Rilindasi 2

POETI RRËFEN LETËRSINË NË DIKT ATURË, LEXIMET DIKTA LEXIMET,, LIDHJEN, DISIDENTËT E VËRTETË...

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

E-mail: rilindasi@gmail.com

Tani jemi edhe online www.shqiptarja.com Nr: 2

E diel, 4 dhjetor 201 1 2011

Redaktore: Admirina PEÇI

UNE I NJOH SHERBESTARET!

Primo Shllaku analizon: Kadarenë, Agollin, Xoxën, Shuteriqin...

Admirina Peçi admirinapeci@gmail.com ○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

K

jo intervistë me shumë pyetje, ngacmuese dhe të drejtpërdrejta, (jo pa qëllim) zbërthen një poet të veçantë, i cili kohën e diktaturës e kaloi, brenda dhe thellë letërsisë, por jashtë botimeve.

Gjykimet e këtij poeti, i ngjajnë një skaneri të letërsisë tonë të realizmit socialist, që është i ndryshëm nga ai që bëhet ende sot, 20 vite pas rrëzimti të diktaturës. Ndryshimi këtë herë është këndi i shikimit, që na ofron Primo Shllaku, mbase një gjykim të pamëshirshëm për disa, por shumë të qartë për një pjesë tjetër...

Primo jeta juaj nisi në dikturë dhe rinia kulmoi në kohën më të errët që mund të ekzistonte për një poet. A të është dridhur dora kur shkruaje vargje jashtë skemës së realizmit socialist? Si

Në foto: Primo Shllaku

Disidentët? Janë: Zorba, VVehbi ehbi Ademi, Lec Shllaku, Sandër Gera, Anton Çefa Po disidentët? A kishte vërtet të tillë? Kur i keni lexuar ju veprat e tyre?

Lavdi Zotit që na e kemi nji disidencë. Përndryshe do të ishte si me thanë se kush nuk e ushtron institucionin e lirisë, ka rrez-

ik të mos jetë i denjë për liri. Liria âsht aty për t'u përdorë. Dhe njerzit mandej vlersohen e gjykohen simbas mnyrës sesi e kanë përdorë lirinë e tyne. Pra problemi, parasëgjithash, âsht rreptsisht moral. Nuk kam thanë kurr se sh-

krimtarët shërbestarë nuk ishin me talent, me aftsi ose të pajisun me dell artistik. Zhgrryemja e talentit mbas nji çeshtje të cilën ti mâ vonë e deklaron se nuk e ke besue, përban kontradiktën dhe fatkeqsinë e... faqe 16 ○

○

○

○

ishte bota juaj krijuese?

Na ishim njerz të epokës së diktaturës. Kishim lé dhe ishim rritë gjatë saj. Na rriteshim si njerz dhe ajo rritej si diktaturë.

Ktu duhet të ketë ndodhë edhe ndamja e jonë prej saj. Unë e di se kam të përbashkët me jetën e diktaturës vetëm pjesën e pavetdishme të jetës sime.

Në mjedisin tim familjar shum prej të mdhejve merreshin me shkrime, ose, të paktën, shifeshin të tretun ose të vetmuem para librash të stërpërdorun dhe letrash të bardha të pazana fill. Prindët e mi në kuptimin mâ të gjanë se natyralë merreshin me shkrime.

Unë nuk kisha se si të delja poçar ose bari.

Megjithatê koha ishte e vështirë, por poetikisht dhe artistikisht ishte shum interesante, por aq interesante sa mos me dëshirue me ia pà bojën për 1000 vjet. Jeta jonë ishte kontradiktore. Objektivisht ajo ishte interesante, sepse e kishte harlisë sfidën personale të secilit. faqe 14 Subjektivisht secili... ○

○

○

○

Kontributi arbëresh për pavarësinë dhe bashkimin e Italisë

“Udhëtari” fragment nga romani i fundit i Godos

Aktivizimi i arbëreshëve në Risorxhemneton italiane nga fundi i shek. XVIII, deri në luftën çlirimtare Garibaldine të viti 1860

“Udhëtari", është një roman që sjell një rrëfim krejt tjetër mbi luftën, ndryshe nga interpretimi stereotip i periudhës së diktaturës

Prof. Nasho Jorgaqi

P

jesëmarrja aktive e di asporës shqiptare dhe kontributi i saj në lëvizjet nacionale, që u zhvilluan në Europë në shekullin XIX, përbën një fenomen historik me rëndësi të veçantë, që e bën popullin shqiptar të krenohet. Kjo u demonstrua, së pari, në Revolucionin grek të vitit 1821 e më pas në luftën për pavarësinë e Rumanisë, por akoma më fuqishëm në epopenë për çlirimin dhe bashkimin e Italisë. Arbëreshët shkruan me gjak një nga kapitujt më të rëndësishëm të historisë së lavdishme të Risorxhimentos italiane. Të mërguar nga Shqipëria, pas epopesë skënderbejane të shek.

XV, ata gjetën strehë në Italinë mike, duke u

shpërndarë në vijë të drejtë prej 1000 km nga Abrucio në Sicili. Atdheu i Dantes dhe i Galileut, i Mikelanxhelos dhe i Garibaldit, u bë atdheu i tyre i dytë.

Prania e veprimtaria e arbëreshëve në jetën dhe historinë e Italisë mesjetare janë të njohura, veçanërisht në Republikën e Venedikut dhe në Mbretërinë e bashkuar të Napolit. Por roli i tyre në hapësirat italike mori përmasa kombëtare dhe hyri me nder në historinë moderne me ngjarjet madhore të shek. XIX. Do të ishin idetë e shenjta të lirisë, të Çlirimit nga robëria dhe tirania, ato që zgjuan ndërgjegjen qytetare arbëreshe dhe i bënë të ngrihen në këmbë e të hidhen në luftë krah vëllezërve italianë, duke manifestuar faqe 18 virtytet e... ○

○

○

○

Sabri Godo

I

Pano T açi, vargjet Taçi, e burgut në trotuare Poezitë e fshehura në diktaturë nga poeti i dënuar me 24 vjet burg e internime Admirina Peçi

○

faqe 17

○

○

○

dajet Bejto Mërkuri mbështeti gjunjët në tokë dhe qëndroi i përkulur mbi pellgun e pastër të burimit. Nën ujë pa Idajet Bejto Mërkurin, të emëruar një ditë më parë komandant kompanie, dhe nuk e njohu. Njeriu nën ujë i dukej kryeneç e me një shqetësim të fshehtë. "U bëre kuadër" i kishte thënë në mbrëmje Qamil Pata, tek rripte mishin e varur në degën e rrapit.

Kjo fjala "kuadër", e panjohur më parë, përdorej tani gjithnjë e më shpesh.

Dhe flitej nën zë se paskej ardhur një udhëzim që të ruheshin kuadrot, të drejtonin luftën, por jo të dilnin në ballë të sulmit. Qamilit i ndriste koka tullace, kishte futur grushtin nën

lëkurën e deles dhe punonte shpejt. Pastaj kishte hequr thikën nga goja dhe kishte thënë: "Të erdhi papritur. Tani të duhet dhe një pseudonim."

Idajeti lau ngadalë duart dhe qafën. Njëri nga shokët mbrapa, Dane Koçiu, kaloi në anën tjetër të burimit. Pak më tej do lahesh i tëri, - i tha Idajetit dhe qeshi. I shndriste fytyra me pushin e hollë. "Qesh në diell e në dëborë. Me të mund të jesh i sigurt në çdo punë" - mendoi Idajeti. Shoku tjetër, Foto Leka, rrinte këmbëkryq pak më tej dhe thithte cigaren me njërin sy të mbyllur. -Besoj do hidhemi me trap. Punon trapi - tha Idajeti.

Ata hynë në pyllin e rrapeve, duke hetuar vendin.

Komandant Idajeti përpara. Ecte lehtë dhe mënjanonte degët, por... faqe 20 ○

○

○

○

14

www.shqiptarja.com

SHKRIMTARET E diel, 4 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

I NTER VIST A L ETËRSIA NTERVIST VISTA Agolli

Kadare

Shuteriqi

Hymnizimi i atdheut socialist që mâ kollaj se askush bâhej vrasës për të gjatë krejt vijës së kufinit shtetnor, ka vulën e shërbestarit dhe të njeriut që beson ato çka shef

Sikurse thotë edhe prof. Pipa, Kadareja âsht shkrimtari mâ i randsishëm i realizmit socialist. Dhe ksaj nuk i thonë pak. Nuk e di pse e refuzon ket titull ai?

Dh.Shuteriqi shum shpejt e mori vesht se nuk mund të ishte shkrimtar. Në ato fillime shkroi ca tregime me partizanë e Luftë dhe siguroi nji faktorizim.

Kadare dhe Agolli dëmtuen psiken Primo Shllaku rrëfen letërsinë në diktaturë, leximet, Lidhjen, shërbestarët, disidentët e vërtetë... vijon nga faqja 13 ...prej nesh i bante llogaritë me nji diçka edhe mâ të keqe simbas postulatit se "ka keq e mâ keq". Unë ende mendoj se nuk ka mâ keq se me mendue se "ka keq e mâ keq". Brêzi ynë bani nji kompromis fatal me fatkeqsinë dhe të keqen. Dhe mbeti i shenuem me tê përjetë. Të pakët mund të jenë ata që patën nji ringjallje.

Pak e aspak. Bile nëse ka ndonji, atë as që e njofim ndopak, kaq i thellë e intim âsht procesi dhe akti i ekspiacionit. Të gjitha ata që ndrruen flamuj dhe melodi mbas 90-ës janë racë xhonglerësh të lemë për cirk e për panaire. Unë mos paça punë me ta. As edhe me mâ të mirin, as edhe me mâ të famshmin.

Jo, nuk m'âsht dridhë dora. Asnji nuk mund të mendonte se ishte tue bâ nji akt trimosh. Thjesht njeriu ndjente se po ndiqte hyllin e vet dhe besojmat e veta.

Në rini âsht patetike me qenë kundër rrymës. Të jesh konformist në rini don me thanë me pasë lé tri herë i vdekun, me qenë i gatuem prej balte dhe me iu pasë afrue artit jo për qëllimet e tij specifike e si vokacion.

Por ktu ka shum të bâjë edhe origjina dhe back groundi i afërt i individit. Nji pjesë e madhe e çetës artistike e letrare u afruen me letërsinë për të shpëtue prej jetës në fshat dhe prej bujqsisë. Me lé në fshat nuk ka asgjâ të keqe. Por ata t'ia sillnin shpinën vendlindjes së tyne mbasi të ishin bâ poetë e shkrimtarë dhe jo për t'u bâ poetë e shkrimtarë. Sjellja me lehtësi e shpinës ndaj vendlindjes ka qenë fatale për shum të tillë. Rasti mâ flagrant dhe i bujshëm âsht ai i Martin Camajt. Por ai e përktheu në poezi "tradhtinë" e tij ndaj origjinës. Të tjerët, në rastin mâ të mirë, e kthyen në propagandë që vendin që lanë ata, ta zenin disa të tjerë simbas nji ligji të mbrapshtë të shtetit të atëhershëm.

Unë nuk shkrueja mbrenda skemës, por edhe as jashtë skemës. Unë thjesht kam shkrue e shkruej. Mbasi e mbaroj shkrimin herë-herë më duket se e marr vesht se çfarë kam shkrue, kundër apo pro rrymës. Në art nuk mund të jetosh tue ecë alla deriva (kur të merr rryma). Tek na të gjithë që kanë shkue me rrymën janë në pupa si sot, si atëherë. Pra për letrat shqipe faqja nuk u ndrrue. Thjesht kemi h? edhe na që, në kohën kur ata "shinin" e banin ligjin, regjimi nuk do na ndrronte për mish dashi. Tashti na kanë pshtjellë me nji tis indiference dhe shpërnjoftje a thue se ende pritet që na të zbarkojmë në pistën e letrave shqipe.

Po riciklohen emna e po ripropozohen modele të kohës së diktaturës. Sistemi piramidal i vlerave nuk ka ndër mend me u çmontue. Disa po bajnë presing të fortë që të mbeten në pjacë. Dhe po mbeten me nji mijë e nji stratagjema në nji kohë kur vepra e tyne ronitet prej trashendencës së Kohës e të ndrrimit të brêzave. E kuptoj sesa e tmerrshme âsht me të vdekë vepra tue qenë autori gjallë. E krahasoj me dhimbjen për humbjen e nji fmije. Por nuk kam respekt për ket lloj dhimbje sepse askush nuk u ka faj sesi ata e jetuen jetën e tyne. Ky agresivitet, ky fodullëk, ky zell me mbetë në kambë tue pasë për patericë nji vepër të shkallmueme prej verdiktit të kohës, flet për disa njerz, të nji lloji të veçantë e të nji gjeografie të veçantë.

A njihnit dhe si e njihnit ju aktivitetin e Lidhjes së Shkrimtarëve, privilegjet që shkrimtarët vilnin prej saj dhe dënimet që inicioheshin aty?

Lidhja e Shkrimtarëve ishte nji dublikatë e institu-

Kadare e Agolli janë korifejt e letërsisë së socializmit e të diktaturës. Ata kanë sundue me shkëlqim qiellin e letrave shqipe dhe kanë lidhë e kanë zgjidhë.

Kanë krijue tendencën dhe kanë ushqye me mija fmijë me dashuni për Partinë e diktaturës dhe për Enverin, diktatorin e Partisë.

cioneve mâ eprore të kohës. Nji dublikatë në miniaturë, kuptohet, por me të njajtat struktura, organizime, instinkte e reflekse. Shkrimtarët zyrtarë që shkruenin për organizmat e shtetit trajtoheshin mirë, gzonin prestigj publik dhe merrnin edhe honorare e mbaheshin me leje krijimtarie. Shteti e paguente shtrêjtë artin zyrtar dhe propagandën që ai kishte marrë përsipër. Shkrimtarët kishin privilegje relative. Ata merrnin nga nji rrogë tue u marrë me letërsi dhe me krijimtari. Thjesht nuk kishin detyrimin me u paraqitë diku në nji vendpunim, shkollë, institucion a ndërmarrje prodhimi. I shpëtonin orareve dhe mbikqyrjes së displinës. Kaq, të tjerat ishin uniforme për të gjithë nënshtetasit e Republikës së Dytë dhe të Tretë. Ndërmarrjet, ndër to edhe Lidhja e Shkrimtarëve e Artistëve, ishin vendi ku fitoje bukën, kaloje jetën, rininë, burrninë dhe, me raste, edhe nji hurb pleqnie. Por që të plakeshe aty duhet të ishe me fat ose me lidhje vertikale. Përndryshe rruga ishte plot me të paprituna, guma, stërkambca, tradhti, zili, thashetheme e deri spiunime. Dhe kto të gjitha i ndodhnin atyne që ditë e natë mendonin si e si me ia shpërblye sa mâ mirë shtetit që i kishte bâ poetë dhe shkrimtarë. Edhe në sektorin e artit shteti flijonte kurbanë periodikë sikurse në fushën e egër të politikës ku kurbanët ishin deterrentët e mbajtësit në kambë të nji psikoze lufte të pafund.

A e lexoje letërsinë që botohej aso kohe?

Për nji kohë të gjatë lexoja rregullisht. Kjo për dy arsye. Si njeri i shkrimeve doja me përkitë diku, me qenë diku nëpërmjet të qenit me dikë, i dikujt, i ngjashëm ose vazhdues i dikujt. E kam pasë ndie qysh krejt herët se letërsia jonë ishte nji letërsi atipike, asnji nuk i përngjiste asnjenit, nuk kishim shkollë të mirëfilltë artistike, frymë të përbashkët. Shkrimtarët shqiptarë nuk kishin nji plazëm të përbashkët, me përjashtim të Rilindjes. Por edhe ajo nëmos... Shkrimtarët e RS i lidhte direktiva ideologjike dhe ndërhymja e shtetit në detaje të krijimtarisë. Leximet e mia ishin mâ i bukri zhgënjim. Letërsia funksionale që shkruhej aso kohe ndër ne ishte uniforme, servile, e nënshtrueme, pa ide të reja dhe frigaçe. Rezultati i saj mbi çdo vetdijë të lirë a që priret kah liria e mvetësia: neveri.

E dyta âsht se unë kam qenë msues letërsie dhe detyrimisht duhej të përditsoja nxansit me produktin mâ të ri të kohës. Leximi i asaj letërsie ishte nji torturë në vete. Unë them se edhe nxansit nuk kishin nji interes për tê. Ajo letërsi nuk ngjallte asnji kureshtje. Temat e ndotuna me ideologji dhe "aktualitet" ishin të amshta dhe diheshin pa u lexue. Letërsia nuk e msonte njeriun si me jetue, por si me sakrifikue e si me jetue mâ pak e mâ keq. Personazhet ishin kthye në shejtorë e shkrimtarët në klerike, edhe pse ndër ne kndonte solo e në mi settima ateizmi mâ xhahil. Çfarë misioni kishte sipas juash letërsia e Realizmit Socialist? Çfarë ndikimi pati tek lexuesit e kohës?

Kjo letërsi nuk kishte asnji mision artistik. Shumshum mund të themi se kishte nji mision dublikimi të propagandës. Vetdija djallzore e regjimit e kishte të kjartë se deri në ç'masë privohej kjo shoqni prej të mirave që sjell zhvillimi. Dhe, ngaqë shteti nuk kishte mundsi dhe nuk donte që kjo shoqni të kalonte nji lloj limiti zhvillimi, letërsia e artet hymnizonin punën, klasën puntore, fshatarsinë dhe çdolloj besnikie që jepej e merrej pa shpërblim.

Lexuesi i inicuem e përbuzte ket lloj letërsie. Kurse të tjerët që e merrnin dhe formoheshin prej saj direkt nëpërmjet shkollës, unë them se kanë qenë nën ndikimin e saj. Ky ndikim ose i ngurtsonte njerzit dhe i kthente në robotë, në njerz të konfeksionuem e me personalitet të përsëritun, ose i fanatizonte ata dhe i kthente në gardianë besnikë të regjimit të cilët, përmes gradimeve të herëmbasherëshme, e kishin kuptue se mâ shum i shifej hajri dorëheqjes nga liria sesa lirisë vetë.

Cila ishte vepra më e urryer për ju në atë kohë? Po sot?

Unë nuk urrej zakonisht. Urrejtja âsht ndjenjë e njerzve të dështuem ose pa edukim. Urrej diktaturën dhe diktatorin, por edhe ata me kusht. Po të më kthejnë edhe njiherë moshën e rinisë, i fali dhe s'kam punë me ta. Përndryshe nuk kam asnji oreks me ndigjue pinjojtë e diktaturës që kanë luksin me qëmtue e me sajue lista të imta të të mirave që kishte diktatura. Diktatura âsht e keqja mâ e madhe që mundet me i ndodhë nji shoqnie. Edhe kur dikush ka qenë produkt i diktaturës, i privilegjuemi i saj dhe marrsi i favoreve prej saj, në nji moment e ban bilancin se diktaturat, kur mbarojnë me të shpallunit si anmiq, nuk qetsohen dhe nuk kthehen në engjëlltura. Ata i vazhdojnë gostitë e tyne kanibale me mishin e të vetëve dhe se askush nuk e ka imunitetin mos me ra nji ditë në kusi dhe me u servirë në nji pjatë.

Mjerisht shum njerz te na nuk janë zgjue ende dhe mbajnë mend të mirat e diktaturës. Sidomos të mirën e nji lloj hegjemonizmi dinak që kujton se ka lé me qenë i parë dhe me sundue pa dallim. Kjo mendsi e egër shpesh e ka nda shoqninë tonë në dysh dhe ka pasë edhe përvijime gjeografike. Çfarë përfaqëson për letërsinë shqipe ajo që e quajnë letërsia e shërbestarëve?

Mâ parë duhet të shpallen zyrtarisht emnat dhe veprat e atyne që me të drejtë ju po i quekeni shërbestarë. Unë i di se kush janë dhe janë pikrisht ata që nuk interesohen fare për mue. Ky âsht edhe shkaku për të cilin i njof, bile edhe me emna. Problemi âsht se janë shum dhe ata lobojnë, mblidhen bashkë rreth mkatit të përbashkët dhe saldohen fort. Ashtu i pafsha të salduem rreth mkatit artistik e estetik. Se ashtu janë edhe më dallueshëm për atë çka i kanë bâ vetes dhe shoqnisë shqiptare në nji kohë shum delikate të formimit të saj.

Ajo nuk âsht letërsi mâ. Ajo âsht rrzue si gardh i kalbun dhe e ka humbë betejën e rileximit. Nuk e lexon mâ askush. Shoqnia shqiptare shef nga Europa si nji model edhe i letërsisë edhe i arteve në përleshje me sfidat e përparimit. Ata nuk lexohen dhe nuk harren.

Janë arkivue historikisht si vlera të nji eksperimenti me shum të padituna e me shum të panjoftuna. Kjo letërsi përfaqson nji iluzion historik dhe nji ravgim shpirtnor me shum rrënim e shum dam.

Cili është shkrimtari që e udhëheq këtë grup, sipas mendimit tuaj?

Kuptohet që kur flasim për iluzione dhe për dame të randa të psikes shoqnore të shqiptarëve në diktaturë, nuk e kam aspak fjalën për Sotir Andonin dhe "Kandilin" e tij "të shuar". Kadare e Agolli janë korifejt e letërsisë së socializmit e të diktaturës. Ata kanë sundue me shkëlqim qiellin e letrave shqipe dhe kanë lidhë e kanë zgjidhë. Kanë krijue tendencën dhe kanë ushqye me

SHKRIMTARET E diel, 4 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

15

www.shqiptarja.com

Xoxa

Gjata

Xhuvani

Jakovi ka lanë nji vepër të mirë. Historike, por të mirë me lang e temperaturë njerzore. Edhe pse me strukturë të randueme prej realisti a la Balzac

Fatmiri ka qenë prozator i mirë, por ka endë pëlhurë të politizueme e funksionale.

Ka falsifikue ose nuk i ka njoftë të vërtetat.

Dhimitri u shque te "Tuneli" për nji thellim realist. Por jo se doli nga klishetë e RS. Shum-shum mund të thuhet për tê se adoptoi ndonji tezë "revizioniste"

shoqnore të shqiptarëve në diktaturë

Primo Shllaku mija fmijë me dashuni për Partinë e diktaturës dhe për Enverin, diktatorin e Partisë. Nëse ka sot njerz që vërtet e shikojnë me nostalgji at regjim dhe atë sistem, padyshim se nji vend të pamohueshëm formimin e tyne prej fanatikësh kanë edhe kta autorë që, me panegjiriket e tyne, i hoqën breroren Zotit të qiellit dhe ia vendosën mbi kokë nji vagabondi të vjetëve 30-40.

Ideologjia e kohës e rafinueme me teknikat letrare e "frymzimin " e vetvetishëm të ktyne autorëve kanë zanë vendin e edukimit delikat qytetar e njerzor në vetdijet e qinda mija shqiptarëve që rriteshin e që me detyrim ua msonin përmendsh vargjet si të ishin ato sure të Kuranit ose parabola të Ungjillit. Çfarë vlerë kanë sot poemat kushtuar Partisë, Enver Hoxhës, jetës së lumtur në komunizëm…një utopie të pazakontë?

Mjerim i madh ka plasë ndër ne kur ende dikush si puna e juej që dini se çfarë flisni e që formuloni nji pyetje të tillë. Asht njilloj si me më pyetë se çfarë mendoj për holokaustin nazist mbi hebrejt. Kjo tregon se shkenca shqiptare po ngurron dinakisht me bâ studime mbi historinë tonë mâ të re. Pa u përcaktue epoka, rrugët, tendencat, domosdoshmënitë dhe rastsitë e saj, qëllimet e vërteta të sundimit dhe mbajtja e nji populli peng për 45 vjet, as te hapi, as te hupi, as te bregu, as te deti vetëm e vetëm që diktatori të vdiste në dyshek, asgjâ nuk mund të fillojë seriozisht në ket drejtim. Sot gjysma e shoqnisë shqiptare mendon se komunizmi erdhi ndër ne si rezultat i nji lufte të mirfilltë civile, kurse gjysma tjetër mendojne tradicionalisht se lufta e shqiptarëve në vjetët 1942-44 ishte nacionalçlirimtare dhe e udhëhequn nga komunistët. Në ket terren kaq të polarizuem, si mund të kemi nji pozicionim të historiografëve të letërsisë ?

Kjo letërsi, në atë braktisje e mjerim ku ka ra, në fakt e ka nji vlerë të madhe. Ajo na tregon sesi nuk duhet me shkrue si dhe na vërteton se askush nuk ka

aq pare sa me e blé të kaluemen e vet.

Po disidentët? A kishte vërtet të tillë? Kur i keni lexuar ju veprat e tyre?

Lavdi Zotit që na e kemi nji disidencë. Përndryshe do të ishte si me thanë se kush nuk e ushtron institucionin e lirisë, ka rrezik të mos jetë i denjë për liri.

Liria âsht aty për t'u përdorë. Dhe njerzit mandej vlersohen e gjykohen simbas mnyrës sesi e kanë përdorë lirinë e tyne. Pra problemi, parasëgjithash, âsht rreptsisht moral. Nuk kam thanë kurr se shkrimtarët shërbestarë nuk ishin me talent, me aftsi ose të pajisun me dell artistik. Zhgrryemja e talentit mbas nji çeshtje të cilën ti mâ vonë e deklaron se nuk e ke besue, përban kontradiktën dhe fatkeqsinë e autorit si dhe shkakun e bjerrjes së veprës.

Kemi disidentë dhe disidenca jonë âsht sui generis dhe nuk mund të zbulohet me kritere të përdoruna në vendet e Lindjes komuniste. Ata kanë shkrue mbrenda hapsinave të lirisë tyne dhe kanë vendosë vetë se kur do ta nxirrnin veprën e tyne për botim. Fakti që nuk kanë botue âsht nji fatkeqsi për autorët disidentë, për sa kohë që ata duhet të përballonin tundimin e dëshirës për botim, por për veprat asnji dam, asnji rrezik. Ato bajnë pjesë në realitetin letrar e kompeticionin e heshtun të letërsive në kohë të kolerës. Randsi ka që kjo lloj letërsie ka ardhë deri tek na e paprekun, kritike, e mbushun me mesazhe, e pajisun me vlera estetike e, sidomos, me aktin sublim të dëshmitarisë si akt qytetar. Pra disidentët tanë që unë kam fillue t'i analizoj në punimin tim mâ të fundit prej rreth 250 faqesh me titull "Nji letërsi tjetër", e kanë là gjobën historike me faktin se nuk patën rini botuese, por ata i sollën shkrimet e tyne në kohën e sotme të paprekuna, të kjarta, pa alegori dhe detyrim leximi alegorik, dëshmi guximi krijues e guximi qytetar që para nevojës së dëshmisë nuk e llogaritën veten dhe familjet e tyne. Të tillë janë Zef Zorba,Vehbi Ademi, Lec Shllaku, Sandër Gera,

Nëse ka sot njerz që vërtet e shikojnë me nostalgji at regjim dhe atë sistem, padyshim se nji vend të pamohueshëm formimin e tyne prej fanatikësh kanë edhe kta autorë që, me panegjiriket e tyne, i hoqën breroren Zotit të qiellit dhe ia vendosën mbi kokë nji vagabondi të vjetëve 30-40.

Anton Çefa e nji mori të tjerë mâ shum e mâ pak të njoftun, të cilët presin me u lirue karrike e vende që të ulen edhe ata në sofrën e shkrimtarisë shqipare të shekullit XX. Pse mendon se po forcohet gjithnji e më shumë për për-pjekja e disa shkrimtarëve për të marrë mbi vete vlera që ngjajnë të pabesueshme për kohën dhe rrethanat e jetës së tyre?

Po ky fenomen ka marrë përmasa gjigande. I pari e ka fillue Kadareja. Kurse Agolli âsht ma konsekuent.

Ai nuk u bie mohit ideve të tij, të atëhershme e të sotme. Kjo i ban njifarë nderi sepse fenomenti i travestive ka shpërthye keqas ndër ne.

Duhet të jetë dhimbje e madhe kur e shef veprën tande që i bien fletët si flokët nji të smundi me kemioterapi. Torturë e madhe të jesh i detyruem me mbetë pafundsisht në morg me veprat e tua të vdekuna. Rinia ka kalue, mundsitë për nji rilancim të vetes janë të paka. Kur ke besue nji jetë në rolin tand prej puthadore dhe në mirëqenien që të ka sigurue, tashti âsht e pamundun me u ba kalorës. Kush ka jetue nji jetë si tokës, nuk mund të kthehet në fluturak, aq mâ tepër që dikujtdikujt i i âsht kthye edhe moti teposhte.

Mendimi im personal âsht se askush nuk ka pasë kërçik me sfidue as direkt, as indirekt regjimin. Atij regjimi mendjezi që e mbante brêzin lshue, nuk e kishte luksin me i kundërshtue kush haptaz, as alegorikisht.

Në atë kohë s'kanë pasë lé ata driblues. Sot trimnia mbas luftës, âsht prrallë e neveritshme. Ose, prap po e them, ne na duhet me i bâ skonto diktaturës në egërsi e mizori, që të kalojë prralla e Kadaresë gjoja rreth dobsisë së diktatorit për artin e artistët e vërtetë .

A mund të rishkruhet, të ndryshohet, historia e një shkrimtari? Çfarë rreziku e shoqëron këtë tentativë?

Jeta e njeriut e pson metamorfozën. Unë besoj në rizgjimin e njeriut, bile edhe kapërximin e tij. Rasti i Shën Palit e shën Augustinit janë mjaft elokuentë.

Sauli ose shën Pali hyn në histori si përsekutor maniak i të krishtenëve. Nji ditë pson nji shok të mbrendshëm dhe konvertohet. Bâhet mâ i madhi apostull dhe vdes në kryq si martir i idesë së tij. Shën Augustini ishte nji i zdërhallun, por në sajë të së amës, konvertohet dhe bâhet njeni prej doktorëve mâ të ndriçëm të krishtnimit.

Historia nuk mund të ndryshohet, për shkak se rrjedhja e kohës ka kahe të detyrueshme dhe jo të prapsueshme. Por jeta e ofron shansin e konvertimit. Konvertohen vetëm ata që psojnë nji tronditje të mbrendshme, nji shok, nji zbulim që ua përmbys ngrehinën e mendimit. Ktyne shkrimtarë, me sa di unë, nuk u ka ndodhë nji gjâ e tillë, sepse ata, deri në fund, përpiqeshin me u kaurdisë me parimet e RS. Bile kishin ndër mend me e përmirsue sistemin, me e bonifikue që diktatura të zgjaste edhe mâ, diktaturë, por nji çikë mâ e butë.

Asnji nuk rezultoi se mshefte mbrenda vetes nji lloj artisti tjetër, nji lloj ndriçimi tjetër. Na do t'ua uronim dyzimin si fazë mâ e pafajshme drejt lirisë dhe përgjegjsive intelektuale. "Autori nuk mund të jetojë pa lexuesin e vet", thonin disa. Qe, disidentët jetuen pra. Ata kanë h? nëpër derën e iluzionit dhe kanë mbetë deri në fund me iluzionin. E gjithë bota e tyne ishte ajo që shkruejtën. Kush u kërkon mâ shum, ata i përgjigjen me inat :"Nuk kemi qenë trima, nuk kemi pasë veti prej dëshmori."

Mund të japësh një vlerësim nëse përmendim emra konkretë shkritmarësh... P .sh si e vlerëson veprën e P.sh Ismail Kadaresë, para '90-ës?

Kadare vjen nga nji qytet pa tradita letrare. Ai u formue në shkolla ruse të cilat janë shkolla me traditë...

vijon nga faqen 16

16

www.shqiptarja.com

SHKRIMTARET E diel, 4 dhjetor, 2011

I NTER VIST A L ETËRSIA NTERVIST VISTA vijon nga faqja 15

Ja kush janë disidentët

...e me autorë të staturës botnore e universale. Kjo ka qenë shum vendimtare për ket autor.

Për poezinë kam mendime të vorfna e deri mohuese, sidomos poemat e tij panegjirike. Ka dell, pa tjetër, por për shkak të përmbajtjes gjithçka ka shkue dam. Nuk e di nëse në atë gjendje forme me përmbajtje kaq haptaz funksionale, dikush mund t'i ketë edhe për model. Kto poema ditirambike për epoka e regjime janë rezultat i nji frymzimi shtetnor, të cilit ai, në fakt ai ia ka pà dobinë e hajrin. Unë nuk e di nëse nji poemë mund të lexohet vetëm për formën dhe stilin e saj pa pasë nji përmbajtje, kur ajo, bile, nuk âsht shkrue as simbas parimeve të artit- për- art.

Veprat e tjera me sfond e pigmentim politik janë ditirambe të diktatorit dhe të diktaturës. Te "Dimni..." të deklasuemit jetojnë bodrumesh dhe lexojnë filxhanat e kafes, kurse te "Gjenerali..." plaka Nicë që, përfaqsonte popullin dhe i njifej statusi i personazhit pozitiv, me aktin e saj të hakmarrjes mbas vdekjes kalon në rituale të kjarta kanibaliste, si vetë regjimi që të pushkatuemit dhe të vdekunit ndër burgje nuk ua dorzonte familjeve.

Kadare ka kndue me zell e me forcë, bile unë kisha me thanë, edhe me bindje entuziazmin e tij për socializmin e bashkëqytetarit dhe mecenatit të tij. Kashkarikat që ka pasë në Lidhje ose me ndonji spiun që asokohe ishin me bollëk, janë mizankena për me simulue konvertimin.

Ashtu sikurse thotë edhe prof. Pipa, Kadareja âsht shkrimtari mâ i randsishëm i realizmit socialist. Dhe ksaj nuk i thonë pak. Nuk e di pse e refuzon ket titull ai?

Po veprën letrare të Dritëro Agollit?

Agolli ka specifikën e njeriut që i ka besue deri në fund regjimit dhe me shkrimet e tij âsht mundue ta riparojë sistemin simbas autorizimeve dhe udhëzimeve të Partisë. Para disa kohësh Artan Lame që nënshkruhet si studiues deklaron me entuziazëm se e ka lexue së fundi "Shkëlqimin e rënien e shokut Zylo" dhe ka mbetë i përshtypun sesi dikush, qoftë ky edhe D.Agolli, ka mujtë me shkrue nji vepër kaq kritike. Unë nuk mbaj mend ndonji "tërmet" mbas botimit të ktij libri e, aq mâ pak, ndonji pasojë të autorit. Libri merret me byrokratët dhe në atë kohë partia e kishte vû bat-bat me byrokracinë.

Si rezultat i stërkonsumimit politik të regjimit dhe të shterrjes së çdo varianti politikëbamje mbrenda ngushticës së doktrinës, shteti i kohës duhet ta mbante gjallë kujtimin e tij të forcës. Pra duhej "nakatosë" shoqnia, duhej mbajtë në tension, nën psikozë anmiqsh të mbrendshëm, të tmerrshëm që bâhen edhe mâ të tmerrshëm po të harrohen. Dhe lviznin njerzit nga qyteti në fshat Piramida dhe fshatarët vinin në qytet me ofiqe por pa merita. Libri i ban jehonë ksaj politike dhe Po riciklohen sot mund të lexohet në burg ose spital. Autori i përgjigjej politikave të ditës dhe poliemna e po tikat e ditës i rrahnin shpatullat me kompliripropozohen mentin se je i pazevendsueshëm.

Kurse poezia e tij âsht nji poezi anakromodele të konike kur rikthen me tone rilindase shpirtin etnocentrist edhe pse Shqipnia kishte feshës së diktattue 60-vjetorin e shtetformimit dhe të pavarsisë. Hymnizimi i atdheut socialist që mâ urës. Sistemi kollaj se askush bâhej vrasës për të gjatë piramidal i krejt vijës së kufinit shtetnor, ka vulën e shërbestarit dhe të njeriut që beson ato çka vlerave nuk ka shef. Ideja për ta idilizue fshatin dhe jetën atje vepron si teh me dy presa. Orientimi ndër mend me shtetnor drejt fshatit mbulonte falimenu çmontue. timin e ekonomisë dhe tregonte kahje regresive me modelet e zhvillimet. Agolli u Disa po bajnë kndoi ktyne lvizjeve me pasion dhe sinqeritet. Unë nuk do të dëshiroja me qenë në presing të fortë vend të tij.

Të Dhimitër Shuteriqit? që të mbeten Dh.Shuteriqi shum shpejt e mori vesht në pjacë. se nuk mund të ishte shkrimtar. Në ato fillime shkroi ca tregime me partizanë e Luftë dhe siguroi nji faktorizim. Me romanin "Çlirimtarët" ai u përpoq t'i paraqiste dëshmorët edhe si çlirimtarë. Siç rezultoi ky ekuacion nuk mund të funksiononte. Mbaslufta solli ndër ne nji regjim diktatorial shum mâ të egër se të mbretit. Dëshmorët banë sakrificën sublime, por u përdorën për të instalue nji regjim gjakatar dhe vllavrasës. Shuteriqi nuk u ndal kurr mâ ta rimendonte ketë temë. La letërsinë dhe u mor me studime.

Zef Zorba,V ehbi Ademi, Lec Zorba,Vehbi Shllaku, Sandër Gera, Anton Çefa

Thonë se ka bâ punë me vlerë.

Llazar Siliqit?

Llazari ka qenë optimist. Njeri korrekt e me karakter, por mbeti deri në fund optimist, i pazgjuem prej iluzionesh,edhe atëherë kur e spostuen, edhe atëherë kur e detyruen me shkrue në standard e me braktisë gegnishten e tij të bukur. Llazari ka qenë nji figurë e pastër mbrenda RS. Por nuk u zgjue kurr, ose u zgjue vonë.

Jakov Xoxës?

Jakovi ka lanë nji vepër të mirë. Historike, por të mirë me lang e temperaturë njerzore. Edhe pse me strukturë të randueme prej realisti a la Balzac, edhe pse nuk denjoi me u mshefë sado pak mbas ndonji personazhi,"Lumi i Vdekun" mbetet nji vepër me përjetime prekse e me skena realiste. Edhe pse nën trysni, Xoxe guxoi me prekë erotizmin, bile mjaft të avancuem. I vetmi roman i RS ku dy të rij dashunohen dhe nji palë mbathje grash me gjak lahen në gjolet e Myzeqesë. Primat i hatashëm.

Sepse në tanë atë letërsi të RS personazhet ishin qenie unisex, sterilë dhe shyrt e të salduem, puritanë që shumzoheshin me kubikë dhe që i kishin pritë, kur kishin lé, ose mbi lakna, ose te ndonji drandofill.

Fatmir Gjatës?

Fatmiri ka qenë prozator i mirë, por ka endë pëlhurë të politizueme e funksionale. Ka falsifikue ose nuk i ka njoftë të vërtetat. Trembja e tij prej çakamkut në Zurich tregon se nuk mjafton me qenë shkrimtar i zoti, por duhet me qenë edhe qytetar. Regjimi kishte problem me qytetarët ktu mbrendë, e i duheshin kur i çonte jashtë.

Po qytetar nuk bâhesh a la minut.

Dhimitër Xhuvanit?

Dhimitri u shque te "Tuneli" për nji thellim realist.

Por jo se doli nga klishetë e RS. Shum-shum mund të thuhet për tê se adoptoi ndonji tezë "revizioniste", ku personazhi zhvillohet simbas logjikash të mbrendshme dhe jo i telekomanduem. I trembun sa mâ s'bâhet, Xhuvani bani autokritikën me "Përsëri në këmbë", nji prozë e tipit bolshevik me personazhe që shkojnë pa veten e

SUPLEMENT JAVOR I

tyne, që e falin veten e tyne. Mirë që Xhuvani nuk u çue me thanë se unë kam dashtë me thanë se shoqnia shqiptare ishte uloke si Din Hyka. Dhimitri ishte i ndershëm intelektualisht, të paktën.

Tani të flasim pak për shkrimtarët e dënuar…si dhe sa i njihni historitë e tyre?

Kta shkrimtarë po na i tregojnë vetë historitë e tyne.

Kemi raste shum të dhimbshme, por ndër ta ka edhe trafikantë identitetesh biografike, letrare dhe intelektuale. Unë mendoj se fjala "i dënuar" âsht fjalë që duhet ridimensionue. Të dënuem simbas meje janë të gjithë ata që për shkak represioni dhe censure nuk e shpërfaqën produktin e tyne letrar dhe mbeten gjatë pa u prezantue në publik. Ata që ju keni ndër mend janë të burgosun dhe mund të quhen edhe kshtu "shkrimtarë të burgosun". Shkrimtarët e dënuem janë të gjithë ata që, në lidhje me veprimtarinë e krijimtarinë artistike letrare, nuk gjetën hapsinë të shfaqen si të tillë. Po t'i hyjmë klasifikimeve simbas hollsive atëherë do të humbisnim në nji labirint fjalësh e lojnash fjale. Pra kemi shkrimtarë që e refuzuen letërsinë zyrtare edhe si estetikë edhe si pjesëmarrje. Ata u angazhuen në hartimin e nji letërsie tjetër si për kah parimet, si për kah orientimet estetike dhe teknike. Me ket akt ata banë dëshminë e refuzimit dhe të mospjesëmarrjes në falsifikimin e destinacionit të artit. Ndërkaq dalja e tyne në dritë mbas 90-ës na sjell edhe lajmin e gzueshëm se ajo letërsi ka qenë edhe cilsisht e zgjedhun.

Pra nëse RS ra dhe la nji vakuum të thellë, kjo letërsi, aniçka se minore në vllim, nuk e la letërsinë shqipe pa degën e saj të lirisë simbas shpirtit të saj tradicional A besoni edhe ju se ata bënë kompromise me regjimin me shpresë se do t'i shpëtonin burgjeve, internimeve, më keq akoma ekzekutimeve..?

Einstein-i thotë se "kur vjen koha me mbrojtë jetën, na duhet të tërhiqemi". Në tortura dhe në rrethana ekstreme njeriu mund të mos rezultojë ai që mund të dëshirohej. Nji kundërshtar i regjimit më deklaronte me sinqeritet se ndihej me shum fat që jeta nuk e kishte vû në provë, dmth që nuk kishte ra në dorën e xhelatëve të regjimit. Unë mendoj se në trotura dhe sprovime njeriu ka nji rrethanë të madhe lehtësuese. Dhimbja njerzore âsht e respektueshme deri në justifikim të ligshtisë. Ndryshe âsht kompromisi për karrierë e ndryshe kompromisi sepse të dhemb mishi e kockat.

Si duhen shënuar akte të tilla kur të shkruhet historia e letërsisë së kësaj periudhe?

Para se gjithash na duhet të kryejmë punë me realizmin socialist. Të stabilizohen kriteret lidhë me rolin, efektet dhe funksionet e tij në jetën shpirtnore të vendit.

Disa thonë se ka mbetë kjo punë kur të largohen natyralisht protagonistët e asaj stine. Unë mendoj se delikatesa nuk âsht e keqe, por na sot kemi nji produkt letrar të ri që krijohet për ditë dhe që, për fat të keq, ky produkt po lindet dhe gjallon nën hijen e nji letërsie të vdekun ose gati sa pa vdekë. Kujdesi për të ardhmen e ban urgjent katarsisin në ketë fushë, ku të gjithë do të thirren si të barabartë ndaj përkatsisë dhe si të ndryshëm për kah kontributet. Vazhdojnë me qenë ende lugë e parë autorë që janë ku e ku mâ poshtë se nivelet e veta gjatë diktaturës. Merren si modele dhe bile edhe si simbole. Kjo kulturë e riciklimit i vonon proceset e rikuperimit dhe tranzicioni po kushtëzohet prej jetësh që askush nuk do të dëshironte që të shuheshin, për me lejue proceset normale të kalimit të stafetës.

Në ç'pozicion është hierarkia e vlerave letrare sot? Si duhet të ishte?

Sot ende në krye të klasifikimit janë Kadare e Agolli.

Mendoj se asnjeni as tjetri nuk mund të sundojnë letrat shqipe në epokën tonë. Monopoli që po e mbajnë me dhambë si dhe indiferenca mbytëse ndaj mâ të rijve, të cilët kanë ardhë në ketë fushë për t'i sht? para caqet e arritjeve letrare, nuk janë shêja shndeti të mirë për kulturën shqiptare. Sot kemi autorë që po ngrihen me dinjitet dhe kualitet. Mbajtja në kambë e idhujve të RS âsht anakronizëm, shterpsi dhe vorfni. U gzova kur mora vesht se Kadare do të pushojë se marri me letërsi. Mitet kanë aromë diktature dhe poshtnojnë kombet që i mbllaçkisin. Kultura shqiptare ka nevojë për nji flakje të lkurës së vjetër, për nji dalje nga vetja e konsumueme.

Kultura shqiptare duhet t'u përkasë atyne që nuk kanë ende emën, por do ta kenë emnin, që nuk njifen gjithaq fort , por që do të njifen me siguri. Letrat shqipe kanë nevojë për pyllin letrar, jo për piramidat e sfinksat e nji stine që shkoi.

Primo SHLLAKU Vuno,27.11.2011 Bottom of Form

LETERSI E diel, 4 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

17

www.shqiptarja.com

Pano Taçi, vargjet e burgut në trotuare....

Admirina Peçi

V

argjet e mi me bluxhins ulen trotuareve/të ç'gënjyera, një cigare tymosin bashkarisht... Kështu shkruante Pano Taçi në një poezi të vitit 1992. Odiseja e tij e burgimeve ishte mbyllur. Ai tashmë mund të shkruante lirisht. Madje edhe të botonte poezitë përvëluese që diktat-

ura ia quante agjitacion e propagandë. Dy vite, pasi kishte shkruar kët poezi, ai bëri gati dhe botoi vëllimin "Blerim i thinjur". Ishte 63 vjeç. Kishte kryer 24 vjet burg e internime. Vargjet e kësaj kohe ia shtypi censura, e cila për sa kohë ishte në këmbë nuk e lejoi të botojë. Ato vargje të mbledhura vit pas viti i përmblodhi në këtë vëllim të parë poetik, i cili sot, pas 17 vitesh, shfaqet befas e më tërheq vëmendjen në një cep trotuari karshi Bulevardit "Zogu i Parë". Është një kopje e keqpërdorur, me kopertinë të zhbo-

Nga Pano T açi Taçi

jatisur, një libër që nis me një dokument lëshuar nga Arkivi i Ministrisë së Brendshme ku tregojnë se ç'përmbante akt-akuza që i ishte bërë poetit në vitin 1965.

Ndër të tjera në këtë dokument shkruhet "mbi sa më sipër provohet me shkrimet me përmbajtje armiqësore që ndodhen në dosje të shkruara nga Pano Taçi si në vjershën "Shoku Zot" dhe "Një varr që mban dy varre". Këto dy poezi dhe disa poezi të tjera të kësaj periudhe shkëputur nga ky vëllim, po i sjellim në këtë numër të "Rilindasit".

Në foto: Poeti Pano Taçi (majtas) Faksimile e dokumentit të Ministrisë së Brendshme ku tregohet akakuza ndaj poetit më 1965

SHOKU "ZOT" Ngehuni ju o të mashtuar ashtu si dje, ashtu sis ot!

Ju trima skllevër poshtëruar nga tirania e shokut " Zot".

DASHURI "BORGJEZE" C'bera e ç'më bën një herë?

Të mbetem i pashkolluar, Capin hedh si më të prerë më inat të tepruar.

Me plagët tona lart e ngritëm n; Olimp të kuq për shënjtëri.

Lugën e artë më kot e pritëm, dhe lugë e drunjtë humbi tani .

Sa e desha syn e kaltër!

Shoqëzen e basnkës sime.

Unë lis, ajo pa tjatër më behej hardhi intime

Ngrehuni ju o gjokse plagë, ëngjëlli i kuq na doli djall.

Shpuzëhirët të marrin flakë, pa nder ç'na mban vëllezër gjallë?

Po ngrehuni ju o të lyer, ju të zhgënjyer për liri .

Trokasim neve nëpër dyer e dërën s'na e hap njeri.

te e imja nuk gjen vlera.

Këtë rradhë, në vjen nënaËshtë plakë , mos o Zot...

Të gjitha ç'mban trasta brenda do t'i ha, ta birosh kot.

Trokitjen ,drojtur sikur era ky shoku " Zot" s'na dëgjon.

Vllëzër - shkelm të hapet dera!

Shkëlm durimit që plogështon.

Kur s'shef se sot edhe më shpesh mbi kolltuqet e mëkatarëve bythët e majme zunë prap lesh : të shokut " Zot" e komisarëve.

Ngrehuni ju o të mallkuar o popull që më ha dhe bar./ Ju trima e nuk poshtëruar: hoqëm një zgjedhë, vum; një kular.

Tiranë ,1961 Kjo poezi si dhe të tjerat të kësaj fryme, dëshmi e dënimit në vitin 1965, shkëputur nga vëllimi i dosjes së hetuesisë.

ARR QË NJE V VARR ARRE VARRE MBAN DY V Kush klith si hije nëpër terr sa pylli dushk të gjith rrënqethet? kjo klothëm kujë në mes e prerë re kobzezë tokës i qepet. Ç"është ky zë si më të qarë?

-binomi varr, binomi var.

Të vraç nënën me barrë, ç'dorë nuk do gjykohej rreptë në gjyq?

Po ç'faj na kish ky ze hënor në bark të nënës s'di në vdiq.

Klith rrëshqet mbi gjeth e bar.

Binomi varr, binomi varr.

Diku më tej me du gisht dhe një tjetër varr, një tjetër shpirt më plumb në ballë prehet atje.

Flladi mbi gjethe pëshpërit: "Ati nën dushk, nëna nën qarr..."

Binomi varr, binomi varr.

Dhe foshnja ndënë dhe të zi me thonj kërthizën pret me mund .

Më klithje përshëndet ai botën gjumashe gjithë kund.

Dhe si urithi ndënë bar rrëmih të dalë binomi varr.

Kush klith me gjëmë natës terr sa tok'e gjak rrenqethet krejt? ...

Të biesh, të thyesh turinjtë, se luftë s'bëhët me minjtë.

Omar - Pojan, 1948 Ku mi ke shokët im" Zot" Enver, Këtu mi ngren, këtu mi vret. Ç’ është kjo klithëm zvarrë e zvarrë? Ç’ kërkon të zgjojë binomi varr ?!

Savër .1956 L . Gegës pushkatuar me barrë.

DUART QE M'I PUTHTE NENA

MALLI I DUAR DUARVE VE I nder duart jashtë qelisë të pushtoj një copë qielli.

Ti jap ajër mushkërisë. e zëmërës një rreze dielli.

I ndeh duart jasht'qelisë pres të më ulet pëllumbi që më ngrihet prej shtëpisë më kërkon, e s'më zë gjumi.

Po si na ndanë më dysh,moj nënë?!

Dy gisht më e gjatë nga unë lopata Thëllimi- brisk. M'i lodhi balta.

Duart e thara- lyer hënë.

I ndeh duart jashtë qelisë veç një puthje për të ndjerë nga buzët e çilimisë, që më kërkojnë në erë.

I fus në xhep të ngrohen pak.

Polici vjen m'i lidh me tel.

Teli më hyn në mish. Në gjak, pastaj m'i vrain në çengel.

I ndeh duart jasht' qelisë që t'i kreh leshrat e hënës!

Qielli qan dhe gjoksin gris.

Unë mbledh lotët e nënës. iranës, 1949 Tiranës, Burgu i T

Kur të m'i heqin telat, nënë, nga duart ngjyrosur mavi, xhepat duart nuk do m'i nxënë.

S'do di se ku t'i fus, s'do di !

Kampi Beden, Kavajë, 1947

HAJNI I BURGUT Dëgjo, mi i trastës time: Rrallë herë bëj takim.

Nëna, ku e ku ca thërrime mbledh e vjen me trast' mbi shpinë Me ato bukë të thata. me ca gjizë e ca duhan , vjen e ku nuk e zë nata, mendon gjallë se më mban .

Hajn i burgut, faqezi.

Magazina ka të tjera: me c'ta do zëmëra ty,

I URITUR Pres një letër, telegram.

Pres një pako,por më kot.

Lodhur, i uritur jam pa një lajm kam një motmot.

Ndjej se shpresa më mbërdhiu, ndjej se shpirti krejt m'u rrudh.

Mall i shkretë që më përpiu Shpirt e zëmër seç më përpiu shpirt e zëmër seç m'i ngriu.

Sytë m'u lodhën nëpër udhë.

Asnjë cjap drejt meje s'vjen .

Asnjë letër. Asnjë lajm.

Pres , e shpresa më gënjen.

Ah Benden, Benden, Benden...

Uri kam e fuqi s'kam .

Dritë e largët zbardh savan .

Kampi i Bedenit, 1949

Eh, sheboje, moj shëmboje Nxënës, zogj kaltërsish.

Bij' e gjenerali , moj e përkëdhelur dyfish.

Nimfen e olipmit -lart , S'mund ta dojë një flok pa krehur.

Në cantë te buka - thatë Një lule i mbaja fshehur.

U mblodhën pendekuqt, të ngrysur, Si t'ishin hije varreze.

Dhanë vendim për një kokëkrisur.

Nga shkolla më kanë degdisur për një "dashuri borgjeze" Tiranë 1952

GJON Gjon që strukesh ndër blerime dhe pastaj ti nis e qan.

Kënga yte, kënga ime.

Brenga jote sa më gjen.

Ti ngaherë klith ndër netë edhe shpirti s'gjen pushim. pse më qan o zog i shkretë siç më qan ky shpirti im?

Kush të bën natën ta zgjosh gur më gur e dru më dru?

Kaq me dhëmbje të këndosh, kaq me gjëmë o zog " - Ku -ku "...

Sikur ti nuk jam i qetë, varrin vëllait ia kërkoj.

Dëshmitare hën' e zbehtë ta pyes kam frikë, ngurroj .

Këtu heshtin gru e dru. gur e dru ketu i vrasin.

Yjet që ndriçojnë këtu i zën ' e në burg i rrasin.

Ku ti gjejmë vllezrit tanë pa një gjurmë e pa një kryq, prapa shpine na i vranë, pa ju bërë ndonjë gjyq.

Kush ta djeg me kaq zjarr atë gjirin vogëlosh? ...

Klith e qaj ti varr mbi varr, qaj e klith ti qosh më qosh.

Savër Savër,, 1957 Kushtuar viktimave të masakrës të incidentit- kurth të organeve të sigurimit për bombën në ambasadën sovjetike. 19.2.1952

18

www.shqiptarja.com

REVOLUCIONI E diel, 4 dhjetor, 2011

D OKUMENTET

SUPLEMENT JAVOR I

H ISTORIA

Prof. Nasho Jorgaqi

P

jesëmarrja aktive e di asporës shqiptare dhe kon tributi i saj në lëvizjet nacionale, që u zhvilluan në Europë në shekullin XIX, përbën një fenomen historik me rëndësi të veçantë, që e bën popullin shqiptar të krenohet. Kjo u demonstrua, së pari, në Revolucionin grek të vitit 1821 e më pas në luftën për pavarësinë e Rumanisë, por akoma më fuqishëm në epopenë për çlirimin dhe bashkimin e Italisë. Arbëreshët shkruan me gjak një nga kapitujt më të rëndësishëm të historisë së lavdishme të Risorxhimentos italiane. Të mërguar nga Shqipëria, pas epopesë skënderbejane të shek.

XV, ata gjetën strehë në Italinë mike, duke u shpërndarë në vijë të drejtë prej 1000 km nga Abrucio në Sicili. Atdheu i Dantes dhe i Galileut, i Mikelanxhelos dhe i Garibaldit, u bë atdheu i tyre i dytë.

Prania e veprimtaria e arbëreshëve në jetën dhe historinë e Italisë mesjetare janë të njohura,

Dhe këto beteja erdhën me revolucionin e vitit 1848, kur Napoli, Palermoja dhe Kozenca u kthyen në sheshe lufte kundër tiranisë Burbone dhe tronditën Italinë e copëzuar. Revolucioni do të zhvillohej në Sicili dhe Kalabri, treva këto ku gjendeshin ngulimet arbëreshe. veçanërisht në Republikën e Venedikut dhe në Mbretërinë e bashkuar të Napolit. Por roli i tyre në hapësirat italike mori përmasa kombëtare dhe hyri me nder në historinë moderne me ngjarjet madhore të shek. XIX. Do të ishin idetë e shenjta të lirisë, të Çlirimit nga robëria dhe tirania, ato që zgjuan ndërgjegjen qytetare arbëreshe dhe i bënë të ngrihen në këmbë e të hidhen në luftë krah vëllezërve italianë, duke manifestuar virtytet e tyre të njohura, shpirtin liridashës, trimërinë dhe krenarinë, besnikërinë dhe dinjitetin njerëzor.

Aktivizimi i arbëreshëve në Risorxhemneton italiane, nis nga fillimet e saj në fundin e shek. XVIII, zhvillohet me lëvizjen karbonare, merr zjarr me idetë republikane të Maxinit, shpërthen me kryengritjet e viteve 1844 e 1848, për t'u kurorëzuar në luftën çlirimtare Garibaldine të viti 1860, që çoi në

pavarësinë dhe bashkimin e Italisë. Ata u bënë pjesë e ngjarjeve të rëndësishme politike dhe qëndruan në radhët e para të betejave të përgjakshme, hynë nëpër komitetet e fshehta dhe mbushën radhët e çetave, u burgosën e u persekutuan, u pushkatuan dhe u varën me thirrjen "Rroftë liria, rroftë Italia".

Le të kujtojmë se, qysh në prag të Risorxhimentos, ata u përfshinë në luftën kundër tiranisë Burbone, duke kontribuar në shpalljen e Republikës së Napolit në vitin 1799.

Në qeverinë e saj jo rastësisht do të zgjidheshin dhe arbëreshët Paskuale Bafa dhe Xhuzepe Albanezi. Kjo ngjarje, siç pohojnë historianët, hodhi farën e luftës për bashkimin e Italisë dhe, pavarësisht se dështoi, ngjalli shpresën për një atdhe të lirë nga robëria e tirania. Në këtë betejë të parë derdhi gjakun e dha jetën edhe eruditi dhe intelektuali i shquar arbëresh Paskuale Bafa.

Duhet të presim vitet 40 të shekullit XIX që lëvizja e Risorxhimentos të kalojë nga aksionet politike në aksionet luftarake. Në 1844 ndodhi zbarkimi heroik i vëllezërve Bindiera në brigjet e Kalabrisë, ku do të përfshiheshin dhe 18 luftëtarë arbëreshe. Ishte ky një akt frymëzues, që pati jehonë në mbarë Italinë dhe përgatiti popullin për betejat e reja që e prisnin.

Dhe këto beteja erdhën me revolucionin e vitit 1848, kur Napoli, Palermoja dhe Kozenca u kthyen në sheshe lufte kundër tiranisë Burbone dhe tronditën Italinë e copëzuar. Revolucioni do të zhvillohej në Sicili dhe Kalabri, treva këto ku gjendeshin ngulimet arbëreshe. Ai do të niste në Sicili, ku arbëreshët, siç dëshmojnë dokumentet, do të ishin nga të parët që mbështetën dhe luftuan në radhët e tij. Të gjitha katundet arbëreshe u hodhën në kryengritje, duke filluar nga intelektualët e tyre, si filologu Dh. Kamarda dhe poeti G. Dara (I Riu) e deri te fshatarët e thjeshtë të Pianës, Palac Adrianos, Mexojuzës etj. Por vendin e nderit do ta zinte Piana degli Albanesi, një ngulim arbëresh, afër Palermos, me tradita patriotike dhe kulturore. Aty do të ngrihej menjëherë një komitet revolucionar dhe do të dilnin rreth 600 vullnetarë, të cilët shkuan në Palermo dhe u bashkuan me kryengritësit në luftë kundër tiranisë. Figura kryesore arbëreshe në këto ngjarje do të bëhej revolucionari i vjetër arbëresh i lëvizjes karbunare dhe pasues i devotshëm i Maxinit, Xhorxhio Piadeskalci, kapiten i Gardës kombëtare. Por një rol të rëndësishëm do të luante dhe arbëreshi tjetër Francesko Krispi, që më vonë u bë figurë protagoniste në lëvizjen garibaldine. Një vatër e nxehtë e revolucionit të viti 1848 do të bëhej diaspora arbëreshe e Kalabrisë, e cila u rendit në radhët e para të luftës kundër latifondistëve dhe për shpalljen e Republikës. U formua në Kozencë Komiteti i shpëtimit publik, në përbërje të të cilit ishte edhe filozofi e poeti arbëresh Domeniko Mauro.

Ndërkaq, u organizua një repart arbëresh prej 500 vullnetarësh nën komandën e Xhiovani Paçes, për të

Hyrja në Palermo e Giuseppe Garibaldit

Kontributi arbëresh për pavarësinë dhe bashkimin e Italisë Arbëreshët në Risorxhemneton italiane nga fundin e shek.

XVIII, deri në luftën çlirimtare Garibaldine të viti 1860 vijuar me kontingjente të tjera luftëtarësh nga katundet arbëreshe të komanduara nga Domeniko Damisi. Kështu, nën udhëheqjen e Mauros, Paçes dhe Damisit, arbëreshët morën pjesë në beteja deri në shpalljen e Kushtetutës. Më në fund, pas shumë luftimesh e sakrificash, u krijua Parlamenti i mbretërisë Kushtetuese të Napolit, ku u zgjodhën deputetë dhe arbëreshët Guljelmo Toçi, Domeniko Mauro, Domeniko Damisi, Muço Paçe etj. Por kjo pranverë ëndrrash dhe shpresash liridashëse qe e shkurtër. Ajo nuk vonoi dhe u shtyp

kauzën e lirisë nuk u shua. Ajo do të vazhdonte në akte të tjera revolucionare përmes komiteteve të fshehta, përbetimeve, çetave nëpër male, aksioneve luftarake, ku do të bënin pjesë dhe arbëreshët. Në analet e kësaj rezistence mbeti i paharruar atentati i të riut arbëresh Axhisilao Milano, i cili, në dhjetor të vitit 1856, gjatë kalimit në revistë të rojës së nderit të mbretit Ferdinand II në Kampo di Marte, do të godiste me bajonetë mbi të. Por, megjithëse nuk ia arriti qëllimit, pasi mbreti mbrohej nga një parzmore, akti i Milanos

udhëheqësi legjendar i luftërave për liri të popujve të robëruar. Ai erdhi në Itali pas një përvoje të pasur luftarake dhe u vu në shërbim të shtetit të Piemontit për të përgatitur fushatën kundër pushtuesve austriakë. Garibaldi, i kthyer tanimë në një figurë simbol, do të ngjallte shpresat e italianëve për çlirim e bashkim dhe qindra patriotë do të viheshin nën urdhrat e tij.

Heroi legjendar zuri të përgatitej për luftën e madhe që e priste. Sipas strategjisë së tij, kjo do të ishte një luftë globale, që do të përfshinte gjithë Italinë e copëzuar. Për këtë,

10 arbereshë Ndërsa lufta vazhdonte, ekspedita nën drejtimin e Garibaldit, e përbërë prej 1000 vullnetarësh, që hyri në histori me togfjalëshin "Të njëmijtët", u nis nga Xhenova me dy anije në drejtim të Sicilisë. Në të bënin pjesë dhe 10 arbëreshë, ku dallohen emrat e Françesko Krispit me të shoqen, Domeniko Mauro e Domeniko Damisi...

mizorisht me gjak. Reaksioni Burbon dhe feudal u hakmorën egërsisht ndaj kryengritësve me ekzekutime, gjyqe, persekutime, ku padyshim e pësuan dhe luftëtarët arbëreshë. Poeti arbëresh Vincenco Stratiko do t'i ngrinte një himn heroizmit të bashkatdhetarëve të tij në odën epike "Shqiptari".

Megjithëse triumfuan reaksioni dhe revanshizmi, lufta për

bëri jehonë të madhe dhe hyri në histori. Këtë gjest të guximshëm ai e pagoi me jetë, sepse, pas shumë torturash, kur e çuan para trekëmbëshit, atentatori trim do të thërriste "Rroftë liria e popujve!

Rroftë Italia!"

Në vitin 1859 nisi lufta e dytë për çlirimin dhe bashkimin e Italisë. Kësaj here doli në skenën e historisë Xhuzepe Garibaldi,

ai filloi të përgatitet duke ideuar një fushatë ushtarake, që do të niste me zbarkimin e një ekspedite në brigjet e Sicilisë. Në projektimin dhe realizimin e kësaj ndërmarrjeje të madhe historike do të luanin një rol të rëndësishëm revolucionari italian Roselino Pilo dhe ai arbëresh Françesko Krispi. Bile do të qenë këta, që do t'i propozonin udhëheqësit zbarkimin në Sicili, ku

REVOLUCIONI E diel, 4 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

Mbështetja Në shtetin e ri italian, ku arbëreshët do të vlerësoheshin dhe nderoheshin duke u zgjedhur deputetë dhe në poste të larta, deri edhe kryeministër, siç qe rasti i Françesko Krispit, lëvizja jonë kombëtare do të gjente mbështetje në luftën e saj për çlirim, që u kurorëzua me shpalljen e Pavarësisë në 1912

Në foto: Giuseppe Garibaldi (lart) Françesko Krispi pastaj do të punonin për përgatitjen e terrenit të luftës së ardhshme.

Kësisoj, pas përgatitjeve të fshehta e të menduara mirë, më 4 prill 1860 shpërtheu në Palermo kryengritja mbarë popullore e organizuar dhe udhëhequr nga Rozelino Pilo dhe Françesko Krispi. Edhe kësaj here Piana arbëreshe u bë një nga bazat e kryengritjes, duke dërguar në vijën e parë të luftës 400 burra të Katundit arbëresh.

Në Piana bile do të vinte vetë Rozelino Pilo, i shoqëruar nga arbëreshi Antonio Guxeta dhe do t'u njoftonte pianezëve besnikë se së shpejti do të zbarkonte në brigjet e Sicilisë ekspedita e Garibaldit.

Në këto kushte, pa humbur kohë, u krijua Komiteti i fshehtë i Pianës me në krye Françesko Petën dhe një repart luftëtarësh në komandën e Pietro Piedelskalci u nis drejt Palermos dhe u bë pjesë e kryengritjes. Ata luftuan në betejën e Monrealit, ku ranë heroikisht krah njëri-tjetrit duke thirrur "Rroftë Italia" italiani Rozelino Pilo dhe Pietro Piedeskalci. Në kronikën e kohës është regjistruar dhe një fakt tjetër kuptimplotë: vajza arbëreshe nga Piana, Xhovana Peta, do të shkonte në Palermo me flamurin italian fshehur në gji dhe do ta valëviste pas fitores së kryengritjes në qiellin e lirë të

kryeqendrës së Sicilisë.

Por, ndërsa lufta vazhdonte, ekspedita nën drejtimin e Garibaldit, e përbërë prej 1000 vullnetarësh, që hyri në histori me togfjalëshin "Të njëmijtët", u nis nga Xhenova me dy anije në drejtim të Sicilisë.

Në të bënin pjesë dhe 10 arbëreshë, ku dallohen emrat e Françesko Krispit me të shoqen, Domeniko Mauro e Domeniko Damisi. Mbas disa ditësh udhëtimi, me gjithë kundërshtimet dhe pengesat e monarkistëve dhe kundërrevolucionarëve, ekspedita zbarkoi në Marsala dhe nisi rrugën luftarake për çlirimin e Sicilisë, duke kaluar nga një betejë e përgjakshme në tjetrën e duke i shtuar radhët e saj me vullnetarë që vraponin nga të gjitha anët.

Brenda një kohe të shkurtër ata arritën në 4000 vetë.

Piana arbëreshe, e ngritur në këmbë, do të priste krahëhapur më 24 maj vetë Xhuzepe Garibaldi, që arriti me luftëtarët e tij, me udhërrëfyesin arbëresh Nino Petën.

Këtu ai bujti në shtëpitë arbëreshe dhe përgatiti planin për çlirimin përfundimtar të Palermos. Kjo do të ishte beteja më e madhe e Garibaldit, që vazhdoi tri ditë dhe që Frederik Engelsi do ta përshëndeste e do ta cilësonte "ndërmarrjen më të mahnitshme të shekullit tonë."

Fitorja historike e kryengritjes së Palermos do të kurorëzohej me formimin e qeverisë revolucionare të Sicilisë nga Garibaldi, ku u përfshi si ministër i brendshëm dhe Françesko Krispi. Më vonë, në kujtimet e tij, Garibaldi do të shkruante: "E vlerësova Krispin si sicilian të ndershëm dhe me aftësi të mëdha, i cili më ndihmoi jashtë mase..."

Pas çlirimit të Sicilisë Garibaldi i udhëhoqi luftëtarët e tij drejt kontinentit Apenin përkundër pengesave të principatave italiane dhe Europës konservatore dhe armiqësisë të pushtuesve austriakë. Ai ishte i vendosur dhe i vetëdijshëm se detyrën historike që kish marrë përsipër do ta quante të kryer vetëm pasi të çlironte dhe bashkonte gjithë Italinë. Kështu, do të vazhdonte rrugën e luftës, nga një betejë në tjetrën, duke u hedhur nga Mesina në Vila San Xhovani drejt Kalabrisë.

"Bashkimi i Italisë, - do të shkruante ato ditë Françesko Krispi, është aspirata hyjnore e 26 milionë italianëve."

Në Kalabri, Garibaldi dhe trimat e tij u pritën me hare dhe shpresa të mëdha nga populli i shtypur e i nëpërkëmbur nga robëria dhe tirania shekullore. Katundet arbëreshe do të ishin të parat që do të rendin t'i vinin në ndihmë

forcave çlirimtare "Të njëmijtëve".

Ato ngritën menjëherë regjimentin e tyre nën komandën e udhëheqësit të sprovuar Xhuzepe Paçe. Entuziazmi i arbëreshëve ishte i jashtëzakonshëm: kish ardhur shpëtimtari i tyre, Skënderbeu i ri; me këtë emër do ta pagëzonin Xhuzepe Garibaldin, siç do ta quanin dhe Ante dhe Patriark i lirisë.

Poeti Luixhi Skutari do t'i këndonte Garibaldit me vargjet: "Të duam më shumë se sytë / Do të vijmë me ty edhe në ferr të luftojmë, qoftë dhe me djallin." Ka mbetur e regjistruar në analet e asaj kohe pritja madhështore që i bënë gratë arbëreshe të katundit Spixana Albanese, duke kënduar këngë për heroin në gjuhën shqipe. Por akoma më i rëndësishëm është fakti i pjesëmarrjes vullnetare të arbëreshëve në radhët e ushtrisë së Garibaldit. Vetëm në tre ditë u bashkuar me të 1300 luftëtarë. Në kujtimet e tij Garibaldi shënon se në luftën për çlirimin e Napolit morrin pjesë dhe gra arbëreshe, nga të cilat do të dallonte vajza 18 vjeçare Paskualina Toskareli, i ati i të cilës kish rënë dëshmor në revolucionin e vitit 1848.

Gjatë hyrjes triumfale të Garibaldit në Napoli, ai do të kishte në krah dhe komandantët trima arbëreshë Xhovani Paçen, Vinçenco Stratigoi e të tjerë, ku u prit me brohoritje dhe marshe revolucionare nga populli. Festonte Napoli, po festonin dhe arbëreshët duke kënduar e thirrur: "Rroftë Garibaldi.

Rroftë Italia e lirë." Në atë ditë historike Garibaldi do të formonte qeverinë revolucionare, ku, si gjithmonë, do të përfshinte dhe arbëreshët Françesko Krispi, Paskuale Skura dhe Luixhi Gjura, për meritat të tyre në kauzën e madhe të lirisë së Italisë.

Pas çlirimit të Napolit Garibaldi, në krye të luftëtarëve të tij, vijon marshimin mbi Romë, duke sfiduar hapur pengesat dhe kundërshtimet e forcave konservatore e separatiste. Në betejën e madhe të Volturnos, ku qenë të pranishëm, në pozicione kundërshtare, si Garibaldi edhe mbreti Françesko i Napolit, do të luftonin në radhët e para edhe arbëreshët nën komandën e Xhovani Paçes.

Pas betejës, siç del nga kujtimet e tij, Garibaldi do t'i thoshte Paçes: "Këta arbëreshët e tu janë luanë."

E jo vetëm kaq, por në ato ditë të zjarrta, i prekur thellë nga ç'po ndodhte me trimat e tij, do të bënte deklaratën e famshme: "Arbëreshët janë heronj. Ata janë dalluar në të gjitha betejat kundër tiranisë." Një vlerësim të lartë ai do të bënte dhe për Kolegjin arbëresh të Shën Adrianit, që nxori nga gjiri i tij disa nga figurat e dalluara të revolucionit italian, duke dhënë 12.000 dukate për zgjerimin dhe meremetimin e kolegjit si shpërblim "për shërbimet e shquara që arbëreshët trima e zemërmëdhenj i kanë dhënë çështjes sonë kombëtare." Po kaq kuptimplotë ishte dhe pensioni që i lidhi familjes së Axhesilao Milanos për aktin e tij heroik.

Siç dihet, me betejën e Kasertos më 2 tetor 1860 mori fund fushata e lavdishme e Garibaldit, që hodhi themelet e pavarësisë dhe bashkimit të Italisë. S'ka dyshim se bi-

19

www.shqiptarja.com

lanci i kontributit arbëresh në këtë ngjarje të madhe historike për fatin e Italisë është i padiskutueshëm dhe i admirueshëm. Këta pasardhës të Skënderbeut jo vetëm nderuan emrin e tij dhe të atdheut të origjinës, por treguan me prova dashurinë dhe besnikërinë e tyre proverbiale ndaj popullit dhe tokës mikpritëse. "Gjatë Risorxhimentos, - shkruan historiani Cezaro Lambrozo, - arbëreshët e Italisë dhanë luftëtarë trima, derdhën gjak, bënë sakrifica të panumërta, manifestuan virtyte të larta, u treguan qytetarë të denjë të atdheut të tyre të dytë."

Disa vjet më vonë, më 1866, Garibaldi do të shprehte mirënjohjen e admirimin e tij të thellë ndaj gjithë asaj çka bënë arbëreshët për kauzën e Italisë së lirë e të bashkuar në një letër drejtuar Dora d"Istrias: "Çështja e shqiptarëve është çështja ime. Sigurisht që unë do të isha i lumtur që të përdorja

Të gjitha katundet arbëreshe u hodhën në kryengritje, duke filluar nga intelektualët e tyre, si filologu Dh. Kamarda dhe poeti G. Dara (I Riu) e deri te fshatarët e thjeshtë të Pianës, Palac Adrianos, Mexojuzës etj.

Por vendin e nderit do ta zinte Piana degli Albanesi, një ngulim arbëresh, afër Palermos, me tradita patriotike dhe kulturore gjithçka që më mbetet nga jeta ime në favor të këtij populli trim."

Rilindja shqiptare do të shihte te Risorxhimentoja italiane një shembull frymëzues për çlirim kombëtar të Shqipërisë së robëruar.

Liderët e saj do të shpreheshin me fjalët më të mira për epopenë garibaldine. Poetët do të thurnin vargje entuziaste, siç do t'i përcillte dhe pasqyronte ngjarjet dhe shtypi shqiptar në faqet e tij. Falë kontributit arbëresh gjatë Risorxhimentos miqësia shqiptare-italiane do të shkruante faqe të reja mirëkuptimi dhe vëllazërimi. Në shtetin e ri italian, ku arbëreshët do të vlerësoheshin dhe nderoheshin duke u zgjedhur deputetë dhe në poste të larta, deri edhe kryeministër, siç qe rasti i Françesko Krispit, lëvizja jonë kombëtare do të gjente mbështetje në luftën e saj për çlirim, që u kurorëzua me shpalljen e Pavarësisë në 1912.

20

www.shqiptarja.com

IN MEMORIAM E diel, 4 dhjetor, 2011

Sabri Godo

I

dajet Bejto Mërkuri mbështeti gjunjët në tokë dhe qëndroi i përkulur mbi pellgun e pastër të burimit. Nën ujë pa Idajet Bejto Mërkurin, të emëruar një ditë më parë komandant kompanie, dhe nuk e njohu. Njeriu nën ujë i dukej kryeneç e me një shqetësim të fshehtë.

"U bëre kuadër" i kishte thënë në mbrëmje Qamil Pata, tek rripte mishin e varur në degën e rrapit.

Kjo fjala "kuadër", e panjohur më parë, përdorej tani gjithnjë e më shpesh. Dhe flitej nën zë se paskej ardhur një udhëzim që të ruheshin kuadrot, të drejtonin luftën, por jo të dilnin në ballë të sulmit. Qamilit i ndriste koka tullace, kishte futur grushtin nën lëkurën e deles dhe punonte shpejt. Pastaj kishte hequr thikën nga goja dhe kishte thënë: "Të erdhi papritur. Tani të duhet dhe një pseudonim."

Idajeti lau ngadalë duart dhe qafën. Njëri nga shokët mbrapa, Dane Koçiu, kaloi në anën tjetër të burimit. -Pak më tej do lahesh i tëri, - i tha Idajetit dhe qeshi. I shndriste fytyra me pushin e hollë. "Qesh në diell e në dëborë. Me të mund të jesh i sigurt në çdo punë" - mendoi Idajeti. Shoku tjetër, Foto Leka, rrinte këmbëkryq pak më tej dhe thithte cigaren me njërin sy të mbyllur. Besoj do hidhemi me trap. Punon trapi - tha Idajeti.

Ata hynë në pyllin e rrapeve, duke hetuar vendin. Komandant Idajeti përpara. Ecte lehtë dhe mënjanonte degët, por shkarpat e thata kërcisnin nën këmbë. Më tej, në vend të hapur u ndie vërshëllima e lumit, si nga nëntoka, e butë dhe freskuese. Idajeti eci drejt rrapit të madh të vetmuar dhe u mbështet pas trungut të tij. Nëpër pyll kaloi një erë e papritur. Rrapi i madh me degët si kthetra, krisi rëndë, sikur do të çahej trungu i tij me gunga.

Idajeti u bëri shenjë shokëve të qëndronin në vend dhe eci përmes shkurreve, me diellin në fytyrë. Po shtohej buçitja e lumit.

Të djeshmen në mëngjes, kur komandanti i batalionit erdhi në kompani dhe njoftoi me fjalë të urta emërimin e Idajetit, shokët kishin filluar ta shihnin si të porsaardhur ndërmjet tyre. Mbase edhe ai vetë kishte filluar t'i shihte shokët pak më ndryshe dhe tani nuk dinte nëse ishte mirë që punët të ecnin në këtë rrugë. Kur dikujt i ngarkohet një përgjegjësi, prej tij fillon e del një tjetër njeri. "Tani të duhet edhe një pseudonim" - kishte thënë Qamil Pata, në mbrëmje tek rripte mishin. Idajeti mendoi se emërimet ashtu dukeshin, si të papritura, ama diku ishin parë thellë. Sa për pseudonimet, ato u takonin kuadrove të larta, ilegalëve të vjetër dhe ishin të goditura për habi. "Ujku" të kujtonte ujkun, në pamje, në ecje e në zakone, "Çakalli", çakallin. Idajetin

SUPLEMENT JAVOR I

"UDHËT ARI" Fragment nga

romani i fundit i Godos

R

omani "Udhetari" dhe vëllimi me tregime "Zëra nga burime të nxehta" ishin 2 veprat më të fundit të politikanit dhe shkrimtarit Sabri Godo, botuar ne fund të vitit 2009. "Udhëtari", nga ku kemi shkëputur nj fragment për lexuesit tanë është një roman që sjell një rrëfim krejt tjetër mbi luftën, ndryshe nga interpretimi stereotip i periudhës së diktaturës. Ndërsa vëllimi me tregime "Zëra nga burime të nxehta", përmban tregime të shkruara pa mbajtur krahun e realizmit socialist me heroin pozitiv

e thërrisnin "Kuqo", për ngjyrën e fytyrës dhe flokët e verdhë. Po ky nuk ishte pseudonim. Dhe as që i duhej të kapardisej me ndonjë pseudonim. Tani i duhej të hapte sytë, për punën e vështirë që duhej të kryente në mbrëmje.

Ai doli në breg të lumit dhe pa se kishte rënë tamam mbi vaun. Lumi ishte i fryrë. Aty ku zgjerohej si liqen, rrëshqiste trapi bosh, në kthim nga bregu tjetër. Hallka gërvishej në litarin e shndritshëm prej çeliku.

Njeriu që e drejtonte me makara, duhej të ishte në kasollen e tij, nën shelgjet ndanë zallit. *** Ata të tre dolën sipër ahurit të vogël të trapit mbuluar me pllaka, nëpërmjet të cilave dilnin fjolla tymi, ndërsa nga përpara i bënin hije shelgjet. Njeriu i trapit, Demiri, rrinte aty brenda i mbështetur mbi gjurin e djathtë që t'i mënjanohej tymit. Ziente drekën në gavetë.

Mbi dyshemenë prej dërrasash kishte kashtë dhe sipër saj një batanije.

Pushka e gjatë italiane model "91", ishte varur në gozhdë.

dhe partishmërinë e asaj kohe. Në kohën e promovimit të këtyre dy librave, shkrimtari Godo tha se "dy librat janë kontribut i imi për letësinë mbi luftën nacionalclirimtare. 64 vjet pas mbarimit ka debate rreth karakterit të saj. Unë i qëndroj mendimit që kjo luftë përbën një nga ngjarjet më madhore në historinë e kombit.

Nëpërmjet saj ne dëshmuam që jemi një popull që çmojmë lirinë dhe duam Atdheun. Pa këtë luftë do të ishte ende në diskutim pavaresia e Shqipërisë dhe identitetit të saj tokësor".

-Mirë se të gjejmë shoku Demir," - tha Idajeti.

Demiri i trapit u gëzua që e pa. Rrimë aty jashtë, se vetëm të zotin nxë kjo kolibe qeni. - tha ai.

Ata u ulën para ahurit dhe Demiri u ndau gjysmë buke misri me djathë. Vendi mbante erë peshk, po hala nuk shiheshin. Lumi i thellë blu rridhte pa zhurmë nën diell.

Trapi i lidhur pas shtyllës së hekurit pluskonte lehtë. Në gëmushat e bregut të tejmë kullosnin disa dele.

I ruante ndonjë djalë i vogël i fshehur diku.

-Nuk të ha kanonçina - i tha Idajeti Demirit.

-Nuk e ha këtë anë të lumit. E kanë nxjerrë te bregu sipër teqesë dhe rrahin rrugën buzë lumit: Kanë vrarë njerëz, - tha Demiri.

Hidhte shikimin tej e mbante vesh, a thua se çdo gjë e gjallë që lëvizte rreth lumit të ishte nën kujdesin e tij. "Hap sytë Kuqo. Është me rrezik e me shumë rëndësi, prandaj po të dërgojmë ty", i kishte thënë në mbrëmje komandanti i batalionit.

Idajeti pa me vëmendje teqenë,

kodrën sipër saj ku ishte kanonçina që vriste njerëz dhe shkëmbin buzë xhadesë rrëzë malit.

-Një armë në vendin e duhur ka fuqi të madhe, - tha Idajeti. Kanonçina e fshehur aty lart ishte si një sy i errët që shikon gjithçka.

-Të shtunën vranë një burrë me gruan, - tha Demiri. I lotonin sytë e skuqur. Mustaqet, vetullat dhe rrobat prej shajaku i kishte të hirosura. I ngjante një maçoku në përgjim.

Në të kaluarën nënprefektura i paguante një rrogë të vogël, që të punonte trapin. Tani e nxirrte ushqimin si mundej për të dhe për familjen, që duhej ta kishte diku.

Hera-herës e ndihmonte Këshilli i fshatit me pak miell, po edhe kalimtarët mbase i linin diçka, një copë kulaç, një copë djathë.

-Më mirë të mos hidheni ditën, tha ai. Shikimi i tij që po ndiqte rrjedhën e lumit, fshihte një dyshim për të cilin s'donte të fliste pa e vërtetuar.

-Dalim më tej! - tha Idajeti.

Ata të dy u ulën nën shelgjet ndanë lumit.

-A zbresin xhandarët deri këtu?

- pyeti Idajeti.

-Që kur i sulmoi brigada s'kanë zbritur më, po nuk i dihet.

-A hidhen njerëz me trap, lëviz trapi?

Demiri drejtoi trupin si nga një dhimbje e mesit, shikoi rrotull, zbardhi dhëmbët dhe tha: -Sa të jetë xhaxhai këtu njerëzit do hidhen këtej e andej. Tani lëvizin pak.

Në ujin e qetë rreth trapit zuri të kërcente peshku.

-Matanë kemi një detyrë me rëndësi. Ç'di për teqenë dhe Shkëmbin? - pyeti Sabojeti: -Teqeja ka qenë mirë sa pa ikur babai. Tani aty qeveris një dervish që duket i firosur. Në Shkëmb janë mbi dyqind xhandarë dhe dymbëdhjetë gjermanë. Kanë mortaja, mitraloz e municion të shumtë. Dy herë në javë u vinë kamionët me furnizim. Shkëmbi është shumë i fortë, që nga koha e Italisë.

Idajeti e dinte Shkëmbin, fortesë e rëndë e natyrës, i gërryer nga brenda për luftë. Por nuk e kishte parë nga afër kur mund ta shihte dhe tani duhej të përpiqte kokën për ta parë.

Ai pyeti për njerëzit që hidheshin me trap. Demiri i njihte njerëzit më thellë nga ç'dukej se i njihte. Foli për ata që kishin kaluar në dhjetë ditët e fundit. Foli për një grua nga qyteti, që kishte shkuar sipër në teqe një natë dhe qe kthyer të nesërmen. Ishte veshur me të zeza dhe iu zbardh këmba deri lart tek hipi në trap.

-S'kam parë peri të tillë - tha Demiri. E marrtë dreqi, - tha pastaj, dhe nuk kuptohej se çfarë duhej të merrte dreqi. Dukej sikur i kruhej trupi, ngriti kokën e shikoi lart nga ana e teqesë dhe tha: -U fol sikur ajo ishte gruaja e kapitenit të Shkëmbit dhe se ndenji me të në teqe atë natë.

-Kush e tha? - pyeti Idajeti.

-Po të hapësh gojën, fjala shkon me erën. - Si më shpëtoi vallë? Ishte me një plakë dhe me një djalë dhjetë vjeç.

Një vegim i largët i një vejushe shtatlartë që kalonte duke fshehur bukurinë e saj, u rikthye me forcë në kujtesën e Idajetit. Po kurrsesi s'mund të ishte i njëjti person.

Mendja bredh më kot.

-Duhet të dimë për njerëzit e dyshimtë, - tha Idajeti, dhe shkoi të flinte mbrapa ahurit, ku ishin Dania me Foton. Duhej fjetur deri sa të errej.

Fotua dhe Dania kishin shtruar gjethe shelgu edhe për të. Në kompani, çdo njëri rregullonte veten, po edhe ndihmonte tjetrin. Kjo ishte shoqëria më e mirë që mund të gjente njeriu. Idajeti merrte frymë vetëm për kompaninë. Por ai mbante ndaj shokëve një të fshehtë, që ishte si plagë në zemër. Plaga zbutej e ndryshonte, por prapë plagë mbetej.