroit tonë, Qamil Panariti, një luftëtari shqiptar që dashuroi kur ishte 23 vjeç, dhe eshtrat ende i klithin pa prehje në hijen e kontinenteve ku ai militoi me zemër për lirinë, ka veçantinë që dashuria i mbeti e burgosur, vdekja i mbeti e burgosur, jeta i mbeti e burgosur …

Veshje popullore shqiptare në kartolinat e hershme Një koleksion i rrallë kartolinash nga fondet e Qendrës për Studime Shqiptare në Londër Robert Elsie

○

faqe 19

○

○

○

Kush ishte Qamil Panariti Qamili lindi në vitin 1883 në Korçë, me baba Rushitin nga Panariti i Vakëfeve të Korçës dhe nënë Havanë nga Leshnja

e Skraparit. I ati, atdhetar e punëtor si ai, u shua shpejt duke lënë pesë fëmijë që nëna i rriti me izjete të mëdha e tok me qumështin u dha edhe zjarrin e ndjenjave për atdhe, liri e përparim. Ajo edhe pse nuk dinte shkrim i këndim, kish dëgjuar e mësuar vetë nga i shoqi dhe të parët e saj ku ishte bijë, ndaj u recitonte fëmijëve përmendësh vjersha të Naim Frashërit, që në atë kohë si shkëndijë ndiznin zemrat e të rinjve, e jo vetëm në atë familje.

Hava Panariti, duke vlerësuar se pasuria më e madhe që mund të lerë një prind për fëmijën është dituria, u interesua që ata të shkolloheshin që të dy. Djali i madh i saj, Tefiku, i mësoi të vëllait, Qamilit, shkrim e këndim shqip kur ky faqe 18-19 kryente disa... ○

○

○

○

2

STUDIMI

www.shqiptarja.com

E diel, 15 janar 2012

Z BULIMI D OKUMENTET

SUPLEMENT JAVOR I

Në foto: Lasgush Poradeci (djathtas) Faksimile e dorëshkrimit prej 5 faqesh, me autor Dhimitër Shuteriqin, zbuluar në Arkivin e Shtetit, mes dokumenteve të fondit të Musine Kokalarit dhe Dhimitër Shuteriqi

Akuza Lasgushit për plagjiaturë E vërteta në një dorëshkrim të panjohur të Dhimitër Shuteriqit Novruz Xh.Shehu

vijon nga faqja 13 ...përdor për fokusimin e lirikës brilante lasgushiane.

Lasgushi ka ditur të përkthejë mjeshtërisht në laboratrin e tij poetik këngën e popullit, të cilën dhe Shuteriqi e ka zbuluar dhe e përmend mbasi e ka gjetur në "Cante popolari d'Albania" të botuar prej poetit arbëresh Zef Skiroi. Në motivin e kësaj kënge Poradeci ka realizuar poezinë e mirënjohur "Vallja e luleve". Gjithashtu, siç shihet edhe në shkrim, Shuteriqi shkruan për përqasjen e poezisë "Vdekja e Nositit" me një tregim të Alfred de Muse, si dhe akuzat që ju drejtuan Poradecit për plagjaturë në kohën kur e ka botuar.

Ky shkrim ndriçon jo vetëm një pjesë të rëndësishme të krijimtarisë së Poradecit por edhe talentin e Shuteriqit në fushën e studimit të letërsisë.

Ndoshta shkrimi i tij për Lasgush Poradecin është një dëshmi jo pak e rëndësishme për të hedhur poshtë akuzat sidomos pas viteve '90 për paaftësi dhe plagjiaturë.

Përmes këtij shkrimi kuptohet gjithashtu prirja e theksuar e shkrimtarëve të kohës ndaj vlerësimit të poezisë së mirëfilltë, jashtë agjitacionit e propagandës që nisi vetëm pak vite më vonë në Shqipëri.

Ja dashunija e Lasgushit:

Mjer! As un' i mjeri, e ç'pata dashuruar: Mall' i zemrës s'ime: këngë- e- vaj-bashkuar: Këngë- e pakënduar: vaj-i-pavajtuar: Posi shpuz'e zjarrit nënë gji mbuluar.

Dhe ja se çfarë ndien e se si ndien:

Mendjen t'ime - e merr dëshira Ndjej në gjit një këngë gjaku, M'i fal syrit plot çudira: Kjo odë varfanjaku: Kjo oda s'ka mënyrë Ku të kryet, ku të nisë Ndaj më ndrin si në pasqyrë Drita e Përjetësisë.

Dorëshkimi i zbardhur

Dhe gjetiu:

Lasgush Poradeci

Ha! Ç'të zotëroi Drita! Ç'të përshkoj një gas i ri!

Seç të ndjell një frymë -e largë tej nëpër paanësi!...

Nër paanësi të ndrijnë yjt'e ndezur varg-e-varg: Ti me mall të paqetuar fluturon larg-e-më-larg.

Në vafshit për manushaqe Thëritmëni edhe mua: Po në mos të mbledh u ditça Mësomëni edhe mua.

Në mos ditça të bëj tufë Mësomëni edhe mua -Është si tufë manushaqe Era e kurmit t'ënd o mike.

Ja një kangë që provon për bukuri se shqiptarit i ak falun cilësi të rralla poetike natyra.

E këndova nji ditë n'antologjin "Canti Popolari d'Albanai", shtypun prej vjershëtorit arbresh Zef Sqiro - mu kujtuë at'here nji nga ma t'bukurat vjersha të lasgush poradecit, "Vallja e luleve". Përqasini ju vetë e do të shëkoni gjithë bukurin q'I ka ditun t'I api poeti kësajë kange të thjeshtë. Lasgushi ak nji dashuni të veçantë për këte vjershë. Mbaj mend t ëmë ketë thanë nji herë: "Ësht ndofta m'e bukura që bëra". E

tha me nji adhurim të vërtetë, po të mëshefet, ashtu sikur të ruhesh se mos I dilte hakës të tjerave. Nji herë tjetër e kam dëgjue të thotë: "poezi ka në nëj vjershë që mund të kuptohet e të ndihet ngaj të gjithë sa e këndojnë".

Me të vërtertë Lasgushit ia kanda shum njomështin e thjeshtësin për të gjithë. Këtë gjë e provojnë edhe disa vjersha të librit "Vallja e Yjeve". Porse përgjithësisht asht i fellë, si në ndjenja ashtu edhe në mendime.

Edhe thjeshtësija vetë duhet të jetë për 'te nji gja e rallë, sepse për Lasgushin poeti merret përgjithësisht me anën magjike të jetës.

Për 'te, poeti nuk ka nji rol shoqnor të dalluëm e të fortë porse asht nji artist qi turbullohet ma shum për artin e vet se sa për të ndezun zemra me ndjenja dhe dëshira të reja.

Lasgushi asht i pajisun me ndjenja të holla fort.

Shëkoni se si e dashuron vashën e zemrës, "motrën e ëmbël që vate me gjithë mallë që pati".

Se s'dashuroja- as unë as ti, Po dashuronte dashuria: Një dashuri- një fshehtësi M'e fshehur se sa fshehtësia.

Tue andërruem përjetësin, kangëtari tregon buçitjen e pafund të kangës së vet për bukurin, qi asht si nana e tijë: Bukurija, bukurija Më pat puthur mun në ballë…

Lasgushi asht romantik i dehun nga kanga e vet.

Po për 'te bukuria nuk qëndron kudo: qëndron në disa çfaqje të rralla e në disa ndjenja të holla, qi vetëm nji poet mundet t'i kapi në fluturimin e 'tyne të shpejtë. Këtu Lasgushi lidhet me poezinë moderne, qi i gjenë bukurit e saja në jetën e mëshefët e deri në subcoscient. Këta poetë e vështrojnë me nji sy tjetër natyrën dhe ngadonjiherë janë realistë të vërtetë si Lasgushi në përkthimet e veta: "Poradeci", "Mbarim vjeshte".

Ja dy shembulla shum të bukura:

STUDIMI E diel, 15 janar 2012

SUPLEMENT JAVOR I

3

www.shqiptarja.com

Dorëshkrimi i panjohur

DHIMITËR SHUTERIQI:

Si u ndikua Poradeci për "Vallen e luleve" nga një këngë popullore

…Tashi dh'agimi llamburitës Po zvagëllon në fund liqeri, Po tretet tinës yll'i dritës Posi një sumbull prej sheqeri.

Një afsh i dëndur avullon në erë.

Po përvëlon një djellë posi prushi.

U poq kajsija. Bari ësht'i prerë.

Ri në shullër fatlum një zog ardhushi.

Lasgush Poradeci asht influencuëm mjaft nga poezija simboliste fryma e së cilës përshkon vargun e tij, po sidomos në poezit filosofike në mbarim të librit, nga të

cilat "Përjetësia" asht nji xhevair i paçmueshëm.

"Vdekja e Nositit" asht nji tregim i marrum nga "Netët" e liriku frang Alfred de Musset.

Për këtë shkak u- përshpërit dikur se Lasgushi kopjonte Musset-in- Sigurisht prej atyne qi s'e kishin këndue fare poetin frang, e nuk e kishin kuptue Lasgushin-.

Kështu akuzohesh në kohën e vet edhe Musset-i si plagjator i Byron-it. * * * Përse e ndiejmë më të lexuëmen e parë poez-

inë e Lasgushit?- Sigurisht nga muzika e vargut, sepse, të shumtën e herës, mendimet e ndjenjat e 'tija duhen analizuëm mirë për t'u-kuptuem si ç'duhet.

E ç'ashtë kjo muzikë?- Muë më duket të jetë ma i madhi trashëgim kombëtar i Lagushit. Çdo gja tjetër tregon të kemi të bajmë me nji njeri të rritun ma shumë përjashta Shqipnis.

Muzika e Lasgushit asht ajo ma e mira e lahutës popullore, muzika e shpirtit shqiptar, ajo që ndiejmë kurdoherë njisoj.

Po për këtë gja e ndien çdo shqiptar kangën epike të Fishtës.- Po Lasgushi bani diçka më tepër: ai e pajisi vargun e vet me nji muzikë popullore të lëmuëme e të zbukuruëme me mjeshtëri, si ç'bani pak Naimi e Çajupi. * * * Larmija e madhe e veprës së vogël të

Lagushit i ka shtymun disa të thonë se "poeti akoma nuk e ka gjetur personalitetin e vet".

Nuk asht kështu.- Në të gjitha kangët e Lasgushit gjejmë po ate shpirt të çuditun e shpeshherë të hutuëm, qi lëvrinë i dehun në shije të holla e të e të pakuptuëshme, po qi ndien; në të gjitha kangët e Lasgushit e gjejmë po atë të zymët (melankolie) qi nuk e mërzit fare lexuësin dhe e ban ma t'ambël muzikën e vargut.

Kush e njef, e ka dalluëm në syt e vegjël e të futun të poetit atë jetën e mëshefët e të pastër, kur flet Lagushi me ngadalë, i matun.

N'ata sy kuptohet lehtë se asht shpirt njeriu dhe se këndon vetëm se i këndohet.

Ja Lasgush Poradeci, qi këndoi aqë ambël.

Dhimitër S. Shuteriqi AQSH f.837 d..55

4

PAVARËSIA

www.shqiptarja.com

E diel, 15 janar 2012

SUPLEMENT JAVOR I

Fshat në Himarë, foto e Branimir Gusiqit e vitti 1947

D OKUMENTE H ISTORI

Dr Dr.. Ledia Dushku

V

jeshta e vitit 1912 nisi vrul lshëm në Ballkan. Haptazi, në shtator, shtetet ballkanike kishin filluar të demonstronin përgatitjet e tyre për luftë. Më 8 tetor, një ditë pasi fqinjët ballkanikë morën notën austro-ruse, që i paralajmëronte të ruanin paqen dhe të respektonin status quo-në, shteti më i vogël dhe më i dobët i Ballkanit, Mali i Zi i deklaroi luftë Perandorisë Osmane.

Më 17 tetor edhe Serbia dhe Bullgaria deklaruan pjesëmarrjen e tyre në luftë. Një ditë më pas koalicionit të shteteve ballkanike iu bashkëngjit edhe Greqia. Filloi kështu Lufta e Parë Ballkanike.

Në kuadrin e përgjithshëm të operacioneve ushtarake, shtetet ballkanike i konsideruan viset shqiptare si territore osmane. Greqia nuk bëri përjashtim. Qëllimi kryesor i operacioneve greke ishte "çlirimi" dhe më pas bashkimi i tyre me shtetin grek. Nëse kjo nuk mund të arrihej për të gjitha viset e pretenduara, një pjesë e tyre mund të përdorej si mjet këmbimi për të aneksuar të paktën, "territoret e patolerueshme".

Kështu quheshin nga qeveria greke viset në jug të vijës HimarëKorçë.

Menjëherë, sapo deklaroi pjesëmarrjen në Luftën Ballkanike, Greqia vendosi bllokadën detare.

Ky veprim nënkuptonte bllokimin e të gjitha porteve osmane, çka do të thoshte asnjë qarkullim i anijeve osmane në brigjet detare që kontrolloheshin nga flota greke.

Bllokada preku edhe vijën bregdetare të detit Jon: nga gjiri i Artës deri në jug të Igumenicës. Vendosja e bllokadës i parapriu marrjes së qyteteve-porte nga flota greke dhe njëkohësisht lehtësoi operacionet ushtarake të ushtrisë greke në tokë. Më 3 nëntor 1912, trupat grekë morën Prevezën, një qytet i konsideruar si një pozicion i avancuar mbrojtjeje për kështjellën e Janinës. Më pas, flota greke bombardoi Igumenicën e Sarandën. Më 4 nëntor 1912, bllokada greke

Vullnetarët himarjot Meqenëse Himara ishte një zonë larg çdo kontakti me armatën e Epirit, në dispozicion të Spiromilos, qeveria greke vuri anijen e luftës "Acheloos".

Në bordin e saj zuri vend trupa, e përbërë nga vullnetarë himarjotë me banim në Greqi dhe 200 vullnetarë nga Kreta, të dërguar nga komandanti grek i Armatës së Epirit.

Spiro Spiromilo pushtuesi i Himarës në 1912

Pse u vu në krye të forcave greke i vetëquajturi Prijës i Himarës avancoi deri në Vlorë.

Marrëveshja e arritur me Serbinë në fillim të nëntorit për të ndarë mes tyre territoret shqiptare dhe mbështetja sa diplomatike aq edhe ushtarake që Greqia kishte vendosur t'i jepte asaj për daljen në detin Adriatik, dukej se përligjnin jo vetëm vendosjen e bllokadës detare deri në Vlorë, por edhe marrjen e qytetit. Planin për pushtimin e qytetit bregdetar e lëkundi nota italiane dhe ajo austrohungareze, të cilat mbërritën në dyert e Ministrisë së Jashtme greke, më 5 dhe 6 nëntor 1912.

Për Romën dhe Vjenën, bllokimi i bregdetit osman deri në Vlorë nuk mund të justifikohej kurrsesi vetëm me arsye ushtarake. Nëse qeveria greke do të vazhdonte të këmbëngulte në një veprim të tillë, atëherë opinioni politik në Austri dhe Itali do të influenconte në dëm të interesave grekë. Bllokimi i bregdetit të Vlorës prekte drejt-

përsëdrejti interesat strategjikë italianë dhe tregtinë austriake.

Ndërhyrjet e mësipërme detyruan qeverinë greke të përshtaste qëndrim. Ajo vendosi të avanconte vetëm në Himarë. Marshimi për

tria e rregullt greke, por "vendasit" himarjotë.

Zbarkimi në zonën e Himarës filloi me pëlqimin qeverisë dhe të Komandës së Përgjithshme të ushtrisë greke. Në krye të forcave ush-

Sulmet e shqiptarëve Spiromilo ndihej i pasigurt në Himarë, pasi, siç i raportonte Athinës, në tokën që kishte okupuar i vinin sulme të shumta nga shqiptarët. Nën drejtimin e Eqrem Vlorës, në atë kohë komandant i trupave mbrojtës territorialë të ushtrisë osmane, shqiptarët ishin bërë shqetësim i vazhdueshëm për forcat e Spiromilos.

më tej do të varej nga qëndrimi që qeveria italiane do të mbante ndaj zbarkimit në bregdetin himarjot.

Meqë zotërimi i Himarës kishte të bënte më shumë me politikën e jashtme sesa me nevojat ushtarake greke, u gjet e udhës që marshimin aty të mos e bënte ush-

tarake, me urdhër të Athinës zyrtare u vendos i vetëquajturi Prijës i Himarës, Spiro Spiromilo. Ai kishte lindur në Himarë, por ishte rritur dhe jetonte në Greqi. Si oficer xhandarmërie, Spiromilo i kishte shërbyer më devotshmëri çështjes kombëtare greke. Po ash-

tu, ai kishte qenë vullnetar i zellshëm në çetat që kishin vepruar në krahinën e Kosturit.

Meqenëse Himara ishte një zonë larg çdo kontakti me armatën e Epirit, në dispozicion të Spiromilos, qeveria greke vuri anijen e luftës "Acheloos". Në bordin e saj zuri vend trupa, e përbërë nga vullnetarë himarjotë me banim në Greqi dhe 200 vullnetarë nga Kreta, të dërguar nga komandanti grek i Armatës së Epirit. Më 18 nëntor 1912 ajo zbarkoi në Spille.

Shpejt u pushtua Himara Qendër, Qeparoi, Kudhësi, Piluri, Vunoi, Dhërmiu e Palasa. Në zonat e pushtuara nuk u ngrit flamuri grek. Aty valoi flamuri "himarjot", i cili kishte ngjyrat e flamurit grek dhe 7 yje në mes, që simbolizonin shtatë fshatrat e krahinës së Himarës.

Sipas studiuesit Timo Dilo, kryerja e aksionit nga "vendasit" dhe ngritja e flamurit "himarjot" bëhej

PAVARËSIA E diel, 15 janar 2012

SUPLEMENT JAVOR I

5

www.shqiptarja.com

Meqë zotërimi i Himarës kishte të bënte më shumë me politikën e jashtme sesa me nevojat ushtarake greke, u gjet e udhës që marshimin aty të mos e bënte ushtria e rregullt greke, por "vendasit" himarjotë

Faksimile e letrës së komandantit të pushtimit të Himarës Spiromilo për ministrinë e jashtme greke Himarë 7/20 shtator 1913

Flamuri "himarjot"

Flamuri himarjot me ngjyrat e flamurit grek Ëndrra për Vlorën Greqia vazhdoi të mos tërhiqej nga dëshira për ta zotëruar qytetin bregdetar.

Ministri i Jashtëm, Koromilas vazhdoi të këmbëngulte se ai duhej t'i jepej medoemos shtetit grek, kufiri verior i së cilit duhej të niste nga gjiri i Vlorës, për të vazhduar në veri të Tepelenës e mandej nëpër malet e Dangëllisë e të Panaritit duke përfshirë edhe fshatin piktoresk të Voskopojës.

për t'u paraprirë zhvillimeve të mëvonshme dhe qëndrimit të ndërkombëtarëve. Në rast se Fuqitë e Mëdha do të vendosnin që krahina e Himarës t'i mbetej Shqipërisë, atëherë asaj duhej t'i siguroheshin privilegjet, që kishte gëzuar në Perandorinë Osmane.

Në këtë kuadër duhet konsideruar edhe porosia që Spiromilo i dha trupës të tij për të marrë nën zotërim vetëm krahinat, që gëzonin privilegje nga shteti osman dhe për të ngritur aty flamurin e ashtuquajtur himarjot. Privilegjet e vjetra për krahinën e Himarës i përkisnin vitit 1510. Ato bazoheshin në iraden e sulltan Selimit I, të ricikluara në vitin 1570 prej Selimit III. Privilegjet u siguronin himarjotëve: mbajtjen e armëve; autonominë komunale; flamur të veçantë vetëm në luftime; kufizimin e të gjitha tatimeve të drejtpërdrejta në një shumë fikse që shkonte deri në 12.000 groshë.

Ai kishte ngjyrat e flamurit grek dhe 7 yje në mes, që simbolizonin shtatë fshatrat e krahinës së Himarës Qeveria e Athinës ishte e mendimit se privilegjet mund të siguroheshin më lehtë, nëse ushtria e rregullt greke qëndronte larg pushtimit të krahinës.

Pasi Spiromilo u vendos në Himarë, anijet greke bombarduan Vlorën. Çështja e pushtimit të qytetit dukej se kishte dalë sërish për diskutim në qeverinë greke.

Spiromilo ndihej i pasigurt në Himarë, pasi, siç i raportonte Athinës, në tokën që kishte okupuar i vinin sulme të shumta nga shqiptarët.

Nën drejtimin e Eqrem Vlorës, në atë kohë komandant i trupave mbrojtës territorialë të ushtrisë osmane, shqiptarët ishin bërë shqetësim i vazhdueshëm për forcat e Spiromilos. Për të përballuar sulmet e tyre, himarjoti Spiromilo kërkonte pushtimin e Vlorës. Në pamundësi ta bënte vetë, sepse i mungonin forcat, ai këmbëngulte që aksionin ta merrte përsipër ushtria greke.

Përveç kësaj, zotërimi i Vlorës kushtëzohej nga pushtimi i ishullit të Sazanit. Në dallim nga Himara, aksioni në Sazan u mor përsipër nga flota greke, e cila e legjitimoi veprimin me ngritjen e fla-

murit grek në Ishull. Rëndësia strategjike e Sazanit ishte e pakundërshtueshme pasi ai së bashku me gjirin e Vlorës zotëronte ngushticën e Otrantos.

Por vlera e ishullit pa Vlorën, ishte relative. Për këtë arsye, përpara qeverisë greke shtrohej për diskutim çështja e pushtimit të qytetit bregdetar. Duke i zotëruar të dy, si qytetin, ashtu edhe ishul-

lin përballë tij, ajo do ta kishte më të lehtë të bënte presion te Fuqitë e Mëdha, për të përfituar "territoret e patolerueshme". Por qeveria greke ishte e ndërgjegjshme për vështirësitë që kishte në mbajtjen e ishullit për një kohë të gjatë. Si për rëndësinë e tij strategjike edhe për interesin e përbashkët të paqes në Evropë, Fuqitë e Mëdha nuk do

të lejonin që Sazani të ishte në duart e një fuqie detare, qoftë kjo edhe e dorës së dytë, siç ishte Greqia.

Kryeministri grek Eleftheros Venizelos mbeti i pavendosur në lidhje me sulmin për Vlorën. Fillimisht ai pranoi dhe ra dakord për të filluar përgatitjet, por, disa ditë më pas, u tërhoq. Vlora nuk konsiderohej prej tij si qytet që përligjte veprimet luftarake. Arsyeja lidhej me frikën që ai kishte nga Italia. Duke e konsideruar Italinë armikun më të madh të racës greke, kryeministri mendonte se pushtimi i Vlorës prej ushtrisë greke do t'i jepte shkas reagimit ushtarak italian.

Në gjendjen e ndërlikuar në të cilën ndodhej Greqia, për shkak të ftohjes me Austro-Hungarinë dhe fërkimeve që kishte me Bullgarinë, shefi i qeverisë greke nuk guxonte t'i shtonte vetes edhe armiqësinë e hapur me Italinë. Fakti që qeveria italiane kishte reaguar fort ndaj zbarkimit në Himarë, e bënte atë hezitues në ndërmarrjen e aksionit për Vlorën. Por në takimet diplomatike, Greqia vazhdoi të mos tërhiqej nga dëshira për ta zotëruar qytetin bregdetar. Min-

Më 18 nëntor 1912 ajo zbarkoi në Spille. Shpejt u pushtua Himara Qendër, Qeparoi, Kudhësi, Piluri, Vunoi, Dhërmiu e Palasa. Në zonat e pushtuara nuk u ngrit flamuri grek. Aty valoi flamuri "himarjot", i cili kishte ngjyrat e flamurit grek dhe 7 yje në mes, që simbolizonin shtatë fshatrat e krahinës së Himarës.

istri i Jashtëm, Koromilas vazhdoi të këmbëngulte se ai duhej t'i jepej medoemos shtetit grek, kufiri verior i së cilit duhej të niste nga gjiri i Vlorës, për të vazhduar në veri të Tepelenës e mandej nëpër malet e Dangëllisë e të Panaritit duke përfshirë edhe fshatin piktoresk të Voskopojës.

Zmbrapsja nga Vlora u zëvendësua me orientimin dhe më vonë me vendimin e qeverisë greke për të zbarkuar në Sarandë.

Zbarkimi aty u lidh drejtpërsëdrejti me rëndësinë që kishte marrja e kështjellës së Janinës, e cila më 8 nëntor 1912 ishte rrethuar nga ushtria greke. Venizelosi pretendonte se zbarkimi i ushtrisë në Sarandë i shërbente zotërimit të rrugës që lidhte Vlorën me Janinën. Në këtë mënyrë ushtria greke e bllokonte kështjellën nga të katër anët, duke e pasur më të lehtë marrjen e saj.

*) Instituti i Historisë Qendra e Studimeve Albanologjike Artikulli i mësipërm është pjesë e monografisë me titull "Kur historia ndau dy popuj fqinjë. Shqipëria dhe Greqia (19121914)", që autorja e ka në proces botimi.

6

PERSONAZH

www.shqiptarja.com

E diel, 15 janar 2012

SUPLEMENT JAVOR I

A KTORI A TDHET AR TDHETAR

QAMIL PANARITI Një jetë, një vdekje dhe një dashuri e burgosur Eshtrat e këtij shqiptari të madh prehen ende në Amerikën Latine Petrit Zeneli Ilmi Qazimi

G

jithkush ka dashuruar qoftë dhe njëherë, dhe nga që mizoritë e jetës janë të paimagjinueshme, gjithësecili ka vuajtur thellë romancën e vet të dashurisë…Rasti i heroit tonë, Qamil Panariti, një luftëtari shqiptar që dashuroi kur ishte 23 vjeç, dhe eshtrat ende i klithin pa prehje në hijen e kontinenteve ku ai militoi me zemër për lirinë, ka veçantinë që dashuria i mbeti e burgosur, vdekja i mbeti e burgosur, jeta i mbeti e burgosur …

Kush ishte Qamil Panariti Qamili lindi në vitin 1883 në Korçë, me baba Rushitin nga Panariti i Vakëfeve të Korçës dhe nënë Havanë nga Leshnja e Skraparit. I ati, atdhetar e punëtor si ai, u shua shpejt duke lënë pesë fëmijë që nëna i rriti me izjete të mëdha e tok me qumështin u dha edhe zjarrin e ndjenjave për atdhe, liri e përparim. Ajo edhe pse nuk dinte shkrim i këndim, kish dëgjuar e mësuar vetë nga i shoqi dhe të parët e saj ku ishte bijë, ndaj u recitonte fëmijëve përmendësh vjersha të Naim Frashërit, që në atë kohë si shkëndijë ndiznin zemrat e të rinjve, e jo vetëm në atë familje.

Hava Panariti, duke vlerësuar se pasuria më e madhe që mund të lerë një prind për fëmijën është dituria, u interesua që ata të shkolloheshin që të dy. Djali i madh i saj, Tefiku, i mësoi të vëllait, Qamilit, shkrim e këndim shqip kur ky kryente disa klasë të shkollës turçe që e lë pa mbaruar. Dy motra të tyre, Havaja shpirt e mendje ndritur, i dërgoi të mësonin shqip në shkollën e Sevasti e Parashqevi Qirjazit. Gjimnazin Qamili do ta mbaronte në Manastir, ku merrte dy lëndë nga atdhetari i madh gjirokastrit, Bajo Topulli, i cili e ndihmoi nxënësin e vet të thithte shpejt idetë më përparimtare, madje, me cilësinë e nëndrejtorit të shkollës, e ndihmoi që të mos e përjashtonin nga shkolla kur adminstrata turke pikasi se Qamili ishte anëtar i një grupi të fshehtë që luftonte për mësimin e gjerë të shqipes, për lir-

inë e mëmëdheut dhe pavarësinë e trojeve shqiptare. Tok me mësuesin e tyre, Bajo Topulli, nxënësit arratisen nga gjimnazi dhe dalin malit për lirinë e mëmëdheut, ndërsa e ëma e Qamilit e ktheu shtëpinë e saj në vatër patriotike.

Më 3 maj 1907, kur sa kish mbushur 24 vjeç, Qamilin e shohim në rrethet e shqiptarëve emigrantë të Amerikës ku agjiton për Shqipërinë. Aty njihet me Fan Nolin, Faik Konicën etj. Një vit më pas, ai gjendet në Stamboll me të njëjtin qëllim, me veprimtari të dendur atdhetare.

Në vitin 1910 ai luan si aktor përgjatë shfaqjeve në skenën korçare të dramës "Besa" të rilindasit të paepur të vatanit të shqiptarëve Sami Frashërit. Qamili luan rolin e Selmanit. Aktorë të tjerë ishin Mi-

bindëse në fshatra, bie në sy, spiunohet dhe burgoset.

Aktiviteti i mirëfilltë atdhetar Pas disa muajve në burg, në qershor 1911, krijon çetën e vet partiotike luftarake me 20 vetë, të rinj nga të dy fetë, ortodoksë dhe myslimanë, të cilëve as që u shkonte ndërmend ky fakt. Ata kishin një ideal: të shpëtojnë Shqipërinë nga sundimi turk.

Krahas kësaj çete, pak kohë më parë ishin krijuar ato të plakut të mënçur e trim Sali Butka dhe atdhetarit tjetër Haki Mborja. Ndërkohë Qamili njihet me Halim Xhelo vlonjatin që e strehon në shtëpinë e vet. Çeta e porsa krijuar nën drejtimin e djaloshit syfajkua, Qamil Panariti, kryen luftime e aksione luftarake në Tomorricë, Përmet, Skrapar, Kolonjë, Vakëfe. E dëgjojmë Qami-

Burimet: 1.Muharrem Meço "Panariti gjurmë në histori", Tiranë , 2007 faqe 116-135; 2.Gazetat: "Lidhja Ortodokse" nr.10 dhjetor 1910.-Korçë "Kushtrim brezash" qershor 2011,Tiranë "Tradita" , muaji maj 2011 "Dielli", Boston, datë 24.04.1919 "Koha" datë 12 maj 1923 3.Muzeu Historik Kombëtar i Shqipërisë, 4. Jorge Luis Borges, Poezia - 2, "dea" 1997, Tiranë 5.Fotografi e Qamil Panaritit marrë nga libri" "Panariti gjurmë në histori"

hal Grameno, Themistokli Gërmenji e Hil Mosi. "Z.Qamil Panariti në rolin e Selmanit luajti mjaft mirë" shkruhej atëkohë në gazetën "Lidhja Ortodokse" nr.10. dhjetor 1910.

Lidhet me Spiro Bellakmenin dhe ndihmon që ai të futet ilegalisht nga Maqedonia në Shqipëri ku vazhdojnë së bashku punën e palodhur për edukimin dhe organizimin luftarak të të rinjve shqiptarë kryesisht korçarë, vakëfllinj, kolonjarë kundër sundimit të vjetër dhe të ri turk.

Qamili, edhe pse tregon zotësi organizuese, mjeshtëri në luftën ilegale, maskim në qytet, aftësi sqaruese e

Si aktor Në vitin 1910 ai luan si aktor përgjatë shfaqjeve në skenën korçare të dramës "Besa" të rilindasit të paepur të vatanit të shqiptarëve Sami Frashërit.

Qamili luan rolin e Selmanit.

Aktorë të tjerë ishin Mihal Grameno, Themistokli Gërmenji e Hil Mosi.

Mihal Grameno

Qamil Panariti ulur, me kushëririn e tij Mazllëm Panariti

lin në mbledhjen e Frashërit në vitin 1911 por e gjejmë edhe në krye të luftimeve ne Orman Çilfik, në Berat, në Cakran e Mallakastër, për të përfunduar në aktin e madh të ngritjes së flamurit në Vlorë ku është njohur, takuar e ka bashkërenduar pikpamjet e veprimet me Bajram Currin, Hasan Prishtinën e Ismail Qemalin.

Ky i fundit i ofron dhe post e gradë në qeverinë e parë të Shqipërisë të pavarur. Por Qamili kthehet në qytetin ku lindi që të vijonte luftën për administrimin e fitores së arritur. Kalon nëpër Skrapar, ku është nip, takohet më Themistokli Gërmenjin, atë kohë aty nënprefekt, dhe më 16 janar 1913 me luftëtarët e tij godet forcat greke në Qesarakë. Në 1 mars 1914 luftëtarët kryengritës shqiptarë hyjnë triumfatorë në qytetin e Korçës, duke vendosur kështu për herë të parë edhe administratën e tyre. Komandant i korpusit vullnetar shqiptar u zgjodh Themistokli Gërmenji dhe Qamil Panariti me gradën kapiten është drejtuesi kryesor ushtarak i Qarkut, që përfshinte edhe Kolonjën e Bilishtin.

Greqia, Austria dhe Franca në Korçën e vitit 1917 Janë vite shumë të mjegullta kur Shqipëria, që vuan nga mjerimi dhe bijtë e saj luftojnë për t'u shkëputur nga perandoria osmane, është kthyer në shesh lufte ku bëjnë pazare e hanë kokën e njëri tjetrit të mëdhenjtë e Evropës: Francë, Angli, AustroHungari, Itali e Greqi, ndërsa pasojat bien mbi të vegjlit...! Ndaj Qamil Panariti me shokë qëndrojnë vigjilentë. Grekët edhe pse u tërhoqën nga Shqipëria, me 300 forca, nën parrullën e njohur vorio-epiriote i

bëjnë puç kësaj administrate.Në vitin e ngjeshur 1914 Qamil Panariti drejtohet me armë kundër andartëve grekë që po i vinin zjarrin fshatrave të Skraparit e Beratit.

Në tetor 1916, sipas një marrëveshjeje të të mëdhenjve, trupat franceze hyjnë në Korçë, fillimisht ndjekin një politikë pro greke e muaj më pas jo në përkrahje të tyre. Ata detyrohen të nënshkruajnë protokollin e datës 10 dhjetor 1916 që e shpall Korçën Republikë Autonome. Ngrihet flamuri kombëtar.

Fillojnë veprimtaritë atdhetare: hapen 60 shkolla shqipe; ngrihen ura; përmirësohen rrugë...

Por shpejt francezët ndërruan pllakë. Me që Greqia u radhit në anën e forcave të Antantës, e nën petkun për t'u mbrojtur edhe nga austro-hungarëzët, ata morën krahun grek, ia kufizuan forcën vepruese Republikës Autonome dhe në nëntor 1917 arrestuan Themistokli Gërmenjin dhe e dënuan me vdekje nga një gjyq i inskenuar në Selanik. Në qershor 1918 arrestuan shefin e policisë së qarkut, krahun e djathtë të Themistokliut, njeriun që qeveria shqiptare e kohës e pati dekoruar me urdhërin "Besë e Bashkim" kur luftoi e dërrmoi hordhitë zjarrvënëse pushtuese greke, luftëtarin dhe drejtuesin e shquar, Qamil Rushit Panariti. Ai si dhe miku i tij pati të njëjtin fat: Dënim me vdekje me akuzën e sajuar si filoaustriak, por me një ndryshim, të vuante dënimin deri në ekzekutim në Guajanën franceze, në Amerikën Latine.

Dhe kalvari i vuajtjeve të heroit vazhdon (na erdhi nga shpirti fjala hero, dhe habitemi pse nuk e kanë shpallur hero apo Nder të Kombit

ETNOGRAFI E diel, 15 janar 2012

SUPLEMENT JAVOR I

Ditën e Pavarësisë Mori pjesë në aktin e madh të ngritjes së flamurit në Vlorë ku është njohur, takuar e ka bashkërenduar pikpamjet e veprimet me Bajram Currin, Hasan Prishtinën e Ismail Qemalin. Ky i fundit i ofron dhe post e gradë në qeverinë e parë të Shqipërisë të pavarur

regjimet shqiptare këtë martir magjepsës!? Me siguri, falna zot, kanë frikë nga e vërteta! Qamili si pakkush ishte shqiptar i vërtetë! Ai padrejtësisht syrgjynoset prapa botës, por kurrë nuk dorëzohet, nuk humbet shpresat, vijon të mendojë për Shqipërinë, për nënë Havanë e për më tepër akoma edhe të dashurën e tij, një bukuroshe ortodokse korçare që e deshi aq shumë, për 17 vjet, dhe që fillimisht koncepti prapanik fetar nuk e lejoi, e më pas dënimi francez i padrejtë, fatal, e ndëshkoi ...Por dashuria Qamilit i dha atë fuqi që mund të japë vetëm ajo...Atje në burg atij iu kthye dënimi me njëzet vjet.

Vrasje me tradhëti dhe dashuri e tradhëtuar Në atë burg famëkeq të sigurisë së lartë, Qamili kish shok vuajtjesh edhe një oparak, tjetër luftëtar shqiptar që mundi të shpëtojë gjallë.

Aty në qeli, shqiptari "lis i Panaritit" siç e kish quajtur Themistokliu, shkruante dhe "ia dërgonte" të

Me Nolin e Konicën Më 3 maj 1907, kur sa kish mbushur 24 vjeç, Qamilin e shohim në rrethet e shqiptarëve emigrantë të Amerikës ku agjiton për Shqipërinë. Aty njihet me Fan Nolin, Faik Konicën etj…

dashurës çdo javë nga një letër. Tufa e të shkruarave u bë një kapicë e madhe. I bëri dikur edhe një dhuratë asaj lozonjareje faqekuqe korçare: Një vapor të vogël, të punuar me merak siç dinë të punojnë ashikët që iu privohet të shohin diellin...Por një ditë të zezë të vitit 1923, krejt papritur, një plumb pas shpine nga dora e tradhëtisë, aty brenda në burg, e shtriu Qamilin përdhe për të mos u ngritur kurrë. Këtë kob, ashtu si dhe lajmin e mësipërm që nga "me vdekje" në "njëzet vjet burg", e morën vesh të parët shqiptarë të shoqërisë "Vatra " të Amerikës.

Drejtori i burgut (kjo personalisht na habit dhe na bën të mendojmë se sa kompleks është qenia njerëzore, rrogëtar ndoshta jo i pastër por qënie që ruan në një cep të ndërgjegjes së tij njeriun jo mëkatar ndaj të burgosurve), thërret oparakun, bashkëkombasin e të vrarit dhe i jep ato që u

gjetën në qelinë e Qamilit: një grumbull i madh me letra të shkruar shqip me afshin e zemërs, dhe një vaporr i vogël! "Dërgoja familjes si shënjë që djali i tyre ka vdekur!"

Amaneti u shpu në vend. Në Korçë, e dashura, tashmë e martuar, e priti dhuratën nga Guajana - koloni franceze prej kreut të hartës së Amerikës Latine, e dëgjoi me pavëmendje të ardhurin ashtu në këmbë, veshur me robdëshambrin e vet smerald, te dera e shtëpisë dhe në sy të tij shqiptoi: "M'u beto se askujt nuk do t'ia tregosh këtë histori" dhe i hodhi letrat sakaq pa i lexuar fare, në zjarr. Ndodhi pikërisht ashtu siç e pati profetizuar shkrimtari i madh amerikanolatin Jorge Luis Borges në një nga poezitë e tij:" Askush nuk do të mund të lexojë atë që të burgosurit shkruajnë"... Shoku i Qamilit filloi të qajë si foshnjë. Por historinë e mbajti në gji dhe vetëm pak orë para vdekjes ia tregoi komandantit Riza Kodheli.

Pavdeksia qan; Guajana mban eshtrat e një shqiptari Dhe heroi tjetër i trevave të Korçës, Kolonjës e Skraparit, legjendari Riza Kodheli, këtë ngjarje rrënqethëse shekspiriane të maleve të Shqipërisë e tregoi ditën kur u inagurua në fshatin Vithkuq më 10 korrik 1943 batalioni që, me urdhër të Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Antifashiste Nacional Çlirimtare të Shqipërisë, mori emrin "Qamil Panariti".

Batalioni i formuar nga çeta partizane e Vithkuqit dhe luftëtarë e partizanë të moshave të reja nga fshatrat Panarit, Lubonjë, Rehovë, Leshnjë, Shtyllë, Gjanç dhe katunde të tjerë të krahinës së Vakëfeve, zgjodhi si komandant Nasi Vithkuqin dhe komisar Shuaip Panaritin; të dy bij të mirënjohur të krahinës.

Detyrat kryesore të këtij batalioni ishin: të ruante zonën e Vithkuqit që ishte çliruar nga fashistët okupatorë e të mbante lidhje të pandërprera me forcat e tjera partizane të zonës së Qafës Qarrit, Kolonjës, Korçës e Skraparit. Është i vetmi formacion luftarak partizan i Qarkut që përballoi sulmin e organizuar të forcave italiane në fund të gushtit 1943. Më pas batalioni u rreshtua në Brigadën e Parë Sulmuese të Ushtrisë NAÇL Shqiptare.

Emri i Qamilit u bë flamur fitoresh, në vazhdimësinë luftarake të këtij trualli ku mbillet e mbin dashuri e liri, ku thuren këngë , poezi, krijohen drama… dhe dikur më pas vegoi edhe një dekoratë "Urdhër i klasit të dytë për veprimtari patriotike" për pasardhësit e tij …

Por nga viti 1944, kur u çliruam nga nazi fashistët, e deri më sot kanë kaluar shumë vite nëpër udhë dy shekullore dhe akoma nuk janë kërkuar, gjetur e sjellë që të prehen në atdhe eshtrat e Qamil Panaritit, prej Guajanës franceze ku ai duhet të jetë varrosur ; eshtrat e atij martiri që i përket të gjithë shqiptarëve; akoma shteti dhe organizatat shoqërore nuk financojnë për t'u bërë nderimet që u takojnë atyreve që flijuan jetën për lirinë e këtij vatani!

Veshje popullore shqiptare në kartolinat e hershme Një koleksion i rrallë kartolinash nga fondet e Qendrës për Studime Shqiptare në Londër Robert Elsie

P

asuria dhe shumëllojshmëria e veshjeve popullore shqiptare u fotografuan për herë të parë në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të njëzetë.

Izolimi tradicional i shqiptarëve nga pjesa tjetër e Evropës bënë që veshjet popullore të shfaqnin tipare të veçanta dhe shpesh të rralla, të cilat mahnitën udhëtarët e parë evropianë. Në Malësinë e Veriut çdo fis, bile çdo luginë dhe çdo fshat, kishte veshje të veta të cilat ishin të dukshme për popullatën në përgjithësi. Veshjet popullore tregonin jo vetëm përkatësinë fisnore dhe fetare, por edhe - për femrat në shumë raste - nëse gruaja në fjalë ishte e martuar apo jo.

Veshjet popullore shqiptare ishin në përdorim të përgjithshëm deri në vitet '30, dhe në disa treva shqiptare edhe pas Luftës së Dytë Botërore.

Madje edhe në dhjetëvjeçarët e parë të shekullit të njëzetenjë nuk është gjë e rrallë të shohësh gra të cilat përdorin veshje popullore përditë, apo të paktën në ditën e pazarit.

Kjo vlen në radhë të parë për Veriun e Shqipërisë në rrethet e Shkodrës, të Malësisë së Madhe, të Lezhës dhe të Mirditës, por veshjet shfaqen tek-tuk edhe në zonat e thella të Shqipërisë së Jugut, të Kosovës, të Malit të Zi dhe të Maqedonisë. Mirëpo, për fat të keq, globalizimi po i zhduk këto veshje me shpejtësi të madhe.

Gjatë tre dhjetëvjeçarëve të parë të shekullit të njëzetë fotografitë e veshjeve popullore u shndërruan në kartolina dhe, si në vendet e tjera, këto të fundit u futën në qarkullim për shitje. Kjo përmbledhje kartolinash të hershme na vjen nga fondet e Qendrës për Studime Shqiptare (Centre for Albanian Studies) në Londër, së cilës i jemi mirënjohës. Në fund duhet theksuar se kjo përmbledhje ofron në radhë të parë kostumet e Veriut. Arsyeja e mungesës së veshjeve të Jugut nuk është se ato janë më pak të bukura apo më pak interesante, por thjesht sepse fotografët e parë dhe, rrjedhimisht, kartolinat e para erdhën nga Veriu.

7

www.shqiptarja.com

8

REPLIKA

www.shqiptarja.com

E diel, 15 janar 2012

A NALIZA R EAGIM

SUPLEMENT JAVOR I

Ne foto: Marin Beçikemi (Barleti) - Historia de Vita et gestis Scanderbegi... Romë Bernardino de Vitali, 1522 (poshtë) Akademiku Rexhep Qosja

Ilia S. Karanxha

H

istoria e letërsisë e mbi të gjitha historia në letërsinë tonë sh qiptare reflektojnë me kopetencën e zakonshme në artikulli kritik Shfytyrimi i mbamendjes sonë historike të akademikut R. Qose botuar dje më 8.I.2012 në gazetën "Shqiptarja.com" (sup. Rilindasi). Leximi i shkrimi është mjaft i këndshëm, interesant e me një vizion real e objektiv për kulturën e kombit tonë sidomos në njëzetvjeçarin demokratik.

Nuk përmënden aty shumë emra vetëm pak nga e kaluara e largët apo e afërt mbasi analizat drejtohen jo tek emrat por në atë që kanë prodhuar, prodhojnë e duhet të prodhojnë krijuesit e ndyshëm të letrave në totalin e universit shqiptar. Sot këta krijues të shumëllojshëm e të shumëngjyrshëm kanë të gjithë të drejtat bile edhe detyrën morale ta pranojnë apo ta kundërshtojnë këtë analizë të akademikut të mbarënjohur mirëpo nuk kanë asnjë të drejtë të shtiren si superkopetentë, superindiferentë apo super të paprekshëm për çka ata fusin qorazi apo qëllimisht në hambarin e kulturës shqiptare.

Në prillin e vitit që shkoj pata rastin e "shquar " të njihesha nga afër me një sërë akademikësh shqiptarë nga Shqipëria e që paguhen nga shqiptarët për Shqipërinë. Shpresoja e mendoja në ndonjë farë bashkëpunimi. Më dhanë mësime morali: Në se dikush ka shkrojtur ziko e ti e gjen që e vërteta është kuqo mos e përmënd e mos kundërshto atë që ka thënë ziko. Pra kultura kombëtare shqiptare duhet të mbetet kështu. Njëri gozhdës, tjetri patkoit. Të gjithë të pagabueshëm, të gjithë shenjtorë, të gjithë kapedanë, të gjithë ekspertë në ç'do gjë e për ç'do gjë. Njëri profesor, tjetri doktor e tjetri akoma profesor-doktor. Një mbledhje e veçantë e tipit të pleniumeve partiake mëson, udhëzon apo orienton editorët të mos botojnë libra që prekin e kundërshtojnë kulturën e arritjet e realizmit socialist. Teorikisht është vepruar kështu por edhe praktika nuk ka qënë shumë ngushëlluese. Verifikimet e përpikta dhe shteruese të Prof. R. Qoses kanë një refleks të menjëhershëm të qartë e konkret. Në se dikush çuditet e kërkon të thellohet duhet t'i bëjë pyetjen vehtes: Pse ndodhi kështu? Përgjigjen po aq shteruese do ta zbulojë menjëherë në fjalorët enciklopedikë (1985 dhe 2008/ 9). Ekspertët e mëdhenj shqiptarë të sistemit socialist qënkan super ekspertë edhe të sistemit kapitalist; ekspertët e juridiksionit totalitar komunist qënkan edhe ekspertë të juridiksionit shqiptar demokratik. E kështu me radhë. Për ç'ka po ngjet sot në letërsinë shqiptare prof. R. Qosja mes të tjerash shkruan: Ngjarjet, bëmat, figurat historike dhe johistorike në realizmin socialist të trajtuara tmerrshëm njëanshëm dhe të vëna në shërbim të politikës e të ideologjisë komuniste, tani u trajtuan dhe po trajtohen po aq tmerrësisht njëanshëm dhe po vihen në shërbim të politikës e të ideologjisë së vetëquajtur demokratike, kur e kur të paliruar prej ngjyresash politike skajshëm të djathta.

Sidoqoftë shkrimi i Prof. Qoses sen-

I njëjti autor Në se Prof. Qosja bën kështu një hap të rëndësishëm e pranon sot si autor të Rrethimit të Shkodrës, Marin Beçikemin nuk kuptoj pse ja mohon atë mbi Historinë e Skëndërbeut. Jo vetëm që të dyja këto vepra që nga momenti i parë i daljes së tyre na u prezantuan me të njëjtin emër disi anonim Marin Barleti

MBAMENDJA HISTORIKE Një preçizim në shkrimin e akademikut Rexhep Qosja siblizon të gjithë. Pluralizmi partiak e kultural shtyn individët të kontribuojë në kahun totalitar apo atë anti totalitar. Mirëpo populli shqiptar aspiron integrimin evropian, juridiksionin evropian, ekonominë evropiane, kulturën evropiane, identitetin e dinjitetin kombëtar.

Dy fjalë tani mbi subjektin kryesor për të cilin u hartua ky shkrim i cili nuk mund të lihet në heshtje me që fakti cit-

mit ndërsa Historinë e Skëndërbeut ja le akoma Barletit. Mund të themi me kënaqësi një hap përpara në lidhje me atë ç'ka është thëne e argumentuar në vepra Barleti apo Beçikemi? Një pështjellim në shkencën shqiptare me autor shkruesin e këtij artikulli.

Mirëpo në se Prof. Qosja bën kështu një hap të rëndësishëm e pranon sot si autor të Rrethimit të Shkodrës, Marin

Dy herë me radhë ai në artikullin e vet përmënd humanistin tonë Marin Barleti. Në rastin e dytë shkruan: ...në ato pak vepra të letërsisë së kësaj epoke, siç janë Historia e Skënderbeut e Marin Barletit dhe Rrethimi i Shkodrës e Beçikemit, e kaluara është plotësisht e personalizuar....

Duke lënë mënjanë këtu vlerësimet e kritikut tonë mbi veprat e para të historiografisë shqiptare shikojmë se ai bën një ndarje të prerë në autorsinë e tyre. Rrethimin e Shkodrës e quan të Beçikemit ndërsa Historinë e Skëndërbeut ja le akoma Barletit.

ohet nga një personalitet i kulturës shqiptare siç është Prof. Rexhep Qosja. Dy herë me radhë ai në artikullin e vet përmënd humanistin tonë Marin Barleti. Në rastin e dytë shkruan: ...në ato pak vepra të letërsisë së kësaj epoke, siç janë Historia e Skënderbeut e Marin Barletit dhe Rrethimi i Shkodrës e Beçikemit, e kaluara është plotësisht e personalizuar....

Duke lënë mënjanë këtu vlerësimet e kritikut tonë mbi veprat e para të historiografisë shqiptare shikojmë se ai bën një ndarje të prerë në autorsinë e tyre.

Rrethimin e Shkodrës e quan të Beçike-

Beçikemin nuk kuptoj pse ja mohon atë mbi Historinë e Skëndërbeut. Jo vetëm që të dyja këto vepra që nga momenti i parë i daljes së tyre na u prezantuan me të njëjtin emër disi anonim Marin Barleti prift shkodran por në fund të veprës Historia e Skenderbeut shkruhet: ...Mehmeti prijsi i turqve erdhi në Arbëri dhe në Epir për të sulmuar qytetin e Shkodrës. Për këtë sulm apo fushatë ne kemi shkruar më gjërë e më gjatë në një libërzë që kemi botuar... (His. Sk 1983) pra libri që ai ka botuar nuk është gje tjetër veçse Rrethimi i Shkodrës Pra fakti se kemi të bëjmë me një au-

tor të vetëm në dy veprat nuk është vënë kurrë në dyshim. Problemi që shtruam në veprën Barleti apo Beçikemi? ishte ai i identifikimit të këtij Marin Barleti i trajtuar në shkencën albanollogjik pas luftës së II Botërore në një formë krejt arkaike. Gjithçka është me kapëshme në veprën Rrethimi i Shkodrës(1505).

Pra pas emrit Marin Barleti qëndron fizikisht Marin Beçikemi i cili në ato momente ishte profesor në Breshia ndërsa kur botovi Historinë e Skendërbeut (1522) jepte mësime oratorie në Universitetin e Padovës një nga universitetet më të shquara në Evropë.

Pra Marini i Shkodrës është vetëm një: Marin Beçikemi (Barleti). Bile bile ai nuk është vetëm autor i Historisë së madhe të Skendërbeut por edhe i variantit të vulgarizuar i cili na ka mbritur deri më sot me emrin herë Paolo Giovio e herë Dhimitër Franku.

Të bijët e Pietër Ëngjëllit dhe niprat e kryepeshkopit të Durrësit Pal Ëngjëlli në vënd që të ecnin në gjurmët e humanistëve tanë të shquar (M. Beçikemi, Gj. Buzuku, L. Ulqinaku ) në Venedik për pasurimin e kulturës kombëtare shqiptare e gjetën më të leverdisëshme të trasformonin e të përvetësonin me truke editoriale meritat e shkrimtarve dhe heronjve të kahershëm shqiptarë kryekëput në favor të familjes së tyre.

Në atë kohë, po ashtu si tani, nuk mendohej aq për komb por për lavdi personale e familjare. Historija përsëritet.

Firenze 9.I.2012