Rilindasi by altinoo

SHKRIMT ARI KOSOV AR: ANTIPROP AGANDEN ME TE MADHE KADARE IA KA BERE VETES SHKRIMTARI KOSOVAR: ANTIPROPAGANDEN

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: Nr:7

E diel, 19 shkurt 2012

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

ISMAIL KADARE VS ANTON PASHKU

Musa Ramadani: Unë e di pse kishte kundërshti mes tyre

usa Ramadani është një personalitet interesant, në fushën e poezisë, të prozës, të pikturës dhe muzikës. Është cilësuar më së shumti si avangardisti i viteve 70-të në Kosovë. Një histori e gjallë e aktiviteteve kulturore atje. Studiuesi Agron Y. Gashi ka përgatitur së fundmi një libër në formë bashkëbisedimi të gjatë më të, me titullin “Rrëfimet e MaestrosDialog me avangardistin e viteve ‘70të”, nga ku kemi shkëputur për botim një fragment mjaft ngacmues, mbi gjykimet e tij rreth veprës, personalitetit dhe dritë-hijet e shkrimtarit Ismail Kadare, të cilin e vlerëson mbi të gjitha për imagjinatë të pakrahasueshme me asnjë shkrimtar tjetër. “Kadareja ka ditur edhe prej gjërave shumë të vogla të bëjë literaturë”, thotë ai ndër të tjera. Në këtë rrëfim ai zbulon edhe diçka ngacmuese për marrëdhënien plot kundërshti mes Kadaresë dhe Anton Pashkut.

Në foto: (Majtas) Ismail Kadare (Djathtas) Anton Pashku

Një portret për Musa Ramadanin, eruditi dhe pengu i moskuptimit

epra e shkrimtarit Musa Ra madani (1944) është e gjerë dhe e shumanshme, në prozë, poezi, pikturë, kritikë teatri, muzikë, gazetari.Shkrimtari Musa Ramadani, në veprën e tij zgjedh dhe trajton tema të guximshme,

personale, nacionale e universale. Vepra i tij, përveç tjerash përfaqëson më së miri golgotën shqiptare, e njohur si periudha e aksionit të armëve dhe shpërnguljes së tyre për në Turqi. Vepra e tij, duke rrahur tema të tilla, u ndesh me

një tip censure nga sistemi politik i asaj kohe, madje duke e cilësuar autorin si shkrimtar që “nxit nacionalizmin shqiptar”. Shkrimtari, Musa Ramadani, ka shënuar një novatorizëm dhe ka... ○

faqe 15 ○

○

Po kush është Musa Ramadani. Për shkrimtarin, poetin, estetin, piktorin dhe muzikantin, suplementi ynë do të sjellë për disa javë rresht pjesëza nga vepra e tij tejet e gjerë. Një fragment nga një bisedë më e gjatë për Kadarenë dhe shkrimtarët e Kosvës *** Agron Y. Gashi: E shihni Kadarenë si shkrimtar oportunist, apo që shkon më shumë kah disidenca? MuRai: As te njëra, as te tjetra. E shoh si individ, i cili në ato rrethana, në atë situatë, e cila aq shumë ka zgjatur, sepse ai s’ka menduar se do të ndodhë një ndryshim i madh në kuptimin e liberalizimit dhe demokratizmit, ose të pluralizmit qysh i kanë thënë në Shqipëri. E shoh si person, i cili me shumë mençuri ka ditur t’i shfrytëzojë njerëzit me ndikim, njëkohësisht për të ruajtur nivelin artistik në letërsi. Ajo është mjeshtri e madhe! Mbi të gjitha, ai edhe si njeri ka pasur komplekse....

○

vijon në faqen 14-15 ○

○

Pavarësia e Kosovës, tetë arsyet e pakundërshtueshme

Milan Shuflaj, 81 vjet pas vrasjes, ende i pazbuluar

Çështja e Kosovës dhe stabiliteti në rajon. Cila është prehistoria e kësaj dite të madhe, më të madhes për shqiptarët kudo që janë, që pas ditës së 28 nëntorit të vitit 1912...

Në AQSH janë sjellë nga Zagrebi, përkatësisht nga Arkivi Shtetëror Kroat rreth 4500 faqe të dorëshkrimeve origjinale të Shuflajt. Ç Ç``përmbajnë këto 13 DVD me dokumente të skanuara?

Prof.dr Prof.dr.. Marenglen VERLI

dorëve në Londër. Ato vendime të marra në interes të paqes evropiane, që gjithsesi nuk u sigurua, toleruan ekspansionin e qarqeve drejtuese monarkiste të Beogradit, Cetinës dhe Athinës dhe përcaktuan e diktuan copëtimin e trevave shqiptare. Jo thjesht pohimi i drejtuesit të Konferencës, ministrit të Jashtëm britanik Sër Eduard Greit që natyrisht ishte i mirinformuar për realitetin në Ballkan kur bënte deklaratën e njohur, por edhe të gjithë treguesit përcaktues, veçanërisht përbërja etnike dhe kompozimi shpirtëror i shumicës dërrmuese të popullsisë së Kosovës dhe shumë viseve të tjera që iu aneksuan Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë më 1913, dëshmonin se ishte fjala për ... ○

faqe 18

○

Dr Dr.. Etleva Lala

Balil Gjini: Sa e bukur dukesh nën zhguaj zhgënjimi... 12 poezi nga krijimtaria më e re poetike e Balil Gjinit. I lindur në Lazarat, ai është autor ii:: “Perurim”, “Fantazma ëndrrash”, “T re gisht “Tre nder”, “Magjepsja e zuskave”, “Melusina”... Balil Gjini

○

faqe 16

○

këto dokumente gjatë gjithë shekujve dhe i jepte të drejtën historike këtij kombi të kishte shtetin e tij. Pse ishte Milan Shuflaj kaq i motivuar për të vënë themelet historike të shtetit shqiptar? Cilat ishin interesat e këtij medievisti kroat që punonte, botonte dhe kishte një reputacion të jashtëzakonshëm në Perandorinë Austro-hungareze të lobonte për Shqipërinë dhe madje të jepte edhe jetën e tij për çështjen shqiptare? Këto pyetje do të gjejnë përgjigje vetëm atëherë kur të bëhet plotësisht e njohur jeta e Milan Shuflajt, por sidomos vepra e tij, që akoma mbetet misterioze dhe e pazbuluar duke qenë e shpërndarë në arkiva, biblioteka të... ○

faqe 19

○

SH SH..com

www.shqiptarja.com

PERBALLJE

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 19 shkurt 2012

I NTER VIST A A VANGARDISTI NTERVIST VISTA

Pse kishte kundërshti mes Kadaresë dhe Anton Pashkut Rrëfimi i shkrimtari shkrimtaritt kosovar Musa Ramadani, avangardistit të viteve ‘70 vijon nga faqja 13 ...P.sh. te libri eseistik Ftesë në studio, përveç të tjerave, flet edhe për kompleksin e babës. Sepse, babai i tij në kohën e Zogut ka qenë postier, postier në kohën e E. Hoxhës....Nuk mund t’i ndërrosh pozicionet postierëve me ndërrimet e regjimeve. E ka një moment, të cilin më vonë mund ta ketë elaboruar nëpër intervista, kur ky edhe Elena (tash Helena), para se me marrë vendim për të dalë jashtë shtetit. Mendojnë se ku mund të bisedojnë për një vend të sigurt, dhe e gjejnë plazhin e Durrësit, diku në vjeshtën e vonë. Aty e shoh gjithë frikën e tij si njeri, si individ, atëherë kur famën e ka pasur në mbrojtje, por edhe si objekt sulmi. Në disa momente mbrojtje prej sundimtarit, por këta çakejtë poshtë, megjithatë e kanë sulmuar! Fama, në këtë rast, ka qenë shpatë me dy tehe. Shpesh e kanë goditur ose prej mosdurimit të tij, ose shpesh duke ia ndërruar tezat, në kuptimin se nuk e ka arritur që ta realizojë filan figurën sa dhe si duhet.

MuRai: E kam dëgjuar edhe unë, por nuk jam pajtuar dhe as nuk pajtohem me këtë mendim! Imagjinatën që e ka pasur Kadare dhe që akoma e ka, s’e kanë të tjerët. Kurrë! Agron Y. Gashi: As Pashku? MuRai: Absolutisht! Veç Beqir Musliu ka mundur ta ketë, por s’e ka shfrytëzuar sa duhet ose nuk ka dittë ta shfrytëzojë, sidomos në poezi. E për prozë është dashur një disiplinë më e madhe gjuhësore, është dashur një njohje e sintaksës në mënyrë të veçantë. Mbi të gjitha, është dashtë një vetëdije krijuese për strukturimin e veprës. Nuk shkon si në poezinë automatike e surrealiste. Shkon një vjershë a një send i vogël, por jo një frazë e gjatë. Unë e di çfarë ka ndikuar te Antoni, i cili e ka marrë këtë qëndrim, por s’bën që ta futesh këtu. Në fakt, unë e di me të ndëgjueme të njerëzve që kanë

gojëdhënat, porse kjo është shprehur në mënyra të ndryshme. P.sh. deri te gjysmat e veprave të Kadaresë, nuk ke ndonjë leksik apo stil shumë të veçantë. Më vonë fillojnë të gjitha... Agron Y. Gashi: A nuk është gjetje e mirë për ta trajtuar Luftën e Dytë Botërore, përmes një leksiku, përmes një stili, siç është realizuar Gjenerali i ushtrisë së vdekur? Ky roman nuk ka të bëjë me legjendat. MuRai: Absolutisht! Agron Y. Gashi: Madje, ky roman i takon pjesës së parë të veprimtarisë së Kadaresë, e që është një ndër romanet e letërsisë shqipe më të përkthyera në gjuhë të huaja. Ndërsa, romani i Pashkut, i cili i takon “një stili të veçantë”, “përfill idiomatikën popullore”, nuk është

Agron Y. Gashi: Konkretisht, për cilën vepër do t’ju faleshit Kadaresë? MuRai: Për romanin Kronikë në gur dhe ndoshta për Prillin e thyer, edhe pse për këtë të fundit kam thënë: Ishalla kurrë nuk përkthehet në gjuhë të huaj! Agron Y. Gashi: Është interesant qëndrimi juaj: në njërën anë keni qenë mik me Anton Pashkun, e keni çmuar dhe e çmoni shumë, si person në jetë dhe në letra. Në anën tjetër, e çmoni dhe e vlerësoni edhe Kadarenë! Siç e dini, Anton Pashku i përket një fryme, një teknike të shkrimit krejt tjetër, e që shkon kah antiromani. Edhe pse fare nuk është përkthyer, qoftë për çështje të gjuhës, qoftë edhe për shkakun se kjo formë e romanit në Evropë ishte konsumuar etj., përderisa Kadare deri më tani ka ndjekur “shkollën” e romanit klasik, qoftë me tema të mëdha ose të vogla. Nuk më kujtohet se ku e kam lexuar a dëgjuar, se Pashku, përderisa ka qenë duke folur për letërsinë në Shqipëri, të ketë thënë me ironi: Hajt bre se në Shqipni hala e lexojnë Agollin dhe Kadarenë! Kjo nënkupton një refuzim të këtij tipi të literaturës dhe të autorëve të saj, gjithsesi...

qenë aty. Duket se janë zënë për një prezantim të letërsisë së Kosovës ne Francë, e që Kadare nuk e përmend fare Pashkun. Kështu, pas vizitës së parë të Kadaresë në Kosovë, atëherë kur edhe vizitoi Rilindjen,(në fillim të viteve 70të), Pashku nuk e ka pritur si duhet, por as Kadare nuk është lodhur as për t’ia zgjatur dorën! Thjesht, e ka injoruar totalisht Antonin... Tjetër problem, mendoj se nuk ka pasur. Se as Antoni nuk ka mundur të bëhet Kadare, as Kadare-Anton. Edhe pse të dytë e kanë lexuar e kanë shfrytëzuar folklorin, legjendat e

përkthyer fare! MuRai: Nuk është përkthyer Pashku, se te Pashku është pengesë idiomatika. S’ka njeri që atë frazeologji ta përkthejë në një gjuhë tjetër ashtu si duhet. Mundet një fjali, mundet një replikë, por jo komplet një vepër... Agron Y. Gashi: Këtu nuk pajtohem me ju. Kjo mund të jetë një arsye e vogël, por jo deri në atë masë sa të cilësosh dhe ta konsiderosh kryevepër dhe për këtë shkak të mos përkthehet. OH-i nuk është vepër më idiomatike se Lahuta e Malcis, e cila është përk-

thyer, OH-i nuk është më idiomatike, as ma eliptike, sidomos nëse krahasohet në planin e ligjërimit me Kanunin, por edhe ky i fundit është përkthyer. MuRai: Unë po them, në aspektin artistik.... Agron Y. Gashi: Fundja, përveç si gjuhë edhe si roman eksperimental, si frymë në Evropë tashmë kishte përfunduar. Mos të harrojmë, sot po përkthehet edhe At Zef Pllumi. E pranoj, Pashku është më i figurshëm, por idiomatika nuk mungon as te Pllumi, sepse ky ndërton literaturë dokumentare. MuRai: Desha të them, imagjinatën që e ka Kadareja, invencionin, nëse s’është realizuar në kuptimin e frymës, edhe pse mua nuk më ka pëlqyer shumë, sepse aty ka ndonjë shkëndijë, shkreptimë inovative, nuk e kanë pasur as nuk e kanë të tjerët. Kadareja ka ditur edhe prej gjërave shumë të vogla të bëjë literaturë. Thjesht, Kadareja në këtë plan është i pakrahasueshëm. Megjithatë, e di çfarë është pika më e dobët e Kadaresë, si krijues dhe si njeri? Është një inkonsekuencë, është një dozë ndrojtje, e cila tashmë duket se iu ka bërë edhe pjesë e shpirtit të tij, që gjithmonë lëviz majtas- djathtas: bën një veprim, pastaj bën një tjetër për ta mbuluar të parin. Propaganda, ose më saktë, antipropaganda më e madhe që iu ka bërë Kadaresë si shkrimtar është bërë nga vetë Kadareja. Agron Y. Gashi: Pse e thoni këtë? MuRai: Sepse pa e ftuar askush, pa e akuzuar askush deri në atë masë, ai del me intervista, jo vetëm një herë edhe thotë se vepra ime kështu, si filan romani kështu!! Kadaresë kurrë nuk i është shuar nevoja për ta interpretuar veprën e vet, duke filluar nga Dimri i vetmisë së madhe, ku thotë se nuk e ka ngritur figurën e Enver Hoxhës, por veç ia ka vënë, apo ia ka hequr maskën. Çka ka nevojë Kadareja të na interpretojë veprën e tij, kur ne veç ia kemi dhënë kaherë çmimin Nobël ?! Po, për ne e meriton kaherë këtë punë. Këtu është ai gabimi i tij!. Pse Kadareja ka nevojë që të jep shpjegime ose të bëjë postscriptume?! Thjesht, ia kam zënë për të madhe. Shkurt e shqip, një shkrimtar i madh si ai, nuk ka nevojë për t’i bërë edhe in-

Në foto: Musa Ramadani terpretim vetvetes. Agron Y. Gashi: Megjithatë, ka pasur edhe keqkuptime dhe keqinterpretime të veprës së tij, më shumë me qellim, sesa pa qëllim. Madje, jo një herë e kanë cilësuar si shkrimtar të oborrit, shkrimtar oportunist, konformist ndaj sistemit etj. Ca të tjerë, kanë provuar ta fusin në listën e shkrimtarëve disidentë. Ca të tjerë kanë shkuar akoma më larg, kanë shkruar dhe dërguar letra contra tij në adresë të Akademisë Suedeze, për të mos ia dhënë çmimin Nobël, duke e akuzuar si bashkëpunëtor të sistemit politik!! Konkretisht, për këtë më shumë lakohet emri Kasem Trebeshinës. Mbase, kjo është një ndër shpjegimet e mundshme pse Kadare e ndjen nevojën për ‘interpretimin’ e veprës së tij. MuRai: Ajo pjesa e veprimeve të tij është diçka tjetër, me Trebeshinën, me Bilal Xhaferrin, pastaj edhe raportet me atë që e ka shkruar në romanin Shkrimtari...i Myftiut. Kadareja është tip filantrop në krijimtari, në jetë jo edhe aq. Nganjëherë më lidhen do fjalë ose do sajesa, besa edhe do ngatërresa, të cilat i ka nxitur vetë. Më kujtohet, madje një ngatërresë, ose një mosmarrëveshje që e ka pasur edhe me Sabriun (Hamitin). Agron Y. Gashi: Çfarë ka pasur me prof. Sabri Hamitin? MuRai: Një polemikë përmes gazetave, e ka fyer Sabriun...

PERBALLJE

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 19 shkurt 2012

SH SH..com

www.shqiptarja.com

PORTRET

MUSA RAMADANI

VEPRA T DHE VEPRAT ÇMIMET LETRARE

Eruditi dhe pengu i moskuptimit

Agron Y. Gashi: Cilat ishin ato fjalë fyese? MuRai: Janë fjalë banale. Agron Y. Gashi: E pse i tha ato? MuRai: I tha, sepse Kadare është hakmarrës! E hakmarrësit nuk i pritet e nesërmja. Sot! Tash! Menjëherë! Me Sabriun është zënë për shkak të një vepre, por reagimi ka qenë në Botën e re, e në të gjitha gazetat. Madje, pasi vjen në Kosovë, tash vonë, dikush i shtroi pyetjen në lidhje me këtë që po flasim. Ai nuk ishte korrekt, sepse e mohoi. Çuditërisht e mohoi pa fije sikleti! Agron Y. Gashi: Meqë jemi te Kadare, jo rrallë herë është thënë: Letërsia e Shqipërisë, Kritika e Kosovës... MuRai: Po e kanë thënë, jo pse nuk ka pasur letërsi në Kosovë, por se nuk e kanë lexuar, apo thjesht e kanë injoruar. Se për ta interpretuar, kurrë s’kanë ditur! Prandaj, kritika e Kosovës ka qenë më e specializuar. Nisja prej Rugove, Hamiti e teposhtë. Po të mos kishte qenë Rugova edhe disa përkthime të Rexhep Ismajlit, s’mund ta përjashtojë edhe M. Raifin, më vonë, sidomos edhe Sabriu, meqë ky i fundit ishte më i ri, këtu ndoshta ende do të vazhdonte ashtu, një lloj socrealizmi si botëkuptim, jo vetëm ajo qasja tradicionale ndaj artit. Jam i bindur që kjo qasje do të vazhdonte, sepse i ke pasur njerëzit e tillë, në fakultet, si: një Hasan Mekul, një Isak Shemë, një Agim Vincë etj. (...)

Vepra e shkrimtarit Musa Ramadani (1944) është e gjerë dhe e shumanshme, në prozë, poezi, pikturë, kritikë teatri, muzikë, gazetari. Shkrimtari Musa Ramadani, në veprën e tij zgjedh dhe trajton tema të guximshme, personale, nacionale e universale. Vepra i tij, përveç tjerash përfaqëson më së miri golgotën shqiptare, e njohur si periudha e aksionit të armëve dhe shpërnguljes së tyre për në Turqi. Vepra e tij, duke rrahur tema të tilla, u ndesh me një tip censure nga sistemi politik i asaj kohe, madje duke e cilësuar autorin si shkrimtar që “nxit nacionalizmin shqiptar”. Shkrimtari, Musa Ramadani, ka shënuar një novatorizëm dhe ka motivuar që letërsia bashkëkohore shqipe të pasurohet me laramani formash, teknikash të rrëfimit, të shkrimit poetik e letrar. Kështu, vepra e tij paraqet një enciklopedi formash letrare, duke lëvizur nga dokumentariteti, te fkisonaliteti i thellë. Ajo është e hapur ndaj teksteve dhe mediumeve të ndryshme, si: muzikës, pikturës, kinematografisë. Në këtë mënyrë, Musa Ramadani krijoi një letërsi intermediale. Shkrimtari Musa Ramadani, me prozën e tij, qoftë ajo sipas skemës klasike, moderne e postmoderne, letërsisë shqipe i ka dhënë modele të veçanta dhe krejtësisht autentike. Vepra e tij letrare është shumëdimensionale. Ajo është letërsi e erudicionit të thellë me elemente të theksuara moderne dhe postmoderne. Me poezinë e tij personale e mitike, herë me shenja autobiografike, herë me finesa filozofike, shënjon një hap më tutje drejt një avancimi të gjuhës poetike. Në mënyrë të veçantë, duhet të theksohet sprova e tij e suksesshme për një poezi sinjalistike, konkrete, intermediale. Kësisoj, Ramadani është nismëtar dhe përfaqësues i poetikes vokovizuale, sinjalistike dhe intermediale në letërsinë shqipe. Shkrimtari Musa Ramadani, me shkrimet e tij kritike dhe eseistike për teatrin dhe shfaqjet teatrale, ka ndihmuar dhe ndikuar drejtpërdrejt në ngritjen e cilësisë artistike të dramaturgjisë shqipe në Kosovë dhe jashtë saj. Shkrimtari Musa Ramadani, me shkrimet e tij gazetareske, shënjon modelin më të mirë të gazetarit të devotshëm dhe profesionist, sidomos në prezantimin e vlerave artistike të kulturës shqiptare në përgjithësi. Shkrimtari Musa Ramadani, me kompozimet muzikore, muzikës së lehtë shqipe i dha ton dhe ngjyrim autokton. Madje, duke qenë i tillë ai është edhe fitues i çmimeve profesionale në festivalet e muzikës së lehtë shqiptare (Akordet e Kosovës), gjithashtu edhe në konkurset e Radio Televizionit të Kosovës. Shkrimtari Musa Ramadani dhe veprimtaria e tij letrare ka ndikuar thellë në avancimin e kulturës së shkrimit dhe zhvillimin e formave dhe modeleve letrare krah letërsisë evropiane. Shkrimtari Musa Ramadani dhe veprimtaria e tij letrare është vlerësuar nga kritika akademike dhe ajo mediatike. Madje, vepra e tij letrare qoftë në prozë, qoftë në poezi është shndërruar në objekt studimi e kërkimi për shumë studiues të rinj. Pengu i moskuptimit Në tendencën e tij për të kultivuar “artin për art” në letrat shqipe, Musa Ramadani është i

vetëdijshëm për problemet e komunikimit me lexuesin, është i vetëdijshëm për finesat e Ligjit të Qarkullimit Universal të Vlerave. Ai këtë vetëdije e shpreh jo njëherë në veprat e tij letrare. Në këtë kontekst, do përmendur se me rastin e vlerësimit të romanit “Antiprocesioni”, në konkursin për çmimin letrar të Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës në vitin 1997, juria e këtij konkursi del me arsyetimin se nuk e kanë kuptuar këtë libër, andaj nuk e kanë marrë në shqyrtim për t’i dhënë çmimin ose jo, dhe sipas tyre, mbetet që brezat e ardhshëm të merren me zbërthimin e kodeve të tij semantike/ ligjërimore. Studiuesi Rexhep Qosja, në vitin 1969, duke shqyrtuar librin e parë me poezi të Musa Ramadanit, “Mëkatet e Adamit”, të botuar po në atë vit, vlerëson se ky krijues në këtë përmbledhje ka dhënë shenjat e një sensibiliteti, çfarë në ambientin tonë do të zhvillohet vetëm pas ca vitesh, apo ndonjë decenie, dhe për këtë shkak është e besueshme që përmbledhja e tij të hasë në vështirësi komunikative me lexuesit e saj. Sipas këtij studiuesi, prej poetëve tanë të pasluftës, asnjëri nuk ka startuar me pjekurinë artistike të Musa Ramadanit. Njëjtë, mund të thuhet edhe për prozën e tij. Ndërsa, sa i përket moskuptimit të veprës së tij, për këtë është i vetëdijshëm edhe vetë krijuesi, duke e ndërfutur këtë dilemë në kuadër të tërësisë semantike të “Antiprocesionit”, të cilën do ta shohim në vijim. Ndonëse për zhanrin e autobiografisë ekzistojnë shpjegime e definicione të shumta e të ndryshme, shenjat e këtij zhanri kur e kur hasen të gërshetuara me zhanret e tjera në veprën e këtij krijuesi. Në këtë kontekst, Autori/Narratori në veprat e tij letrare jep informacion/shpjegime për situatat personale jetësore, për interpretimin e librave të tij, kuptimin/ moskuptimin etj. Mes tjerash, te “Antiprocesioni” gjejmë këtë tekst: “PO: tash që jam në moshën e pjekur, me një përvojë jetësore relativisht të pasur edhe erotike, disa vëllime në prozë e poezi, ku shumë nga vargjet ende nuk janë zbërthyer nga kritikët tanë, sepse kanë përmbajtje domethënie e porosi të shenjave centurie të Nostradamusit, mund të them se profetizimet e mia do të kuptohen pas shtatë vjetësh, me të përfunduar shekulli 20 dhe me të filluar ai 21. Prandaj edhe unë edhe më tej nuk do ta pranoj publikisht se jam siprofeti M., do të shkoj jetën e një vetmitari, ngapak asketi e më tepër mistiku, derisa të zbulohen mesazhet profetike - çelësa të poezisë sime dhe të shpallën përmes interpretimeve kritike - semiotike nga studiues me afinitete profetike”... Duke i cilësuar shkrimet e tij profetike, në një tekst letrar, dhe mesazhet e këtyre shkrimeve mesazhe profetike, Autori/Narratori pret studiues me afinitete profetike, për të zbërthyer shkrimet e tij, siç shprehet, përmes interpretimeve kritike - semiotike. Kjo njësi tekstore është e rëndësishme së pari për kontekstin letrar, të pasurimit dhe plotësimit të semantikës së personazhit me elemente të reja të aspektit të shkrimit/receptimit të veprës letrare. Dhe së dyti, për kontekstin real/jetësor, dokumentimin e një të dhëne historike, të ndodhure jetësore, përkatësisht pranimin/mospranimin dhe njohjen/mosnjohjen e veprës së autorit në universin e vlerave letrare në letrat shqipe. A.Atashi& A.Gashi

usa Ramadani është dy herë laureat i çmimit pres¬tigjioz të Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës, çmimit “Hivzi Sylejmani”, më 1988 dhe 2000, si dhe i çmimit “Beqir Musliu” më 2006. Në vitin 1988, Musa Ramadani u shpërblye për librin me tregime “Satana ma vodhi gurin e urtisë”. Në vitin 2000, ai u shpërblye për librin me minitregime “Inamor: 55”. Ndërsa në vitin 2006, juria e çmimit letrar “Beqir Musliu” e shpërbleu atë për vepër jetësore, me arsyetimin se ka ndikuar në mënyrë vendimtare në modernizimin e pothuajse të gjitha zhanreve me të cilat është marrë. Musa Ramadani më 1970 është bërë anëtar i Shoqatës së Shkrimtarëve, ndërsa më 2004 i PEN Qendrës së Koso¬vës. Veprat e tij janë prezantuar në shumë antologji shqipe në Kosovë, në Shqipëri, por edhe në vende të tjera (gjuhë të ndryshme) përmes përkthimeve. Që nga viti 1965 ai ka qenë reporter i lirë, recensent teatror dhe një kohë redaktor i Rubrikës së Kulturës në gazetën “Rilindja” në Prishtinë. Aktualisht, Musa Ramadani jeton me bashkëshorten Sebiha Ramadani në Prishtinë, me profesion është shkrimtar i lirë. Ai është baba i një vajze dhe dy djemve, Arbënores, Arbenit e Nderimit. Musa Ramadani deri më sot ka botuar gjithsej: - Shtatë libra me poezi: “Mëkatet e Adamit”, 1969, “Thirravaje”, 1971, “Neuro¬sis”, 1973, “Muzat nuk flenë”, 1976, “Alfabeti i neu¬rozave”, 1982, “Eugjenika e tri deteve”, 1986, “Nostalgji antike”, 1990 (përmbledhje poezish me zgjedhje e parathënie të Ibrahim Rugovës), “Mëkatet e E(ha)vës”, 2006; - Katër romane: “Zezona”, 1978 (2003), “Ligatina”, 1983 (1989), “Vra¬puesja e Prizrenit”, 1995 (2005), “Antiprocesioni”, 1997; -T ri libra me tregime: Tri “Romani pa Kornizë”, 1975, “Fluroma”, 1978, “Satana ma vodhi gurin e urtisë”, 1987; - Një libër me minitregime: “Inamor: 55”, 2000; - Dy libra me kritika teatrore: “Fjala në skenë”, 1980, “Premiera shqiptare”, 1994; - Një dramë: “Moisiu në Unazën e Inflandit”, 1984.

SH SH..com

www.shqiptarja.com

POEZI

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 19 shkurt 2012

Sa e bukur dukesh nën zhguaj zhgënjimi... 12 poezi nga krijimtaria më e re poetike e Balil Gjinit. I lindur në Lazarat të Gjirokastrës, ai është autor i këtyre librave: “Perurim”, “Fantazma endrrash”, “T re gisht nder”, “Magjepsja e zuskave”, “Engjell i nëmur”, “Po e zi”, “Mulliri që bluante trëndafilë”, “Flatra të fluturta fjalësh”, “Melusina”... “Tre

Balil Gjini

Vdekja e sirenave Me shigjeta pasthirrmash ngulur tek trupi hidhen shkëmbinjve. (Medet, o det, medet!) Sirenat: fyej të bërë me dhoga tabuti, poshtë mesit bodrum, lart oda gjithë qejf. S’kish më Odise. Kishte shterrur kureshtja. Në shtrat të ligjërimit ta piknin zajet e fjalëve. Mes barërave të kalbura të ngastrave të heshtjes përditë nga një vezë do bënte thëllëza e keqardhjes. A shihej përvit Vjeshtë Penelopa me barrë me shtiza shirash si do thurrte mes fushave?!... Mërzi qe bota. Poshtë bashkës së dallgtë pelikanët do pastronin detin plak prej këpushave. Ndaj hidhen «bëlldum » . Dregëzat e trishtimit do ngjiznin ishuj të rinj. (Me dert, o det, me dert!) S’kish më Odise. Po vdisnin me gjeste flijimi, të zgjoheshin mise TV-ësh pas mijra vjet... 2011 15 shtator -5 tetor 201 1

E vogël Mes rrënojave të gjumit ti ecën këmbëzbathur mes qelqe episodesh dhe gastare ndodhish. Këpucët me xhufka të premtimeve i ke flakur mu në rërën e shkretëtirës të syve të mi O qenie e vogël që tek shtegu i kujtesës le veç një degë të thyer lajthie tek ike!... Si mund ta besoje se veç me varkën e seksit mund t’ua dilje mbanë ujrave Apokaliptike?

Bukuri artificiale Bien zurna. Shtatë furka mban në duar shejtani dhe realitetin e shoshitim të ngrijë brenda shtampave. Rropullitë ia heqin ylberit në krevate spitali pa narkozë, të bëhet karficë për flokët e vajzave. Dhe bukuria prrallore mund të dalë nga prralli trupngjyer me shkumë kremrash, a bojra kllouni. Ja ti! Pështyn tek cfaka kosheret e vërteta me hoje bukuri metaforash me helmin e ëmbël të thumbit

E shtuna

Muri pas qepallave - Borit dhe PotitMbyll sytë. Një mur me tulla fjalësh pas portës së kangjelave të qerpikëve. Blanat e igrasisë: vulat e dështimeve të mia. Mu tek vatra e kujtimeve, (ndezur tek qoshja) vijnë e zhgryhen në hi: kotelja e zezë e mërzisë, kotelja lara-lara e shpresës. Dhe ju, ëngjëj të vjedhur parajsës, ikni hipur mbi galloshet e vjetra të premtimit. Peshqit vezullues të mallit më rrëshqasin prej duarsh

Furrtare mërzie Keni të drejtë furrtare të zeza mërzie: brenda meje janë djegur të gjitha llampat dhe në xëx ju lypni thërrimet që mbetën mbrëmë prej bukës së norme të mosmarrëveshjes. Ju thashë pra: keni të drejtë. Tash jam një barrelë e përdorur spitali që mbart trupat e gjakosura të fjalëve plagosur në një aksident lumturie. Keni të drejtë furrtare të zeza mërzie:

Kur isha pemë Deti i imagjinanës ka shkumëzuar gjithë natën dhe leshterikë episodesh ka nxjerrë në rërën e lagur. Mbase të kujtohet kur isha një pemë me eshka malli në trungun e zgarbullës së kalbur. Ti se ç’kishe. Krongjij akulli nga inati formoje mu si qirinj meshe në guvat e zemrës dhe vezët e psherëtimave në inkubatorin e çasteve i fusje për të çelur... zogj, apo shpërgjër?!

E di. 6-ta është qenia me bishtin përpjetë. E bardha?!... ky zmalt mes dhëmbëve të dimrit. Pau!.. Rosa e habisë majmur me fjalë bie mes kallamave të moçalishtes së trishtimit.

Në pamundësi të bëheshe pasqyrë kristali shkrive dhe mu para këmbëve m’u bëre një pellg. Në atë shkreti çapëleheshin strucat e ankthit dhe gjah i dëshpërimit isha çdo mëngjez.

Me trajta rrëshqitëse mbi qelqe të largët ti je dhe uji dhe kulpra që deh me aroma. Ja tymi i oxhakut don të bëhet gjarpër, Por s’ka as luspat, as vrerin tek goja.

Kujtesa: lëvozhgë bizeleje që tundet në erë me kokrrat rënë në mitrën e një toke të mardhur... Deti i imagjinatës ka shkumëzuar gjithë natën dhe leshterikë episodesh ka nxjerrë në bregun e lagur

Po ajo bota dhe provinca!... me ujra hilesh kova e kureshtjes mbushet në pusi memece. Shenja e hënës hahet në alfabetin e qiellit Dhe nga pikë fillon të bëhet presje. E shtuna është 6-ta. Druri i nostalgjisë rrëzon rrëzave po ato gjethe të heshtura. Pau!... rosa e habisë e zbrazur rropullish Pret të mbushet me pambuk dhe me lecka. 2011 11 mars 201 1

2011 10 nëntor - 13 dhjetor 201 1

m’ike, mike, m’ike m’ ike, mike, m’ ike. Harabelat e rrumbullt të të qeshurave ma braktisën pezulin e buzëve dhe fluturuan mbi drurin e tharrë të frikës.

(ujku i verbër i brengës lëshoi ca pika të zeza ulëritjesh mbi dëllënjën e gjelbër që polli ca kokrra të kuqe) mike, m’ ike, mike. Tash granilin e ëndrrës ma shoshin në sitë vetë perënditë. (e humba davanë pa e gjetur devenë; devenë e bardhë me duvanë e zezë përpara) m’ ike, mike, m’ ike.

Sa e bukur dukesh Sa e bukur dukesh nën zhguaj zhgënjimi farë e egër me aromën e eshkës… Zhgërryhet në hi në pragperëndimi palloi pendëlarmë i pendesës. Mes luspash të thekurra, gëzhuta thekërre, mbetur ke në ngastrat e majme të dertit. Ah! Vesën e vesit e gjerbin si vezë kërminjtë me brirët e argjentë të seriozitetit…

Plakat e reve Plakat e reve po shtyhen mes vetit çitjanet me gajtanë vetëtimash përqark; përpëlitet miu grimurmë i qytetit në nofulla malesh si në një çark. Të drejta fijet e shiut dhe bisedës… ah, si s’u gjet vallë një furkë për t’i tjerrë?. Nga honi i imagjinatës ky pëllumb psherëtime kafaz i bukur ky qiell i gjerë. Plakat e reve me shtëmba mbi supe Në duar : vetëtimat si kandila të artë. Miu i qytetit mes ligjesh e lugjesh Në nofulla malesh si në një çark.

E çara e mohimit E çara e mohimit: e kuqe e zjarrtë karpuzi dhe kali i epshit me mamuze namuzi. “Ah!”... Eshtra e zbardhur e kësaj pasthirrme paniku, shigjetë drejt tigrit qimekërleshur të rrezikut. Në këtë kalbësirë kaltërsie rrënjët e dufit Farëra të zeza e fruta të kuqe triumfi. Ujrat e fjetura të mëndjes dallëndyshe e mëkatit i përçik e turret drejt humnerës lara-lara të fatit…

Janë mbyllur të gjitha Një çurgë qumështi brengash, e zezë, fare pis, Mes shkazave të ëndrrave gjen rrugën ta çajë. Qeni lara-lara i rutinës gjuhëjashtë lomanis Racionin me mbeturina kujtimesh në koritë të hajë. Qengjat e gëzimit tek thuprat e vathës së heshtjes Kruajnë turirin, blegërijnë dhe plandosen ems llumit. Janë mbyllur të gjitha. Në drurët e kujtesës Një qukapik malli jep në mors sinjalet e fundit.

STUDIMI

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 19 shkurt 2012

SH SH..com

www.shqiptarja.com

K ONTRIBUTI H ISTORIA Uk Lushi

iç u prezantua në seksionin e mësipërm të historisë së gje nealogjisë së shqiptarëve, ata nuk kanë qenë fëmijët e përkëdhelur të historisë. Përkundër dashurisë për tokat e tyre dhe luftës së vazhdueshme për t’i mbrojtur ato, shqiptarët shumë shpesh u shtrënguan të lëshonin shtëpitë e veta dhe të kërkonin shpëtim në vende tjera. Thënë me fjalët e Vesilind-it: “Historia e shqiptarëve ka qenë e mbushur me ikje dhe shprishje nga pushtimet, dëshpërimet, dhuna dhe kaosi. Secila nga këto ikje ka marrë diçka jetike nga kombi”. Supozohet që në mbarë botën, sot, duhet të jenë së pakut 10 milionë shqiptarë: përafërsisht 4 milionë në Republikën e Shqipërisë, 2 milionë në Kosovë, 1 milion në Maqedoni, Serbi jugore dhe Mal të Zi, 2 milionë (shumica e tyre të asimiluar) në Turqi, 0.75 milionë në Greqi, 1 milion në Diasporën e Evropës- Itali, Zvicër, Gjermani, Austri. Belgjikë, Holandë, Francë, Britani të Madhe dhe vendet skandinave si dhe minimum 0.75 milionë në SHBA, Kanada, Australi dhe Zelandë të Re. Me fjalë tjera, emigrimi i shqiptarëve është i vjetër sa vetë historia e tyre. Sidoqoftë, gjatë gjithë kësaj historie të tyre, asnjë vend tjetër nuk u ka ofruar shqiptarëve çfarë u ka ofruar SHBA-ja. Në Amerikë ata gjetën lirinë, përmbushjen e tyre si njerëz dhe, ç’ është më me rëndësi, mbështetjen dhe mbrojtjen më të sinqertë. Nuk është aspak e çuditshme që një numër i madh i shqiptarëve janë të bindur që krijimi dhe ruajtja e Republikës së Shqipërisë dhe Republikës së Kosovës si dhe identitetit të tyre kombëtar janë para së gjithash rezultat i përpjekjeve dhe angazhimit të shqiptarëve të Amerikës dhe përkrahjes së Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Sipas autorit Dennis L. Nagi, studiues i shqiptaro-amerikanëve dhe pjesëtar i gjeneratës së dytë të shqiptarëve të Amerikës, shqiptarët filluan të imigronin për Amerikë kah fundi i viteve 1800. Të inspiruar nga rrëfenjat e pasurimit të lehtë që mund të arrihej në tokën e re, numri i tyre u rrit në fillim të viteve 1900. Një shkollare tjetër e shqiptaro-amerikanëve, Francis Trix, shkruan që imigrantët e parë shqiptarë u vendosën kryesisht në New England, disa zona të New York-ut dhe qytetet industriale të rajonit të Midwest-it. Nagi konkludon që imigrantët e hershëm që erdhën në Amerikë- “vendi i trimave dhe njerëzve të lirë”- përbëheshin nga dy grupe. Grupi i parë ishin imigrantët të cilët besonin që Amerika do t’u përmirësonte situatën ekonomike dhe grupi i dytë ishin ata që ishin aktivistë politikë dhe ju desh të iknin nga shtypja e thundrës së okupatorëve otoman. Nagi pohon që edhe pse nuk ka informacion të mjaftueshëm mbi imigrantin e parë shqiptar në Amerikë, megjithatë është e ditur që ai arriti nga Korça me 1876, por pas pak shkoi në Argjentinë. Studiuesi sh-

SHQIPTARO-AMERIKANET Kur dhe si arritën ata në Amerikë?

qiptaro-amerikan Nagi deklaron më tutje që imigranti i dytë ishte Koli Kristofer, i cili ishte kah mesi i të njëzetave kur arriti në vendin e mundësive të pakufizueshme. Nagi dëfton që ka një mospajtim lidhur me vitin e saktë kur Koli Kristofer lëshoi atdheun e tij origjinal, porse shumica e burimeve tregojnë që kjo duhet të ketë qenë mes viteve 18841886. Është me vlerë dhe më rëndësi të theksohet megjithatë që ndonëse Koli Kristofer mund të jetë i ardhuri i parë shqiptar në Amerikë, është shumë e mundshme që shumë shqiptarë të tjerë të kenë arritur para tij në botën e re. Nagi shkruan për

qiptarëve kishin punuar paraprakisht ca kohë në vendet ku prisnin të hidheshin për Amerikë dhe zyrtarët e imigracionit të SHBA-së shpesh nuk tregonin kujdesin e duhur t’i pyesnin imigrantët nëse vendi nga vinin ishte atdheu i tyre origjinal”. Arsyet e mësipërme mund të shpjegojnë fort mirë edhe numrin e sotëm të papërcaktuar të imigrantëve shqiptarë në Amerikë, sidomos kur merret në konsideratë shpërndarja e shqiptarëve në dy shtete formale- Jugosllavi dhe Greqi, pas mbetjes së tyre atje kur u shpall pavarësia e Republikës së Shqipërisë me 1912. Veç kësaj, shumë imigrantë shqiptarë në Amerikë para se të niseshin për në udhëtim mbaheshin në Vala e parë e imigracionit shqiptar në vende të treta derisa u lëshoSHBA, që filloi me Koli Kristoferin heshin dokumentet legale. kah fundi i viteve 1800 Është shumë e arsyeshme të supozohet që shembull, që, në njërën anë, sipas një numër i madh i imigrantëve nga një regjistrimi jozyrtar të sh- Greqia dhe republikat e Jugosllavqiptarëve të Massachusetts-it, i bërë isë siç ishin Mali i Zi, Maqedonia, me 1907 nga redaktori i gazetës sh- Serbia dhe Kosova ishin dhe janë qiptare Kombi Sotir Peci, në Boston shqiptarë, por për shkak të nënshatëbotë jetonin 700 shqiptarë, në tetësive joshqiptare regjistrimet Worcester dhe Southbridge 400 dhe federale amerikane i kanë shkrunë Natick 200, porse, në anën tjetër, ar ata si grekë apo jugosllavë. regjistrimi zyrtar federal i vitit 1910 Vala e parë e imigracionit shnuk listonte më shumë se 625 shqiptar në SHBA, që filloi me Koli qiptarë në krejt shtetin e Massachu- Kristoferin kah fundi i viteve 1800, setts-it. Nagi mendon që kjo mospër- duket që përfundon me fillimin e puthje mes këtyre dy burimeve Luftës së Dytë Botërore (1939mund të shpjegohet në dy mënyra. 1945). Shumica absolute e Një- “[p]ara vitit 1912 Shqipëria ish- ardhacakëve të kësaj vale ishin imite e përfshirë brenda Perandorisë grantë meshkuj dhe pjesa më e madOtomane; imigrantët e krishterë he e tyre shpresonin të ktheheshin shënoheshin si grekë sepse popul- prapa me paratë që do të fitonin për lata e krishterë ishte nën juridik- të rimëkëmbur ekonomitë tyre sionin e Patrikut Ortodoks Grek në familjare. Pavendosmëria dhe lëvizStamboll” dhe dy- “shumica e sh- jet e shpeshta ishin karakteristikë

e këtyre imigrantëve të parë, ose siç e përshkruan Trix: “[rr]ugëtimi Shqipëri-Amerikë dhe anasjelltas ishte shumë i zakonshëm ndër imigrantët e hershëm shqiptarë siç ishte dhe ndërrimi i vendbanimeve nga një qytet në një tjetër në Midwest të SHBA-së”. Në agim të shekullit XX-të, shqiptarët në tokat e tyre nga e gjithë bota po orvateshin të krijonin një atdhe të pavarur. Për shumë patriotë SHBA simbolizonte strehë të sigurte për përparim dhe liri, prandaj numri i atyre që ndiqeshin politikisht dhe që kërkonin terren të sigurt mbrojtjeje në Amerikë filloi të rritej. Meqenëse imigrantët e parë ishin vendosur më së shumti në Boston, ky qytet u bë qendra e imigrimit shqiptar në Amerikë. Ndërsa Bostoni u shndërrua në qendër të shqiptarëve të Amerikës, organizimi i imigrantëve filloi të merrte formë më të lartë. Në Boston shqiptarët krijuan dhe ndërtuan institucionet e tyre të para formale. Me 12 qershor 1906, Sotir Peci botoi gazetën e parë javore të njohur të quajtur Kombi. Pasoi formimi i organizatës së parë nacionaliste Besa-Besën me 6 janar 1907 nga Fan Noli, i cili më vonë u bë kreu i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare dhe Kryeministër i Shqipërisë më 1924. Me 15 shkurt 1909, organizata e Fan Nolit filloi botimin e gazetës Dielli, e cila ishte pasardhësja e Kombit dhe redaktori i të cilës qe Faik Konica, shkollar dhe patriot, i cili më vonë u bë një diplomat me finesë dhe një ndër figurat më të shquara të historisë shqiptare. Edhe pse vala e parë përfshinte kryesisht imigrantë meshkuj, kjo filloi të ndryshonte në vitet e 1920-ta. Shumë nga emigrantët e hershëm u rikthyen në Shqipëri vetëm për të përjetuar zhgënjim të thellë me

regjimin autokratik në atdhe. Të trishtuar, këta burra vendosën të ikin për Amerikë përsëri, por kësaj here ata me vete morën edhe familjet e tyre. Gratë dhe fëmijët shqiptarë ju bashkëngjitën radhëve të valës së parë të imigrantëve. Arritja e grave dhe fëmijëve rezultoi me ndryshime dramatike në stilin e jetës dhe atitudën e shqiptaro-amerikanëve. Vala e dytë e imigracionit shqiptar në SHBA ndodhi prej vitit 1945 deri me 1960. Pjesa dërmuese e këtyre imigrantëve ishin anti-komunistë dhe ishin angazhuar në aktivitete kundër komunistëve, edhe në Republikën e Shqipërisë edhe në territoret tjera shqiptare nën pushtimin jugosllav. Ky grup u ballafaqua me dilemat më të vështira si imigrantë sepse ata qenë të bindur që komunizmi do pësonte disfatë dhe asnjëherë nuk u stabilizuan në jetën e re duke shpresuar në kthim të shpejtë në vendlindje. Disa prej tyre shkuan edhe më larg dhe morën pjesë në stërvitje ushtarake si dhe në aktivitete të fshehta ose të hapura dhe të dhunshme kundër qeverive komuniste. Vala e tretë u zhvillua prej vitit 1960 deri kah fillimi i 1980-tave. Imigrantët e këtij grupi më së shumti vinin nga shqiptarët e Maqedonisë dhe Malit të Zi dhe më pak nga Kosova, regjione këto ku ata po vuanin politikisht dhe ekonomikisht për shkak të politikave diskriminuese të komunistëve jugosllavë. Vala e katërt filloi në vitet 1990 dhe vazhdoi deri me ardhjen e valës së pestë, e cila nisi me 1999. Vala e pestë u shënua nga arritja e 20, 000 refugjatëve shqiptarë të cilët kishin ikur nga agresorët serbë gjatë luftës së Kosovës. Nën përkujdesen e qeverisë amerikane këta imigrantë u sollën në bazën ushtarake Fort Dix në New Jersey dhe prej aty u shpërndanë nëpër gati të gjitha shtetet e Amerikës. Statistikat mbi shqiptaro-amerikanët janë të dobëta dhe sot për sot ende nuk ka të dhëna zyrtare për numrin e shqiptarëve në Amerikë, porse vlerësohet që ata duhet të jenë midis 500,000 dhe 600,000 shqiptaro-amerikanë. Gjysma e këtij numri jetojnë në tre-shtetëshin New York, New Jersey dhe Connecticut; 100,000 në Massachusetts; 70,000 në Michigan dhe të tjerët në Illinois, Pennsylvania, Florida, Texas, California, Ohio, Wisconsin, New Hampshire, Missouri, Arizona, Tennessee, Georgia, Maine, Alaska dhe në numra më pak relevant në shtete tjera të Amerikës. (Origjinali i këtij punimi është Albabotuar në anglisht me titullin “Albanian-Americans Their Genealogy Genealogy,, Who They Are And Who Shall They Be” në gazetat Dielli dhe Illyria në New York në nëntor 2010. Përktheu nga anglishtja në shqip- Uk Lushi)

SH SH..com

HISTORIA

www.shqiptarja.com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 19 shkurt 2012

4- VJETORI A NALIZA

Prof.dr Prof.dr.. Marenglen VERLI

osova e shpalli pavarësinë e shumëkërkuar e të shumëpritur më 17 shkurt 2008, në orën 15, në një seancë plenare të jashtëzakonshme të Kuvendit të saj, me votimin unanim të 96 deputetëve të pranishëm. Por cila është prehistoria e kësaj dite të madhe, më të madhes për shqiptarët kudo që janë, pas ditës së 28 nëntorit të vitit 1912? Nëse nuk do të llogarisnim momente më të hershme, që i përkasin shek. XIX, të cilat dora-dorës krijuan dhe dimensionuan çështjen shqiptare në përgjithësi, nuk ka dyshim se çështja e Kosovës lindi në vitin 1913 për shkak të vendimeve të Fuqive të Mëdha, të marra në Konferencën e Ambasadorëve në Londër. Ato vendime të marra në interes të paqes evropiane, që gjithsesi nuk u sigurua, toleruan ekspansionin e qarqeve drejtuese monarkiste të Beogradit, Cetinës dhe Athinës dhe përcaktuan e diktuan copëtimin e trevave shqiptare. Jo thjesht pohimi i drejtuesit të Konferencës, ministrit të Jashtëm britanik Sër Eduard Greit që natyrisht ishte i mirinformuar për realitetin në Ballkan kur bënte deklaratën e njohur, por edhe të gjithë treguesit përcaktues, veçanërisht përbërja etnike dhe kompozimi shpirtëror i shumicës dërrmuese të popullsisë së Kosovës dhe shumë viseve të tjera që iu aneksuan Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë më 1913, dëshmonin se ishte fjala për treva të mirëfillta shqiptare që sakrifikoheshin arbitrarisht dhe padrejtësisht, të mbeteshin nën sundimin e huaj, në vend që të përfshiheshin natyrshëm në shtetin e vet kombëtar të porsakrijuar. Shqiptarët nuk ishin në gjendje të pengonin më 1913 krijimin e çështjes së Kosovës dhe as patën rast, fuqi e aleatë që ta korrigjonin apo ta zgjidhnin atë më vonë në mënyrë të drejtë. Kjo duhet bërë me mirëkuptim në forumet ndërkombëtare, ku bëjnë pjesë edhe shtetet që morën vendimin e gabuar dikur, duke u ngarkuar me përgjegjësinë e krijimit të një precedenti të rrezikshëm për stabilitetin në rajon deri në ditët tona. Historia gati shekullore e konfliktit midis shqiptarëve të dëmtuar rëndë dhe atyre që përfituan padrejtësisht, për shkak të koniunkturave të kohës, është argument i pakundërshtueshëm për të shpjeguar situatën negative që u krijua dhe agravoi me pasoja shumëdimensionale, të cilat u kushtuan shtrenjtë të gjithëve. Unë besoj se të gjithë e kanë të qartë se për shqiptarët

PAVARESIA E KOSOVES

Tetë arsyet e pakundërshtueshme Cila është prehistoria e kësaj dite të madhe, më të madhes për shqiptarët kudo që janë, pas ditës së 28 nëntorit të vitit 1912...

Në foto: Nga festimet e Pavarësisë në Kosovë përgjithësisht dhe për elitën politike shqiptare kudo qoftë, çështja në fjalë (pra çështja e Kosovës) nuk mund të shmanget apo të neglizhohet. Ajo ka lindur kundër vullnetit të shqiptarëve, duke vënë nën sundimin e huaj gjysmën e tyre dhe prandaj sa kohë ekziston një shtet shqiptar, por edhe në Kosovë e banuar nga shqiptarë, çështja e Kosovës nuk mund të mos ekzistojë. Kjo lidhje ka qenë e njohur mirë si nga shqiptarët, ashtu edhe nga ata

gut etnik shqiptar, të shkëputura më 1913, të ribashkoheshin me Shtetin Shqiptar. Shqiptarët sot, të ndërgjegjshëm për vështirësitë që paraqet zgjidhja e problemit dhe me besim se demokratizimi, integrimi dhe plotësimi i shumë standardeve në rajon, sipas parametrave të avancuara euro-amerikanë, do të kënaqte pjesën më të madhe të kërkesave të tyre, nuk kërkojnë atë që do të ishte e natyrshme. Ata, edhe pse janë akuzuar shpesh se synojnë krijimin e “Shqipërisë së Madhe”, kanë deklaruar shumë herë në mënyrë instiNjohja e saj e shpejtë ndërkombëtare tucionale, si në është e garantuar garantuar.. Brenda 4 vjetëve këtë e Shqipëri dhe në Kosovë, se kanë bërë 86 shtete të botës, ndër të cilat nuk synojnë të bashkojnë në shumica e vendeve të BE dhe SHBA. një shtet të vetëm Shqipërinë dhe Kosovën ose që e aneksuan Kosovën, përgjithë- treva të tjera ku popullsia shqiptare sisht nga shtetet ballkanike, ashtu përbën shumicën e popullsisë. Ata edhe nga Fuqitë e Mëdha me intere- mbajnë një qëndrim të tillë të matur sa në rajon. Dhe gjithkush, sipas në interes të stabilitetit në rajon edhe mundësive, në përputhje me synimet pse trevat shqiptare jashtë shtetit kostrategjike që ka pasur, ka luajtur mbëtar janë rrudhur dukshëm gjatë lojën e vet politike në vorbullën e ko- shek.XX, si rezultat i politikës së prembinacioneve lokale, rajonale e sionit e të spastrimit etnik që ndoqën ndërkombëtare, me ndërmarrje dy- qarqet drejtuese të shteteve që i sunpalëshe e shumëpalëshe. duan. Këtu do të duhej sqaruar se Shqiptarët, në përgjithësi, në Ko- termi “Shqipëri e Madhe” është përsovë, Shqipëri e më gjerë, për arsye dorur gjithnjë në mënyrë abuzive, të kuptueshme, kanë qenë të intere- dhe s’ka asgjë të përbashkët me tersuarit e parë që çështja e Kosovës të min “Serbi e Madhe” dhe ca terma zgjidhej sa më shpejt, sa më drejt dhe të tjerë të ngjashme në Ballkan, në mënyrë përfundimtare. Natyr- sepse shqiptarët, edhe në të kaluisht, zgjidhja më reale, por edhe më arën, nuk kanë pretenduar kurrë më e vështira për t’u realizuar, ka qenë tepër se bashkimin në një shtet të që Kosova dhe trevat e tjera të trun- vetëm të territoreve ku etnikisht

kanë qenë popullsi shumicë. Shqiptarët nuk kërkojnë t’u rikuperohen dëmet që pësuan në vitin 1913. Ata madje janë të gatshëm të sakrifikojnë sërish duke pranuar kufijtë që u vunë pa dëshirën dhe kundër interesave të tyre më 1913 apo 1945. Vetëm në Federatën Jugosllave ata u ndanë në 4 njësi, në Maqedoni, në Malin e Zi, në Kosovë dhe në Serbinë “e ngushtë”, edhe pse banonin në mënyrë kompakte në një territor të pandërprerë gjeografikisht. Por shqiptarët nuk mund të lejojnë të copëtohen më tej me kufij të rinj, që shtojnë probleme në vend që të zgjidhnin ato ekzistueset, që sjellin dezintegrim në vend që të shpejtojnë integrimin e natyrshëm. Ata nuk mund të lejojnë që, posaçërisht kundër interesave të tyre të nëpërkëmbura gjatë gjithë shek.XX, të zbatohen edhe këtej e tutje rregulla specifike loje. Shqiptarët pranojnë vendosjen dhe respektimin e standardeve në kufijtë ku i gjeti fundshekulli XX dhe bota mund të monitorojë hapat e tyre në rrugën e duhur dhe seriozitetin e deklaratave të tyre. Në këtë kuadër, ata në përgjithësi, dhe veçanërisht kosovarët, kanë kërkuar gjithnjë dhe kërkojnë me forcë edhe sot, që Kosova të jetë shtet i pavarur. Unë nuk besoj se ka ndonjë njohës, sado mediokër të çështjes së Kosovës, të historisë së Kosovës, që nuk i di arsyet përse Kosova duhet të jetë e pavarur. Me një renditje, që nuk ka të bëjë gjithnjë me rëndësinë e argumentit, mund të shënohet se: *** Së pari pari, Kosova duhet të jetë e pavarur nga Serbia sepse ajo nuk është Serbi. Mitet serbe nuk mund as t’i sjellin serbët në Ballkan para shek. VI-VII, as ta vendosin shtetin serb në Kosovë, për më shumë se në një periudhë të caktuar të mesjetës paraosmane (kryesisht fundi i shek. XII-XIV). Kosova, edhe pse ka qenë disa herë nën sundimin serb, përfshi edhe periudhën pas vitit 1913, mbeti gjithnjë një tokë shqiptare. Gjatë shekullit XX shqiptarët nuk përbënë kurrë më pak se 66% të popullsisë së Kosovës dhe në prag të shpërbërjes së Federatës Jugosllave përbënin aty mbi 85% të popullsisë kundrejt 8% të serbëve. *** Së dyti dyti, Kosova duhet të jetë e pavarur nga Serbia, sepse gjithnjë është dhunuar nën sundimin e saj. Një informacion mëse i plotë, i servirur edhe në mënyrë institucionale në Jugosllavi, dëshmon për

masakra, shpronësime, shpërngulje me dhunë të kryera mbi shqiptarët dhe për kolonizim të viseve të tyre me elementë serbë, d.m.th. për një politikë permamente spastrimi etnik të organizuar nga shteti në vitet 1878, 1912-1915, 1918-1941, 19451966, 1981-1999). *** Së treti treti, Kosova duhet të jetë e pavarur sepse nën sundimin e Serbisë ajo është penguar të zhvillohet normalisht. Pasojat e politikës së trajtimit kolonial, si para ashtu edhe pas Luftës së Dytë Botërore dhe, veçanërisht, rrënimi i ekonomisë në vitet 90, mund të riparohen vetëm në një Kosovë të pavarur nga Serbia. Kujtojmë vetëm dëmet e ekonomisë se shqiptarëve në Kosovë nga reforma agrare kolonizuese dhe shpërnguljet në vitet 1918-1941, me pasoja të pallogaritshme në të gjithë treguesit, si dhe deformimet e ekonomisë së Kosovës pas vitit 1945, si rezultat i sasisë së pakët dhe orientimit të papërshtatshëm të investimeve, pasojë e të cilave ishte rënia e prodhimit dhe GDP për banor nga 1:2 në vitin 1945, krahasuar me mesataren jugosllave, në 1:4 në vitin 1990. *** Së katërti katërti, Kosova duhet të jetë e pavarur sepse ajo është ndjerë dhe ndjehet gjithnjë shqiptare. Mjafton të kujtohet reagimi masiv i popullsisë së saj në kundërshtim të vendimeve të Kongresit të Berlinit më 1878, për copëtimin e trevave shqiptare, i realizuar nën udhëheqjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, programet kombëtare të elitës politike të Kosovës të organizuar në Komitetin e Kosovës në periudhën midis dy luftërave botërore, vendimet e Konferencës së Bujanit dhe Lidhjes së Dytë të Prizrenit gjatë Luftës së Dytë Botërore, lëvizja ilegale dhe legale në periudhën 1945-1999, rezistenca e organizuar dhe spontane gjatë gjithë shek. XX kundër sundimit serb etj. *** Së pesti pesti, Kosova duhet të jetë e pavarur sepse nën sundimin e Serbisë ka qenë e penguar të integrohej natyrshëm në rajon e të kthehej në një element stabiliteti. Prerja e korridoreve të komunikimit që ekzistonin para 1913, me pasoja veçanërisht për popullsinë shqiptare, politika ekonomike që imponoi integrim të dhunshëm, diskriminues dhe vartësi nga Serbia dhe Federata, vendosja e shqiptarëve në pozita inferioriteti nacional, moral dhe ekonomik, nxitja e elementit serb kundër tyre dhe ndezja e konflikteve nacionale në Kosovë, janë disa nga provat e shumta që tre-

HISTORIA

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 19 shkurt 2012

SH SH..com

www.shqiptarja.com

Në foto: Kosova në hartën e rajonit

Argumentet Prof. Noel Malkolm, ndër të tjerë, ka rreshtuar argumente që provojnë se Kosova as juridikisht nuk ka pengesa për të qenë e pavarur. Vlen të shihet në këtë plan fakti se Jugosllavia e viteve 1918-1944 nuk ishte juridikisht Serbia e vitit 1913, të cilës iu dha Kosova. Po kështu as Federata e Titos

Çështja e Kosovës dhe stabiliteti në rajon gojnë përse u kthye Kosova në vatër tensioni në rajon. *** Së gjashti gjashti, edhe juridikisht, sipas specialistëve, Kosovës nuk i mungojnë argumentet për të qenë e pavarur nga Serbia. Prof. Noel Malkolm, ndër të tjerë, ka rreshtuar argumente që provojnë se Kosova as juridikisht nuk ka pengesa për të qenë e pavarur. Vlen të shihet në këtë plan fakti se Jugosllavia e viteve 1918-1944 nuk ishte juridikisht Serbia e vitit 1913, të cilës iu dha Kosova. Po kështu as Federata e Titos. Më tej, organe legjitime për Kosovën si Konferenca e Bujanit, më 1944, Kuvendi i Kaçanikut, Kushtetuta dhe Referendumi të viteve 1990-1992, morën vendime që s’ka pse të mos merren në konsideratë, madje ndonjëri kishte natyrë plebishitare, kurse vendimi i “Këshillit Krahinor” të Kosovës i marrë në Prizren (1945), për kthimin e Kosovës në një “obllast”, apo qark të Republikës së Serbisë, ishte një imponim ilegjitim. Periudha gati një shekullore, posaçërisht ajo e viteve 1999-2006, konfirmon qëndrimin kolektiv deri institucional, pa përjashtuar edhe sakrificën kolektive të popullsisë shqiptare të Kosovës për t’u vetëqeverisur dhe për të qenë e pavarur plotësisht nga Serbia. *** Së shtati shtati, Kosova duhet të jetë e pavarur sepse asnjë organizëm ndërkombëtar, nuk mund të marrë përgjegjësinë t’i mohojë një popullsie shumicë dërrmuese në një territor të përcaktuar qartë, të gatshme të votojë të monitoruar vullnetin e vet sa herë t’i kërkohet, të drejtën e vetëvendosjes për të qenë e pavarur. Kosova duhet të jetë e pavarur sepse Organizma ndërkombëtare universale si Kombet e Bashkuara, mandej SHBA dhe BE, janë përcaktuar të sigurojnë integritetin, stabilitetin dhe zhvillimin në rajon e më gjerë duke respektuar të drejtat njerëzore, përfshi edhe ato kombëtare dhe vullnetin e shumicës. *** Së teti teti, Kosova duhet të jetë e pa-

varur, sepse me politikën genocidale pa precedent të ndjekur ndaj shqiptarëve të Kosovës në vitet 90, që kulmoi veçanërisht në vitet 19981999, qarqet drejtuese të Beogradit kanë humbur të drejtën të qeverisin një territor që e kanë rrënuar dhe një popullsi që kanë tentuar ta zhdukin. Në vitet 1990-1999, Kosovës, nga fitimi i munguar dhe grabitjet e shkatërrimet i kanë humbur rreth 30 miliardë dollarë. Në vitet 1990-1996 u pushuan nga puna rreth 150 mijë shqiptarë ose 75% e shqiptarëve në marrëdhënie pune me shtetin. Pas kësaj popullsia shqiptare prej 1.778.602 banorësh kishte punësuar vetëm në nivelin 2,39% dhe rreth 900 familjarë shqiptarë mbetën pa mjete jetese. Në vitet 1998-1999, u vranë së paku, 10.000 shqiptarë dhe u deportuan me dhunë rreth 800 mijë deri 1 milion shqiptarë, ose gjysma e gjithë popullsisë shqiptare në Kosovë. Pretendimet serbe Ndërsa për shqiptarët çështja e sigurimit të pavarësisë së plotë të Kosovës nga Serbia, përveçse një çështje e drejtë është një çështje jetike, nuk mund të thuhet se ajo është e tillë edhe për kombin serb. Serbët do të duhej të ishin pas shqiptarëve më të interesuarit për zgjidhjen e drejtë të çështjes së Kosovës, por ata deri sot, përgjithësisht, nuk kanë llogaritur interesat e shqiptarëve. Në Kosovë jeton vetëm një minoritet serb, por kjo trevë ka bërë pjesë në gjeopolitikën e qarqeve drejtuese serbe për ekspansion dhe dominim në Ballkanin Perëndimor. Ajo ka qenë konsideruar rajon strategjik që lidhte Serbinë me Maqedoninë e lakmuar gjithnjë, ka qenë element plus që ka forcuar pozitat serbe në një shtet ku përfshiheshin edhe kroatët e sllovenët, sikurse ka qenë Jugosllavia Mbretëri dhe Jugosllavia Republikë Socialiste Federative, ka qenë llogaritur si territor i domosdoshëm për të pretenduar një dalje në Adriatikun Jugor përmes Shqipërisë Veriore, mandej ka qenë ra-

jon potencialisht shumë i pasur, me vlera për ekonominë e Serbisë, rregullator i tregut serb e jugosllav, ka qenë amortizator krizash e trazimesh sociale etj. Përsa i përket miteve serbe, që e paraqesin Kosovën si “djep të Serbisë”, ato kanë qenë dhe janë vetëm mjet justifikimi, që elitës serbe i ka shërbyer për të mbuluar synimet politike ekspansioniste për krijimin e “Serbisë së Madhe”, një propagandë komode për të përfituar e shfrytëzuar opinionin e brendshëm serb dhe atë ndërkombëtar. Plane e këndvështrime të kësaj natyre i kanë penguar qarqet drejtuese të Serbisë, por, për shkak të mentalitetit të krijuar gjatë dy shekujve, edhe një pjesë të popullsisë serbe, që t’i shikojnë e trajtojnë fqinjët e tyre shqiptarë si partnerë e jo si armiq, ose së paku, si fajtorë për shumë probleme që ka pasur Serbia. Dokumentacioni i publikuar është i mjaftueshëm për të dëshmuar se synimi i Serbisë zyrtare e jozyrtare, i qarqeve drejtuese në pozitë ose në opozitë, ka qenë asgjësimi i shqiptarëve në Kosovë e më gjerë, në pamundësi të asimilimit, si edhe ricopëtimi, ose, së paku, dobësimi dhe nënshtrimi i Shtetit Shqiptar. Për pasojë, shqiptarët në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare të përfshira në Serbi e Jugosllavi, vetëm gjatë shek.XX, pavarësisht nga ndonjë premtim demagogjik për përfitime në momente të caktuara, asnjëherë nuk u trajtuan normalisht e aq më pak nuk u lejuan të vetëvendosin për të ardhmen e tyre. Ata u penguan në mënyra të ndryshme, pa përjashtuar edhe përdorimin e dhunës së drejtpërdrejtë, të kenë më shumë se disa deputetë në skupshtinën (parlamentin) e paraluftës së Dytë Botërore, mandej, pas Luftës së Dytë Botërore, u penguan të kenë më shumë se autonomi krahinore në RFSJ, stadin më të lartë të së cilës e sanksionoi Kushtetuta e vitit 1974, kurse në vitet 90-të, me rastin e shpërbërjes së Jugosllavisë, treva e tyre u kthye në një koloni të Serbisë. Pasojat e kësaj politike konstante antishqiptare, që zë fill nga viti 1913, janë humbje të konsiderueshme

jetësh njerëzore, pengesa të rritjes së natyrshme demografike, ngecje ekonomike, probleme të mëdha sociale, arsimore, kulturore, trauma shpirtërore kolektive etj. Një politikë e tillë e zbatuar mbi shqiptarët, nuk mund të mos krijonte, sikurse edhe ka ndodhur, një hendek të thellë midis shqiptarëve dhe serbëve, problematik për raportet e mëtejme midis tyre, deri sa të ndërtohen raportet e reja që duhet të shërojnë plagët e vjetra e të rivendosnin marrëdhënie normale. Hapja e diskutimeve për statusin e Kosovës ku ende pozicionet e palëve janë krejt të kundërta, gjithësesi është hapi i parë i duhur që sjell, jo vetëm për shqiptarët por edhe për serbët, shansin e madh që të hidhet pas shpine e kaluara dhe të ndërtohen raportet e reja, të cilat padyshim, pritet të sjellin për të dy palët dhe për gjithë rajonin stabilitet, zhvillim e integrim. Analistë të shumtë që kritikojnë trajtimin e pavëmendshëm, jorealist e ndoshta eksperimental të çështjes së Kosovës gjatë shek.XX, kanë pranuar se duke serviur për shqiptarët e Kosovës një lidhje varësie nga Serbia, qoftë edhe nën emrat autonomi e zgjeruar, republikë e tretë në Unionin e mbetur Serbi-Mal i Zi etj., ose duke rekomanduar copëtim të Kosovës, krijim enklavash etj., as në Kosovë, as në viset e tjera shqiptare e më gjerë, madje, as në Serbi, rrjedhimisht as në rajon, nuk është e mundur të prodhohet mjaftueshëm damokraci, paqe dhe prosperitet, në kuota që do të ishin të pranueshme për standardet që kërkon Bashkimi Europian. Madje njëri nga variantet, përkatësisht ai që e llogarit Kosovën me statusin e një republike të bashkuar me Serbinë dhe Malin e Zi, tashmë, me përcaktimin e kombit malazez, nëpërmjet referendumit të 21.05.2006, për të qenë shtet, konsiderohet krejtësisht i parealizueshëm. Përcaktimi i Malit të Zi, për t’u shkëputur nga Serbia, duhet t’i heqë çdo dilemë edhe Serbisë edhe faktorit ndërkombëtar për zgjidhjen e çështjes së Kosovës në mënyrën e duhur. Pozicionet e vjetra Cilatdo të kenë qenë dikur motivet që, për shkak se siguronin avantazhe të ndryshme, e nxisnin Serbinë të ndërtonte një politikë komplekse antishqiptare, sot vetëm një gjykim anakronik, ose llogari politike që nuk synojnë perspektivën, mund ta mbajë elitën politike serbe në pozicionet e vjetra. Në Serbi elita politike nuk mund të mos e kuptojë se dy shtete shqiptare në Ballkan nuk prishin ekuilibrat dhe nuk dhunojnë paqen e sigurinë rajonale. Mënyra si veprohet sot për zgjidhjen e problemeve duke respektuar parametrat demokratike në vendimmarrje në politikat e brendshme e të jashtme, nuk sjell asnjë rrezik për ndonjë reaksion zinxhir që do të ndizte zjarre aty ku ka minoritete, sikurse paralajmërojnë pa argumente kundërshtarët e pavarësisë së Kosovës. Në Serbi e dinë gjithashtu se me format e vjetra të mbajtjes nën kontroll Kosova nuk ka vlera ekonomike për Serbinë, madje në atë situatë pengohet edhe çlirimi i energjive mendore dhe ekonomike

të serbëve për ngritjen e gjithanshme dhe integrimin e Serbisë në Bashkimin Evropian. Në Serbi e kanë të qartë se Shqipëria dhe Kosova, qoftë veçmas qoftë të llogaritura së bashku, kanë një ekonomi të vogël që ka nevojë për lidhje më të gjera me fqinjët dhe gjithë rajonin, rrjedhimisht janë të interesuara për zbatimin e marrëveshjes së asocim stabilizimit, orientim ky i garantuar edhe nga interesat e Bashkimit Evropian dhe të ShBA. Në Serbi nuk mund të mos e shohim se shqiptarët i vlerësojnë dhe i dëshirojnë lidhjet e hapura dhe miqësore në rajon, sepse vetëm 60 milion banorët e tij dhe jo gjithsej 6-7 milion shqiptarët e veçuar, e bëjnë rajonin, pra edhe trevat shqiptare, pjesëtare të një tregu me përmasa të pranueshme për investime serioze perëndimore. Unë besoj se duhet të jenë shtuar serbët, që e kuptojnë se BE dhe ShBA, dhe dihet pesha e tyre në zgjidhjen e problemeve në botë, duan që në Ballkan të kalohet nga faza e stabilitetit në atë të zhvillimit rajonal. Pikërisht në këtë kuadër ShBA vlerësojnë zgjidhjen e çështjes së sovranitetit dhe zhvillimit të shqiptarëve në Kosovë, padyshim edhe të statusit dhe të standardeve të duhura për pakicën serbe atje. Rajoni si i tërë mund të ketë sukses për t’u drejtuar në BE vetëm nëse lidhet mbi bazën e respektimit të të drejtave të natyrshme të gjithkujt, qoftë të kombeve e kombësive, qoftë të pakicave dhe të shanseve të të gjithëve për zhvillim ekonomik kulturor etj. Në Serbi duhet jo vetëm ta kuptojnë, por edhe të guxojnë të hedhin hapat në drejtimin e duhur, se Pavarësia e Kosovës dhe e Malit të Zi, tashmë e vendosur kjo me referendumin e datës 21.05.2006, do t’i vendosin palët në raporte partneriteti dhe lidhjesh normale, që përfshijnë edhe lidhjet ekonomike. Vetëm kështu mund të shkohet drejt rezultatit të kërkuar nga të gjithë. BE dhe ShBA i kanë të gjitha instrumentat që serbët të kuptojnë se pavarësia e Kosovës ndihmon edhe Serbinë për t’u çliruar nga e shkuara e për të ecur përpara. Ato i kanë mundësitë për të bindur edhe disa fuqi të mëdha (si Rusia e Kina) që janë shprehur kundër pavarësisë së Kosovës, se ky hap është në interes të gjithë botës së re demokratike. Hapi i madh është hedhur. Kosova e re demokratike, shteti më i ri në Europë po starton drejt së ardhmes ndryshe, drejt së ardhmes europiane. Njohja e saj e shpejtë ndërkombëtare është e garantuar. Brenda 4 vjetëve këtë e kanë bërë 86 shtete të botës, ndër të cilat shumica e vendeve të BE dhe SHBA. Ballkani, jo larg, do të jetë një rajon po aq stabël i Europës sa gjithë rajonet e tjera të saj.

SH SH..com

ALBANOLOGU

www.shqiptarja.com

81- VJETORI

SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 19 shkurt 2012

I VRASJES

MILAN SHUFLAJ

Dr Dr.. Etleva Lala

RILINDASI

avarësia e shtetit shqiptar u shpall në vitin 1912, por puna për botimin e do kumenteve historike, të mbledhura nga arkiva të ndryshme e që datonin nga periudhat më të hershme kishte filluar tashmë disa vite më herët. Në këtë kuadër, vëllimi i pare i dokumenteve arkivore për historinë e mesjetës së Shqipërisë, me titullin Acta et diplomata res Albaniae medie aetate (Aktet dhe diplomat e çështjeve të Shqipërisë mesjetare) u botua në vitin 1913, dhe vëllimi i dytë në vitin 1918 duke i dhënë legjitimitet të plotë shtetit shqiptar si për nga lashtësia e popullit, ashtu edhe përsa i përket territorit, gjuhës dhe kulturës së veçantë që pasqyrohej në këto dokumente gjatë gjithë shekujve dhe i jepte të drejtën historike këtij kombi të kishte shtetin e tij. Pse ishte Milan Shuflaj kaq i motivuar për të vënë themelet historike të shtetit shqiptar? Cilat ishin interesat e këtij medievisti kroat që punonte, botonte dhe kishte një reputacion të jashtëzakonshëm në Perandorinë Austro-hungareze të lobonte për Shqipërinë dhe madje të jepte edhe jetën e tij për çështjen shqiptare? Këto pyetje do të gjejnë përgjigje vetëm atëherë kur të bëhet plotësisht e njohur jeta e Milan Shuflajt, por sidomos vepra e tij, që akoma mbetet misterioze dhe e pazbuluar duke qenë e shpërndarë në arkiva, biblioteka të ndryshme të Evropës, e madje edhe në ndonjë bodrum të ndonjë stacioni policor që e mbante nën vëzhgim. Vepra monumentale që krijoi themelet historike të popullit shqiptar, Acta et diplomata res Albaniae medie aetate (Aktet dhe diplomat e çështjeve të Shqipërisë mesjetare) që shkurt njihet edhe me emrin Acta Albaniae u botua vetëm në dy vëllime, ndërkohë që vëllimi i tretë nuk u përgatit kurrë nga Milan Shuflaj, për shkakun se kjo punë e tij shkencore u konsiderua kaq e rrezikshme nga nacionalistët serbë, saqë ata e panë më me vend që ta ekzekutonin fizikisht këtë studiues, sesa të merreshin pastaj me zhdukjen e veprës. Vëllimi i tretë i Acta Albaniae, i cili në projekt-planet e Shuflajt do të trajtonte shekullin XV do të plotësonte përfundimisht këtë gur themeli të shtetit shqiptar, sepse nëse më parë dokumentet i kanë quajtur kryesisht shqiptarët me emrin me të cilin i njihnin të huajt Alban, tani do t’i quanin ata me emrin që ata njihnin vetveten, d.m.th. shqiptar. Ndërprerja e një projekti të tillë ishte një strategji që synonte ta minonte nga themelet shtetin e ri shqiptar. Është bërë më shumë se një dekadë që kur kam filluar të njihem me jetën dhe veprën e Milan Shuflajt, dhe gjatë gjithë kësaj kohe një nga prioritet e kërkimit dhe hulumtimit tim shkencor ka qenë mbledhja e dorëshkrimeve dhe dokumentacionit të tij apo që kanë të bëjnë me të. Sa më shumë që plotësohet mozaiku i punës dhe veprës së tij, aq më i qartë bëhet edhe qëllimi i punës së Shuflajt, dhe motivimi i tij për të qenë më shumë se mik i shqiptarëve. Megjithatë, shumë nga dorëshkrimet e tij janë akoma vetëm të identifikuara se ku gjenden, por të painkorporuara në atë që lirisht mund të quhej ‘arkivi Milan Shuflaj’. Një nga befasitë më të këndshme të punës hulumtuese në veprat e Milan Shuflajt është padyshim fakti se në Arkivin Qendror Shtetëror të Shqipërisë, në Tiranë, kam zbuluar në vitin 2002 se ekziston një numër i konsiderueshëm i dokumentacionit origjinal, si dorëshkrime të Milan Shuflajt, letërkëmbim por edhe dokumente të mirëfillta mesjetare të cilat ishin të pastudiuara nga askush më pare. Me këtë rast do të dëshiroja të theksoja se në këtë arkiv, pra në AQSH për herë të parë zbulova origjinalin e regestit për përmbajtjen e vëllimit të tretë të Acta Albaniae, që i ishte dorëzuar dorazi mbretit Zog me rastin e ardhjes së Shuflajt në Shqipëri, në janar të vitit 1931. Dorëshkrimi, i cili në fakt është i daktiloshkruar ka 43 faqe. Në të Shu-

Krejt i pazbuluar edhe sot Në mbrëmjen e 18 shkurtit të viti 1931, aty rreth orës 20.15 minuta, në rrugën “Dalmatinska” nr nr.. 6 (Zagreb), dr dr.. Milan Shuflaj goditet për vdekje nga policia sekrete serbe që i zënë pusi...

Në foto:: Milan Suffay ne kabinetin e punes, Zagreb, 13 dhjetor 19330 flaj, bën paraqitjen e shkurtër të çdo dokumenti veç e veç duke shënuar edhe vendndodhjen e secilit dokument, gjithnjë sipas informacioneve që kishte ai në atë kohë, që më vonë, ne arritëm të vërtetojmë se shumë herë ishin të gabuara dhe jo të sakta. Ky regjistër përbëhet prej 796 zërash. Shënimet për dokumentet i grupon sipas arkivave dhe bibliotekave ku ato ndodheshin, si p.sh. në Arkivin e Venedikut (450 dokumente nga vitet 1407-1451), Arkivin e Vatikanit (113 dokumente nga vitet: 14051451), Arkivin e Napolit (20 dokumente, nga vitet 1402-1451), Arkivin e Barcelonës (12 dokumente nga vitet 1447-1451), Arkivin e Ankonës (8 nga vitet 1412-1439), Museo Civico të Venedikut (2 nga viti 1420), etj. Është interesant fakti, që në përmbajtjen e vëllimit

tikanit, por të gjitha të dhënat i kishte në mënyrë indirekte nga kolegë të tij që punonin atje. Është pothuajse i panjohur një fakt po kaq i rëndësishëm që ka të bëjë po me veprën e Milan Shuflajt, se po në Arkivin Qendror Shtetëror të Shqipërisë (shkurt AQSH), në Tiranë janë sjellë nga Zagrebi, përkatësisht nga Arkivi Shtetëror Kroat rreth 4500 faqe të dorëshkrimeve origjinale të Shuflajt, të cilat ishin përzgjedhur dhe skanuar nën përkujdesjen e një studiuesi shqiptar që punonte atje për llogari të shtetit shqiptar dhe të cilat iu dhuruan AQSH nga drejtori i arkivit shtetëror kroat, prof. Josip Kolanovic më 26 nëntor të vitit 2002. Çfarë përmbajnë këto 13 DVD me dokumente të skanuara? Cila është rëndësia e tyre, dhe çfarë ndikimi kanë ato në rishikimin dhe rish-

E panjohura Në AQSH janë sjellë nga Zagrebi, përkatësisht nga Arkivi Shtetëror Kroat rreth 4500 faqe të dorëshkrimeve origjinale të Shuflajt. Çfarë përmbajnë këto 13 DVD me dokumente të skanuara? Cila është rëndësia e tyre, dhe çfarë ndikimi kanë ato në rishikimin dhe rishkrimin e historisë së popullit shqiptar, sidomos në këtë 100vjetor jubilar të shpalljes së pavarësisë së shtetit shqiptar

të tretë, M. Sufflay nuk kishte futur dokumentet nga Arkivi i Barcelonës të cilat i kishin përshkruar për llogari të tij disa scribes spanjollë, por ky ia kishte huazuar akademikut serb në Beograd, Jovan Radoniqit, për konsultim. Ky i fundit i botoi ato në vitin 1942, pas vdekjes së Shuflajt. Shuflaj i kishte kërkuar me këmbëngulje që Radoniqi t’ia kthente dokumentet nga arkivi i Barcelonës, e megjithatë ai i kishte mbajtur ato. Pjesa e sinopsit për dokumentet që ruhen në Arkivin Sekret të Vatikanit, e përgatitur nga Shuflaj përbëhet nga 5 faqe të daktilografuara dhe përbëhet nga 113 zëra. Kjo pjesë ka pasaktësi dhe gabime të shumta, për shkak se ai vetë nuk kishte arritur të punonte asnjëherë në Arkivin apo në Bibliotekën e Va-

krimin e historisë së popullit shqiptar, sidomos në këtë 100-vjetor jubilar të shpalljes së pavarësisë së shtetit shqiptar? Fillimisht duhet theksuar se të gjitha dokumentet janë në dorëshkrim dhe të pabotuara. Ato janë të shkruara në latinisht, greqisht, hungarisht, spanjisht, italisht, frëngjisht, sllavisht. Këto dokumente janë të nxjerra nga arkiva dhe biblioteka të ndryshme të Evropës. Shumë prej tyre, në fakt, janë të përshkruara në bazë të origjinaleve që ndodheshin në këto arkiva, duke qenë se në kohën e Shuflajt nuk kishte mundësi tjetër riprodhimi. Një pjesë e tyre janë të përgatitura për botim, me gjithë aparaturën përkatëse përcjellëse, ndërsa pjesa tjetër

janë të pasistemuara dhe të shpërndara sipas planit të Shuflajt për botimet e ardhshme. Në këto dokumente trajtohet historia e popullit shqiptar dhe e Shqipërisë, nga shek. XV deri në shek. XIX. Aty ndodhet edhe pjesa e katërt e historisë së Shqipërisë të cilën Shuflaj e kishte përgatitur për botim por që nuk arriti ta botonte. Për atë Shuflaj kishte marrë mbështetje të konsiderueshme financiare nga Mbretëria e Shqipërisë. Ky dorëshkrim përbëhet prej 480 faqesh dhe është autograf i Shuflajt me shkronja të imta kryesisht në gjuhët gjermane, hungareze, latine, greke dhe sllave. Ky dorëshkrim është i pa tejkaluar edhe sot e kësaj dite, për nga pasuria dhe vlera që ai ka. Botimi i tij do të ishte një kontribut i çmuar për rishikimin dhe rishkrimin e historisë së popullit shqiptar, duke qenë se ai është bazuar në dokumente origjinale që kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë të padiskutueshme për nga vërtetësia dhe autenticiteti. Po në këto DVD që ndodhen në AQSH ndodhen edhe dokumente të periudhës së Skënderbeut, që akoma janë të pabotuara. Shuflaj i kishte nxjerrë ato nga arkiva të ndryshme sidomos nga ato të Mbretërisë së Aragonës, Lisbonës dhe Mantovës. Përgatitja për botim e veprave të Shuflajt nuk është një sipërmarrje e lehtë. Ai përdor shumë gjuhë në veprat e tij, gjë që për lexuesin e sotëm do të ishte një kriter pothuajse i papranueshëm për botim. Përveç kësaj, përkthimi dhe madje edhe vetë të kuptuarit e veprave të Shuflajt është shumë i vështirë për shkak të terminologjisë që ai përdorte. Ai ishte njohës i thellë i gjuhëve që përdorte dhe përveç kësaj një erudit i mirëfilltë në të gjitha fushat e shkencës që në kohën e tij kishin arritur kulmin e sofistikimit. Kështu ai shpeshherë përdorte fjalë të rralla të cilat është e vështirë t’i gjesh edhe në fjalorët më të specializuar. Duhen lexuar autorë të tillë si Heinrich Mann, Albert Einstein, Elisabeth Broëing, Tomas Moor, Herman Hesse, Rikard Coudenhove-Kalergia, Haeckel, Spengler, Bertrand Russel, Bergson, Semon, Ëeisermann, Ëallace, Fechner, Crooks, Lodge, Flammarion, Baldëin, Eddington, Sigmund Freud etj. e gjithë teoritë e tyre me gjuhën e pasur për të cilën njihet fillimshekulli XX, në mënyrë që të kuptohet në kontekst terminologjia që ai përdorte. Ai njihte të gjitha botimet më në zë të kohës, gjë që është shumë e dukshme në recensionet e shumta që botonte (çdo javë botonte pesë recensione për pesë tituj të rinj që lexonte brenda javës), përveç literaturës profesionale me të cilën punonte çdo ditë. Sipas informacioneve që kemi, përkatësisht bibliografisë së përgatitur për botim, ai kishte shkruar më shumë se 3250 zëra bibliografikë, duke filluar nga vepra kapitale disa-vëllimëshe deri te recensione disafaqëshe që botonte nëpër gazeta. Biblioteka e tij ishte shumë e pasur dhe kishte më shumë se 12 000 titujve. Në të kishte bënin pjesë jo vetëm librat më të fundit të botuar, por edhe inkunabula dhe libra të rrallë.