Rilindasi

ZBULONI PESE FSHA TRA T: SHEN KOST ANDINI, SHEN PALI, GINESTRA, BARILI, MASKITI FSHATRA TRAT KOSTANDINI,

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: Nr:26

E diel, 1 korrik 2012

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

THESARET ARBERESHE

Shqip- Arbëresh jë urë komunikimi për të shpëtuar një gjuhë Arbëresh,, nnjë të vijojnë të largohen nga kjo gjuhë, e këto tradita të lashta...Ky është një rrezik për këtë komunitet, për këtë vlerë të rrallë që i mbijetoi për kaq e kaq shekuj asimilimit, zhdukjes...

Kur na e prezantuan idenë e një hapësire për gjuhën dhe traditat, e arbëreshëve, në suplementin tonë Rilindasi (një që do të jetë e pranishme çdo javë me shkrime të ndryshme) , u entuziazmuam. Jo vetëm do të njihnim më nga afër jetën dhe vlerat e rralla të këtij komuniteti arbëresh në Itali, por do të hapnim një dritare edhe për ta, nga ku mund të kundrohen ngjarje, personazhe debate, vlera kulturore e historike të Shqipërisë e shqiptarëve. Një urë ribashkimi, që mund ta zbusë e pse jo ti thotë ndal rrezikut që i kanoset kulturës e traditave të komunitetit arbëresh e të ruajë atë thesar të vyer, atë pjesëz të rëndësishme të mozaikut tonë identitar. vijon në faqen 14-17

Admirina Peçi

N

jë thesar atje mes ma leve, përtej detit, u kon servua mrekullisht për shekuj me radhë. Arbëreshët me gjuhën traditat, kostumet, folklorin dhe vlerat e pazakonta njerëzore, janë ende sot një copëz e vyer e mozaikut identitar të shqiptarëve. Në gjuhën dhe kulturën e atyre njerëzve gjen diamante që ne shqiptarët e këtushëm i kemi humbur me kalimin e shekujve. Për disa gjëra, atje mes atij komuniteti, koha duket sikur ka ndalur. Pleqtë ende e flasin arbërishten mrekullisht, këndojnë këngë e kujtojnë rite të lashta....Por koha bën të veten.

Globalizmi si kudo, po shuan disa vlera që deri më dje ruheshin mrekullisht. Të rinjtë arbëreshë nuk e flasin më gjuhën e gjyshërve. Ky është një lajm trishtues. Dhe brezat e ardhshëm do

○

○

○

○

○

○

Visar Zhiti, dëshmia sipërane e poetit

Mbi origjinën e Kastriotëve në Mirditë

Burgologjia e V isar Zhitit Visar në dy libra autobiografikë.

Ngjarje të vërteta, personazhe reale, vëzhgim i hollë, fantazi trallisëse…

Çfarë shkruajnë poetët e Rilindjes: Gavril Dara dhe Zef Jubani për origjinën e Kastriotëve nga Mirdita.

Po burimet dokumentare e tezat e historianëve...?

Agim V inca Vinca

E

Në foto: (Lart) Fshati arbëresh Barili (majtas) fshati arbëresh Shën Kostandini

arrestuan më 8 nën tor 1979, në ditë feste, ditën e themelimit të PKSH-së së famshme, që ndërkohë e kishte ndërruar emrin e saj në PPSH, ndërsa po pinte kafe me një mikun e tij piktor në barin e hotelit të vetëm të qytetit të Kukësit, ku kishte zbritur nga fshati në të cilin punonte mësues, edukonte vogëlushët, bij të fshatarëve të varfër.

Papritmas, si në ndonjë film absurd, në jetën e tij u shfaqën operativi i zonës, gazi i degës, prangat... Pasuan shtatë vjet burg (1979-1987), marrjet në pyetje ditën e natën, natën sidomos, vetmia, muret qikllopike të qelisë, vargjet e para

të krijuara me mend, si një dorë e zgjatur nga providenca, pastaj dalja në gjyq, salla, publiku, dëshmitarët, kryesisht të rremë, trupi gjykues, një karikaturë, shqiptimi i dënimit me dhjetë vjet burg, vuajtja e dënimit në Spaç, puna e rëndë në minierë, ku kurrë nuk dihej a dilje i gjallë, ajo punë e tmerrshme e sfilitëse në një vend pa ajër, ku poeti i ri shtynte vagonat me qymyrgur dhe imagjinonte vargje, figura, metafora... për jetën, dashurinë, lumturinë, vdekjen, përjetësinë; edhe për marrëzinë e diktatorëve e të diktaturave, të sistemeve politike që cenojnë lirinë e njeriut, që e mbikëqyrin dhe kufizojnë atë në çdo hap, ashtu si Big... ○

faqe 20 ○

○

○

PRENG CUB LLESHI

T

Shën Pali Shqiptar Shqiptar,, aty ku lindin “banxhurnat” Shën Pali Shqiptar është një fshat prej 328 banorësh në provincën e Potencës. Është komuna më e vogël e Bazilikatës dhe gjendet në zëmër të Luginës së Sarmento-s... ○

○

faqe 15 ○

○

ek meditoja për 100vjetorin e pavarësisë, për faqet me dritë të historisë së Shqipërisë, kujtesa më çoi një gjysmë shekulli më pare. Atëherë, kur u shpjegoja nxënësve të mi poemën madhore “Kënga e sprasme e Balës” të rilindasit të shquar Gavril Dara i Riu, më pati bërë përshtypje shënimi i tij autobiografik në hyrje të kësaj poeme: Duke kujtuar të parët e tij, të cilët u shpërngulën nga atdheu mëmë e u vendosën në Palac Adriano më 1480, ai shkruante: “Midis tyre, ndër të parët, ishin gjyshërit e mi, që emro hen gjer më sot, Mërkuri dhe Njani i Darenjëve, gjërinj (gjini, fis, gjak- shënimi im) të Kastriotit nga ana e

○

○

Vojsavës, nënës së tij, që ishte e bija e princit të Mirditasve…”.

Ky pohim interesant më shtyni atëherë t‘u them, si me krenari, nxënësve të mi: “Këto fjalë të këtij poeti duket se flasin shumë. Ato sikur na thonë shkoqur se Gavril Dara i Riu paska qenë nga anët tona, nga Mirdita!

Dhe jo vetëm kaq: Nga Mirdita jonë duket se e paska origjinën edhe Heroi ynë kombëtar-Gjergj Kastrioti, Skënderbeu; se princat, zakonisht, bijat e tyre i martonin në të njejtën trevë në shtëpitë e sojit të tyre.

Dhe atëherë, i frymëzuar nga këto ide, pata shkruar ca sonete kushtuar vendlindjes sime-Mirditës e, pothuaj pas një gjysmë shekulli, po përmend vetëm dy strofa të... ○

faqe 18-19 ○

○

○

14 TRADITA SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 1 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

A RBËRISHTJA N JOHJA

Një urë bashkimi me arbëreshët Një projekt që njeh, zbulon e krijon ura komunikimi, për të ruajtur vlerat e gjuhës, kulturës dhe traditave të arbëreshëve

Rilindasi, De Filippo: Një urë virtuale me Shqipërinë “Të mbrosh minorancat linguistike është një shenjë kujdesi e veçantë nga ana e klasës politike”

T

ë krijosh një urë virtuale që të lidhë komunitetet arbëresh të Bazilikatës me Shqipërinë është një mënyrë për të ruajtur të forta lidhjet me prejardhjen tonë.

Pa qenë të ankoruar tek identiteti personal, krenar për origjinën dhe pa kujtuar historinë, nuk ka të ardhme. Kjo inisiativë e re editoriale na gjen të impenjuar në promovimin e realiteteve tona arbëresh, në mbrojtje të një minorance që rrezikon të zhduket. Te Rilindasi, suplement i përjavshëm në gjuhën shqipe e me karakter kryesisht kulturor, do të gjejnë hapësirë artikuj që i dedikohen pesë komuniteteve të Bazilikatës me origjinë shqiptare, me theksin mbi historinë, traditën, veshjet dhe zakonet fetare.

Një mënyrë për të mbajtur gjallë në kujtesë të kaluarën, por edhe për të mbrojtur gjuhën arbëresh që tashmë flitet vetëm nga të moshuarit. Është një mundësi për brezat e rinj që të vazhdojnë ta trashëgojnë në kohë siç kanë bërë paraardhësit e tyre. Për ne është një shenjë e kujdesjes së veçantë në mbrojtje të minorancave linguistike që duhen mbështetur me projekte që kanë si qëllim ruajtjen e kësaj pasurie kulturore të paçmueshme, e përbërë edhe nga shumë histori emigrantësh që kanë mbërritur te ne si rrjedhojë e shumë valësh emigrimi.”

Potenca, maj 2012

Rilindasi, VITI: “aljbërishti,një petk i madhë “ Ne jemi të angazhuar të ndihnjëm inicjative që tutelarnjën minoranxet edhe me progjete shkollorë ashtu sa të rinjtë të na bjeren gljuhën e prindërit e tyre”

K

Rilindasi, De Filippo: “Një pond virtuall me Albaninë” “Të tutelarësh minoranxet linguistike është një senj i vëreje e madhe për klasën politike”.

N

jë pond virtuall që të ljidhë komu nitetet aljbëreshe me Albaninë është një manerë për të ljidhur fort rrënjtë e tyre.

Pa këto rrënjë identiteti, pa kuljtuar storjën e tyre, s’ka sprënxa për jetën aljbëreshe që do të vinj.

Kjo gazetë e re na sheh të angazhuar të na njohnjen jetën tonë aljbëreshe e për tutelartur një minoranxë që rrzikon të mos të jetë më.

Tek Rilindasi, rivistë setimanale, sidomos kulturore, në gljuhën shqipe, , do të gjënjenë vend artikuljë të dedikuar të pes katundevet aljbëreshë të Basilicatës( të Lukanisë) me aprofondime mbi storjen, traditat, zakonët e besën Një art për të mbash të gjall kuljtimin të të shkuarit edhe për tutelën së aljbërishtit që, më në fund, ku më shumë e ku më pak fljite adhe, sidomos pljeqtë. Ësh-

të një okazjon për të rinjtë për ta mbaitur në motin, si e bënë prindërit e tyre.

Për ne është një senj i vëreje patikulare të tutelarësh minoranxet libnguistike që kanë të jenë ndihur me proxhete që do të ruajnë këtë rrëkicë kulturore e pafund, edhe pljotë me storje të emigrandesh që u zbarkuanë ka na shekulj pas shekulj.

PUTENXË, MAJ 2012

a një anë të favorirësh integrimin e ka të jetra të tutelarësh identitetin i vethenit.

Ka shumë shekulj që Basilikata pat fluxe emigrantësh ka Albania e na i faljnjëm për vljerën më shumë që na japën.

Dhja si “Dipartimento alla formazione” u angazhuam me progjetin “Alba”, atlanti linguistik i Basilikatës që është një e ndihurë shumë e madhe për të mbajtur fort rrëkicën leksikore.

Ne jemi të angazhuar të ndihnjem inicjative që tutelaenjën minoranxet e edhe me progjete shkollorë ashtu sa të rinjtë mos të na bieren gjuhën e prindërit e tyre, ashtu si është dhja e bëhet. Të Gjithë istitucjonet, istruktive e politike,kanë të shtinjën progjetet që venë në këtë udhë, p’se në qljoftë se bazohemi vetëm mbi të foljutir do të thetë të bierësh të tëra keto tradita të forta që duanë të jenë ruajtur me sa më shumë vljerë” Ky është komenti i asesorit i “Formazione della Cultura della Regione Basilicata” Vincenzo Viti në momentin kur prezentoi rivistën Rilindasi ku do të dedikohet një faqe katundevet aljbëreshë të Basilikatës.

PUTENXË, MAJ 2012

TRADITA 15 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 1 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

www.shqiptarja.com

Shen Palji i Aljbëreshve: Vetëm atje bihen banxhurnat M

oj e bukura More, si të lje më nëk të pe!”. Sipas Dorsës “ këtë vjesh e këndoin, pljot me mall, çdo paraverë e tue ruajtur prej Orientit, aljbëreshët që kishin gati ardhur në Itali..Nani ky,zakon qëndroi vetëm në Casalnuovo di Basilicata( Shën Palji i sodme), i ngrëjtur ka migrantet që vijn ka Morea (Greqi) në 1532: atje, pesmbdhjetë ditë para karnuvalit, vasha e kupilje, pas ritin e motërmës, mbidhëshin me fljamurë mbi maljin i Karnarnës, e, tue ruajtur prej detit Jon e këndoin “Moj e bukura More…”

Shën Palji i Arbëreshve, 848m mbi det, është një katundë shumë i vogel, gati 328 njeriz, që shtrohet mbi kurrizin të maljit Karnarë (1284m) ku duket deti Jon e kuljtohet , tue kënduar me mall, Moren e shkretë e atje ku bihet në muan e majt një ljulje si tulipan që s’gjëndet gjikun: banxhurna (ka gljuha ljëtire “boungiorno” p’se hapet manatën e

Ka Kriqëza dukën maljat e Puljinit e panorami i tërë i Valsarmentit . Është katundi aljbëresh ku aljbërishti fljitet më vërtet e ku gratë vishën adhe si n jëherë

Rilindasi, V iti: Viti: Arbërishtja, pasuri për t’u mbrojtur “Jemi të impenjuar në favorizimin e inisiativave që mbrojne minorancat dhe ruajnë gjuhën e tyre edhe me projekte të destinuara për shkollat, me qëllim evitimin e rrezikut që brezat e rinj të mos dinë të flasin gjuhën e gj yshërve të tyre”. gjy

N

ga një njëra anë favor izimi i integrimit dhe nga ana tjetër mbrojtja e identitetit. Prej shekujsh Rajoni ynë është prekur nga flukset migratore të ardhura nga Shqipëria dhe u jemi mirënjohëse këtyre komuniteteve për vlerën shtesë që u kanë dhënë territoreve tona. Si Departament i Formimit kemi qenë të impenjuar në projektin Alba, atlas linguistik i Bazilikatës, që përfaqëson një punë domethënëse në rekuperimin e pasurisë sonë leksikore. Jemi të impenjuar të favorizojmë inisiativa që të mbrojnë minorancat dhe të ruajnë gjuhën e tyre edhe me projekte të destinuara për shkollat, me qëllim evitimin e rrezikut që brezat e rinj të mos dinë të flasin gjuhën e gjyshërve, siç fatkeqë-

sisht po ndodh aktualisht. Të gjitha institucionet, formative apo politike, kanë detyrimin të ndihmojnë projekte e inisiativa që shkojnë në këtë drejtim. Nga ana tjetër, të lësh gjithçka në dorë të të folurit do të thotë të lësh të vdesë për gjithmonë një traditë të fortë dhe të strukturuar që duhet mbrojtur dhe vlerësuar.” Është ky komenti i përgjegjësit për Formimin dhe Kulturën në Rajonin e Bazilikatës, Vincenzo Viti, në prezantimin e inisiativës editoriale që do të lejojë revistën shqiptare Rilindasi që të mikpresë çdo javë një faqe të dedikuar komuniteteve arbëresh të Bazilikatës.

Potenza, maggio 2012

mbyllet kur uljet dieli).

Ka Kriqëza dukën maljat e Puljinit e panorami i tërë i Valsarmentit . Është katundi aljbëresh ku aljbërishti fljitet më vërtet e ku gratë vishën adhe si n jëherë Ndroi ëmer shumë herë.

Më parë ia thoin Casalnuovo di Noja ( sod Noepoli ), pëstaj San paolo dei Greci, me fashizmin

Casalnuovo Lucano e në fund , 1961, Shën Palji Arbëreshv e( S. Paolo Albanese). Shumë intersant është katundi i vjetër me pëllase të shek.XVII e Klisha e Sënd Rokut, shëjti protektor, mbrënda të çiljës janë afreske të bukura anonime.

Bashkë me gljuhën,Muzeu i Kulturës Aljbëreshe ka një rrol , pa fare

thënë shumë i madh e jovetëm për shënpaljot, për kulturën e katundi,po edhe për Basilikatën e tëre: mbrënda janë kostumet, të spjeguar në çdo pjesë; gjithë gjërat të jetës i njëherë e sidomos buthtohet si sparta bëhet rrobë e ngatërrenei jetën e gravet anë e ndanë vitin.

KROQI

Shën Pali Shqiptar: vetëm aty lindin “banxhurnat”

O

h moj e bukura More, siç të lashë më s’të pashë... “. Sipas Dorsës, “këto vargje këndoheshin me patos dhe nostalgji çdo pranverë nga shqiptarët e Koronës të mbërritur në Itali në shekullin XVI. Tashmë kjo këngë këndohet ende vetëm në një fshat të vogël të Noja-s, Casalnuovo di Basilicata (sot, Shën Pali) ndërtuar nga emigrantët që vinin nga Moreja (rajon i Peloponezit, në Greqi) në vitin 1532: në këtë komunitet, 15 ditë para karnevales, vashat, pas ritit të vëllazërisë, mblidheshin bashkë me flamuj në malin Carnara, nga duket i gjithë Joni, drejtoheshin nga deti dhe këndonin me nostalgji: “Oh moj e bukura More, siç të lashë më s’të pashë... “ Shën Pali Shqiptar është një fshat prej 328 banorësh në provincën e Potencës. Është komuna më e vogël e Bazilikatës dhe gjendet në zëmër të Luginës së Sarmento-s, në Bazilikatën jugore, shumë pranë kufirit kalabrez. Në lartësinë prej 848 metrash mbi nivelin e detit,

Shumë intersant është katundi i vjetër me pëllase të shek.XVII e Klisha e Sënd Rokut, shëjti protektor, mbrënda të çiljës janë afreske të bukura anonime gjendet në tatëpjetën e Malit Carnara (1284 m. i lartë), nga ku, pikërisht, shihet deti Jon dhe rikujtohet, duke kënduar, Moreja e braktisur dhe aty ku lind, në muajin maj, një lule e veçantë e ngjashme me tulipanin, që nuk gjendet në vend tjetër: “banxhurna”, nga italiashtja “Buongiorno” (Mirëdita), pasi hapet në mëngjes dhe mblidhet me perëndimin e diellit.

Nga kryqi duken majat e Pollino-s dhe e tërë panorama e Luginës së Sarmento-s. Është një fshat ku arbërishtja flitet ende me të vërtetë

dhe ku gratë vishen si dikur.

Ka ndryshuar emër shpesh herë, fillimisht i quajtur Casalnuovo i Noja-s (ose Casalnuovo i Bazilikatës) e më pas Shën Pali i Grekëve, me fashizmin përsëri Casalnuovo Lucano e në fund, në vitin 1961, Shën Pali Shqiptar.

Shumë interesante është qendra historike me pallatet e saj dhe kisha e Shën Rrokut e shekullit XVII; në këtë kishë të vogël gjenden disa afreske të bukura por anonime. Së bashku me gjuhën, Muzeu i Kulturës Arbëreshe ka një rol thelbësor, jo vetëm për jetën e shënpaljotëve dhe kulturën e fshatit por edhe për të gjithë Bazilikatën: në brendësi të strukturës janë të ekspozuara të gjitha mjetet e jetesës së dikurshme, veshjet e ndryshme arbëreshe në detaj dhe, më e veçanta, të gjitha fazat e përpunimit të gjineshtrës dhe shndërrimit të saj në rrobë, proces me të cilin gratë merreshin gjatë gjithë jetës së tyre për tërë vitin.

KROQI

16 TRADITA SH SH..com

www.shqiptarja.com

P ESË

RILINDASI

E diel, 1 korrik 2012

FSHA TRA FSHATRA

SUPLEMENT JAVOR I

ARBËRESHE

Historia, traditat dhe prejardhja e tyre Njihni dhe zbuloni vende, traditat dhe historitë e këtyre banorëve të veçantë. Si mbërritën në këto toka banorët e Shën Kostandinit, Shën Palit, Ginestrës, Barilit dhe Maskitit

Shën Kostandini Shqiptar

Shën Kostantini i aljbëreshve: Buljartë ka korona

Fshati i fisnikëve Koronë

S

hën Kostandini Shqiptar është një fshat prej 800 banorësh që gjendet në jug të Bazilikatës në provincën e Potencës, në Luginën e Sarmento-s, në zemër të Parkut Kombëtar të Pollino-s, në kufi me Rajonin e Kalabrisë. I vendosur në 700 metra mbi nivelin e detit, ai gjendet në një “gropë” të rrethuar me male nga tre anë. Pjesa më antike shtrihet nga veriperëndimi në jug-lindje. Dy ekstremet përcaktoheshin nga dy kishëza: ajo në pjesën e lartë, dedikuar Shën Mërisë së Mëshirshme që ekziston edhe sot; ndërsa ajo jugore, dedikuar Shën Mërisë Katistea, është shembur rreth 30 vjet më parë për t’i hapur vend një rruge. Sipas traditës, Shën Kostadini Shqiptar është themeluar nga emigrantë që vinin nga qyteti Koron, në Morea (Greqi), gjatë valës së katërt migratore të vitit 1534, si rrjedhim i pushtimit të Shqipërisë nga Perandoria Osmane. Mbreti i Napolit i priti dhe i shpërndau në pjesë të ndryshme të mbretërisë. Një nga këto grupe u dërgua në

Noja-s (sot Noepoli). Kështu lind Shën Kostandini Shqiptar. Qendra lind e varfër dhe e tillë mbetet, e bazuar në një ekonomi mbijetese; kultivohen gështenja, ullinj e pambuk.

Por fshati është subjekt i disa privilegjeve mbretëroreç që prej vitit 1671 banorët e tij nuk paguajnë taksa; mbretëria spanjolle dëshiroi t’i falënderonte për ndihmën e dhënë, në të kaluarën, në betejën me turqit.

Mes gjërave që arbëreshët ndjenin si një veçanti dhe element bashkimi mes tyre por dallimi nga italianët ishin, pikësëpari gjuha, jo vetëm kod kumunikimi por simbol i vetë etnisë. Veshjet, manifestimet tradicionale dhe i gjithë aparati folklorik e zakonet e jetës kanë ndihmuar gjithmonë, së bashku me gjuhën, në karakterizimin e identitetit të grupit etnike. Ruajtja e ritit GrekoBizantin bën që komuniteti të jetë nën jurisdiksionin fetar të Eparkisë së Lungo-s (CS).

Mariapaola V ergallito Vergallito

S

hën kostantini i aljbëreshve, është një katund me 800 njeriz, në jugun të Basilikatës, mbi ljumin Sarment e në parkun të Puljinit, afër Kalabrisë. 700m mbi det,ai gjëndet në një kongë e rrethuar me malje. Është i ndar në dy pjesë: katundi i vjetër, ljart e katundi i ri, posht, të mbyllururë ka dy kljishazë: ljart, Shër Mëria e Graxjes e posht, Shër Mëria e Katistesë,që u humb kur për një udhë.

Sipas Zakonët, Shën Kostantini ljeu me aljbëreshët që vijnë ka Morea, në Greqi në !534, kur Korona ra ndën Turqit. Rregji i Napuljit i mirëpriti e i vu në rrethin të Nojës. Katundi rron tue shërbier ullirin, kështënjen, ljirin,spartën e mumbakun.Ai patë privilegje rregjësorë: njera në 1671 shkosnjot s’kishin probleme taxave; rregji spanjoll dish ti spërbljenei p’se

e kishin ndihur kundër turqit.

Kryeljartësia më e madhe për të gjithë aljbereshët, e ashtu edhe për shkosnjot, është gljuha, jo vetëm për të marrsh vesh po edhe si fljamur etnik. Kostumet, zakonët e gjithë aparati folklorik marrën pjesë qëkur, bashkë me gljhuën, të karakterizonjën grupin etnik.

E mbajtja e ritit grek vë katundin ndën Eparkisë së Ungrës,(CS) Mariapaola V ergallito Vergallito

Falenderojmë profesor Pietro Abitante për përkthimin e teksteve nga Arbërishtja në Italisht që më pas ne i përkthyem në shqip.

TRADITA 17 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 1 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

www.shqiptarja.com

GINESTRA ZHURA

Gljat udhës së Oracit Ë

shtë një ndër tre comunet albanofonë të Vulturit bashkë me Barilin e Maskitin. Zhura bën 742 njeriz e gjëndet 8 km ka Venoza, katundi i poetit ljëtirë Oraci e 8 km ka Rioneri i Vulturit,katundi i Xhustin Fortunatit.

Hora ngrëhet 564m mbi det, prapa Vulturit e afër Putenxës, Ripacandidës, Barilit, Venosës, Maskitit e Forenxës.

Stemi i saj është një krah me një bastun hekurimi në dorë për kuljtim i Skënderbeut që me shpatën e me bastunin hekurimi vrisnei më armiq ai se të gjithë të tjerët kavaljerë .

Shumë e bukur është Kljisha” Madre” e Shen Nikolëss , shëjti i Zhurës, e stisur Ka aljbëresht (1600).

Tek Santuari i Shër Mërisë së Kostantinopolit, i stisur në 1588 ( qëndroi vetëm portali gurisht) është një afresk i Shër Mërisë së Kostantinopolit.

Festat më të mbdha janë: sagra të ngrënit aljbëreshë ( në tet gusti) e organizuar ka pro-locoja Zhurjan e “Il borgo dei sapori aljbëreshë” e organizuar ka kanxheljaria, të dielën e ljurmjen e Shen Mitrit.

Gljuha aljbëreshe biret ditë pas ditë.

Lorenzo Zolfo

MASKITI

Në mest Majzorët e Qendërnjanët Një herë shkuar Venosën, 5 km më pas, jemi në Maskit,595 m mbi det, 1755 njeriz, ish kastrum i Romës kui u shtuanë aljbëreshët (1467) me gljuhën e zakonët e tyre si buthëtohet me Kruan e Skënderbeut, me gurë të bardhë.

Me shumë interes artistik është klisha e Karosenit, mbrënda të cilës është një afresk i Shër Mërisë me Djaljin.Kljisha “Madre”, XVII shek. Është e votuar Shënd Elisë e ruan tela e XVshek..

Katiundi është i rrethuar me dhera gruri e vreshta. Aty ljeu Luigi Giura(1795), arkitet i ljumtur që stisi për s’pari një pond hekurimi mbi ljumin i Gariglianit. Klje edhe Ministër i Punëve Publike tundu pas bashkimit të Italisë.

Carakteristikë e stemit të komunit është një shqiponjë me dy krye.

Festa popullore:

BARILI Katundi i “Pasjunës Krtishtit” L

ok i kulture aljbëreshe, ndën maljin Vultur, 6oo m mbi det. Ai ka 3300 njeriz.

Origjinet e tija janë shumë të ljashta. Vendi ku ljeu ish, të parën, një koloni greke e pëstaj u popullua me aljbëreshë që vijnë ka Shkodra e ka Kruja.

Sod, adhe,ruhën zakonët e gljuha aljbëreshe kurse riti grek u buar në 1627 kur vescovi i Melfit, Diodati Skalja shtu ritin lëtirë.

Kanë shumë vljerë “Kantinat të Barilit”, gruta të hapura ka aljbëreshtë të parët për të mbajtur një verë me vljerë si Aljanku i Vulturit. Në këto gruta Pier Paolo Pasolini muar disa” esterni” për filmin “Vangjeli sipas Mateut” në 1964, sidomos për paezazhet që i gljasën atytire të Palestinës.

Në Baril, nga të Prëmte e Shëjte, bëhet përcjuna e pasjunës së Krishtit me njerëzit e vendit, më e ljashta së Basilikatës, sivjet bëhen 400 vjet ka e para.

Ka shumë vljerë Kljisha e Shër Mërisë e Kostantinopolit, ku figurohet një kua-

Sod, adhe,ruhën zakonët e gljuha aljbëreshe kurse riti grek u buar në 1627 kur vescovi i Melfit, Diodati Skalja shtu ritin lëtirë dër bixantin i Shër Merisë.

Hollësi e madhe nj krua me një rreth hunjësh (Fontana dello Steçato) stisur me gurë e me tre krera atropopaike.

Jashta është e pljotë me vreshta e ulinjë, prandaj në katund janë trapite e kantina të specjalizuara për Aljankun DOC. Manifestimet më të njohur janë “ Tumacë me Drrudhëzë”( makarona me thrrime), në vjesht , çmimi i litersisë “Pier Paolo Pasolini” në prill , “Cantinando” në gusht, të organizuar ka shoqata kulturore “Sisma”.

Lorenzo Zolfo

-E Prëmta e Shëjtë: përcjuna e Krishtit e përbërë ka njerëzit.

-E shtuna e fundit të prillit:Retna, përcjunë e dedikuar Shër Mërisë me kurorë; gjindja hipën mbi karroca e përbënjën figura të shënjta të Shër Mërisë e të Shën Mikelit.

- 5 e 6 gushtit:”Retnesa”valle me të veshura aljbëreshe për kompaninë armesh së stradiotevet të kapitanit Laxar Mathesit.

Në shek.XVI disa suljdet merçenarë aljbëreshë fundartin Maskitin. Suljdet vijnë ka vende të ndrishe, u ndajtin ashtu në dy fracjuna: e para ia thojnë Majzor, ka Korona, (More) që u vendësuan në katundin ljart, kurse e dyta, ka Shkodra, ia thojnë Qëndërnjan në katundin posht. Te dya piestë ishin ndën kapitanit Mathës, i çilit i kishin bërë besë.

Lorenzo Zolfo

18 DEBATET SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 1 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

H EROI P REJARDHJA

PRENG CUB LLESHI

T

ek meditoja për 100-vje torin e pavarësisë, për faqet me dritë të historisë së Shqipërisë, kujtesa më çoi një gjysmë shekulli më pare. Atëherë, kur u shpjegoja nxënësve të mi poemën madhore “Kënga e sprasme e Balës” të rilindasit të shquar Gavril Dara i Riu, më pati bërë përshtypje shënimi i tij autobiografik në hyrje të kësaj poeme: Duke kujtuar të parët e tij, të cilët u shpërngulën nga atdheu mëmë e u vendosën në Palac Adriano më 1480, ai shkruante: “Midis tyre, ndër të parët, ishin gjyshërit e mi, që emro hen gjer më sot, Mërkuri dhe Njani i Darenjëve, gjërinj (gjini, fis, gjakshënimi im) të Kastriotit nga ana e Vojsavës, nënës së tij, që ishte e bija e princit të Mirditasve…”.

Ky pohim interesant më shtyni atëherë t‘u them, si me krenari, nxënësve të mi: “Këto fjalë të këtij poeti duket se flasin shumë. Ato sikur na thonë shkoqur se Gavril Dara i Riu paska qenë nga anët tona, nga Mirdita!

Dhe jo vetëm kaq: Nga Mirdita jonë duket se e paska origjinën edhe Heroi ynë kombëtar-Gjergj Kastrioti, Skënderbeu; se princat, zakonisht, bijat e tyre i martonin në të njejtën trevë në shtëpitë e sojit të tyre.

Dhe atëherë, i frymëzuar nga këto ide, pata shkruar ca sonete kushtuar vendlindjes sime-Mirditës e, pothuaj pas një gjysmë shekulli, po përmend vetëm dy strofa të njerit prej atyre soneteve, në të cilin bëhet fjalë për Kuvendin e Dukagjinit, që u mblodh në kishën e Shën Aleksandrit në Orosh të Mirditës më 1602: “Atje n`Shën Llezhdër burra t`rreptë po vijnë Nga Vjosa plakë, Kosova e Kurbini; Kërkojnë atje shtigje për lirinë Dhe në kuvend ngrihet e flet Gjini: “Ka vdekë ai që i doli zot ardheut, Dragoi që lindi bija mirditore, Po do të rrojë Shqip‘ri e Skënderbeut…

Përpara, burra! Turkut s‘i bjemë ndore”!

Pak vite më vonë, duke studiuar variatin e parë të “Historisë së Skënderbeut” të Fan S. Nolit të vitit 1921, më tërhoqen vëmendjen dy pohime të rëndësishme të këtij autori: Së pari, pohimi se “Thaloc dhe Jeriçek e quajnë përrallë sllavërinë e Kastriotëve dhe shtojnë se llagapi i tyre… tregon se i kishin rrënjët nga një fshat i quajtur Kastri” dhe, së dyti, pohimi se “Fshatra me

SKENDERBEU Origjina e Kastriotëve, “Atje n’Kastër asht shenjue...”, Çfarë shkruajnë poetët e Rilindjes: Gavril Dara dhe Zef Jubani për origjinën e Kastriotëve nga Mirdita. Po burimet dokumentare e tezat e historianëve...?

Pak vite më vonë, duke studiuar variatin e parë të “Historisë së Skënderbeut” të Fan S. Nolit të vitit 1921, më tërhoqen vëmendjen dy pohime të rëndësishme të këtij autori: Së pari, pohimi se “Thaloc dhe Jeriçek e quajnë përrallë sllavërinë e Kastriotëve dhe shtojnë se llagapi i tyre…

emrin “Kastër” ka sot në Shqipëri, një në Çamëri dhe një në Mirditë”.

Ja!-thoja me vete: Duket se takohen këtu edhe Thaloc e Jeriçek, edhe Fan S. Noli e Gavril Dara i Riu. Të gjithë këta, duke folur për vendorigjinën e Kastriotëve, na çojnë në fshatin Kastër të Mirditës, që bën pjesë në atë që quhet “Bajraku i Dibrit”, siç pohojnë historianë të ndryshëm. Dhe, tek po mendoja për këto, më erdhën ndërmend vargjet e një rilindasi tjetër-Zef Jubanit: “Leu nji yll në Shqipni, Me na shndritë, me na drejtue; Me shumë dije e me trimni, Andej Kastrit asht shenjue:

Në foto: Gjergj Kastriot Skënderbeu Gjergj Kastrioti këtij i thonë, Skënderbeg shumëkush donë”!

Dhe, tek i rilexoja e i analizoja këto vagje, pyesja me habi: “Si është e mundur që të mos përmenden e përfillen

këto pohime nga historiografia shqiptare, kur bëhet fjalë për vendorigjinën e Kastriotëve?! Se, edhe në qoftë se Thaloc dhe Jeriçek nuk mund të kishin të dhëna të sakta për këtë çështje, rilindasi Gavril Dara i Riu nuk mund

të fanta zonte që Mirdita ishte vendorigjina e tij dhe e Kastriotëve legjendarë, pa u mbështetur në dokumente e në të dhëna të tjera. Se edhe Zef Jubani, para se të shkruante ato var gje plot frymëzim për Gjergj Kastriotin, do të

ketë pasur të dhëna të sakta për Kastrin, që e “shenjonte” si vendin e Kastriotëve. Se poetët nuk luajnë me emra vendesh, kur është fjala për të vërteta historike! *** Historianët: “Gjon Kastrioti… njihej si një nga princat katolikë të rajonit të Mirditës” Për Mirditën si vendorigjina e Kastriotëve, na vijnë në ndihmë edhe shumë dokumente të tjera, të cilat, çuditërisht, janë lënë në harresë jo vetëm gjatë gjysmës së dytë të shekullit njëzet, por edhe në këtë fillim shekulli të ri. E tillë është edhe teza e At Athanas Gegës, një historian i mirënjohur i gjysmës së parë të shekullit XX, i cili, në veprën “Arbëria-Gjergj KastriotiSkënderbeu”, shkruante: “Kastriotët zotëronin… territoret e përfshirë në verilindje të Shkodrës dhe të Lezhës e deri në Prizren… Mirdita bënte pjesë në zotërimet e Kastriotëve… Mbiemri “Kastrioti”, që ka mbije tuar në histori, lidhet më shumë me lokalitetin (fshatin-shënimi im) e Kastrit në Mirditë, që ndodhet midis fshatrave të Dibrit (bajrak i mëvonshëm i Mirditës), Mnelës, Kashnjetit e Vigut, se sa me lokalitete të tjera që kanë të njëjtin emër”.

Këtë tezë Athanas Gega, të cilin Fan S. Noli e quante “njohësin më të mirë” të historisë së Skënderbeut, e hodhi në temën e doktoraturës që do të mbronte në Unive rsitetin e Luvrit. Dhe kushdo e kupton se ky dijetar me kulturë të gjërë nuk mund të stiste me fanrazinë e tij Kastrin në Vig të Mirditës si vendorigjinën e Kastriotëve, pa u mbështetur në dokumente historike, të cilat kishte mundësi t`i shtinte në dorë në kohën e tij.

Kështu, gjersa “sipas burimeve osmane, Kastriotët ishin pronarë të tokave në mes Shkodrës dhe Lezhës”, siç na kumton historiani Skënder Riza; gjersa, siç thekson A Gega, “sipas një dokumenti venecian të vitit 1439, pronat e Kastriotëve ishin fqinj me Shkodrën e Lezhën”; gjersa, siç thotë Fan S. Noli, “Mirditën dhe Hasin i kishte Gjon Kastrioti”, atëherë edhe Gjergji, i biri i Gjonit, në pronat e babait të tij do të ketë lindur, pra, në Mirditë! Dhe duket se kurorën këtij mendimi ia vë historiani turk Nuray Bozbora, i cili, në veprën “Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Osma ne”, shkruan: “Skënderbeu ishte më i vogli i tre djemve të Gjon Kastriotit, kreu i fami ljes Kastrioti, që njihej si një nga princat katolikë të rajonit të Mirditës”.

Ky pohim përbën një dokument që nuk mund të hidhet

DEBATET

RILINDASI

E diel, 1 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

poshtë nga askush dhe, aq më shumë, të anashkalohet. Se historianët e dinë mirë që, në mesjetë, krahinat e ndry shme të Shqipërisë, veçanërisht ato të malësive të veiut, princat i kishin vendas. Ata nuk i “importonin”, siç mund të importohen në “kohët moderne”. Për rrjedhojë, nuk mund të mendohet që Gjon Kastrioti të ishte nga Hasi, nga Dibra a nga Mati dhe të vinte princ në Mirditë.

Për këtë të vërtetë bën fjalë edhe akademiku Dhimitër Shuteriqi, kur përmend një dokument të përcjellë edhe nga Fan S. Noli, sipas të cilit Gjon Kastrioti, “më 1407, pretendon të ketë kisha, të cilat… ishin pjesë e peshkopatës së Arbërit. Midis tyre është edhe Shën Mëria e Ndërfandës. Ai thotë se, prej 800 vjetësh Peshkopata e Arbërit vendosej në tokat e sunduara… prej tij”.

Dhe këto dëshmi janë me shumë rëndësi, kur dihet se kisha e Ndërfandës gjendet në zemër të Mirditës.

Këtë çështje sikur e nxjerrin më në dritë edhe Milan Shuflai e Jeriçek. I pari pohon qartë se “Gjon Kastrioti shfaqet për here të pare në dokumente (1407) si protektor i Peshkopatës së Arbërit” (“Arbanum”), kurse i dyti thotë: “Për nga relata kishtare, vendi (Arbëria dhe pjesa në veri të saj-shënimi im) i përkiste pjesërisht Peshkopatës së Arbërit (“Arbanum”), pjesa tjetër kishës serbe” Këto të dhëna kanë një rëndësi të veçantë për Mirditën, kur mbajmë parasysh se, siç thekson arkeologu i njohur Neritan Ceka “Mirdita dhe, më gjërë, lugina e Matit, e Fandit dhe e Drinit ishin boshti i Arbërit të hershëm”. Këtë pikëpamje duket se e miraton edhe prof. dr. M. Korkuti, kur shkruan se mbishkrimi në kishën e Gëziqit e mbështet tezën se “Mirdita ka qenë qendra e Shtetit të Arbërit”.

Edhe më i madhi historian i gjysmës së dytë të shekullit njëzet, Aleks Buda, edhe pse mbështeste tezën se vendorigjina e Kastriotëve duhet kërkuar në Has, duke iu referuar J. Radoniq, pohon qartë: “Sipas të dhënave të një marrëveshje tregtare me qytetin e Dubrovnikut (1420), tokat që u përkisnin zotërimeve të Gjon Kastriotit, nisnin (korsivi është imi) në perëndim, në bregdet, në rrethinat e qytetit të Lezhës dhe arrinin deri në rrethinat e Prizrenit, dmth, përfshinin trevën në jug të lumit Drin: Mirditën dhe Lumën”. Dhe pohime të tilla është vështirë të vihen në diskutim.

Skënderbeu vë kurorë në aut të Dejës Vaut kishën e V Përveç këtyre të dhënave me rëndësi, për një historian largpamës, edhe disa ngjarje të rëndësishme që lidhën me jetën dhe veprimtarinë e Gjergj Kastriotit sikur flasin në favor të tezës që e kosideron Mirditën etnografike si vendorigjinën e familjes princore të Kastriotëve. Se nuk

SH SH..com

19

www.shqiptarja.com

Në foto: (Djathtas) Zef Jubani (sipër) Gavril Dara

mund të ketë vetëm një shkak që e bëri Heroin tonë Kombëtar ta organizojë besëlidhjen shqiptare pikërisht në Lezhë, afër Kastrit, ashtu si nuk mund të quhet si rastësi fakti që Skënderbeu u varros pikërisht në Lezhë.

Se ky kalorës i lirisë, si katolik që ishte, po të ishte nga Hasi, mund ta kishte lënë amanet që ta varrosnin në vendlindje. Të njëjtën gjë do të bënte, po të ishte nga Kastri oti i Dibrës, apo nga Mati. Dhe, për solemnitet, që e lakmojnë dhe e meritojnë figura si ai, Gjergji lavdimadh do të kishte lënë si amanet që ta varrosnin në kështjellën e Kru jës. Por ja që ai “zgjodhi” pikërisht Lezhën, të cilën rilindasi i njohur Preng Doçi e quante “cepin e Mirditës”.

Për në Kastër na çon edhe një moment tjetër i jetës së Gjergj Kastriotit-momenti i i martesës së tij. Për këtë historiani francez Markus Petërs, në librin “Përballja e histori së së kishës katolike shqiptare”, pohon: “Kisha gotike e Vaut të Dejës, e vetmja e këtij stili në Shqipëri… ishte kisha në të cilën ishte martuar (kishte vënë kurorë-shënimi im) Heroi Kombëtar katolik Gjergj Kastrioti-Skënderbeu”.

Dhe, po të pranohet si i vërtetë ky pohim i historianit francez, logjika e thjeshtë do të na bënte të medonim se Gjergj ynë nuk do ta kishte marrë një rrugë kaq të gjatë, po të ishte nga Hasi, nga Kastrioti i Dibrës, nga Mati, apo nga kështjella e Krujës, për të vënë kurorë në kishën e stilit gotik në Vaun e Dejës. Ai do të ketë qenë diku afër vend lindjes së tij: Në Kastër ose në Lezhë, që ishin në rrezen kishtare të Peshkopatës së Arbërit. *** Johan Von Hahn dhe Falmerajer: “Kastriotët ishin nga Kastri i Mirditës” Për në Kastër, si vendorigjina e Kastriotëve, na çojnë edhe fragmente pohimesh të historianëve, albanologëve a studiuesve të ndryshëm, për të cilët flasin edhe historia nët shqiptarë.

Kështu, nuk është e rastit që Kristo Frashëri e të tjerë përmendin që “…udhëtari frëng Ami Bue shkruante se kishte dëgjuar që Skënderbeu kishte lindur në fshatin Kastër të Mirditës…gjysmë ore larg fshatit të sotëm Vig”.

Këtë ide na e thotë edhe albanologu gjerman Johan Von Hahn, kur flet për “zbulimin” e një “vendli ndjeje të re” të

Skënderbeut”, diku afër një kështjelle të vjetër në fshatin Kastër të Mi rditës.

Dhe, duke i dëgjuar këta zëra që na vijnë nga mendje të ndritura të botës intelek tuale, i besojmë edhe historianit austriak Jakob F. Falmerajer, i cili, në librin “Elementi shqiptar në Greqi”, shkruan se “Kastriotët ishin nga fshati Kastër i Mirditës”, siç i be sojmë edhe francezit Ami Bue, kur na tregon se “Flamujt e Skënderbeut ishin të kuq me shqiponjën e zezë me dy krerë, sikundër e kanë edhe mirditasit”.

Për këtë dëshmon edhe historiani Dr. Pal Doçi, kur bën fjalë për protestën e krye ngritësve mirditorë drejtuar Valiut të Shkodrës me 1901, në të cilën shkruhej se “Fla muri ynë do të jetë ai i Gjergj Kastriotit”, gjë që e dëshmon fakti se ky flamur, pothuaj identik me stemën e Kastriotëve, është gjetur pikërisht

në fshatin Kashnjet, fare afër Kastrit, poshtë të të cilit është emri “Mirdita”.

Në këtë këndvështrim, si një argument në favor të idesë që e konsideron Mirditën si vendorigjinën e Kastriotëve, përbën edhe fakti që bashkëluftëtarë të Gjergj Kastriotit në betejat legjendare kundër pushtuesve osmanë, përveç të tjerëve, ishin edhe Pal, Lekë e Nikollë Dukagjini, që i kishin zotërimet e tyre në trevat e Mirditës; Pjetër, Ndre e Gjon Përlati, nga fshati Përlat i kësaj treve; Pal e Gjergj Kuka nga fshati Shebe; Ko jë Zaharianip i Tanush Dukagjinit; vëllezërit e lavdishëm Gjon, Pal dhe Andrea Gazu lli-bij të fshatit Gazull, fare afër Kastrit në Vig të Mirditës.

Edhe shamia e zezë, që mbajnë gratë mirditore, kur është fjala për vendorigjinën e familjes princore të Kastriotëve, sikur i kalon caqet e legjendës. Se ato gra të bukura që e kanë ruajtur me besnikëri kostumin e lashtë ilirian, që është i bardhë si bora e malit, dhe i qendisur mjeshtrisht, shaminë e zezë thuhet se e përdorën kur vdiq prijsi legjen dar i shqiptarëve në shekullin e 15-të. Dhe e ruajtën këtë shami, krejt ndryshe nga kra ninat e tjera, siç ruajtën edhe katolicizmin-be-

SHKOLLA E PARUKERISË - ESTETIKËS KRËHËRI I ARTË (LUÇI) Kurse 6 - 9mujore.

Adresa: Rr. Mihal Grameno, 200m mbi Shkollen e Baletit Tel: 04 2 233 950 Facebook. Kreheri i Arte Tirane

Për më të mirët mundësi punësimi Regjistrimi vazhdon

simin e Heroit tonë Kombëtar. *** Të gjitha këto çështje, që kërkojnë reflektime të thella e studime serioze, duket se i japin të drejtë historianit Moikom Zeqo, i cili, nëpërmjet ca pyetjeve që shtron, kur bën fjalë për Kuvendin e Arbërit, që u mblodh në Mërçi të Lezhës, jo larg Kastrit, më 1703, sikur na çon në të njëjtat përfundime si edhe shumë paraardhës të tij, lidhur me vendorigjinën e Kastriotëve legjendarë: “Përse u zgjodh pikërisht fshati Mërçi pranë Lezhës, pyet autori, si vendi më i për shtatshëm për Kuvendin e Arbërit? Pse pikërisht ky vend dhe jo ndonjë vend tjetër? A ka të bëjë zgjedhja e këtij vendi historik - vazhdon studiuesi - me evokimin e mrekullu eshëm e të paharruar të Atletit të Krishtit, Gjergj Kasriotit-Skënderbeut, që i mbylli sy të pikërisht në Lezhë?!

Dhe përgjigjet nënkuptohen.

Mbi këto dëshmi historike duket se hidhte dritë edhe poeti i Rilindjes sonë kombë tare Risto Siliqi, kur këndonte: “O Mirditë! O trimnesh` e dheut!

I Arbnisë fis i kryekreut! ............ ......

Vuejte prova, por s‘i mbete shtegut Dhe ja mbajte jazin Skënderbegut”!

*Autori është poet, publicist dhe studiues. Idetë e këtij shkrimi ai i ka trajtuar gjerësisht në librin e tij “Polemika për Kastriotët” me parathënie Tirta të Akademik Mark T irta

20 LIBRAT SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 1 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

J ET A L ETËRSIA ETA Agim V inca Vinca

E

arrestuan më 8 nëntor 1979, në ditë feste, ditën e themelimit të PKSH-së së famshme, që ndërkohë e kishte ndërruar emrin e saj në PPSH, ndërsa po pinte kafe me një mikun e tij piktor në barin e hotelit të vetëm të qytetit të Kukësit, ku kishte zbritur nga fshati në të cilin punonte mësues, edukonte vogëlushët, bij të fshatarëve të varfër. Papritmas, si në ndonjë film absurd, në jetën e tij u shfaqën operativi i zonës, gazi i degës, prangat... Pasuan shtatë vjet burg (1979-1987), marrjet në pyetje ditën e natën, natën sidomos, vetmia, muret qikllopike të qelisë, vargjet e para të krijuara me mend, si një dorë e zgjatur nga providenca, pastaj dalja në gjyq, salla, publiku, dëshmitarët, kryesisht të rremë, trupi gjykues, një karikaturë, shqiptimi i dënimit me dhjetë vjet burg, vuajtja e dënimit në Spaç, puna e rëndë në minierë, ku kurrë nuk dihej a dilje i gjallë, ajo punë e tmerrshme e sfilitëse në një vend pa ajër, ku poeti i ri shtynte vagonat me qymyrgur dhe imagjinonte vargje, figura, metafora... për jetën, dashurinë, lumturinë, vdekjen, përjetësinë; edhe për marrëzinë e diktatorëve e të diktaturave, të sistemeve politike që cenojnë lirinë e njeriut, që e mbikëqyrin dhe kufizojnë atë në çdo hap, ashtu si Big Bradheri famoz i Oruellit dhe Cjapi hamshor i Vargas Ljosës dhe sekretari i parë i PPSHsë i Trebeshinës, Arbnorit, Zhitit vetë, edhe i Kadaresë, në periudhën “post”, por jo më parë dhe i sa e sa të tjerëve; edhe Tito e Rankoviqi, ky i dyti sidomos, i Adem Demaçit, Rexhep Qosjes, Ramiz Kelmendit e ndonjë prozatori tjetër këtu në Kosovë, ku poezia, për çudi, ka lënë më shumë dëshmi se proza për kohën kur njerëzit detyroheshin ta varnin veten në litar për pushkën që s’e kishin (aksioni famëkeq i mbledhjes së armëve, 1956) dhe të tjerat që erdhën më pas... Mësues në një fshat të humbur të Kukësit, jo larg Kosovës, tek e kishte caktuar Partia që t’i shërbente atdheut, djaloshi nga Lushnja e Myzeqesë, i pashëm, inteligjent e përplot ëndrra, pa i mbushur ende 27 vjet, aq sa ishte Migjeni kur vdiq, filloi kalvarin e vuajtjeve: vetmi, hetim, gjyq, policë, burg, punë e detyrueshme në minierë, por edhe qëndresë e miqësi e kalitur në ato kushte, solidaritet, motive që do të bëhen frymëzim i krijimtarisë së tij të frytshme letrare, në poezi e prozë, përfshirë edhe dy librat që po paraqesim sot: Rrugët e ferrit dhe Ferri i çarë. Fjala është për dy libra të vëllimshëm, që së bashku kanë mbi një mijë faqe tekst, në këtë version të plotësuar nga autori pas botimit të versionit të parë vite më parë. Vetë autori i quan këto vepra “romane me personazhe reale e ngjarje të vërteta”, ku ai vetë është kryepersonazh, çka do të thotë se ato janë vepra me karakter dokumentar. Por, këto dy vepra të Zhitit janë në të vërtetë vepra me strukturë të përzier, mikste: poezi, prozë, ese, skica, parabola, thënie, memoare, publicistikë, me një fjalë ars combinatoria.Të shtojmë sakaq se letërsia e kohës sonë, proza sidomos, priret gjithnjë e më shumë kah ky prosede.

Dostojevski thoshte: “s’ka gjë më fantastike se realiteti”, kurse Borhesi shton se shkrimtarit i duhet fantazia për ta përdorur citatin e jo për të trilluar situata. Situatat për të cilat flet Visar Zhiti atij ia ofroi jeta, përvoja e hidhur jetësore, kurse personazhet nuk pati nevojë t’i trillonte: ato i njohu në burgun e Spaçit e të Qafë-Barit, në ferrin nëntërrathësh, sa ferri i Dantes, por që, për shumëçka, ia kalonte të parit.Visar Zhiti është krijues që u dënua me burg për shkak të poezisë.

Kjo dihet tashmë nga të gjithë. Në parathënien e librit Hedh një kafkë te këmbët tuaja (1994) ai shkruan se poezia qe lavirja që e denoncoi dhe e flaku në qeli, por edhe shpëtimtarja që e shpëtoi nga tmerri, ankthi, absurdi dhe vetmia.

Po përse? Ç’faj kishte bërë?

Në kohën kur kërkohej të shkruhej për partinë dhe socializmin, Visar Zhiti shkruante për trëndafilat! Kur duhej të këndonte për fitoret e së resë, të revolucionit, që shembte çdo gjë të vjetër, tempujt, zakonet, moralin, kujtimet, ai këndonte për trëndafilat e jo për minat! Një pararendës i tij, yni, në kapërcyell të viteve ’50-’60, duke goditur

VISAR ZHITI

Dëshmia sipërane e poetit Burgologjia e V isar Zhitit në dy libra autobiografikë.

Visar Ngjarje të vërteta, personazhe reale, vëzhgim i hollë, fantazi trallisëse. Ky është prosedeu i tij krijues… poezinë e asfiksuar sentimentale, pat shkruar dhe gjëll roje në burg poetit të padjallëzuar. Me dashuri botuar vargjet: “Poet është ai që me dorën e fortë/ të rrallë vizaton figurat e familjarëve të vet, Ashtu, siç këput një trëndafil në lëndinë,/ Mund veçanërisht të nënës, “perëndeshës së mbrojtjes”, të zbërthejë pranë trëndafilit/ Edhe një por edhe të babait, Hekuran Zhitit, poet dhe ai, të minë”.Poeti, pra, sipas autorit të vargjeve të më- cilin i biri kur del nga burgu e gjen të verbër . Në sipërme, që në atë kohë i printe procesit të rinovim- libër, në të dy librat, flitet edhe për ata jashtë burit të poezisë shqipe të kohës, duhej t’i bënte bash- gut, sidomos për shkrimtarët si I. Kadare, D. Agkë minat dhe trëndafilat ose shpatën dhe karan- olli, F. Arapi, Xh. Spahiu, F. Haliti, F. Reshpja, N. filat, siç do të shprehej, në një kontekst tjetër, po- Gjetja, B. Shehu, R. Marku etj. Shfaqen mendime eti i shquar spanjoll Rafael Alberti, i arratisur në e gjykime me interes për veprën e tyre, për jetën botë nga diktatura e Frankos.“Poet është ai që / letrare në kryeqytet, për raportin e elitës intelek(…) Mund të zbërthejë pranë trëndafilit/ Edhe tuale me pushtetarët dhe me kolegët etj.Faqe të një minë” - shkruante Ismail Kadareja i ri në vitin tëra të këtyre veprave, skena e dialogë, t’i kuj1960. Në kohën kur po dilte në skenë Visar Zhiti tojnë filmat horror. I tillë është rrëfimi tronditës dhe brezi i tij, në vitet ’70, ishte kapërcyer ky men- për thyerjen e qëllimshme të gjymtyrëve të trupit talitet. Diktatura ishte forcuar nga ana e të burgosurve për t’i e konsoliduar dhe për shumëçshpëtuar torturës së punës sfilitëse ka ishte bërë më e egër, paranë kampet e burgut.Zhiti end pëlnojake, madje. Djalosh plot ënhurën e quajtur tekst letrar me drra e ideale, student letërsie në aftësinë e njeriut që i vë në vepShkodër, inteligjent, i pashëm, rim të gjitha shqisat: sheh, dëgflokëkaçurrel, si babai i tij dikur, jon, ndien, prek, vëren, regjistron, Zhiti i ri kishte dorëzuar për botgjykon, duke i lidhur ngjarjet, im në shtëpinë e vetme botuese, pamjet, faktet, hollësitë me perin që mbante emrin e poetit koe trillit artistik. Ngjarje të vërtembëtar “Naim Frashëri”, librin ta, personazhe reale, vëzhgim i e tij me poezi Rapsodia e jetës së hollë, fantazi trallisëse. Ky është trëndafilave, në prag të Plenumit prosedeu i tij krijues. Po a s’kanë IV famëkeq, që u shpalli luftë të bërë kështu, më në fund, edhe egër, të pakompromis, ndikimeve Balzaku e Dostojevski, Andre të huaja e liberale në letërsi dhe Zhidi e Oskar Uajldi, për të mos arte. Pa kaluar shumë kohë libri u shtyrë më tej në kohë, gjer te i tij me poezi, herë-herë mbase Rableja e Servantesi? Dhe a edhe naive, tok me një ditar rinor, s’bëjnë kështu, në kohën tonë, do të përfundonin në dosjet e Sigkush më shumë e kush më pak, urimit Shtetëror, kurse autori i edhe Ismail Kadareja e Rexhep tyre fatkeq, që e rëndonte, veç të Qosja (mjaftojnë të kujtojmë rotjerash, edhe biografia e keqe, manet e tyre të viteve të fundit: prapa grilave. Burgu është burg Darka e gabuar dhe E penguara kudo në botë, por burgjet komutë të parit dhe Një dashuri e shniste ishin një ferr i vërtetë. Kjo tatë faje dhe Bijtë e askujt të të është njëra anë e medaljes, ajo e dytit, që mbështeten fuqimisht keqja, e errëta. Pse, a thua mund mbi ngjarje reale dhe prototipa, të ketë burgu edhe anë tjetër, të që, shumë herë, nuk është vëshmirë, të shndritshme? Natyrisht tirë të identifikohen nga bashqë jo. Por nga dy librat e Zhitit këkohësit). Edhe Adem Demaçi del se ato (burgjet shqiptare) ishe Fatos Lubonja ecin në këtë linin edhe shkollë e universitet: aq jë, pa harruar kolosët e realizmit shumë njerëz të ditur e të talenmagjik hispanoamerikan: Sabatuar kishte në to sa njeriu thjesht Në foto: Dy kopertinat e to e Markesi, Asturiasi e Mario veprave biografike të habitet me bisedat që zhvillojnë Vargas Ljosa? Mjafton të lexodhe mendimet që shfaqin ata për Visar Zhitit botuar së het romani i jashtëzakonshëm i probleme shoqërore, politike, filo- fundmi me plotësimea këtij të fundit, Festa e cjapit, i zofike, estetike, letrare, fetare e përkthyer edhe në gjuhën shtë tjera, me një fjalë për jetën në përgjithësi. Në to qipe, për të parë se si shkruhet për diktaturat e ka spiunë, kriminelë, aventurierë, degjenerikë, por diktatorët, se si zhvishen ato deri në palcë, por edhe krijues, dijetarë, klerikë, shpikës, novatorë, edhe për të parë, kuptuar e kujtuar se jo vetëm fantastë, shkencëtarë, ish-politikanë e ish-diplo- ne shqiptarët dhe në këtë rast e kam fjalën për matë. Ka shumë portrete njerëzish në këta dy li- vëllezërit tanë të Shqipërisë shtetërore, kemi bra, banorë të ferrit, sikurse autori i tyre; portrete parë, kaluar e përjetuar një diktaturë, e cila duke të gdhendura me mjeshtri si në mermer, herë- na ndenjur si fantomë mbi krye, por mbase edhe herë me pak penelata, por përplot ngrohtësi, çiltër- si njëfarë alibie, ka rrezik të na rrezikojë edhe të si, humanitet. Shkrimtari Halil Laze, këngëtari ardhmen, ashtu siç po na e rrezikon! Bota ka Sherif Merdani, gazetarët Vangjel Nezho e Fadil njohur shumë diktatura dhe vazhdon të njohë, Kokomani dhe martiri tjetër i kësaj tresheje, madje, edhe në ditët e sotme. Prej këtyre dy liXhelal Koprencka; kleriku Sabri Koçi, poeti Zyh- brave të Visar Zhitit mësojmë si ta njohim më di Morava, piktori i talentuar me nënë ruse, Valeri; mirë të kaluarën tonë dhe si ta trasojmë rrugën inxhinier Farka, i quajtur Fausti; i biri i ish-min- drejt të ardhmes. Këta dy libra mund t’u shërbeistrit të tregtisë, Lenc Ngjela etj. Tepër e dashur jnë si nxitje dhe si model ish-të burgosurve polidhe njerëzore figura e Bajos, çamit që i bëhet en- tikë të Kosovës, sidomos kur qëllon të jenë sh-

krimtarë, për të lënë dëshmi autentike, por edhe artistike, për tmerrin që kanë përjetuar ata në burgjet jugosllave; për torturat e tmerrshme të UDB-së, për gjyqet shumë herë butaforike, për regjimin e rreptë të burgjeve të Jugosllavisë liberale, ku, siç dëshmon shkrimtari i njohur kroat Vlado Gotovac, mund të shkruaje vetëm në nevojtore! Janë botuar jo pak libra nga ish-të burgosurit tanë politikë, përfshirë edhe ato të veprimtarit dhe shkrimtarit të shquar Adem Demaçi (në dy-tre romanet e tij të viteve të fundit, “Baca” flet për burgimet e tij dhe përballjen me pushtetin), por, mjerisht, mund të thuhet se ne në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare këndej kufirit nuk kemi libra të tillë, të këtij niveli artistik dhe të kësaj gjerësie observuese, me kaq fate tronditëse njerëzish, pa harruar as gjuhën dhe stilin rrëzëllues të shkrimtarit, një veçori dalluese e të cilit është eksperimenti gjuhësor, loja me fjalë, që ky autor e luan si rrallëkush tjetër, duke aktivizuar jo rrallë kllapat, tri pikat dhe shenjat e tjera grafike. Fjalori, shprehja dhe figuracioni i pasur janë plotësisht në harmoni me përmbajtjen e veprës: rrëfimin për burgjet e regjimit komunist shqiptar, nëpër të cilat kaluan dy-tre breza njerëzorë, duke filluar nga fundi i vitit 1944, kur Shqipëria u çlirua nga pushtimi nazist, e deri në mbarim të vitit 1990, kur ra sistemi komunist. Dy veprat e tij, që flasin gjerësisht për këtë kalvar, Rrugët e ferrit dhe Ferri i çarë, duke regjistruar pothuajse gjithçka, deri edhe hollësitë më të imëta, Visar Zhiti i quan “burgologji”. Nuk e dimë në e shpiku vetë këtë fjalë, por duhej shpikur dhe vënë në përdorim gjithsesi ajo në letrat shqipe: fjala burgologji. Burgologji dhe ferr! “Burgologjia ime për Spaçin dhe më parë” dhe “Burgologjia ime për Qafë-Barin dhe më pas”, janë nëntitujt e veprave në fjalë. Visar Zhiti është mjeshtër i fjalës.

Dhe kur themi kështu kujtoj se i kemi thënë të gjitha. Edhe pse natyrë skofiare si njeri, ai e zotëron për mrekulli gjuhën e ironisë. Në tekstin e tij bashkëjetojnë “grotesku dhe meditimi serioz”, patetizmi dhe tmerri, sublimja dhe banaliteti. Siç është vërejtur edhe nga të huajt, kurdo që vepra e tij është përkthyer në gjuhë të tjera, Zhiti është autor që të përvetëson, mbi të gjitha, “me fisnikërinë e ndjenjave dhe me aftësinë e të shprehurit lehtë dhe fuqishëm”. Si studiues i letërsisë shqipe nuk mund të mos shprehi me këtë rast një mendim timin për specifikat në të cilat u zhvillua kjo letërsi pas Luftës së Dytë Botërore, veçanërisht në Shqipërinë shtetërore. Fjala është për ekspertizën si fenomen, që nuk njihet në letërsitë e krijuara në kushte pak a shumë normale, madje as në letërsinë shqipe të krijuar në Kosovë, së paku jo në këtë masë. Dorëshkrimit me poezi të Visar Zhitit, për të cilin ai ra në burg, iu bë ekspertiza nga dy njerëz, anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe redaktorë në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, të cilët e vlerësuan si vepër armiqësore. Ekziston dokumenti lidhur me këtë, akt-ekspertiza, e përfshirë në libër, ashtu siç ekziston një dokument i tillë edhe për poezinë Saharaja të poetit nga Librazhdi Vilson Blloshmi, të pushkatuar bashkë me shokun e tij, Genc Leka. Regjimi diktatorial shqiptar e arrestoi, e burgosi, e dënoi dhe e mbajti në burg Visar Zhitin dhe sa e sa të tjerë, poetë, intelektualë, shkrimtarë, artistë, të dënuar me nenin famëkeq 55 për agjitacion e propagandë, por, duke e dënuar atë dhe të tjerët si ai, e dënoi veten. Çdo dënim i njerëzve të penës, faj i vetëm i të cilëve është mospajtimi me dhunën mbi mendimin e lirë dhe integritetin fizik e moral të njeriut, shndërrohet, herët a vonë, në bumerang. Poeti i talentuar Visar Zhiti, që jo më pak i suksesshëm po tregohet edhe në prozë, po i hakmerret atij regjimi dhe asaj kohe në mënyrën e vet, duke ia bërë autopsinë me penë si ndonjë kirurg i vërtetë kufomës me skalpel, me librat e tij të shumtë dhe posaçërisht me këta dy libra kapitalë, Rrugët e ferrit dhe Ferri i çarë, për të cilët u përpoqëm të themi ndonjë fjalë.

(Fjalë e mbajtur në përurimin e dy librave të Visar Zhitit: Rrugët e ferrit dhe Ferri i çarë, në Panairin e Librit në Prishtinë, më 6 qershor të këtij viti).