Specializimet, kuota brenda vitit 2012!
Antipsikotikë në fazat e para, efekt pozitiv
F
M
akulteti i Mjekësisë po paraqet një risi në drejtimin e tij. Ky drejtim po bëhet në trajtën e një bordi këshillimor me pjesëmarrjen e ikonave të... Faqe 20
A
ënyra e funksionimit të mendjes është bazuar në këto katër elemente– perceptimi, emocionet, njohja dhe akti i vullnetit... Faqe 18
Botim zyrtar i Fakultetit të Mjekësisë, Universiteti i Tiranës Adresa: Fakulteti i Mjekësisë, Nr371, Cel: 069 63 46688, E-mail: suplementi@almedicus.org
S
SUPLEMENTI MJEKESOR
Nr.18
LMEDICU BOTIM I PËRJAVSHËM I GAZETËS SHQIPTARJA.COM
INTERVISTA/ DR. IRMA BEKTESHI, PSIKIATRE NE QSUT, TIRANE
Skizofrenia, pacientët nuk janë të dhunshëm Preken më shumë moshat 15-35 vjeç JANA NANO
Faqe 17
Si të jetosh dhe të përballesh me skizofreninë?
N
S
Drejtor: Taulant MUKA Kryeredaktore: Jana NANO Zv/Kryeredaktore: Fjorda KOROMANI Redaksia: Arminda Avdulaj Besiana Balla Blerta Dollaku Dea Qirjaqi Erklida Sula Isid Xhura Kledia Dimroci
Familjarët
jë eksperiencë skizofrenike mund të shndërrohet në një udhëtim të tmerrshëm në një botë çmendurie, ështirë se kuptohet nga edhe vet individi skizofrenik. Është një udhëtim në një botë të zbrazur, shumë larg realitetit. Ndihesh i vetmuar dhe e ke më të lehtë t’i shmangesh gjërave në vend që të përballesh me një realitet inkongruent...
kizofrenia është një sëmundje e rëndë men dore që prek rreth 7% të popullsisë së botës. Mendohet që simptomat janë pasojë e një disbalance biokimike në tru. Kërkimet e fundit tregojnë që skizofrenia rezulton nga një defekt i zhvillimit fetal të trurit, pasojat e të cilit shpërthejnë në formën e sëmundjes në adoleshencën e vonë. Çrregullimi karakterizohet nga deluzione, haluçinacione, çrregullime të të menduarit dhe komunikimit si dhe tërheqje nga aktiviteti social i përditshëm. Skizofrenia përbën një patologji të trurit e cila ndikon në aftësinë e individit për të dalluar atë çka është reale dhe atë çka jo. Për të shpjeguar më thjeshtë skizofreninë duhet të bëjmë një përshkrim të shkurtër... Faqe 14
E ENJTE 07.06.2012
Simptomat
Mirald Gina
Këshilli botues: Departamenti i Shëndetit Publik Enver ROSHI Shërbimi i Endrokrinologjisë, QSUT Agron YLLI Shërbimi i Urgjencës, QSUT Edmond ZAIMI Shërbimi i Nefrologjisë, QSUT Arjana STRAKOSHA Shërbimi i Reumatologjisë, QSUT Argjend TAFAJ Shërbimi i Alergologjisë, QSUT
Etleva QIRKO Shërbimi i Kardiologjisë, Spitali Ushtarak Gerta KOÇEKU Shërbimi i Neurologjisë, Spitali Ushtarak Fatos JAHO Shërbimi i Ortopedi-Traumatologjisë, Spitali Ushtarak Gjergj ÇAUSHI Shërbimi i Tokosikologjisë, Spitali Ushtarak Zyhni SULAJ Biokimi Klinike, QSUT Ndok MARKU Farmaci Leonard DEDJA
Faqe 16
Kategoritë dhe mënyra e shfaqjes së tyre
N
uk ka asnjë test laboratorik për ski zofreninë, por një punonjës i kujdesit shëndetësor i cili vëren simptomat dhe ndjek dekursin e sëmundjes së një personi për gjashtë ose më tepër muaj mundet pothuajse gjithmonë të diagnostikojë skizofreninë korrektësisht. Për më tepër simptomat e një individi mund të ndryshojnë me kalimin e kohës...
14
E enjte, 7 qershor 2012
WWW.SHQIPTARJA.COM
Sëmundje mendore
A
S
SUPLEMENTI MJEKESOR
LMEDICU
ÇRREGULLIMI karakterizohet nga deluzione, haluçinacione, çrregullime të të menduarit dhe komunikimit si dhe tërheqje nga aktiviteti social i përditshëm
SKIZOFRENIA ËSHTË:
JANA NANO
Një sëmundje biologjike e trurit
S
kizofrenia është një sëmund je e rëndë mendore që prek rreth 7% të popullsisë së botës. Mendohet që simptomat janë pasojë e një disbalance biokimike në tru. Kërkimet e fundit tregojnë që skizofrenia rezulton nga një defekt i zhvillimit fetal të trurit, pasojat e të cilit shpërthejnë në formën e sëmundjes në adoleshencën e vonë. Çrregullimi karakterizohet nga deluzione, haluçinacione, çrregullime të të menduarit dhe komunikimit si dhe tërheqje nga aktiviteti social i përditshëm. Skizofrenia përbën një patologji të trurit e cila ndikon në aftësinë e individit për të dalluar atë
E karakterizuar nga gjendje apatike, mungesë e vëmendjes, interesit dhe tërheqje sociale Një çrregullim që prek moshat ndërmjet 15 dhe 25 vjeç Përmirësimi varet nga trajtimi Skizofrania nuk është:
E rrallë!Askush nuk është i imunizuar ndaj saj
Çrregullimi mund të zhvillohet gradualisht në mënyrë të pakuptueshme për një periudhë të gjatë kohe. Sëmundja shpërthen herët dhe karakterizohet nga një zhvillim i shpejtë çka është reale dhe atë çka jo. Për të shpjeguar më thjeshtë skizofreninë duhet të bëjmë një përshkrim të shkurtër sesi funkdionon truri ynë. Në të gjenden me biliona qeliza nervore të cilat janë të lidhura me njëra tjetrën në formën ë një rrjete mjaft komplekse. Këto transmetojnë dhe qarkullojnë mesazhe ndërmjet tyre nëpërmjet disa substancave kimike të quajtur neurotransmetues. Këto transferojnë mesazhet nervore nga fundi i një qelize tek fillimi i një tjetre. Në një tru të prekur nga skizofrenia ka një çrregullim në këtë sistem komunikimi. Çrregullimi mund të zhvillohet gradualisht në mënyrë të pakuptueshme për një periudhë të gjatë kohe. Ka raste kur sëmundja shpërthen herët dhe karakterizohet nga një zhvillim i shpejtë. Haset më shpesh në moshat midis 15 dhe 35 vjeç. SHKAQET E SKIZOFRENISË Shpeshherë simptoma të ngjashme me skizofreninë ndodhin edhe në patologji të tjera si psh: sëmundja e Huntigtonit, sëmundja Ëilson, në epilepsi, encefalite, meningite, në Sklerozën Multiple etj. Diagnoza e skizofrenisë së vërtetë vlerësohet atëhere kur janë përjashtuar këto sëmundje si shkaktare të mundshme të simptomave psikotike. Shkaktari i saktë i skizofrenisë mbetet edhe sot akoma i panjohur. Ndryshimet në funksionet e trurit si percepsioni, emocioni dhe sjellja indikojnë shumë në zhvillimin e kësaj sëmundjeje. Truri është vendi biologjik i skizofrenisë. Disa kërkues kanë dyshimin që në këtë keqfunksionim kanë rol edhe neurotransmetuesit si dopamina dhe serotonina. Sistemi limbik (strukturë anatomike e përfshirë në për-
Një dyfishim personaliteti Rezultante e ndonjë veprimi apo dështimi personal të individit të sëmurë
Skizofrenia, pacientët s`janë të dhunshëm
Preken më shumë moshat 15-35 vjeç DIAGNOZA
Simptomat e skizofrenisë hasen edhe në sëmundje të tjera
S
Gjenetikë Deri tani nuk janë identifikuar gjene specifike si shkaktarë kryesorë të sëmundjes, por janë gjetur disa regjione kromozomike ku mendohet që janë vendosur gjenet e skizofrenisë
punimin e emocioneve), talamusi (strukturë anatomike e trurit që merret me koordinimin e mesazheve neuronale) dhe disa rregjione të tjera të trurit duket se janë të përfshira në sëmundjen e
hpeshherë simptoma të ngjashme me skizofreninë ndo dhin edhe në patologji të tjera si psh: sëmundja e Huntigtonit, sëmundja Wilson, në epilepsi, encefalite, meningite, në Sklerozën Multiple etj. Diagnoza e skizofrenisë së vërtetë vlerësohet atëhere kur janë përjashtuar këto sëmundje si shkaktare të mundshme të simptomave psikotike. Shkaktari i saktë i skizofrenisë mbetet edhe sot akoma i panjohur. Ndryshimet në funksionet e trurit si percepsioni, emocioni dhe sjellja indikojnë shumë në zhvillimin e kësaj sëmundjeje. Truri është vendi biologjik i skizofrenisë. Disa kërkues kanë dyshimin që në këtë keqfunksionim kanë rol edhe neurotransmetuesit si dopamina dhe serotonina. Sistemi limbik (strukturë anatomike e përfshirë në përpunimin e emocioneve), talamusi (strukturë anatomike e trurit që merret me koordinimin e mesazheve neuronale) dhe disa rregjione të tjera të trurit duket se janë të përfshira në sëmundjen e skizofrenisë. skizofrenisë. GJENET Aktiviteti i neurotransmetuesve është i kontrolluar nga gjenet në një shkallë të gjerë. Ka evidenca mjaft
të qarta që tregojnë se janë pikërisht këto të fundit të përfshira në patogjenezën e skizofrenisë. Studimet tregojnë që ka rreth 10-15% mundësi që të zhvillohet sëmundja nëse një nga prindërit ose vëllezërit
/motrat është diagnostikuar me skizofreni. Nëse të dy prindërit janë skizofrenë, atëhere risku rritet në 40-50%. Për nipërit dhe mbesat e një pacienti me skizofreni risku për të zhvilluar sëmundjen shkon rreth 3 %. Këshillimi gjenetik ndihmon në llogaritjet e riskut për të afërmit e pacientëve skizofrenë. Deri tani nuk janë identifikuar gjene specifike si shkaktarë kryesorë të sëmundjes, por janë gjetur disa regjione kromozomike ku mendohet që janë vendosur gjenet e skizofrenisë. Në të ardhmen kjo do të ndihmojë në diagnostimin dhe zhvillimin e mëtejshëm të këshillimit gjenetik duke rezultuar në një trajtim efikas më specifik. STRESI DHE INFEKSIONET. Roli i stresit në skizofreni është i paqartë. Ai nuk e shkakton sëmundjen, por stresi fizik (infeksionet) dhe ai emocional mund të nxisin apo të përkeqësojnë simptomat kur sëmundja është tashmë prezente. ABUZIMI ME DROGËRAT Substancat abuzuese ( alkooli dhe drogërat e rrugës) nuk e shkaktojnë skizofreninë, por është parë që ato mund të përkeqësojnë simptomat psikotike në një pacient që tashmë është diagnostikuar me skizofreni. Disa substanca si amfetaminat apo fenciklidina (pluhuri i ëngjëllit) mund të shkaktojnë simptoma të ngjashme me skizofreninë edhe në persona të shëndetshëm. USHQYERJA Mungesa e vitaminave në dietë nuk e shkakton skizofreninë. Efektshmëria e kurave me terapi megavitaminike nuk janë provuar ende , përpos kostos së tyre të lartë. Ushqyerja e mire është shumë e rëndësishme në shëndetin e një pacienti skizofrenik, por ajo nuk mund të ndikojë e vetme.
A
S
SUPLEMENTI MJEKESOR
LMEDICU
Skizofrenia JANA NANO 1. Cila është gjendja e skizofrenisë në popullatën shqiptare? Përshkrimet mbi skizofreninë i gjejmë në të gjitha kulturat dhe datojnë që në shekullin XVI. Për herë të parë Benedikt Morel e përkufizoi në mënyre origjinale si “demencë prekoks” sepse shkaktonte inkapacitet të plotë (demencë) dhe tipikisht fillonte në adoleshencë (prekoks). Skizofrenia është një çregullim psikiatrik i rëndë, me tendenca për t’u kronicizuar, mjaft i shpeshtë dhe i zakonshë m. Llogariten të jenë të diagnostikuar me kë të patologji rreth 0.5-1 % e popullsisë. 10% e skizofrenëve bëjnë suicid. Ata përbëjnë 10 % të paaftësisë më të rëndë. Njihet dhe përshkruhet si kanceri i sëmundjeve mendore. Në vendin tonë është bërë një studim në vitin 1986 mbi prevalencën e skizofrenisë në rrethin e Tiranës dhe ka rezultuar 0.28%. Nivelet e skizofrenisë janë të ngjashme në botë, por “xhepa” me prevalencë më të lartë janë raportuar në disa zona të veçanta dhe kjo ndoshta lidhet me Testin Diagnostik të Intervistës (IDS), test ky që mund të ketë besueshmëri relative për diagnozën dhe ka çuar në mbidiagnostikim të sëmundjes. Ecuria e skizofrenisë është e ndryshme dhe lidhet me shumë faktorë: Këtu përfshihen faktorët ekonomikë e sociale, faktorë demografikë si seksi dhe mosha, rreziqe serioze si konfliktet apo fatkeqësitë natyrore, prezenca apo shoqërizimi me sëmundje të tjera fizike dhe ambienti familjar. Ndër faktorët socialë dhe ambjentalë mund të përmendim varfërinë, industrializimin dhe diskriminimin. E parë në këtë kontekst individëve, shoqërisë dhe shtetit i del detyrë të punojë për reduktimin e këtyre faktorëve të rrezikut në mënyrë që të parandalojë këtë çrregullim psikotik dhe pasojat negative që mbart mbi vete. Si grupe me rrezik për këtë çrregullim janë: Ata që jetojnë në varfëri dhe kushte financiare të pasigurta Grupet e minoriteteve Emigrantë apo refugjatë që nuk kanë shumë kohë me këtë status Të pastrehët Ata që abuzojnë me alkool e drogra të ndryshme Ndër faktorët e tjerë të rëndësishëm janë edhe ata demografikë dhe që përcaktojne 3 grupe kryesore vulnerabël ndaj të cilëve duhet të tregohet
E enjte, 7 qershor 2012
WWW.SHQIPTARJA.COM
INTERVISTË me Dr. Irma Bekteshi, psikiatre pranë Spitalit Psikiatrik, QSUT, Tiranë
Massmedia influencon keq në paragjykim Ja faktorët që ndikojnë në prognozë Ecuria Një diagnostikim i hershëm presupozon edhe një mjekim të hershëm duke patur në fokus të trajtimit faktin që individi është jo vetëm një qënie biologjike, por edhe një qënie shoqërore ku mjekimi me barna ndërthuret me mjekimin psikoterapeutik dhe atë psikosocial
NDËR FAKTORËT QË PARASHIKOJNË PROGNOZË TË MIRË JANË :
Shfaqja e menjëhershme Episod i shkurtër Mungesa e historive psikiatrike të mëparshme Predominim i simptomave afektive Tipi paranoid i skizofrenisë Shfaqja në moshë të madhe Statusi civil- i martuar Përshtatja e mirë premorbiale në marrdhëniet sociale, familje etj.
Predominimi i simptomave pozitive dhe mungesa e simptomave negative
Seksi femër Sfondi rural dhe lidhje të ngushta familjare Mungesa e ngarkesës hereditare
një vëmendje më e veçantë në lidhje me promovimin e shëndetit mendor pozitiv, parandalimin e problemeve dhe afrimin e shërbimeve që u përgjigjen sa
më mirë nevojave të secilit grup. Dhe këta janë: Fëmijët dhe të rinjtë Të moshuarit
15
Vajzat dhe gratë Shërbimet e shëndetit mendor (psikiatrike) janë të organizuara : Në nivelin e kujdesit parësor Në nivelin sekondar Në nivelin terciar Tradicionalisht këto shërbime janë ofruar si shërbime të çertifikuara, të orientuara biologjikisht dhe të fokusuara tek simptomatika. Gjatë viteve të fundit tipologjia e shërbimeve ekzistuese psikiatrike ka pësuar ndryshime si pasojë e Reformës së Shëndetit Mendor. Ky është shërbim publik dhe ndë rkohë janë ngritur edhe shërbime të reja, si qendra komunitare të shëndetit mendor, shtëpi të mbështetura, qendra ditore ku stafi i shërbimit është aktualisht multidisiplinal. Pra, ky është niveli i sherbimëve që u ofrohet skizofrenëve të popullatës shqiptare dhe në sajë të reformave është bërë e mundur që qasja e kujdesit për ta, të zhvendoset nga spitali në komunitetet, duke parashikuar heshtur jo vetëm zhvendosjen e pacientëve, por edhe të burimeve të nevojshme njerëzore. 2.Cilt janë problematikat që hasen në trajtimin e këtyre pacientëve duke patur parasysh kontekstin socialo-kulturor në
vendin tonë? Problematikat që kanë të sëmurët skizofrenë: Vështirësi për t’i shtruar në spital për shkak të mungesës së plotë të kritikës. Vështirësi në marrjen e mjekimit në mënyrë të rregullt dhe për gjatë gjithë jetës së tyre Efektet anësore gjatë mjekimit sidomos ato ekstrapiramidale me antipsikotikët e gjeneratës së parë dhe sindroma metabolike me antipsikotikët e gjeneratës së dytë, efekte këto që çojnë në mosmarrjen e mjekimit apo ndalimin e saj. Ky mjekim jo gjithmonë është i rimbursuar nga shteti dhe shpesh rimbursohen prodhime gjenerike. Mungesa e specialistëve jo vetëm në zonat rurale, por edhe në ato urbane si Burrel, Tropojë, Fier, Rrëshen. Ky trajtim për të sëmurët skizofrenë ka mungesë burimesh dhe në një shoqëri ku mbizotëron stigma, për ta nuk është e lehtë të përdorin të gjitha burimet e mundshme. Ndodh që me këtë trajtim të skizofrenisë, politik-bërësit e anashkalojnë ndikimin e kësaj sëmundjeje në ekonominë e vendit, në mirëqë nien shoqërore dhe GDP e vendit. Në kë to raste analizohet paaftësia që shkakton skizofrenia, jeta pa cilësi e skizofrenit. Flitet për një barrë ekonomike dhe kjo jo vetë m e lidhur me mjekimin, por edhe me zvogëlimin e forcës aktive te punës, kosto e paaftësisë. Trajtimi quhet i plotësuar kur bëhet në tre plane : biologjik, psikoterapeutik, psikosocial 3. Kur është i nev-
ojshëm shtrimi në spital? Kur identifikohet çrregullimi dhe bëhet diagnostikimi i tij Kur çrregullimi është në fazën aktive Kur i sëmuri paraqet rrezik për veten (suicid) apo për të tjerët (homocid) Kur i sëmuri nuk e ka kritikën e gjendjes së tij dhe refuzon mjekimin Kur lind nevoja për të zëvendësuar terapinë e mëparshme me barna me veprim të zgjatur Kur trajtimi bëhet rezistent dhe lind domosdoshmëri për rivlerë sim të diagnozës Kur sjellja e papërshtatshme apo e çorganizuar shkakton paaftësi për të realizuar nevojat bazë si ushqimi apo strehimi 4. A përbëjnë ata një rrezik për shoqërinë? Etiketimi i pacientëve skizofrenë si violentë, lidhet me influencë n negative të medias së shkruar apo të folur, vetëm një pjesë e vogël e tyre janë violentë dhe kjo violencë lidhet me disa veçori: mjekimi sigurisht redukton riskun për violencë, ky rrezik nuk lidhet domosdoshmërisht me çrregullimin në fjalë. Ai është pasojë e abuzimit me alkool apo drogëra të tjera. Kontributi i skizofrenëve në incidencën e përgjithshme të kriminalitetit është relativisht i vogël. 5. Si është prognoza e këtyre pacientëve?Sa mundësi ka që ata të bëjnë një jetë normale? Përgjithsisht dekursi dhe prognoza e skizofrenisë është më e keqe se shumica e çrregullimeve psikiatrike, megjithatë ka disa variante të ecurisë së saj dhe këto janë: Ecuri e vazhdueshme Episodike Me defekt progresiv Episodik me defekt të qëndrueshëm Episodike remitente Remision jo i plotë Remision i plotë Një diagnostikim i hershëm presupozon edhe një mjekim të hershëm duke patur në fokus të trajtimit faktin që individi është jo vetëm një qënie biologjike, por edhe një qënie shoqërore ku mjekimi me barna ndërthuret me mjekimin psikoterapeutik dhe atë psikosocial. Shoqërizimi i skizofrenit bëhet vetëm në shoqëri duke i krijuar suport të vazhdueshëm nga familja, puna dhe shoqëria dhe duke arritur kështu qëllimin final për skizofrenin: minimizimin e sëmundjes dhe maksimalizimin e shëndetit.
16
E enjte, 7 qershor 2012
WWW.SHQIPTARJA.COM
Skizofrenia
A
S
SUPLEMENTI MJEKESOR
LMEDICU
MUNGOJNË testet laboratorike për skizofreninë, por një punonjës i kujdesit shëndetësor mundet pothuajse gjithmonë të diagnostikojë skizofreninë korrektësisht
Simptomat, kategoritë dhe shfaqja e tyre Mjekimi, vendimtar për kontrollin e tyre MARINELA KUMARAKU
N
uk ka asnjë test labo ratorik për skizofren inë, por një punonjës i kujdesit shëndetësor i cili vëren simptomat dhe ndjek dekursin e sëmundjes së një personi për gjashtë ose më tepër muaj mundet pothuajse gjithmonë të diagnostikojë skizofreninë korrektësisht. Për më tepër simptomat e një individi mund të ndryshojnë me kalimin e kohës. Simptomat e skizofrenisë në përgjithësi ndahen në tre kategori: simptoma pozitive, negative dhe njohëse.
SIMPTOMAT POZITIVE Gjithashtu njihen si simptomat “psikotike” sepse personi ka humbur lidhjen me realitetin në mënyra të caktuara të rëndësishme. Termi simptoma “pozitive” i referohet eksperiencave mendore që i shtohen personit nga sëmundja. Simptoma pozitive më e shpeshtë përfshin halucinacionet dhe iluzionet. Halucinacionet bëjnë që një person të dëgjojë zëra ose më rrallë të shikojne gjëra që nuk ekzistojnë. Njerëzit me skizofreni zakonisht provojnë iluzione, çka nënkupton që ata besojnë ide të cilat për të tjerët janë qartësisht të gabuara, si psh që njerëzit lexojnë mendimet e tyre ose që ata mund të kontrollojnë mendjet e të tjerëve. Mjekimet janë vendimtare në kontrollin e simptomave dhe strategji të tjera psikologjike janë duke fituar pranueshmëri duke shtuar kështu ndikimin e tyre në trajtim. Për shembull, një trajtim i quajtur terapia e njohjes së sjelljes për të menaxhuar këto simptoma është themeluar në Angli dhe është duke fituar pranueshmëri edhe në Shtetet e Bashkuara si një strategji e dobishme për të ndihmuar njerëzit që të menaxhojnë halucinacionet. Simptomat pozitive janë sjellje psikotike që nuk vërehen në njerëzit e shëndetshëm. Njerëzit me simptoma pozitive shpesh humbin lidhjet me realitetin. Këto simptoma mund të
SIMPTOMAT E SKIZOFRENISË KLASIFIKOHEN NË 3 KATEGORI: Simptomat Pozitive përfshijnë: Humbja e interesit për aktivitetet e përditshme Mungesë energjie Haluçinacionet Iluzionet Sjellja e çrregullt Ndryshimet në ndjeshmëri Simptomat Negative përfshijnë: Përqendrim i dobët Çrregullim i të menduarit Simptomat Njohëse përfshijnë: Depresion Sheshim emocional
shfaqen dhe zhduken. Në disa raste ato janë të rënda dhe herë të tjera verehen me vështirësi në varësi të faktit nëse individi mjekohet. Përfshijnë: Halucinacionet Janë perceptime në mungesë të stimulit. “Zërat” janë tipi më i zakonshëm i halucinacioneve. Shumë njerëz me këtë çrregullim dëgjojnë zëra. Zërat mund ti flasin personit rreth sjelljes së tij/saj, ta urdhërojnë të bëjë gjëra ose ta paralajmërojnë për rrezik. Disa herë zërat i flasin njëri tjetrit. Njerëzit me skizofreni mund të dëgjojnë zëra për një kohë të gjatë përpara se familja dhe miqtë ta vërejnë prob-
lemin. Tipe të tjera halucinacioni përfshijnë shikimin e njerëzve ose objekteve që nuk janë prezente, nuhatje të aromave që askush tjetër nuk i ndjen dhe ndijimi i stimujve fizik si psh gishtërinj që i prekin kur asnjë nuk është afër tyre. Iluzionet Janë besime të rreme që nuk janë pjesë e kulturës së një personi. Personi i beson iluzionet edhe pasi të tjerët e provojnë që besimet e tij/saj nuk janë të vërteta ose logjike. Njerëzit me skizofreni mund të kenë iluzione që duken të çuditshme si psh besimi që komshinjtë mund të kontrol-
lojnë sjelljen e tyre me valë magnetike. Ata gjithashtu mund të besojnë që njerëzit në televizor po u çojnë mesazhe ose që stacionet radiofonike po u transmetojnë të tjerëvë mendimet e tyre. Disa herë ata besojnë që janë njerëz të tjerë, si psh. një figurë e famshme historike. Ata mund të kenë iluzione paranojake dhe të besojnë që të tjerët po mundohen t’i dëmtojnë, si psh duke i mashtruar, ngacmuar, helmuar, spiunuar ose duke komplotuar kundër tyre ose njerëzve të cilët ata duan\mbështetin. Këto besime quhen “iluzione të persekutimit”. Çrregullimet e të menduarit Janë mënyra të pazakonta ose disfunksionale të të menduarit. Një formë e çrregullimit të të menduarit quhet “mendim i paorganizuar”. Kjo ndodh kur një person ka vështirësi me organizimin e mendimeve të tij/saj ose me lidhjen logjike të tyre. Ata mund të flasin në një mënyrë ngatërruar që është e vështirë për t’u kuptuar. Një tjetër formë quhet “bllokim i të
tonia është një gjendje në të cilën një person nuk lëviz dhe nuk i përgjigjet të tjerëvë. Katatonia është e rrallë në ditët e sotme por ka qënë më e shpeshtë kur trajtimet për skizofreninë s’kanë qënë të disponueshme.
SIMPTOMAT NEGATIVE Quhen “negative” jo për shkak të qëndrimit të personit, por sepse këto janë simptomat që lidhen me sjelljet dhe që personi nuk i zotëron më për shkak të sëmundjes. Simptomat negative shpesh përfshijnë mungesë emocionale ose Këto simptoma sfidojnë mungesë ekspresivitepërpjekjet rehabilituese ngaqë ti, një paaftësi për të filluar dhe vazhduar puna dhe shkolla kërkojnë motivacion po aq sa edhe kapac- me aktivitete, ligjëratë që është e shkurtër dhe itet njohës dhe interpersonal ka mungesë përmbajtjeje dhe një mungesë kënaqësie ose inmenduarit.” Ky është rasti kur teresi në jetë. Vështirësitë me një person ndalon së foluri shenjat dhe marrëdhëniet sopapritmasi në mes të një ciale janë të zakonshme. Këto mendimi. Kur pyetet pse simptoma sfidojnë përpjekjet ndaloi së foluri, personi mund rehabilituese ngaqë puna dhe të thotë që ajo çka donte të shkolla kërkojnë motivacion thoshte i iku nga mendja. Dhe po aq sa edhe kapacitet njohës së fundmi, një person me çr- dhe interpersonal. Simptomregullim të të menduarit at negative mund të ngatërromund të shpikë fjalë të pak- hen me depresionin klinik. uptimta ose “neologjizma.” Simptomat negative shoqërohen me ndërprerje të emoÇrregullimet e lëvizjes cioneve dhe sjelljeve normale. Mund të shfaqen si lëvizje Këto simptoma janë më të të shqetësuara të trupit. Një vështira për tu njohur si pjesë person me çrregullime të e çrregullimit dhe mund të lëvizjes mund të përsërisë ngatërrohen me depresionin lëvizje të caktuara në vazh- ose me gjendje të tjera. dimësi. Në ekstremin tjetër një person mund të bëhet kaKëto simptoma përftatonik (i palëvizshëm). Kata- shijnë:
Sheshim emocional -fytyra e një personi nuk lëviz ose ai/ajo flet me një zë të mërzitshëm dhe monoton. Mungesa e kënaqësisë në jetën e përditshmme. Mungesa e aftësisë për të filluar dhe vazhduar aktivitete të planifikuara. Të folurit pak, madje edhe pas detyrimit për të bashkëvepruar. Njerëzit me simptoma negative kanë nevojë për ndihmë në detyrat e jetës së përditshme. Ata shpesh neglizhojnë higjienën personale bazë. Kjo mund t’i bëjë ata të duken përtacë ose pa vullnet për të ndihmuar veten, por problemi janë simptomat e shkaktuara nga skizofrenia. SIMPTOMAT NJOHËSE Kanë lidhje me procesin e të menduarit. Njerëzit me skizofreni shpesh kanë probleme me funksionin e ekzekutimit, memorien dhe organizimin e mendimeve. Probleme të tjera njohëse mund të ndodhin gjatë sëmundjes. Këto janë mjaft sfiduese pasi funksioni njohës përfshihet në shumë detyra të jetesës së përditshme dhe veçanërisht në mjediset e punës ose të shkollës. Një mangësi e zakonshme njohëse e shoqëruar me këtë kushtëzim mund të jetë “mungesa e mprehtësisë” ose mungesa e dijenisë për ekzistencën e një sëmundjeje. Kjo vështirësi në kuptim vjen nga truri, nuk është një zgjedhje dhe i shton shumë sfidat e të punuarit me njerëz që kanë këtë problem.
A
S
SUPLEMENTI MJEKESOR
LMEDICU
E enjte, 7 qershor 2012
WWW.SHQIPTARJA.COM
Familjarët
17
PRINDËRIT kërkojnë për arsye dhe përgjigje që nuk mund të gjenden. Familja e një personi të sëmurë zakonisht përfshihet nga kaosi
Jetesa dhe përballja me skizofreninë Hapi i shpresës, pranimi i situatës
DISA FAMILJE TË PREKURA KANË PËRSHKRUAR KËTO LLOJ NDJENJASH:
Pikëllim: “Ndjemë sikur humbëm një fëmijë.” Ankth : “Kemi frikë ta lemë fëmijën vetëm ose t’i prishim qejfin për diçka.”
Frikë : “A rrezikojmë për lëndim fizik? A mund të dëmtoj veten fëmija im i sëmurë skizofrenik?”
Turp dhe faj : ”A kemi ne faj? Çfarë mendojnë njerëzit?”
DEA QIRJAQI
Izolim : “Asnjë nuk na kupton.”
N
Hidhërim : “Pse na ndodhi kjo pikërisht ne?”
jë eksperiencë skizof renike mund të shndërrohet në një udhëtim të tmerrshëm në një botë çmendurie, ështirë se kuptohet nga edhe vet individi skizofrenik. Është një udhëtim në një botë të zbrazur, shumë larg realitetit. Ndihesh i vetmuar dhe e ke më të lehtë t’i shmangesh gjërave në vend që të përballesh me një realitet inkongruent me botën tënde të fantazisë. Torturohesh nga per-
Pasiguri ndaj personit të prekur: “Ne e duam atë shumë, por kur sëmundja e bën atë të egër, ne gjithashtu urojmë sikur ai të largohej.”
Inat dhe xhelozi : “Vëllai apo motra ndjen xhelozi për përkushtimin ndaj fëmijës skizofrenik.”
Depresion : “Nuk mund të flasim për këtë temë pa qarë.”
Mohim të plotë të sëmundjes : “Kjo gjë nuk mund të jetë duke ndodhur në familjen tonë.”
Skizofrenët mund të kenë vështirësi në mbajtjen e një lidhjeje intime. Martesat me njërin partner skizofrenik janë shumë të paqëndrueshme
Mohim i gravitetit të sëmundjes :”Është thjesht një fazë kalimtare.”
Fajësojnë njëri-tjetrin : “Nqs ti do kishe qënë një prind më i mirë...”
Mosmarrveshje bashkëshortore : “Marrdhënia me
Kujdes ceptime të shtrembëruara. Nuk mund të bësh dallimin mes reales dhe jo reales. Skizofrenia prek çdo aspekt të jetës. Mendime të panumërta vërshojnë në kokë dhe ndihesh i copëzuar dhe i vetmuar në çmendurinë tënde.” Si ndikon në pjesëtarët e familjes? “Familja e një personi të sëmurë zakonisht përfshihet nga kaosi. Prindërit kërkojnë për arsye dhe përgjigje që nuk mund të gjenden. Shpresa kthehet në dëshpërim dhe shumë familje shkatërrohen pavarësisht përpjekjeve të shumta për të kaluar këtë situatë.”Kur prindi mëson që fëmija i vet është skizofrenik, përjetimi i tyre emocional është njësoj sikur të ketë ndodhur një katastrofë apo aksident. Ata ndihen të shokuar, të mërzitur, nervozë dhe të zhgënjyer. Si të përballojnë prindërit diagnozën e skizofrenisë tek fëmija i tyre? Prindi duhet të jetë i ndërgjegjshëm që balancimi i nevojave që ka secili fëmijë është një sfidë më vete. Përveç fëmijës skizofrenik, janë edhe fëmijët e shëndoshë ata që
kanë nevojë për vëmendjen dhe mbështetjen prindërore. Mirë është që partnerët të alternohen për përkujdesjen fëmijë skizofrenik/ fëmijë të shëndoshë si dhe të përfshijnë edhe këta të fundit në kujdesin ndaj vëllait apo motrës së sëmurë. MARRDHËNIA INTIME Skizofrenët mund të kenë vështirësi në mbajtjen e një lidhjeje intime. Martesat me njërin partner skizofrenik janë shumë të paqëndrueshme sepse çiftit i mungon aftësia për t’u përballur me sëmundjen dhe situatat e vështira që ajo krijon. Gjithashtu, një tjetër arsye që pengon personat e sëmurë të krijojnë njohje të reja është edhe izolimi që ata kanë nga shoqëria. Në veçanti, meshkujt që përjetojnë skizofreni ndihen në disavantazh kur bëhet fjalë për të joshur femra. Anëtarët e familjes mund të ndihmojnë personin e sëmurë të përfshihet në grupe shoqërore duke bërë që ai të zhvillojë edhe aftësitë komunikuese dhe ndërvepruese për t’u shoqëruar me të tjerët. Duke patur këtë mbeshtetje, personi skizofrenik mund të arrijë të krijojë lidhje intime. Roli i familjes: Si duhet
Sigurohu që i sëmuri vazhdon të trajtohet pas hospitalizimit. Kjo përfshin marrjen e medikamenteve, ndjekjen e rregullt të takimeve me doktorët, pjesëmarrjen në grupe shoqërore dhe aktivizimin në programe argëtuese
të sillemi? Jepi mbështetje dhe përkujdesje individit të sëmurë. Ndihmoje atë të pranojë sëmundjen. Tregoji me sjelljet e tua që ka shpresë për përmirësim dhe që mund të ketë një jetë të kënaqshme dhe produktive. Ndihmo individin e sëmurë të kujtojë si shfaqet sëmundja, çfarë medikamentesh merren dhe në çfarë doze. Sigurohu që i sëmuri vazhdon të trajtohet pas hospitalizimit. Kjo përfshin marrjen e medikamenteve, ndjekjen e rregullt të takimeve me doktorët, pjesëmarrjen në grupe shoqërore dhe aktivizimin në programe argëtuese. Kujdesu që rutina e ditës të jetë e thjeshtë pa evente
shumë emocionuese, në mënyrë që të reduktohen emocionet e mëdha dhe stresi. Ruaj qetësinë në shtëpi. Flisni ngadalë, pa ngritje zëri, me fjali të shkurtra. Shmang diskutimet mbi tema që ju kanë zhgënjyer rreth sëmundjes. Ji pozitiv dhe mbështetës. Të qënit optimist gjatë rrugës së gjatë të sëmundjes ndihmon më shumë sesa të qënit kritik. Individi skizofren ka nevojë t’i vësh në dukje që po sillet mirë dhe që po vepron drejt. Vetvlerësimi i tyre është shumë i brishtë prandaj duhen stimuluar vazhdimisht. Shpreh kënaqësi edhe për një punë jo të plotë sepse skizofrenia krijon mungesë konfidence dhe durimi. Mësoje të afërmin e sëmurë të vendosë qëllime reale. Inkurajoje që gradualisht të rifitojë aftësi dhe interesa që ka patur në të kaluarën. Provo gjithashtu gjëra të reja. Fillo t’i japësh më tepër pavarësi sapo sheh që personi skizofrenik shfaq aftësinë për më shumë përgjegjësi për të kryer detyra të ndryshme. Sëbashku mësoni si të përballoni stresin në mënyra shoqërisht të pranueshme. Shembulli yt është i dobishëm. Inkurajoje personin e
bashkëshortin u ftoh.”
Divorc: “Ndan gjithë familjen.” Largim nga shoqëria :”Nuk kalojmë më kohë me shokët tanë.”
Zhbirim në të kaluarën për shpjegime të mundshme : “Jemi ne shkaku i skizofrenisë së fëmijës sonë?”
Shqetësim për të ardhmen : “Çfarë do të ndodhë me fëmijën tonë kur ne të mos jemi më? Kush do të kujdeset për të?”
sëmurë të përfshihet në komunitet dhe lejoje të marrë pjesë në aktivitete të caktuara. Nëse është e nevojshme, shoqëroje herët e para për mbështetje morale. Ji i mirë me veten. Shëndeti yt ka shumë rëndësi për mbarëvajtjen edhe të pjesës tjetër të familjes. Largo nga vetja fajin dhe turpin. Qetësohu dhe merr fuqi nga çdo gjë pozitive të arritur në familje. Mëso nga raste të tjera të ngjashme. Persona që e kanë përjetuar një eksperiencë të tillë më parë, thonë: “Sapo arrin të thuash ‘Kjo gjë po ndodh realisht’ jeta bëhet
më e lehtë më pas”. Babai i një fëmije skizofrenik është shprehur: “Çdo gjë e bën përmes inatit, nervozizmit, frikës, fajit dhe turpit dhe në fund fare vjen pranimi. Pranimi i asaj që po ndodh në familjen tënde është si të adoptosh një person tjetër – ai i pari nuk është më aty.” Pranim do të thotë që ke mësuar ta shohësh individin e sëmurë ashtu siç ai/ajo është tani. Pas këtij hapi ka vend për shpresë dhe ti fillon të bësh përpjekje për ato gjëra që do të sjellin ndryshim në jetën e tij ose të asaj.
18
E enjte, 7 qershor 2012
WWW.SHQIPTARJA.COM
Jeta e përditshme
M
je të thjeshta psh. si të llogaritësh kusurin e parave deri tek detyra më të vështira që kërkojnë përqëndrim si psh. të luajturit shah, ngarja e makinës apo të shkruarit e një poezie. A është aftësia konjitive e dëmtuar në skizofreni? Përgjigja është Po! Megjithatë ka disa diskutime mbi këtë. Këto diskutime bëhen të dukshme nëse i hedhim një vështrim mbrapa në kohë historisë mbi konceptin e skizofrenisë. Në fillim, disa pionerë të psikiatrisë si Kreapelin dhe Bleuler, besonin se skizofrenia, në një hark kohor të caktuar, shkaktonte mohim konjitiv. Në vitet në vazhdim, skizofrenia u pa në një aspekt më të gjerë dhe u përshkrua me termat: çrregullime të mendimit (deluzione) dhe probleme të perceptimit (haluçinacionet) pa përfshirjen e funksioneve konjitive. Këto pikëpamje, kanë ndryshuar përsëri vitet e fundit dhe besohet gjerësisht se dëmtimi konjitiv është i lidhur ngushtë me skizofreninë. Skizofrenia karakterizohet nga 4 grupe simptomash:
LMEDICU
INDIVIDËT në një nivel më të lartë të defiçitit konjitiv shfaqin probleme në menaxhimin e parave, mos përfundimin e detyrave apo kujdesjen për veten
Efekt pozitiv: Antipsikotikë që në fazat e para
Shkaku
Skizofrenia karakterizohet nga 4 grupe simptomash: simptomat pozitive, simptomat negative, simptomat e dizorganizmit dhe defiçitet konjitive simptomat pozitive, simptomat negative, simptomat e dizorganizmit dhe defiçitet konjitive. Nuk është gjetur një lidhje e qartë midis defiçiteve konjitive dhe simptomave të tjera. Është vënë re se disa individë, paraqesin probleme konjitive përpara se të shfaqin simptomat pozitive ndërkohë që të tjerë kalojnë në faza përkeqësuese të funk-
sioneve konjitive pas episodit të parë të psikozës duke u shoqëruar me relapse (përsëritje) të vashdueshme të gjendjes. Duhen patur parasysh dy pika: e para, ka një variabilitet të madh në shprehjen e këtyre simptomave; disa individë shfaqin vetëm simptomat pozitive ndërkohë që të tjerë mund të shfaqin më tepër ato negative dhe një pjesë e cak-
Nervat e dëmtuar (neuronet) e lokalizuar në zonën frontale, prishin kalimin e informacionit nga një pjesë e trurit në tjetrën, çojnë në një disbalancë kimike dhe rrjedhimisht në dëmtim konjitiv
tuar shfaqin edhe problemet konjitive. Së dyti, niveli i shfaqjes së ndryshimeve konjitive ndryshon nga njëri individ tek tjetri. Pjesa më e madhe e skizofrenëve shfaqin
vetëm vëshitrësi të lehta, ndërkohë që një pjesë e vogël (1 në 5) shfaqin defiçite të mëdha konjitive. Si ndikojnë defiçitet konjitive në jetën e përditshme të një pacienti skizofrenik? Individi që ankon për vështirësi konjitive, shpesh ankon për çrregullime të mendimit të tipit “mendime të përshpejtuara”, ndjesia që ngatërrohet lehtë, ulje të përqëndrimit apo probleme me kujtesën. Kur këto probleme janë të lehta, individi do ketë probleme me leximin, shkrimin apo të parit televizor. Individët në një nivel më të lartë të defiçitit konji-
Funksioni konjitiv
Menaxhimi dhe trajtimi i tij K
a dy mënyra për të trajtuar prob lemet konjitive: parandalimin dhe trajtimin e tyre. Strategjitë e trajtimit përfshijnë atë medikamentoz, mbajtja e një rutine ditore dhe pjesëmarrja në programe terapeutike konjitive. Medikamentet antipsikotike, prej kohësh përdoren në trajtimin e skizofrenisë, sidomos në fazën fillestare të saj. Medikamentet më të reja antipsikotike ( risperidone, olanzapine, quetiapine, ziprasidone, closapine) kanë përparësi mbi gjeneratën e vjetër të medikamenteve sepse japin një efekt më të mirë mbi simptomat negative dhe ato konjitive. Duhet patur parasysh se përdorimi i dozave
S
SUPLEMENTI MJEKESOR
Si ndikon dëmtimi i funksionit njohës
FJORDA KOROMANI ënyra e funksionim it të mendjes është bazuar në këto katër elemente– perceptimi, emocionet, njohja dhe akti i vullnetit. Perceptimi i referohet vetëdijes për atë çka na rrethon dhe zakonisht ky proces kryhet me ndihmën e funksioneve sensore të parit, dëgjimit, nuhatjes, shijes apo prekjes. Emocionet i referohen ndjenjave si lumturia, trishtimi , zemërimi etj ndërsa akti i vullnetit i referohet përmbushjes së qëllimshërive të situatave jetësore. Konjicioni vjen nga latinishtja – cognitio, dhe do të thotë” të dish, të njohësh”. Në psikiatrinë moderne, fraza “funksione konjitive” përdoret për të shprehur aspekte të ndryshme të të menduarit si: përqëndrimi, vëmendja, kuptimi, kujtesa, orientimi, përfytyrimi dhe gjykimi. Funksioni konjitiv varion nga sjell-
A
të larta të medikamenteve, mund ta përkeqësojnë gjendjen në vend ta rregullojnë atë. Terapia konjitive shëruese është një mjet i ri për tra-
jtimin e skizofrenisë. Nuk është një metodë e përhapur dhe nuk përdoret në rutinë. Kjo terapi përfshin ushtrime mendore, ushtrime për kujtesën dhe mbajtjen e një rutine ditore të caktuar. Në një pjesë të vogël të individëve që kanë probabilitet të lartë për të zhvilluar defiçite konjitive, parandalimi është më kritik. Fillimi i antipsikotikëve që në simptomat e para të sëmundjes, mund të ketë efekte pozitive mbi ngadalësimin e përparimit të sëmundjes. Duhet patur parasysh qe përdorimi i drogërave të rrugës e përkeqëson gjendjen dhe funksionet konjitive.
tiv do të shfaqin probleme në menaxhimin e parave, mos përfundimin e detyrave ( të gatuarit, pazare etj) apo të kujdesen për veten. Kjo mund të çojë në kequshqyerje, higjenë personale të keqe dhe vetëmohim. Shfaqjet më të këqija të problemeve konjitive janë situatat të tilla si lënia e furrës hapur, ecja në mes të trafikut, përzierja e medikamenteve etj. Me kalimin e kohës, këto defiçite konjitive çojnë në papunësi, varfëri, borxhe dhe varësi të theksuar. Dy nga problemet më të mëdha dhe shqetësuese janë harresa për të marrë medikamentet dhe mohimi për të takuar mjekun. Çfarë e shkakton defiçitin konjitiv në skizofreni? Tanimë skizofrenia trajtohet si një çrregullim i mendor dhe shfaqjet simptomatike vijnë si pasojë e dëmtimit të një zone të caktuar anatomike të tij. Zona e trurit e lokalizuar në pjesën e përparme të kafkës (frontale) është përgjegjëse për funksionet konjitive të individit. Megjithatë, kërkime të vonshme kanë treguar se për defiçitet konjitive përfshihen edhe në zona të brendshme, të thella të trurit. Nervat e dëmtuar (neuronet) e lokalizuar në këtë pjesë të trurit, prishin kalimin e informacionit nga një pjesë e trurit në tjetrën, çojnë në një disbalancë kimike dhe rrjedhimisht në dëmtim konjitiv. Disa nga mekanizmat përgjegjës për këtë, përfshijnë pamundësinë për të dalluar informacionin e duhur dhe atë të parëndësishmin (filtrimi), duke çuar në një mbingarkesë informacioni, dështim të përdorimit të kujtesës për procese mendore si aritmetika, vështirësi në zhvendosjen e vëmendjes nga një pikë në tjetrën etj. Si trajtohen problemet konjitive? Ka tri mënyra për të identifikuar dhe monitoruar problemet konjitive. Këtu përfshihen takime periodike me psikiatrin, testime të specializuara nga një psikolog dhe skaner diagnostikues të trurit. Prej këtyre, monitorimi i rregullt në një klinikë është shpesh opsioni më i shpejtë dhe i duhur. Testimi psikologjik për të evidentuar problemet konjitive në skizofreni përbën një procedurë komplekse dhe shpesh vështirësisht funksionon. Kjo varet edhe nga shkalla e profesionalitetit të stafit mjekësor.
A
S
SUPLEMENTI MJEKESOR
LMEDICU
Trajtimi ERLIND GJONAJ Trajtimi i pacientit të sëmurë me skizofreni është një detyrë e vështirë dhe mjaft komplekse që kërkon krijimin e strategjive të veçanta të mjekimit. Gjithashtu kërkon një bashkëpunim të ngushtë dhe harmonik të vetë pacientit, mjekut, familjarëve, shoqërisë dhe strukturave përkatëse që japin ndihmë në këtë drejtim. Kjo strategji mjekimi lejon integrimin e njëkohshëm të trajtimit medikamentoz dhe atij psikosocial. Në këtë kuptim, trajtimi pasqyron shkaqet e vet sëmundjes: skizofrenia duhet kuptuar si një gjendje ku nivele të larta të stresit shpërthejnë ‘’prirje vulnerabile’’ pre-ekzistuese. Pra, trajtimi duhet drejtuar drejt vulnerabilitetit dhe stresit njëko-
E enjte, 7 qershor 2012
WWW.SHQIPTARJA.COM
BARNAT janë thelbësore në trajtimin e skizofrenisë. Sapo pacienti stabilizohet pas fazës akute, menjëherë fillon trajtimi për një kohë të gjatë të papërcaktuar me medikamente
Mjekohen vetëm simptomat shkaku mbetet i panjohur Njohja me antipsikotikët dhe përdorimin e tyre BARNAT PËR TRAJTIMIN E SKIZOFRENISË 1. Antipsikotikë të gjeneratës së vjetër (parë) CHLORPROMAZINE Largactil FLUPENTHIXOL Fluanxol FLUPHENAZINE Modecate ZUCLOPENTHIXOL Clopixol LOXAPINE Loxapac HALOPERIDOL Haldol PIMOZIDE Orap TRIFLUOPERAZINE Stelazine METHOTRIMEPRAZINE Nozinan 2.Antipsikotikë të gjeneratës të re (dytë): CLOZAPINE Clozaril OLANZAPIN Zyprexa RISPERIDON Risperdal QUETIAPINE Seroquel ZIPRASITONE Zeldox* Është në fazën eksperimentale.
Roli i mjekimit kuptohet më mirë duke ditur se pa mjekim të rregullt 80%90% e pacientëve bëjnë relaps (sëmundja kthehet përsëri) pas dy vjetësh hësisht. Për të parën na shërbejnë medikamentet, të cilët rrisin pragun e vulnerabilitetit, që do të thotë se pacientët përballojnë sasi stresi më të madha se më parë, pa patur shqetësime. Për të dytën, na shërben trajtimi psikosocial, që ka për detyrë të reduktojë stresin dhe të lejojë pacientët ta menaxhojnë më mirë atë. MEDIKAMENTET Barnat janë thelbësore në trajtimin e skizofrenisë. Sapo pacienti stabilizohet pas fazës akute, menjëherë fillon trajtimi për një kohë të gjatë të papërcaktuar me medikamente. Kjo pasi prirja vulnerabiliteti) për t’u rishfaqur nuk zhduket, megjithëse një pjesë e simptomave mund të trajtohen mirë. Roli i mjekimit kuptohet më mirë duke ditur se pa mjekim të rregullt 80%-90% e pacientëve bëjnë relaps (sëmundja kthehet përsëri) pas dy vjetësh, ndërsa me mjekim, relapsi reduktohet në 40%-45%. Pacientët që përveç mjekimit, janë nën kujdesin psikosocial të profesionistëve, probabiliteti për rikthim të simptomave ulet akoma më shumë. Pra, mjekimi ka një rol mbrojtës afatgjatë dhe lehtëson simptomat në kohë të shkurtër. Gjenerata e parë ka hyrë në qarkullim që në 1985, ndërsa gjenerata e dytë ka
19
hyrë pas 1990. Barnat e gjeneratës së parë lehtësojnë simptomat pozitive si halucinacionet dhe delirin, ndërsa ato të gjeneratës së dytë veprojnë edhe në simptomat negative. Gjithashtu kanë rol në përmirësimin e simptomave konjitive si humbja e memories dhe problemet e përqëndrimit. Shumica e ekspertëve mendojnë se gjenerata e dytë është më e mirë si zgjedhje e parë për mjekim, por kjo ësh-
të krejtësisht individuale, pasi një pacient mund të mos përmirësohet dhe të ketë më shumë efekte anësore duke përdorur gjeneratën e dytë (të rinjtë) duke bërë që të përdorë gjeneratën e vjetër për një mjekim më të mirë. Doza e barit të përdorur nga pacientët ndryshon në varësi të moshës, seksit, ritmit të metabolizmit, fizikut dhe gravitetit të simptomave. Marrja e barit bëhet nga goja ose
me injektim. Marrja nga goja shërben për mbajtje të niveleve konstante të barit në organizëm, ndërsa injektimi bëhet për një trajtim të shpejtë në raste të krizave (injeksione me veprim të shkurtër). Por nëse një pacient e ka të vështirë ose të pamundur marrjen e barit çdo ditë nga goja, atëherë kalon në marrjen e injeksioneve me veprim të gjatë. Në qoftë se një pacient nuk përmirësohet pas 6-12 muajsh
përdorimi të mjekimit, atëherë kalon në trajtimin me “CLOZAPINE” që është zgjedhja më e mirë për trajtimin e kësaj sëmundjeje. Për çdo sëmundje tjetër psikiatrike ose jo, pacienti duhet të konsultohet me mjekun për marrjen e barnave të tjerë pasi një marrje e pakontrolluar e barnave rrit mundësinë e ndërveprimit midis tyre duke rrezikuar trajtimin dhe përmirësimin.
EFEKTET ANËSORE Efektet anësore nuk janë shkaku kryesor i ndërprerjes së mjekimit pasi shumica e pacientëve e ndërpresin mjekimin pasi nuk janë të ndërgjegjësuar për rëndësinë e tij. Megjithatë efektet anësore vështirësojnë vazhdimin e mjekimit dhe është detyrë e mjekut t’i evidentojë ato dhe të marrë masa për t’i minimizuar. Efektet anësore ndahen në efekte që ndodhin shpejt pas fillimit të mjekimit ose në efekte që shfaqen pas disa kohësh mjekimi dhe që janë persistente. Efektet e padëshirueshme kryesore janë: 1)Ngurtësim dhe spazma muskulare. 2)Konstipacion (kapsllëku), vështirësi në urinim, tharje goje, vështrim i mjergullt. 3)Dridhje. 4)Përgjumje, mungesë energjie. 5)Pamundësi për të qëndruar në pozicion ulur me shqetësim dhe dridhje të këmbëve. 6)Shtim në peshë. 7)Ulje e libidos (dëshirës seksuale). 8)Çrregullime hormonale të sferës seksuale. 9)Humbje e menstruacioneve.
Antipsikotikët
Efektet anësore të medikamenteve 1.Diskinezia tardive (DT). DT është një problem anësor i vonshëm i antipsikotikëve që konsiston në lëvizje të pavullnetshme të muskujve të fytyrës, gjuhës dhe buzëve. Rrisku i prekjes nga kjo simptomë rritet me moshën dhe kohën e gjatë të përdorimit të medikamenteve. ¨shtë shumë e rëndësishme mbështetja e familjarëve dhe shoqërisë për këta pacientë, pasi këta të fundit shqetësohen dhe bezdisen kur duhet t’u japin shpjegime të tjerëve për lëvizjet e pavullnetshme dhe përgjumjen e tyre. 2.Sindromi malinj neuroleptik (SMN). SMN është një sindrom që shfaqet nga përdorimi i dozave të
larta të antipsikotikëve që në fillim të trajtimit. Ky sindrom shfaqet me temperaturë, delir, shenja extrapiramidale (lëvizje jo normale) dhe çrregullime të sistemit nervor autonom që çojnë deri në vdekje. Në këto raste mjekimi du-
het ndërprerë menjëherë dhe pacienti duhet shtruar ne spital për një trajtim suportues. 3.Çrregullime hormonale. Këto janë kryesisht të sferës seksuale: * Hiperprolaktinemia është rritja e nivelit të hormonit prolaktinë në gjak që sjell një sërë efektesh si: ul fertilitetin (pjellorinë), ul dëshirën seksuale, rrit gjoksin te meshkujt, largon menstruacionet, ul nivelet e hormoneve si estrogjen dhe testosteron. Duke ulur estrogjenet tek femrat, i bën këto të fundit më të prekshme nga osteoporoza, sëmundjet kardiovaskulare dhe demenca. Ndërsa duke ulur testosteronin te burrat, ulet prodhimi i spermatozoideve dhe dëmtohet ereksioni. Për këtë, pacientet që përdorin antipsikotikë
duhet të bëjnë matje periodike të prolaktinës të kontrolluar nga mjeku. Nëse vihet re hiperprolaktinemia(nivel I lartë I hormonit në gjak) atëhere mjeku duhet të mendojë të ulë dozën, të ndryshojë psikotikun ose të shtojë ndonjë terapi tjetër. Megjithatë trajtimi i skizofrenisë duhet të mbetet prioritet. Shtimi në peshë është një problem tjetër që vihet re. Antipsikotikë të ndryshëm japin nivele të ndryshme të shtimit në peshë. Çelësi për menaxhimin e rritjes në peshë qëndron në krijimin e një stili jete dhe një diete të shëndetshme. Së fundmi kujtojmë se dhe në këtë pikë familja ka një rol kyç si në kuptimin dhe suportin e efekteve anësore, ashtu dhe në raportimin e tyre tek mjeku, në mënyrë që të gjendën strategji
20
E enjte, 7 qershor 2012
WWW.SHQIPTARJA.COM
Intervista
Flet dekani i Fakultetit të Mjekësisë prof.Bajram Hysa TAULANT MUKA
P
Në dy vitet e fundit ka pasur protesta të shumta të studentëve për moskryerjen e procesit mësimor dhe për cilësinë e mësimdhënies. A ka përmirësimë në këto drejtime? Zhvillimi i procesit mësimor është një nga detyrat prioritare të dekanatit të Fakultetit të Mjekësisë. Kemi bërë sensibilizimin e shefave të shërbimeve dhe departamenteve për një realizim të plotë të procesit mësimor. Nën drejtimin e tre zv.Dekanëve janë ngirtur grupe pune të posaçme për mbikqyrjen e procesit mësimor. Ushtrojmë kontrolle të herëpashershme dhe nuk mohoj që ka patur edhe raste kur kemi evidentuar mosvajtje në kohë të pedagogëve në mësim ose të mungesës së tyre. Dekanati në këto raste ka marrë masa konkrete paralajmëruese por ajo që dua të theksoj është fakti që kemi dhënë
Kurrikulat Është krijuar një grup i rishikimit të kurrikulave në bazë të vërejtjeve dhe sygjerimeve që kanë dhënë eskpertët e huaj të Federatës Europiane të Edukimit Mjekësor të cilët bënë ekspertizën e kurrikulave të fakultetit në degën Mjekësi e Përgjithshme
para disa ditësh një paralajmërim përfundimtar duke u shprehur qartë që ai profesor që kapet që nuk bën mësim do të pushohet menjëherë nga puna.Nuk do të tolerojmë asnjë rast abuzimi! Pedagogu duhet të ketë në radhe të parë prioritet studentin. Prioritet dhe fokus i dekantit është edhe cilësia në mësimdhënie. Jemi duke ndërrmarë hapa konkrete për aplikimin e formave interaktive të mësimdhënies duke ofruar edhe trajnime jashtë vendit të stafit pedagogjik. Së fundmi fakulteti ka berë mbi 10 rekrutime të reja pedagogësh të arsimuar jashtë vendit dhe shumë shpejt do mundësojmë rritjen e këtij numri. Vetëm duke zgjeruar stafin pedagogjik do bëjmë të munduar realizimin e praktikave mësimore me 6-8 studentë grupi duke shënuar një standart të ri në cilësinë e mësimdhënies. Cila është gjendja e kurrikulave të Fakultetit të Mjekësisë dhe a do të bëhet e mundur njohja e diplomës edhe jashtë vendit? Fakulteti i Mjekësisë është duke i`u nënshtruar një procesi të thellë reformues. Është krijuar një grup i rishikimit të kurrikulave në bazë të vërejtjeve dhe sygjerimeve që kanë dhënë eskpertët e huaj të Federatës Europiane të Edukimit Mjekësor të cilët bën ekspertizën e kurrikulave të fakultetit në degën Mjekësi e Përgjithshme. Faza e parë e këtij procesi përfundon në shtator. Po
Si fakultet kemi bërë gati të gjithë praktikën e specializimeve pasi kemi marrë nevojat nga Ministria e Shëndetësisë. Shpresojme ti mbyllim brenda 2012
S
SUPLEMENTI MJEKESOR
LMEDICU
SË FUNDMI fakulteti ka berë mbi 10 rekrutime të reja pedagogësh të arsimuar jashtë vendit dhe shumë shpejt do mundësojmë rritjen e këtij numri
Specializimet, brenda vitit 2012! Pritet miratimi rof. Hysa, keni rreth 3 muaj si Dekan i Fakul tetit të Mjekësisë. Cilat janë disa nga risitë që keni sjellë? Fakulteti i Mjekësisë po paraqet një risi në drejtimin e tij. Ky drejtim po bëhet në trajtën e një Bordi Këshillmor me pjesëmarrjen e ikonave të mjekësisë shqiptare dhe akademikëve si, Prof. Bashkim Resuli,Nestor Thereska,Mentor Petrela,Theodhor Meksi,Mihal Tase,Anila Godo, Elsa Kone, Ruzhdie Qafmolla etj. Kemi ngritur komisione të veçanta si ai i kurrikulave, kërkimit shkencor, vlerësimit të brendshëm, etikës, ligjeve dhe ekonomisë. Synimi ynë është kthimi sa më shpejt i Fakultetit të Mjekësisë në një fakultet elitar. Gjithashtu, në tre muaj kemi bërë të mundur realizimin e procesit të dixhitalizimit të sekretarisë mësimore duke krijuar shume lehtësira për studentët dhe duke shmanguar radhët e gjata në dyert e sekretarive. Së shpejti synojmë që këtë shërbim ta ofrojmë online duke i mundësuar çdo studenti marrjen informacionit të nevojshëm nga shtëpia dhe nga cdo vend ku ka një akses interneti. Viti 2012 shënon edhe 60 vjetorin e themelimit të Fakultetit të Mjekësisë. Në këtë kuadër do të botohet edhe Buletini i Shkencave Mjekësore që për herë të parë vjen në gjuhën angleze.
A
BURSAT
Fakulteti i jep mundësinë e studimit jashtë, studentëve të mirë
R
reth 30 studentë nga Fakulteti i Mjekësisë kanë përfitu ar bursa studimore të nivelit bachelor, master dhe PhD për vitin e ardhshëm akademik. Këto bursa janë ofruar nga programet JoinEUSEE dhe ERAWEB të Bashkimit Europian. Gjithashtu, 6 specializantë të përzgjedhur janë trajnuar në Novara të Italisë në kuadër të një shkëmbimi eksperiencash.
bëjmë përpjekjet maksimale që brenda dy viteve të ketë një ndryshim rrënjësor të kurrikulave duke
bërë të mundur njohjen e diplomës së lëshuar nga Fakulteti i Mjekësisë edhe jashtë vendit .
Studentët ankojnë për cilësinsë e librave dhe vjetërsinë e tyre. A ka nisma nga dekanati për realizimin e botimeve të reja? Janë bërë hapa të rendësishme edhe në botimin e librave të rinj, një kërkesë e kahershme e studentëve grevistë të dhjetorit të vitit të kaluar. Mund të përmend botimet e reja në Departmentin e Onkologjisë, Fispatologjisë, Nefrologjisë, Pediatrise etj. Ministrisë së Arsimit dhe Universitetit të Tiranës i kemi kërkuar që të bëjë disa ndërhyrje emergjente, siç është rishikimi i çdo teksti në çdo pesë vjet. Vetëm në këtë mënyrë, mund të bëjmë të mundur plotësimin e çdo katedre me libra bashkëkohorë.Po përcaktohet një fond i posaçëm për Fakultetin e Mjekësisë, në mënyrë që të bëhen përkthime dhe përshtatje nga tekstet që përdorin universitetet e huaja më të njohura. Por, kjo hap një punë shumë të madhe me të drejtat e autorit dhe prandaj duhet kohë. Ende ka paqartësi në lidhje me specializimet. Do ketë kuota specializimesh për këtë vit? Ne si fakultet kemi bërë gati të gjithë praktikën e specializimeve pasi kemi marrë nevojat nga Ministria e Shëndetësisë, Shpresojme që ti mbyllim brenda vitit 2012. Jemi në pritje të miratimit të kuotave nga qeveria dhe më pas do përgatisim të gjithë infrastrukurën e nevojshme për përgatitjen e konkursit të specializimeve. Në këtë kuadër, po punojmë për t’i dhënë statusin universitar spitalit Amerikan, spitalit Ushtarak dhe spitaleve rajonale si ai i Durrësit, Fierit, Elbasanit dhe Shkodrës. Kjo do mundësontë rritjen e hapësirave të reja për kryerjen e praktikës mësimore duke rritur ndjeshëm cilësinë. Edhe njëherë më duhet të theksoj se prioritet i dekantit të Fakultetit të Mjekësisë është cilësia dhe jo sasia. Në ndihmë të gjithë kësaj nisme do na vijë edhe projekti i telemedicinës. Kohët e fundit është folur edhe për një shkollë të menaxhimit. Ku konsiston ky projekt? Ngritja e shkollës së menaxhimit mjekësor është një nga sfidat më të reja të Fakultetit të Mjekësisë. Ky projekt ka mbeshtetjen e plotë të qeverisë shqiptare dhe veçanërisht të Kryeministrit. Vizioni ynë është të përgatisë një grup menaxherësh të aftë në fushën e shëndetësisë që do të drejtojnë mjekësinë shqiptare në të ardhmen. Do të ofrohen mastera dy vjeçar, një vjecar si dhe kurse afat-shkurtra, 2 javorë, 3 dhe 6 mujorë për kryeinfermierët, shefat e sherbimeve etj, pra në të gjithë hirëarkinë e sistemit shëndetësor. Modeli që duam të ndjekim në zbatimin e saj është modeli i Renit të Francës.