Rilindasi

ÇF ARË I SHKRUANTE ISH-KR YEMINISTRI, ENVER HOXHËS PËR GABIMET E SHKRIMT ARIT ÇFARË ISH-KRYEMINISTRI, SHKRIMTARIT Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

E-mail: rilindasi@gmail.com

Tani jemi edhe online www.shqiptarja.com Nr: 4

E diel, 18 dhjetor 201 1 2011

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

TA SHPËTOJMË KADARENË!

Letra sekrete e Mehmet Shehut për poemën "Pashallarët e kuq"

S

e si ishin marrëdhëniet e shkrimtarit Ismail Ka dare me regjimin dhe hallkat e tij, mund të zbulohet më qartësisht se kudo në dokumentet e arkivave të kohës.

Kjo letër e Mehmet Shehut dërguar Enver Hoxhës më 20 tetor 1975 merr në analizë poemën e Kadaresë "Në mesditë Byroja Politike u mblodh".

Letra është botuar për herë të parë e plotë me faksimile nga studiuesi Shaban Sinani në librin "letërsia në totalitarizëm dhe "Dossier K", botuar nga Shtëpia botuese dhe studio letrare "Naimi" në verë 2011.

Në këtë letër jepen kritikat e Shehut, evidentimi pikë pas pike i gabimeve të rënda të shkrimtarit, mandej një kërkesë për ta shpëtuar këtë shkrimtar, që fundja nuk "është si Paçrami" që i ktheu krahët Partisë, për t'i dhënë një mundësi të njohë më mirë mësimet e marksizmit dhe në

Në foto: Faksimile e letrës së Mehmet Shehut, dërguar Enver Hoxhës më 20. 10 1975

Helena Kadare: “Pashallarët Pashallarët”” dhe tensioni në familje Helena Kadare

T

ensioni filloi qysh të dielën në mëngjes. Në gazetën "Drita" nuk ishte cikli i vjershave të Is. Mua m'u duk gjë e zakon-

shme. Ai, megjithëse u përpoq të mos e bënte veten, e pashë që u mpi. Zakonisht isha unë që shqetësohesha në raste të tilla. Të nesërmen isha tek dentisti, në atë klinikën dentare që ishte në mes të Tiranës, atje ku është sot

Muzeu Historik, kur hapet dera dhe shoh të hyjë Is. Kujtova se kishte ardhur për të më marrë, siç ndodhte zakonisht kur e dinte se ku ndodhesha. Që në sekondën e parë ndjeva një pickim në zemër... faqe 18 ○

ë këtë vëllim përfshi hen disa punime të Mustafa Krujës në lëmë të historisë. I ndodhur në mërgim, në vend të huaj, ai ju kushtua pasionit të tij, kërkimeve shkencore, kryesisht në fushë të gjuhësisë me punime tërësisht origjinale, të cilat përbëjnë një kontribut në kërkimet albanologjike. Ai më mirë se kushdo, njëherësh atdhetar dhe gjuhëtar, e kuptonte se gjuha shqipe është ajo që shqiptarët i njëson e bashkon dhe i dallon nga kombet e tjera. Veç kësaj ai u mor edhe me kërkime historike për lashtësinë, mesjetën atë bashkëkohëse, madje edhe si dëshmitar i saj, por edhe me përkthime veprash të historisë së antikitetit dhe mesjetës, përgjithësisht të sho-

○

○

○

○

○

Sot ka me dhjetëra kisha katolike dhe ortodokse që mbajnë emrin Shën Alban në të tërë botën, figura e këtij martiri të parë të kristianizmit në Britani

qëruara me shpjegime e qëndrime kritike, një kontribut personal shkencor i tij. Të tilla janë: "Aleksandr' i Madh" Shkodër 2005 ; "Anthologji historike" Elbasan 2001; "Vëzhgime iliro-shqiptare" v.I, Shkodër 2004, i përgatitur nga L. Von Thalloczy, vepër e përkthyer me kontribute të albanologëve më të mirë të gjysmës së parë të sh.XX, pajisur dhe me shënime të autorit tonë,; "Letërkëmbimi-Mustafa Kruja-Paulin Margjekaj", Shkodër 2006.

"Shkrime historike" tregon qartë stilin dhe gjuhën karakteristike të autorit, fraza të ngjeshura por mjaft të qarta në shprehjen e mendimit dhe opinionit të vet, me atë stil për të cilin Koliqi e quan "një ndër krijuesat në shqipe të prozës parashtruese d.m.th t'asaj qi faqe 20 në mënyrën... ○

○

Një qytet dhe shumë kisha me emrin Shën Albani

Vëllimi përbëhet nga Historia e Egjiptit me titullin e autorit "Historij' e faraunvet- Egjypt' i Vjetër"; "Pyrri i Epirit" dhe "Kronologjia shqiptare".

N

○

○

"Shkrimet historike" një dimension i ri i Mustafa Krujës

Aleksandër Meksi

○

fund një frazë dramatike që duket sikur shuan çdo rresht të mëparshëm të kësaj letre "…Kështu mendoj unë. Por mund edhe të gaboj. Sidoqoftë unë jam dakord si të vendosni ju."

Poema kishte shkaktuar një furtunë. Katër ditë përpara kësaj letre, me 16 tetor 1975, Dritëro Agolli kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve i shkruante anëtarit të Komitetit Qendror Pirro Kondit se "poezia ishte alarmante".

Më tej? Furtuna e vërtetë do të shpërthente në mbledhjet e Komitetit Qendror, ku akuza të ashpra lëshohen mbi shkrimtarin, mbledhje pas mbledhjeje.

Pesë ditë, pas letrës së Mehmet Shehut, me 25 tetor 1975 u mbajt mbledhja e parë në aparatin e Komitetit Qendror të PPSH, ku u thirr të bëjë autokritikë Ismail Kadare, i cili duket ishte gozhduar fort me faqe 16 kritika e akuza që...

○

Arben Llalla

P

Besnik Mustafaj, vargjet e dekadës së hekurt Një cikël poezish dashurie përzgjedhur nga "Legjenda e lindjes time" ○

faqe 21

○

○

○

ër herë të parë emrin ALBAN na tregon gjeografi i lashtë Klaud Ptolemeu, por faktet e fundit tregojnë se këtë emër e shohim përsëri jo në Iliri ose Arbëri, por shumë larg, në Britaninë e Madhe diku rreth viteve 300. (Por ka shumë mendime se që ngjarja të kenë ndodhur midis viteve 251-257, gjatë sundimit të Britanisë nga Decius ose Valeria, por ka një gojëdhënë se mundet edhe në vitin 209, kur Britania ishte nën pushtimin e perandorit Septimus).

Fjalë është për Shenjtorin me emrin Alban, që martirizua dhe kjo nuk është gënjeshtër, as mashtrim, por një ngjarje e

vërtetë historike që ka ndodhur në fillim të përhapjes së krishtërimit, për martirin e parë të saj në këtë ishull. Sot shumë kisha, manastire, organizata fetare e shkolla mbajnë emrin Shën Albani ose Albans. Emërtimi i këtyre lidhet me një ngjarje të ndodhur në Anglin qendrore, dhe pikërisht në qytetin e quajtur dikur Verlamion, sot Saint Albans.

(Qyteti Verlamion ishte themeluar nga një britanik me emrin Iton Age, pas pushtim romak të Britanisë në vitin 43, ky qytet u quajt Verulamium dhe u zgjerua shumë).

Nuk dihet saktë për familjen e shenjtorit Alban, por dihet se ai jetonte në shtëpi dhe jo kasolle skllave, pra i përkiste ndonjë familje ushtarake romake faqe 22 sepse në... ○

○

○

○

2

www.shqiptarja.com

LETRA

E diel, 18 dhjetor, 2011

K RITIKA S HKRIMT ARIT HKRIMTARIT

Ismail Kadare në mëshirën e udhëheqësve

SUPLEMENT JAVOR I

Faksimile e letrës së Mehmet Shehut, dërguar Enver Hoxhës më 20. 10 1975

Letra e panjohur e Mehmet Shehut, drejtuar Enver Hoxhës për "Pashallarët e kuq…" vijon nga faqja 15 ...nuk kishin qenë kurrë kaq të ashpra në historinë e kritikave të një vepre letrare.

Një pjesë nga autokritika e Kadaresë (zbardhur sipas faksimiles, së botuar në të njëjtin libër) do ta sjellim këtu për lexuesit, ndërsa vendin kryesor do t'ia lëmë letrës së Mehmet Shehut dhe mendimeve të tij mbi poemën që trazoi gjithë pushtetin komunist në vjeshtën e '75-ës.

A lidhet në ndonjë mënyrë, kjo letër, ky qëndrim i ish- kryeministrit, me akuzat që do i bëheshin shkrimtarit 7 vjet më vonë, pas vetëvrasjes së bujshme, duke e quajtur komplotist i grupit të Mehmet Shehut"??? Dokumentet arkivore ende se kanë thënë fjalën e fundit.

Shoku Enver Enver,, E lexova me vëmendje poemën e Ismail Kadaresë "Në mesditë Byroja Politike u mblodh". Jam dakord me konkluzionet tuaja. Ai këtu, sipas mendimit tim, gabon veçanërisht në këto çështje: 1. Të gjithë burokratët, me qenë se janë bartës të burokratizmit, që është shfaqje konkrete e ideologjisë armike, i quan armiq, dhe nuk ndan ideologjinë armike nga bartësit e kësaj ideologjie në këtë rast, të cilët, me ndonjë përjashtim, janë jo armiq, por njerëzit tanë, të ndreqshëm.

2. E përgjithëson dhe e absolutizon shfaqjen e burokratizmit, saqë krijon jo vetëm përshtypjen, por dhe arrin në konkluzion se këtu tek ne sundonin gjer dje (në mos sundojnë akoma) vetëm burokratët, dhe këta i kanë duart të lyera me gjak gjer në brryla, prandaj duhet të ngrihet klasa punëtore, të turret mbi ministritë për kontroll, që të mos i marrin ministritë me topa nesër! Gjer këtu ka arritur alarmi i autorit.

3. Pashallarët e kuq e bejlerët me tesera partije duket që janë Beqir Balluku e banda e tij. Por këtu, në vjershë, duket sikur tek ne ka mbaruar çdo gjë (ose gati mbaroi çdo gjë) dhe nuk i ndan autori njerëzit me shfaqje të bu-

rokratizmit nga banda tradhtare e Beqir Ballukut, por të gjithë i konsideron njësoj, armiq, që duhen përmbysur.

4. Konkluzioni tjetër i poetit është që "në kufi ka qetësi", prandaj o burra t'u vërsulemi burokratëve, të cilët janë të gjithë pashallarë të kuq, bejlerë me tesera Partie, këtu brënda duhet të ndizet lufta për përmbysjen e burokratëve nëpër ministrira, gjer ne Komitet Qendror, se "nga jashtë s'na nget njeri" 5. Në qoftë se "çatinë" e një shteti quajmë superstrukturën dhe "themel" ekonominë, autori na këshillon që të mos e ngasim" çatinë", se andej s'na vjen e keqja, por të ruajmë "themelin". Kjo të devijon rëndë nga marksizmi, sepse siç dihet, si degjenerimi i superstrukturës, ashtu dhe degjenerimi i ekonomisë, të çojnë në katastrofë. Por, në qoftë se autori me fjalën "çati" quan udhëheqjen dhe me fjalën "themel" quan masën, atëherë kjo mund të merret edhe si thirrje për të lëvizur "gurët e themelit", se që andej vjen shembja e gjithë ndërtesës (rendit), etj.

Ngado ta kthesh, Ismaili ka gabuar. Por unë mendoj se duhet të luftojmë akoma, përsëri e përsëri, për ta shpëtuar Ismail Kadarenë, se mendoj se mund të shpëtohet.

Rrënja e gabimeve të tij këtu qëndron në mosnjohjen nga ana e tij të bazave të ideologjisë së marksizëm-leninizmit, të vijës së partisë sonë, të luftës së klasave e ligjeve të saj, veçanërisht nuk njeh praktikën e luftës së klasave, gjiganteske e të pashembullt, që ka bërë dhe bënë Partia. Mund edhe të gaboj kur them se Ismail Kadareja mund të shpëtohet, por unë e kam akoma këtë bindje, sepse Ismaili i ka kënduar Partisë, luftës nacional-çlirimtare, popullit, jo një herë, dhe ka bërë vepra të mëdha në këto drejtime. Poema e tij "Përse mendojnë këto male" është me partishmëri të lartë. "Gjenerali i ushtrisë së vdekur", "Kështjella", "Qyteti i gurtë" janë nga romanet më të mira si nga përmbajtja, dhe nga ana artistike.

"Dimri i vetmisë së madhe", me gjithë boshllëqet ideologjike, është një vepër e madhe që ngre shumë lart luftën e Partisë kundër

revizionizmit, dhe është e vetmja vepër ku portretizohet si duhet, me baza marksiste, udhëheqësi i partisë dhe i popullit. Dhe me sa di unë Ismaili e ka ripunuar këtë roman për të ndrequr gabimet e bëra. Edhe me mua ka biseduar për këtë dhe ka bërë autokritikë.

Romanin "Dasma" ai e ka dënuar vetë si dështim, etj. Për nga origjina, dihet se Ismailin s'e

lidh gjë me armikun. Ai ndoshta ka dashur të fusë në vjershë luftën kundër grupit të komplotistëve e kundër burokratizmit. Por në këtë orvatje dështoi. Shpresoj se po të bisedohet shtruar me të do i kuptojë gabimet e rënda. Për sa i përket konfuzionit që kanë edhe disa nga shkrimtarët e tjerë më të mirë në lidhje me luftën e klasave, luftën kundër burokratizmit,

LETRA

E diel, 18 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

3

www.shqiptarja.com

"Në mesditë Byroja Politike u mblodh" 1.

Ne mesdite Byroja Politike u mblodh: Valle ç'ka ndodhur ne kufijtë veriore?

Ne kufijtë e jugut, valle, ç'ndodh?

Qielli është me re dhe dimri sjell borë.

Mos po lëvizin klasat e përmbysura?

Mos ka katastrofe në prodhim?

Valle ambasadoret mos kane nisur Radiograme plot shqetësim?

Jo, kufijtë e shtetit janë të qetë, Nga ambasadat lajme me alarm s'ka; Dhe nen diktature te proletariatit Dimërojnë kokulur ish-klasat e mëdha.

Dhe prodhimi është normal, dhe ditët Rrjedhin te zakonshme ne dhjetor...

Po aherë pse kështu papritur Në mesdite Byroja Politike u mblodh?

2.

Shtetet s'prishen kurrë nga çatitë, Shumë- shumë mund të pikojnë diku.

Nga themelet prishen - këtij ligji Shteti socialist i bindet gjithashtu.

Pjesë nga autokritika e Ismail Kadaresë Duke pretenduar se është një vjershë kundër burokratizmit dhe komplotizmit, ajo në të vërtetë është ndihmësja më e madhe e burokratizmit dhe në qoftë se do të botohej, ajo do të ishte pjesëmarrëse e komplotizmit

M

ë vjen shumë keq që në kohën kur Partia ka probleme të rëndësishme për të zgjidhur, në konditat e rrethimit borgjezo-revizionist dhe të acarimit të luftës së klasave, unë si komunist dhe si shkrimtar, në vend që të jem në ballë të situatës, të ndihmoj Partinë, jo vetëm që s'e zë këtë pozicion, por bëhem vetë problem për partinë, pra bëhem pengesë për të. Vetë ky fakt është tepër i hidhur për ndërgjegjen time dhe nuk zmadhoi asgjë po të them se ky është hidhërimi më i madh dhe vrasje më e madhe e ndërgjegjes që unë kam pasur ndonjëherë në gjithë jetën. Unë kam shkruar dhe kam çuar për botim një vjershë armiqësore, kundër revolucionare, të drejtuar kundër vijës së Partisë, kundër regjimit tonë, kundër diktaturës së proletariatit, kundër popullit tim. Kjo është një vjershë e drejtuar kundër gjithçkaje që unë kam besuar dhe mbrojtur në jetë. Duke pretenduar se është një vjershë kundër burokratizmit dhe komplotizmit, ajo në të vërtetë është ndihmësja më e madhe e burokratizmit dhe në qoftë se do të botohej, ajo do të ishte pjesëmarrëse e komplotizmit. Këtë vjershë po të botohej armiqtë do të mund ta përdornin si armë për të goditur regjimin tonë dhe në krijimin e kësaj vjershe të gjithçka të shenjtë që ne ngremë dhe mbrojmë në vendin tonë. E gjithë vjersha, nga kreu në fund është ndërtuar gabim. Ajo është

etj, mjafton të përmendim dy vepra të gabuara, për mendimin tim, të Dritëro Agollit: a) Romani "Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo", ku absolutizohet burokratizmi, ku del se rendi ynë është kalbur, me burokratë të pandreqshëm si Zylua etj. b) Drama "Fytyra e dytë" në fillim ishte një dramë që e nxinte situatën e rendit tonë, sepse këtu sundonin burokratët. Pastaj,

nisur shtrembër dhe ka mbaruar shtrembër. Çdo gjë në të është e keqe dhe armiqësore.

Ngatërrimi i burokratizmit dhe komplotizmit, që në fillim mua m'u duk si gabim i falshëm, ishte fatal. Me një mendjelehtësi të pafalshme, unë arsyetova: si burokratizmi, si komplotizmi janë armiqësore, janë aty-aty, komplotizmi është stad më i lartë i burokratizmit, pra mund të trajtohen në një plan, aq më tepër që jemi në terrenin e poezisë. Mirëpo, ky i ashtuquajturi "gabim i falshëm" bashkë me të tjera, që do të mundohem t'i shpjegoj më poshtë, më çoi mua në krijimin e kësaj vjershe të zezë.

Mund që lart çdo gjë të duket bukur, Gara socialiste, merrja këngës! Haj! Dhe pankartat, dhe heronjtë e punës, Në gazete lokale me një maj!

Telegrame urimi, diell i ndritur, Ne mitingje vjersha letraresh te rinj; Kurse poshtë, pikërisht në themelitë, Rritet ngadalë tumor i zi.

Për armiqtë kemi topat, himnet, vallet, Ambasadat, që rrëfejnë diçka për ta.

Për burokratizmin, ç'kemi vallë?

Topat s'pijnë ujë dhe konsuj atje s'ka!

3.

Midis shkresash, telefonësh, letërthithësesh, Ata skenat mbushin gjithnjë.

Mjaft me këtë qeshje dashamirëse!

Burokratët janë tjetër gjë!

Jo me bojë pelikan perjargur, Si tuafe të këndshëm: ho-ho-ho!

Por të kobshëm, me duar të përgjakura, Gjer në bërrylë unë i shoh ata.

I shoh atje thelle tek rrëmojnë, Në themelet e revolucionit pikërisht. Ç'bëjnë ashtu, pse trupat e dëshmorëve, Kthejnë majtas, djathtas dhe përmbys?!

Pa shiko, trupat sikur i lajnë, Në themelet gjakun duan të fshijnë shpejt; Dhe pas gjakut, amanetet që ata lanë, Idealet dhe parimet krejt!

Dhe vulën e gjakut pasi ta zhdukin, Oh, e dinë se lehtë është pastaj, Të ndryshojnë revolucionin, diktaturën E punëtorëve - thelbin e saj!

Ja, kështu, atje në gjunjë të ulur, Lajnë e shplajnë gjakun pa pushim.

Por ç'patën papritur, pse u ndalën,

pas disa kritikave shumë të zbehta, e ndreqi këtë dramë gjer në njëfarë mase.

Kjo dramë ka 7-8 vjet që jepet. Por romani mbi burokratin Zylo është në qarkullim. Dhe megjithatë, më vonë, siç dihet, Dritëroi shkroi poemën e mrekullueshme "Nëna Shqipëri".

Ju e dini vetë më mirë se puna me shkrimtarët është delikate, ata duhen edukuar vazhdimisht. Dhe vetëm kur kalojnë krejtësisht në anën e kundërt, ndonjëri, si për shembull, Fadil Paçrami, duhen flakur e dënuar.

Mendoj se Ismaili nuk ka shkuar gjer në atë shkallë. Këtyre njerëzve ne duhet t'u ndihmojmë, duke u vënë në dukje gabimet e të

Tek një yrt i shkretë, tek një djerrinë?

Këtu janë varrosur të përmbysurit, Pashallarë, bejlerë, familje të mëdha.

Ata sulen, trupat kthejnë përmbys e nisin Që t'i veshin me një vrull hata!

4.

Dhe mëngjesi erdh. Të zbehtë, të ngrirë, Nën mantelet me nishane e kurorë Ata shkojnë në zyra, ministrira, Madje ngjiten gjer në Komitet Qendror.

Pashallarë të kuq, bejlerë me tesera partie, Baronë-sekretarë, bosë të naftës varg, Në kortezh të zymte, nën himne liturgjie, Çojnë tabutin e revolucionit për në varr.

5.

Kurse pamja e jashtme është ndryshe: Buzëqeshje, tundje grushti në miting, Thjeshtësi te xha Kamberi, tek iks gjyshe, Dhe fjalët "Enver, Parti, autokritikë".

Kështu ishte ditën, kurse natën, Zbrisnin në themel ata sërish, Por revolucioni s'ish kala e Rozafatit, Qe duronte: ditën ngre e ngre e natën prish.

6.

Enver Hoxha, syri i tij i mprehtë, Ishte i pari që dyshoi për ta.

Dhe ahere në themelet e shtetit Zbriti, si në baladat e mëdha.

Një pishtar të kuq mbante në dorë, Dheu dridhej: flaka mbi ta ra!

Dhe i pa tek prishnin gjakun e dëshmorëve, Tek ndanin mantelet seç i pa!

"Ja ku qenkeni!"- ata u ngrinë: "Oh, shoku Enver, hm, rroftë, oj!"

Po ai, i mvrejtur, me dhimbjen ne çdo thinjë Si një mal me dimër bubulloi.

Krisht ai nuk ishte që t'i dëbonte, Nga pushteti me kamzhik dhe stap, Ai klasën ngriti të punëtorëve, Për ta bërë burokratizmin zap.

7.

Si dikur patrullat partizane, Shtegtojnë ekipet e kontrollit punëtor, Që të mos i marrim ministritë me topa Nesër. Sot i marrim me kontroll.

Diktature e klasës s'është veç në vjersha, Dhe në ditëlindjen e veteranit tornitor.

Je për socializëm? Vrapo në rrjeshta!

Shpall kudo dhe mbi këdo kontroll punëtor!

Bjeri ditë e natë burokratizmit, Klasën që u përmbys nën këmbë e mbaj!

Nëse s'do që nesër skuadër e pushkatimit Të të vejë në mur tek bulevard i madh!

8.

Ditët ikin. Vorbullat e ngjarjeve, Nëpër stinë e vite shtjellin furi.

Vijnë plenumet e partisë posi ushtarët E revolucionit në stuhi!

Ecën klasa pas Partise në ditë epike, Populli pas klasës derdhet oqean.

Dhe n'u mbledhtë prapë Byroja Politike, Mesditë a mesnatë, aty gjithë janë. metat, t'i edukojmë e të përpiqemi t'i shpëtojmë gjer në fund, po e kaluan barrikadën për matanë, më qafë paçin veten.

Kështu mendoj unë. Por mund edhe të gaboj në mendimin tim. Sidoqoftë unë jam dakord si të vendosni ju.

Mehmeti 20. 10 1975

4

www.shqiptarja.com

POEMA

E diel, 18 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

K UJTIMET S HKRIMT ARJA HKRIMTARJA

Helena Kadare

T

ensioni filloi qysh të dielën në mëngjes. Në gazetën "Drita" nuk ishte cikli i vjershave të Is. Mua m'u duk gjë e zakonshme. Ai, megjithëse u përpoq të mos e bënte veten, e pashë që u mpi. Zakonisht isha unë që shqetësohesha në raste të tilla. Të nesërmen isha tek dentisti, në atë klinikën dentare që ishte në mes të Tiranës, atje ku është sot Muzeu Historik, kur hapet dera dhe shoh të hyjë Is. Kujtova se kishte ardhur për të më marrë, siç ndodhte zakonisht kur e dinte se ku ndodhesha.

Që në sekondën e parë ndjeva një pickim në zemër. Is e tregon shumë në fytyrë kur ka një trazim.

"Dritëroi më tha se nuk do ta mbaj atë fjalën për përvjetorin e Naim Frashërit", më tha sapo dolëm në korridor. E kuptova në çast domethënien e kësaj fraze. Ata që kanë jetuar në atë univers, i dinë mirë kodet e kësaj gjuhe. Dhe tamam si ndonjë tyryfyle, për të fituar dhe disa sekonda, për ta shtyrë qoftë dhe pak çaste të keqen, thashë si pa të keq: "Oh, a shih punë e madhe!". Në korridor kishte plot njerëz që prisnin radhën te dentisti, e Is vuri gishtin te tëmthi, me atë gjestin e tij aq të njohur, që donte të thoshte: I ke mendtë në kokë? Unë u fyeva, por ai as mori mundimin të më kërkonte ndjesë. Rrugës më tregoi me dy fjalë bisedën me Dritëro Agollin. Shkaku pse nuk e linin që të fliste ishte njëra nga vjershat e pabotuara. U habita ngaqë vjershat më qenë dukur normale. E pyeta cila vjershë, por ai s'donte të jepte shpjegime.

E turbulluar e lexova edhe një herë. M'u duk akoma edhe më e tmerrshme. E ndjeva që ndodhesha përpara një fatkeqësie.

Tri-katër ditë vazhdoi kjo gjendje e keqe...

"Njëra nga vjershat, tha me nervozizëm, ç'rëndësi ka". Në raste të tilla, natyra e tij e vështirë e vinte poshtë. Ishte e pamundur të merreshe vesh me të. Sapo mbërritëm në shtëpi, vrapova në studio për të shfletuar dorëshkrimet që kisha lënë pranë oxhakut, aty ku punonte. Zura kryet me duar nga tmerri.

Vjershën kryesore, atë më të gjatën (ishte sa gjysma e tërë ciklit), e shikoja për herë të parë. Ia thashë këtë, por ai vazhdonte të ishte ner-

HELENA KADARE

Pashallarët dhe tensioni në familje

voz dhe i pakomunikueshëm. Madje më tha: Ku ta di unë që s'e ke lexuar? E ke lexuar, por s'e mban mend.

E pashë që ishte e kotë të vazhdoja.

E turbulluar e lexova edhe një herë.

M'u duk akoma edhe më e tmerrshme. E ndjeva që ndodhesha përpara një fatkeqësie. Tri-katër ditë vazhdoi kjo gjendje e keqe.

Shkoja në punë, në shtëpinë botuese, me zemër të ngrirë. Përpiqesha të merrja vesh nga sjellja e njerëzve se ç'po ndodhte.

Në raste të tilla të gjithë të largoheshin. Për habinë time, shokët e zyrës, por edhe të tjerët, silleshin si më parë. Më mbushej zemra me mirënjohje për ta dhe mezi ç'prisja të vija në shtëpi për t'ia treguar Is si një shenjë të mirë.

Por ai s'i jepte rëndësi. Në çastet më të këqija të ngjarjes, mbaj mend ditën kur ai erdhi në punën time nga mbledhja e parë, ajo që ishte bërë në zyrën e Ramiz Alisë, në Komitetin Qendror. Ishte i prerë në fytyrë. Më tha se gjatë kohës që ata flisnin, kishte pasur dëshirën të ngrihej e të ikte prej andej me çdo mënyrë, nga dera, nga dritarja. Kishte prapë një nervozizëm të keq, të ftohtë, përzier me apati. Një moment tjetër që s'e harroj kurrë, ishte të nesërmen ose dy ditë më pas. E gjeta në këmbë, te dera që lidhte dhomën e madhe të ndenjjes me pjesën tjetër të apartamentit. Ndiqte me sy apatikë marangozët që po montonin pjesën e sipërme të bibliotekës. S'kishte

Në foto: (lart) Shkrimtari Ismail Kadare në fshatin Seman, pas "Pashallarëve të kuq" (poshtë) Shkrimtarja Helena Kadare

shumë kohë që e kishim marrë atë apartament, pas një pritjeje prej katër vjetësh. Ende s'e kishim pajisur krejtësisht.

Zdrukthëtarët e pyesnin për ndonjë gjë. Ai bënte "po" ose "jo", pa e pasur mendjen në vend. Më tha një frazë që më pikoi në zemër: "Të kishim qëndruar edhe pak në këtë apartament". Ramiz Alia i kishte thënë midis të tjerash: do të na tregosh ti vetë, je apo s'je armik. Si të mos mjaftonte halli i poemës, iu kujtua një rrezik tjetër edhe më i madh. Is kishte dorëzuar para pak

kohe në shtëpinë botuese dorëshkrimin e romanit "Pashallëqet e mëdha" ("Kamarja e turpit"). Kishte një farë afërsie me poemën, sidomos nga ana makabre. Po të shihej me atë sy, mund të quhej vepër armiqësore, madje më e keqe se poema. Më tha të shkoja te drejtori i shtëpisë botuese, Thanas Leci, për të tërhequr dorëshkrimin. Drejtori kishte namin e njeriut të ngurtë, por me mua u tregua mjaft i sjellshëm. Më priti shumë mirë, por nuk ma dha dorëshkrimin.

Is shkoi vetë pas dy ditësh për ta kërkuar.

Nuk arriti dot ta tërhiqte. Ai ishte i bindur se drejtori e kishte çuar në Sigurim. Kështu e ka shkruar dhe në librin "Pesha e kryqit" pesëmbëdhjetë vjet më pas. Koha tregoi se në këtë rast nuk pati të drejtë. Në një sqarim dramatik që pati me Thanas Lecin, pas rënies së komunizmit, ky i tregoi Is dokumente ku vërtetonte se nuk ishte ai që e denonconte fshehurazi I. Kadarenë, por të tjerë.

Dokumentet që tregonte Th. Leci ishin vërejtje me shkrim nga Komiteti Qendror, ku i hiqej vërejtje drejtorit për "mungesë vigjilence ndaj I. Kadaresë dhe veprës së tij", Is i kërkoi publikisht ndjesë për akuzën që i kishte bërë te "Pesha e kryqit". Libri i Maks Velos, botuar 30 vjet pas ngjarjes, ndërsa u prit si zbulim nga pjesa e shëndoshë e

opinionit publik, shkaktoi një acarim të ashpër te një pjesë tjetër.

Ishte hera e parë që po botoheshin dokumente të fshehta, që dëshmonin terrorin në kulturë dhe shumë njerëz u shqetësuan. Ata donin që ky proces të mbyllej. Nuk ishte e vështirë të kuptohej shkaku. Një pjesë e Shqipërisë kishte tmerr nga zbulimi i së kaluarës. Por kjo ishte vetëm gjysma e së keqes. E keqja më e madhe ishte se në vend që të bëhej qoftë dhe një farë dënimi i atyre që denoncuan Is në atë kohë, gjithë zemërimi i ish-komunistëve fanatikë u kthye kundër Is vetë dhe natyrisht, M. Velos, që e hapi këtë çështje. Në këtë mënyrë po bëhej një paralajmërim i të gjithëve: mos guxoni të zhbironi të kaluarën komuniste. Jo vetëm që s'do fitoni gjë, por do ta pësoni! Qysh më parë shenjat ishin dukur, por ne ishim treguar naivë. Në kohën që Maksi mblidhte dëshmitë e njerëzve që e donin të vërtetën dhe kritiku Bashkim Kuçuku, Abdurrahim Myftiu etj., u treguan të hapur e të saktë (Anastas Kondo, për shembull, që kishte qenë jashtëzakonisht i ashpër ndaj Is, dëshminë e dha korrekte), të tjerët, ose s'pranuan të dëshmojnë, ose dhanë dëshmi çoroditëse. Zhgënjyese ishte, për shembull, ajo e V. Koreshit, që në atë kohë punonte në gazetën ku vjersha u çua për botim dhe që dinte gjithçka. Grykësia për të mashtruar arriti kulmin në një dëshmi që dha në shtyp Zoi Gremi, kryetar i kooperativës "Agimi", ku Is shkoi "midis popullit" për t'u pastruar nga lakrat e ideologjisë borgjezo- revizioniste. Në intervistën e tij, Zoi Gremi tregonte se ajo puna e "Pashallarëve të kuq", me sa dukej s'ishte e vërtetë dhe se Is kishte ardhur në katundin e tij aspak si një fajtor, por me nderime të mëdha. "Më thirri sekretari i

Në çastet më të këqija të ngjarjes, mbaj mend ditën kur ai erdhi në punën time nga mbledhja e parë, ajo që ishte bërë në zyrën e Ramiz Alisë, në Komitetin Qendror... partisë së Fierit, për të më thënë se te ju do të vijë shkrimtari i shquar I. K., të cilin duhet ta prisni sikur të vinte vetë Enver Hoxha!".

Mashtrim më të papërmbajtur s'më kishin zënë veshët në jetën time.

Dhe ai s'ka nevojë për koment…

Historia e "Pashallarëve të kuq" do të zgjatej, siç i thonë fjalës, "si bishti i lugatit".

Marrë nga libri më kujtime i shkrimtares i sapobotuar nga Onufri "Kohë e pamjaftueshme"

LIBËR

E diel, 18 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

5

www.shqiptarja.com

S TUDIME A LBANOLOGJIKE Aleksandër Meksi

N

ë këtë vëllim përfshihen disa punime të Mustafa Krujës në lëmë të historisë.

I ndodhur në mërgim, në vend të huaj, ai ju kushtua pasionit të tij, kërkimeve shkencore, kryesisht në fushë të gjuhësisë me punime tërësisht origjinale, të cilat përbëjnë një kontribut në kërkimet albanologjike.

Ai më mirë se kushdo, njëherësh atdhetar dhe gjuhëtar, e kuptonte se gjuha shqipe është ajo që shqiptarët i njëson e bashkon dhe i dallon nga kombet e tjera. Veç kësaj ai u mor edhe me kërkime historike për lashtësinë, mesjetën atë bashkëkohëse, madje edhe si dëshmitar i saj, por edhe me përkthime veprash të historisë së antikitetit dhe mesjetës, përgjithësisht të shoqëruara me shpjegime e qëndrime kritike, një kontribut personal shkencor i tij. Të tilla janë: "Aleksandr' i Madh" Shkodër 2005 ; "Anthologji historike" Elbasan 2001; "Vëzhgime iliroshqiptare" v.I, Shkodër 2004, i përgatitur nga L. Von Thalloczy, vepër e përkthyer me kontribute të albanologëve më të mirë të gjysmës së parë të sh.XX, pajisur dhe me shënime të autorit tonë,; "Letërkëmbimi-Mustafa KrujaPaulin Margjekaj", Shkodër 2006.

"Shkrime historike" tregon qartë stilin dhe gjuhën karakteristike të autorit, fraza të ngjeshura por mjaft të qarta në shprehjen e mendimit dhe opinionit të vet, me atë stil për të cilin Koliqi e quan "një ndër krijuesat në shqipe të prozës parashtruese d.m.th t'asaj qi në mënyrën ma të qartë e të përcaktueme paraqet e shtjellon një themë" Në këtë punim duket sheshit dashuria për vendin e të parëve që, kohët e vështira dhe pjesëmarrja në jetën politike, ja privuan për më shumë se gjysmën e jetës duke e shtrënguar të jetonte larg tij. Ai ishte i bindur që atdhetaria ka në themel njohjen dhe dashurinë për historinë e të parëve.

Vëllimi përbëhet nga Historia e Egjiptit me titullin e autorit "Historij' e faraunvet- Egjypt' i Vjetër"; "Pyrri i Epirit" dhe "Kronologjia shqiptare". Tre punime të trajtuara në nivel shkencor ku dallohet dija dhe rreptësia shkencore në gjykimin dhe vlerësimin për ndodhi e njerëz. Punime të mbështetura në literaturën më të vyer të kohës, nga autoritetet më në zë dhe që i nënshtrohen nga M. Kruja një kritike dhe rivlerësimi pa paragjykime, por dhe pa nënshtrim ndaj mendimeve sunduese të kohës, përherë të politizuara.

Historia e Egjiptit apo " Historij' e faraunvet" siç e thotë autori, është një histori e plotë dhe e përmbledhur e njërit nga qytetërimet më të lashta e më të shtrira në kohë të shoqërisë njerëzore. M. Kruja mban gjatë gjithë trajtesës një vështrim personal, me opinione, me citime e

"Shkrimet historike" të Mustafa Krujës Mbi librin e ri, të Mustafa Merlikës të sapobotuar nga "OMSCA-1" shpjegime te vetat si një njeri me kulturë të gjerë lindore e perëndimore.

Periodizimet tradicionale e të hollësishme shoqërohen me dhënien e karakteristikave të përgjithshme për secilën periudhë, e ngjarjeve kryesore, e personazheve historike e mbi të gjitha shpjegimin e rrethanave, shkaqeve dhe pasojave të tyre.

M. Kruja me synimin e njohjes më të mirë të Egjiptit nga lexuesi shqiptar, për të cilin është shkruar kjo Histori, mendoj e vetmja në gjininë e saj në gjuhën shqipe, na jep një parashtrim të gjithanshëm të kësaj bote nga më të shquarat e qytetërimeve të lashtësisë. Ai na njeh me shtirjen territoriale në kohët historike, relievin e burimet natyrore, që mundësuan këtë zhvillim e një qytetërim të paparë deri atëherë, si dhe rolin e lumit Nil në këta proçese.

Pas kësaj Ai trajton popullin autokton që prej më se katër mijëvjeçarësh jeton në ato brigje të Nilit duke na dhënë dëshmi historike me hollësi e referenca : epokat, ndryshimet shoqërore e pronësore, të gjitha dinastitë, ngjarjet historike, reformat që kryen faraonët e ndryshëm si dhe fenë e të parëve dhe artin vendas deri në pushtimin nga Aleksandri i Madh në vitin 332 para Krishtit.

Mbas kësaj paraqitje të plotë të vendit dhe popullsisë, të historisë së tij dhe të marrëdhënieve në kohë me popujt e tjerë, nëpërmjet ngjarjeve kryesore dhe më të rëndësishme, M. Kruja trajton në mënyrë sintetike por me hollësi dhe në të gjitha aspektet, qytetërimin e Egjiptit të vjetër. Autorit nuk i kanë dalë nga vëmendja aspektet e ndryshme të jetës, besimit, kulturës dhe arteve, organizimi politik dhe ai ushtarak, ekonomia d.m.th bujqësia, blegtoria dhe artizanati. Me vlerë janë të dhënat e gjykimet e autorit për

Libri Shkrime Historike Autori: Mustafa Merlika - Kruja Shtëpia Botuese: OMSCA-1 Faqe: 432 Çmimi: 900 lekë

jetën private : familja, banesa me orenditë e veta, veshja dhe mbathja e stolitë.

Kemi në këtë mënyrë një paraqitje të gjithanshme të Egjiptit të Lashtë, të dhënë me rreptësi shkencore, me gjykime e vlerësime që qëndrojnë dhe sot. Ky shtjellim. me gjuhën karakteristike të Mustafa Krujës, i plotë, tërheqës dhe shkencor, shoqërohet me një tablo të plotë kronologjike e cila lehtëson lexuesin dhe e ndihmon atë në paraqitjen e ecurisë

në kohë të këtij populli dhe të historisë së tij, Ndërmjet kësaj pjese të parë, siç e quajtëm ne, dhe pjesës së dytë që është përkthimi i Pirros sipas Plutarkut, jo rastësisht paraqiten opinionet e autorit për një problem edhe sot të rrahur e të diskutueshëm, atë të autoktonisë me titull "Pelazgët, Ilirët dhe shqiptarët". Ne do t'ia lemë lexuesit gjykimin për mëdyshjen e autorit për këtë çështje të shtjelluar në nivel të lartë prej historiani të mirëfilltë, duke u nisur nga të dhënat e burimeve historike të interpretuara me saktësi, duke veçuar të sigurtën nga hipotezat e fantazia.

Ai vërteton autoktoninë e Ilirëve për gjithë periudhën historike, ardhur në këtë vend përpara të tjerëve, dhe si një popull indoevropian, e se shqiptarët janë stërnipër të ilirëve dhe se ne jemi, pa asnjë dyshim nga ana e tij, autokton këtu, e në se vërtetohet "se dhe pelazgjit qenë dhe ata indoevropian si Thrakët dhe Ilirët e këta qenë pellazg, atëhere lypset të thomi se Shqiptarët rrjedhin nga pelazgjit".

Një pjesë me mjaft rëndësi që, vetëkuptohet, përfshihet në këtë vëllim jo rastësisht nga atdhetari M.Kruja, paraqet përkthimi i një fragmenti të plotë nga "Jetat e Burrave të shquem" të Plutarkut, të prurë në shqip nga frëngjishtja, sipas përkthimit të Piccard, që trajton Pirron e Epirit- Pyrri sipas autorit. Lexuesit shqiptar kjo pjesë i jepet e plotë, që i mundëson të njihet jo vetëm me jetën dhe veprat e një burri të shquar të racës sonë, por, edhe me historinë e Epirit në këtë periudhë historike. M. Kruja, një luftëtar i paepur për Shqipërinë e vërtetë, trajton shkencërisht probleme të diskutueshme dhe të shtrembëruara me keqdashje, nga armiq të kombit. Këtë ai e bën me synimin e evidentimit të të vërteta-

ve historike. Përkthimi është tërheqës në lexim, besnik i origjinalit, në gjuhën karakteristike të M. Krujës. Ai shoqërohet me shënime në thuajse çdo faqe (krahas atyre të Piccard). Në të kemi komente e shpjegime për ndodhitë e njerëzit, e deri dhe vërejtje për Plutarkun. Ato janë një pjesë plotësuese për historinë siç e jep origjinali. Mjafton të vërejmë, se ato janë në një vëllim sa dy të tretat e vetë tekstit të Plutarkut, për të kuptuar kontributin vetiak shkencor të Mustafa Krujës në këtë paraqitje.

Me vlerë plotësuese për lexuesin janë dhe "Disa emna gjeografikë e historikë që ndeshen në këtë përkthim ?, që e bëjnë, për lexuesin jo specialist, më të kuptueshme historinë e Pirros dhe atë të Epirit. Në këto faqe ka shpjegime prej gjuhëtarit për fjalë të rralla të përdorura prej tij në përkthim, një kontribut me vlerë në leksikografi.

Pjesa e fundit e librit është "Kronologji Iliro-shqiptare", e menduar me sa kuptojmë, nga dëshira dhe nevoja për të informuar lexuesin me sa më shumë të dhëna historike për ngjarje dhe personazhe të historisë iliro-shqiptare. Ajo është më tepër se sa një "kronologji" sipas temave, pasi jep shpjegime të shumta për një kuptim më të mirë të tyre, gjithnjë duke u mbështetur në dokumentacionin deri më atëherë të botuar. Kjo kronologji përbëhet nga pesë pjesë: e para fillon rreth 1000 vite para Krishtit e deri në vitin 1908; e dyta, i kushtohet Skënderbeut dhe epopesë që lidhet me emrin e tij, me data e komente të shumta historike, që janë opinioni i autorit, e që mbyllet në vitin 1592; e treta, vijon më tej me një kronologji të epokës së Ali Pashë Tepelenës (1800-1822), ku për çdo ndodhi jepen përshkrime e shpjegime të hollësishme; e katërta (1870-1881), ka për subjekt Lidhjen e Prizrenit, një ngjarje madhore e historisë së shqiptarëve për një shtet të tyre të pavarur, për të cilën kronologjia mund të quhet një histori e shkurtër e asaj epopeje kombëtare; e pesta, trajton kulturën shqiptare dhe fillon me përkthimin në gjuhën shqipe të Dhiatës së Re nga Theodhor Haxhifilipi në vitin 1802 dhe mbyllet me shpalljen e Pavarësisë në 28 Nëntor 1912, me vlerësime mjaft interesante dhe origjinale të autorit mbi ngjarjet e personazhet e jetës kulturore të kombit.

Me të përmbyllet kjo vepër madhore e Mustafa Krujës, që dhe pse me vonesë sheh dritën e botimit, është një lexim i dobishëm për çdo shqiptar.

Së fundi, ky vëllim është njëherazi dhe një dokument i rëndësishëm gjuhësor, i gjuhës së përdorur dhe i pasurisë së fjalëve nga njëri prej gjuhëtarëve më të shquar shqiptarë të shekullit të njëzet, vendi i të cilit në shkencat shqiptare, ka qenë për dhjetëvjeçarë i mohuar nga paragjykime klasore. Botimi i veprave të tij shkencore po i kthen vlerat e vërteta një gjuhëtari e një historiani bashkëkohës.

6

www.shqiptarja.com

BOTIMI

E diel, 18 dhjetor, 2011

R OMANI R ECENSA

Josif Papagjoni

N

ë promovimin e romanit të fundit "Si-do-re-la" në panairin e librit gjatë këtij viti, Fatos Kongoli u shpreh se me atë fillonte një etapë e re në krijimtarinë e tij, e fokusuar më së shumti kjo në sjelljen e flukseve dhe dukurive erotike të gërshetuara me kohën dhe raporte të shumëfarta ku një tematikë e këtillë gjallon. Subjektet erotike dashurore sa të natyrshme janë për çdokë shkrimtar, aq edhe të befta, thënë më drejtë, si diç e papritur a si një "rënkim" i ardhur nga pamundësia e djeshme...

Ndoshta kështu, apo ndoshta s'është fare as kështu. Erosi ka qenë dhe mbetet cytja e përhershme e artit dhe e letërsisë. Për një shkrimtar magjia e femrës, misteri që ajo ngujon në të thënat dhe të pathënat e saj, kurmi dhe delikatesa, joshja dhe tërheqja fatale, tundimi dhe "mëkati i ëmbël", mëria dhe xhelozia askurrë s'mund të nxirren jashtë nga dera e "studios" së shkrimtarit, e mënyrës së tij të të menduarit, sidomos e të ndjerit.

Fatos Kongoli nuk është më as një i ri mbushur plot joshje, këndellje, ëndrra e tundime siç i mbart ajo moshë, as edhe një burrë në vrapin çmendurak të punës, ambicjes, karrierës, ritmit sfilitës, familjes, përplasjes, stresit të mbijetesës. Besoj se ai është tashmë në atë qiell kundrimi siç Zoti i sheh nga sipër krijesat e veta jo pa një njënqeshje e jo pa pakëz ironi. Dua të them, i larguar a i distancuar disi nga vitet e vrullshme të rinisë e burrërisë, ai thërret për "mbles" në ngjizjen e romanit kujtesën e vet emocionale e cila vjen si një melodi malli prej njeriu që përqesh dhe vetëpërqeshet. Dhe nuk mëngon të hedhë edhe njëçik kripë mbi lëngun e ëmbël të temës teksa i qaset asaj butë-butë falë subjekteve erotike që flenë në mendjen e tij diku midis dashurisë, nostalgjisë, ironisë, pendesës dhe seksit. Kjo ngjet edhe me romanin "Si-do-re-la".

Afërmendsh që nga vetë titulli lexuesi ka të drejtë të hamendësojë diçka që lidhet me muzikën. Por jo.

"Muzika" s'është subjekt i drejtpërdrejtë, përkundrazi një subjekt i transhedentuar, domethënë e kthyer në metaforën qendrore të romanit: muzika e dashurisë. Nëse katër notat e zgjedhura muzikore në një pentagram s'janë veçse një segment ngjitës i arpezhit, a një akord, a një motiv dosido që fishkëllehet kur i dashuri i "flet" të dashurës nën dritare a në një qoshk diku, në roman ato janë katër dashuri të ndryshme, ndërsa "fishkëllyesi" është i pesti, të cilin mund ta quanim "instrumenti" muzikor nga fryma dhe vrimat e të cilit pikojnë si kulloshtra

SUPLEMENT JAVOR I

"SI-DO-RE-LA" E KONGOLIT Simfoni nokturne e dashurisë Ky roman nis një etapë të re në krijimtarinë e Kongolit, e fokusuar më së shumti kjo në sjelljen e flukseve dhe dukurive erotike të gërshetuara me kohën dhe raporte të shumëfarta...

këto dashuri. Le ta quajmë pra jo një kuartet por një kuintet. Teksa e dëgjojmë, ne shijojmë aromat që na vijnë prej çdo dashurie të heroit, Ardit, të shkuara a të fundme, me katër femra të ndryshme në mosha, statuse familjare, halle dhe rrethana: Dora, Xhuli, Erida, Migena. E para është një dashuri e filluar kur në trup mbillej epshi dhe mosha e adoleshencës (në vitet e gjimnazit) pikonte mall e poezi. Por dashuria është sa e shkurtër, aq dhe e gjatë.

Me gjimnazisten Dora heroi ynë nuk mbante mend vetëm "vonesën" apo mungesën e intuitës për të kuptuar pëlqimin e saj qoftë pse gjesti i tij erotik i "futjes së duarve" ishte porta e afinitetit të mundshëm seksual. Ai vuante sakaq pamundësinë e realizimit të dashurisë më të thellë e më tronditëse të jetës së tij pas dhjetë vjetësh, e gjendur ngaherë me të në të "njëjtën gjatësi vale", paçka se tanimë dashuria dhe erosi kishin mbetur keq si peshku në rrjetë duke u përpëlitur nga një dramë e rëndë e Dorës së divorcuar, e emigruar në Amerikë, e lidhur aq fort me të bijën, dhe që i duhej të ikte sërish përtej oqeanit për t'u mos u kthyer kurrë më, sepse e bija dhe ish bashkëshorti kishin pësuar një aksident të rëndë automobilistik. E dyta, Xhuli, sjell relievet dramatike të një gruaje të dëshpëruar, e divorcuar nga i shoqi pervers, imoral, një biznesmen i papërgjegjshëm ndaj familjes që më pas, i konvertuar në politikan, hiqet e shtiret si familjar i devotshëm; e një nëne që ndjek me ankth fatin e zymtë të së bijës "pispiruqe" e cila, e stresuar nga divorci i prindërve dhe dashuria ilegale e së ëmës me një burrë tjetër (Ardin), e shfryn inatin dhe neverinë e saj duke bërë një jetë "rebele", e afërt me eksentrizmin e hipive dhe modelin bohem të sfidimit të famil-

jes, prindërve, moralit dhe çdo modeli të ofruar si referencë pozitive. Kjo dashuri, sipas mendjes sime, është më e dhimbshmja dhe më e ngrohta nga optika humane pasi aty përzihet sa erosi, aq edhe përgjegjësia prej "prindi" e heroit, Ardit (ndonëse një "baba" hipotetik, i padëshiruar për Anikën, vajzën e Xhulit). E treta, Erida, dhe e katërta, Migena, janë dy dashuri plotësuese si dy portat e një salloni: njëra që heshturazi dëshirohet por nuk realizohet, pra një farë fataliteti që e ndjek vetë dashurinë si të tillë shekujve dhe përvojave njerëzore; tjetra që nuk mendohej (sepse vjen si zbulim i papritur dhe rastësi) por që pritet të realizohet; përsëri edhe te kjo ka një farë fataliteti veçse kësaj here i "mbarë" që e kthen më në fund dashurinë nga vuajtje, trishtim dhe dëshpërim në gëzim, hare, shpresë, lumturi, pra në "Canti Cantorum".

Tri dashuritë e para janë të dështuara apo të parealizuara, kurse dashuria e katërt, sado që e hedhur shpejt e shpejt në dy-tre faqet e fundit të romanit, e shndërron simfoninë nokturne erotike të Ardit nga pamundësi, dështim, pikëllim dhe inferioritet në një simfoni jete dhe shprese me liqerin e lumturisë së pritshme së shpejti. Them se në titull ka një "blof". Duket sikur shkrimtari do të na flasë veçse për Dorën (Sidorelën) nga e dikurshmja tek e sotmja, në fakt ai e metaforizon atë duke e shndërruar emrin Sidorela në metoniminë dashurore Si-Do-Re-La. Rrjedhat bashkohen në një lumë, le ta quajmë subjekti, dhe lumi krijon një liqen, le ta quajmë dashuria.

Poshtëepërpjeta e aventurës së dashurisë në jetën e Ardit beqar disi të mbetur pas nga "tufa" e bashkëmoshatarëve shoqërohet edhe nga një situatë shantazhi e kërcënimi.

Ajo ftillëzohet qysh në kryeherë kur një drejtor finance në ministri gjendet i vrarë në një hotel diku në plazhin e Durrësit tek flirtonte me një femër. Më pas merret vesh se ai është vrarë pasi fshihte sekrete hajnish falë impakteve tinëzare të bjerranëve të shtetit me mafien ekonomike. Hajdutëria që ka kapur për fyti nivelet e larta të administratës së korruptuar doemos që bashkëshoqërohet me fashitjen (nga e keqja dhe frika) e çdo denoncimi të mundshëm nëpërmjet kërcënimit me jetë, dhe kur lipset, nëpërmjet krimit. Nëse kërcënimi është i hapur dhe i drejtpërdrejtë ndaj Ardit me një grusht të fortë në stomak që ai ha nga gangsterët e paguar të pushtetarëve-mafiozë, krimi i mundshëm merr formën e një fuqie okulte, mistike dhe të parrokshme çka e çon njeriun e ndershëm në dilemën: ose denonco dhe vritu, ose "qep gojën", ose shko drejt vetëvrasjes. Në të treja rastet shkrimtari operon herë me elementin e hamendësimit, herë me përsiatje në formën e ankthit, herë me imazhet onirike duke e rritur me finesë e zgjuarsi suspansën. Ankthi dhe frika shkarkohen befasisht nga deklasifikimi i situatës: nga e njëmendtë në të hamendësuar, domethënë nga një hetim, krim i kryer a vetëvrasje e mundshme në një riardhje në vete si çlirim dhe shpëtim, porse pa e humbur assesi mprehtësinë e problemit të cekur, as hipotekimin e tij si një realitet dhe zgjidhje e mundshme. Dhe kjo shenjon pjesën dramatike, gjer edhe tragjike, të subjektit romanor.

Si edhe në romanet e tjerë të Fatos Kongolit, të bën përshtypje stili dhe mënyra e rrëfimit. Ajo është në dukje e qetë, si moskokëçarëse, ashtu e hedhur lirisht dhe e shpenguar në letër, por kur e rilexon romanin

vë re kujdesin për të realizuar një strukturë harmonike, pa "zhurma" e "përplasje" tingujsh të paprajshëm, rëndom spekulativë apo me zbukurime si për festa e rituale "kulinarish". Kongoli rrëfen qetë, thuajse si në një tavolinë mes miqsh ku pihet birrë. Ai e këqyr njeriun aspak jo si hero, as si të "veçantë", me bëma e thagma që të lënë "gojëhapur". Heroi i tij është thuajse i rëndomtë, thuajse i zakonshëm, thuajse i përditshëm, ashtu siç jemi ne të gjithë në shtëpitë dhe jetët tona. Madje-madje, ky hero është, në një farë kuptimi, edhe një dështak, një i parealizuar në synimet e tij, si edhe Ardi. Po, po, në mos i tërë, një farë dështaku. Kongoli, më duket mua, priret ndaj këtij tipi a arketipi: të parealizuarit dhe dështakut. Kjo është një prurje në letërsinë tonë pas gjithë atyre farfurive të 50 viteve të realizmit socialist.

Megjithatë, për të qenë të saktë, heroi-dështak nuk se është i tillë nga vetitë dhe karakteri, porse i vendosur në raportin bjerrës, refuzues, ndonjëherë fatalist, të rrethanave ku ai vepron. Pra, ai nuk përfshihet në tipologjinë e antiheroit, e parapëlqyer kjo gjasë në disa rryma të letërsisë postmoderne. Ardi vërtet nuk ka mundur të realizohet siç ai do të dëshironte: qoftë në dashuri, qoftë në punë, qoftë në familje, qoftë edhe në "unin" e tij intermedial (personin si vetvete, subkoshientin, dijen dhe ndërdijen).

Mosrealizimi i tij shkaktohet nga pamundësia e "gjetjes së valës" në dashuri, nga "mungesa e kompromisit" dhe "ulja e kokës" në punë, nga ruajtja e vetjakësisë dhe integritetit në familje dhe nga shpirti dyshues e shpesh ironik me vetveten dhe mendimet që e lodhin jo pak për të gjetur drejtpeshimin e kërkuar shpirtëror. Pra ai është një personazh kompleks, midis vullnetit dhe lëshimit, midis nepsit dhe ngopjes, midis trimërisë dhe tërheqjes, midis të rëndomtës dhe të veçantës, midis asaj që duam apo duhet të jemi me atë që në të vërtetë jemi. Jemi, pra... A s'jemi dhe ne vetë kështu?

LETERSI

E diel, 18 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

7

www.shqiptarja.com

Besnik Mustafaj, vargjet e dekadës së hekurt

K

y cikël poezish dashurie është përzgjedhur nga lib ri i fundit i Besnik Mustafajt, botuar së fundmi nga Toena, "Legjenda e lindjes time". Të 100 poezitë e këtij libri i përkasin si krijimtari, një periudhe mjaft të veçantë e të vështirë njëkohësisht, vitet 1976-1986.

Siç shkruan vetë Mustafaj në hyrjen e librit, kjo "është dekada që pasoi të quajturin Plenum të

Katërt, kur letërsia dhe artet u goditën më rëndë se kurrë. Enver Hoxha formuloi prerazi detyrimin për shkrimtarët dhe artistët si "ndihmës të partisë në edukimin komunist të masave".

Ishte një rol thellësisht poshtërues ky i "ndihmësit", sepse nënkupton qartë se shkrimtarët dhe artistët duhej të ishin çirakët, të cilëve u lejohej të mendonin vetëm me kokën e ustait. Rrjedhimisht, ky

rol kishte për qëllim të fundit asgjësimin e racës së shkrimtarëve dhe artistëve, duke u hequr atyre të drejtën për të patur një vështrim individual për historinë e shkuar apo bashkëkohore, prej nga do të buronin veprat e tyre. Shkurt: synohej që nëpërmjet makinës së pushtetit politik, shkrimtarëve dhe artistëve t'u thahej metodikisht deri në rrënjë limfa e imagjinatës...".

Në më ndihtë djalli, jam Adam. Evë ti ishe para se të lindje...

E bukura e dheut Të parët e mi, burra të regjur me motin në netët me hënë, kur përgjonin afrimin e ujkut, për të mundur vetminë mashkullore, atë vetmi erëkeqe, por edhe frikën e natës, një frikë e pashoqe siç është vetëm frika kur s'të ndihmojnë më sytë për t'u mbrojtur, për të mundur edhe cikmën e kaltër të qiejve, të thirrën ty dhe, për të qënë të sigurtë se s'ikje dot më, të pranuan si gjysmën e vetes.

Të bënë një shtëpi me dërrasa pishe në pyll dhe sajuan këngë për flokët e tu të gjatë e qafën e hollë, për dhëmbët e bardhë si gurzit e lumit e gjinjt si mollë për të trembur kështu sidomos shtriganët. që te vinin pa prâ rrotull.

Të parët e mi, burra të dalldisur, të gjithë me gjokset zbuluar për të treguar me krenari secili brinjën e vet të mangët. Të gjithë bashkë e secili më vete ndershmërisht donin të dëshmonin se nuk të rrëmbyen nga mosqënia: ti ishe palcë e ashtit të tyre. Dhe aty do të rrije tashmë përjetë nën lëkurë, domethënë mbi dheun e murrmë, ku mbillet e mbin fara. Ti i zbute ata burra përmes mëkatit,në mirënjohje, ata të shenjtëruan Grua.

Ua di për nder katragjyshërve të mi.

Ndryshe s'do të njiheshim bashkë s'do të dashuroheshim dhe unë kushedi ç' jetë të mërzitshme do të kisha patur.

Pritja e madhe Flen fruti në degë, i verdhë pa qenë limon, Flen dega në pemë, e hollë, me lëkurën të njomë, Flen pema ashtu drejt në këmbë si pelë e mplakur Pa u kujtuar për rrënjët që flenë për vete strukur në errësirën e lagësht Diku në tokë, thellë.

Dhe ti diku fle në një gjumë pa ëndrra.

Kaq ditë e kaq muaj s'u bëre e gjallë.

Tërë Universit Përgjumje letargjike i paske hedhur në sy si pluhur të bardhë.

Pret fruti të zgjohet, Pret dega, pret pema Dhe rrënjët e saj presin thellë nën dhe; Presin ato, gjithkush i sheh si dridhen nga padurimi, pres unë, më dëgjon, e dashur?

Ardhjen tënde pa histori Universi pret të shpërgjumet.

Poemë profetike Sikur në vend të Krishtit e Muhametit në Bibël e Kuran të përshkruhej fati tragjik i dashurisë së Tristanit me Izoltën, njerëzit e mirë,banorët e vdekshëm të rruzullit të vogël tokësordo e kishin shumë të vështirë të përzinin prej vetes idenë e Zotit.

Këngë dashurie në vjeshtë Si ndodhi kështu?!

I thonë vjeshtë e dytë, po vjeshta nuk duket askund: as gjethe të rëna, as bar i tharë, as re.

Në vjeshtë si në vjeshtë: duhet patjetër diçka, e mrekulluar prej bukurisë së vet, të vdesë.

Sonte ky jam unë.

E pashë, e pashë, e pashë varrin tim të bardhë në sytë e tu.

Të lutem, e dashur, njerëzve t'u thuash s'i erdhi vdekja, e thirri ai.

I magjepsur nga çasti kur ishim bashkë shkoi vetë t'i bëhej vjeshtës kurban.

Udhëkryqi Të them ik atje ku s'duhet ikur, sepse ikur larg meje.

Të them eja këtu ku s'duhet ardhur, sepse ardhur tek unë.

Kam kaluar një jetë pa të njohur, kam qarë e kam qeshur, jam zemëruar e pajtuar mijëra herë me veten, me robin, edhe me vetë Zotin, pa e ditur se kështu mbruja në shpirtin tim, pak e nga pak, si një ujë të rëndë, këtë psherëtimë.

Nuk duhej, nuk duhej të mungoje kaq gjatë.

Ja, nuk durova dot më dhe e vrenjta kohën.

Duke u nisur nga vetja Thuamë se i ke numëruar ditët që kur s'jemi parë dhe se të ka marrë shumë malli, shumë...

Të besoj.

Thuamë se qielli mbrëmë u mbyll në dhomën tënde dhe ti i zbrite në dysheme perënditë, iu lute dhe i kërcënove të më sillnin pranë teje, kur ua pe pafuqinë, i vrave...

Të besoj.

- …?

Po dihet: bota s'ka caqe të tjera veç atje dhe këtu.

Ku është vendi yt, e drejta jote për të qenë me mua?

Ku është vendi im, e drejta ime për të qenë me ty?!

Kaq e vogël bota, vërtet, kaq e vogël…

Jam nisur të të mbërrij Ti je aty, përballë, fare pranë meje dhe prapë e paarritshme si Hëna.

Jam nisur të të mbërrij si një kryqtar.

Nuk e sheh ç'zor po heq?

Nga njëra dorë më tërheq Dante drejt Ferrit, nga tjetra Don Kishoti drejt…

Dhe s'di ku je ti.

Je Beatriçe, a je Dylqinjë?

E megjithatë…

Ditët e mia pa ty Ditët e mia pa ty me një psherëtimë dimërore si qielli i sotëm në skaj.

Nga më doli kjo psherëtimë?

Ku e kisha mbajtur më parë?

Pastaj u pendove, qave, deshe t'i ringjallje më frymën tënde u zhveshe, hoqe lëkurën e trupit dhe rektimën e shpirtit, deshe t'ua jepje, po perënditë s'bëheshin dot njerëz dhe ti prapë qave nga dëshpërimi...

Të besoj.

Si i bëhet tani, deri ku mund të shkohet pa njëri-tjetrin dhe pa perëndi të dy?

Dashuria është e bukur vetëm kur nuk dashuron Betohem në emër të gjakut e të shpirtit tim të shenjtë Vetëm të vërteta të them, të vërtetat e mia të trishta: Dashuria është e bukur vetëm kur nuk dashuron.

Shumë vite më parë, kur isha ende i parritur, Më desh një vajzë, si unë, me fytyrë të njomë.

E putha një mbrëmje nën hijen e qelqtë të pishës, E putha siç di të puthë një djalë ende i parritur, Një djalë që ende s'e di ç'është pengu në shpirt.

S'e putha më, kuptohet, aq ish dashuria për mua, E kisha thirrur sa për t'i marrë lotin - hënë e zbehtë Për të ndriçuar nga larg mbretërinë time absurde.

Dhe një vajzë më pas, një tjetër, një tjetër, Shumë herë s'kam përtuar të puthem me vajza netëve, Dhe kam ikur prej tyre pa dhimbje, si një kalë i egër; Ç'kisha bërë fajësisht të mbrëmshmen, lehtësisht e kam harruar të nesërmen.

E them, në emër të gjakut tim prej burri e të shpirtit tim prej fëmije, Besomëni, për gjithçka jam penduar.

Ti, Zot që je në qiell, në ke ndër mend të zbresësh një ditë Në tokën tënde të ndaluar, eja tani!

Për mëkatet e mia mund të më ndëshkosh më lirisht se kurrë, Jam krejt i pambrojtur, sepse jam i dashuruar.

8

www.shqiptarja.com

HISTORI

E diel, 18 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

F AKTE F OTO

Në foto: Dy libra kushtuar Shën Albanit

Një qytet dhe shumë kisha me emrin Shën Albani

Arben Llalla

P

ër herë të parë emrin AL BAN na tregon gjeografi i lashtë Klaud Ptolemeu, por faktet e fundit tregojnë se këtë emër e shohim përsëri jo në Iliri ose Arbëri, por shumë larg, në Britaninë e Madhe diku rreth viteve 300. (Por ka shumë mendime se që ngjarja të kenë ndodhur midis viteve 251-257, gjatë sundimit të Britanisë nga Decius ose Valeria, por ka një gojëdhënë se mundet edhe në vitin 209, kur Britania ishte nën pushtimin e perandorit Septimus).

Fjalë është për Shenjtorin me emrin Alban, që martirizua dhe kjo nuk është gënjeshtër, as mashtrim, por një ngjarje e vërtetë historike që ka ndodhur në fillim të përhapjes së krishtërimit, për martirin e parë të saj në këtë ishull. Sot shumë kisha, manastire, organizata fetare e shkolla mbajnë emrin Shën Albani ose Albans. Emërtimi i këtyre lidhet me një ngjarje të ndodhur në Anglin qendrore, dhe pikërisht në qytetin e quajtur dikur Verlamion, sot Saint Albans. (Qyteti Verlamion ishte themeluar nga një britanik me emrin Iton Age, pas pushtim romak të Britanisë në vitin 43, ky qytet u quajt Verulamium dhe u zgjerua shumë).

Nuk dihet saktë për familjen e shenjtorit Alban, por dihet se ai jetonte në shtëpi dhe jo kasolle skllave, pra i përkiste ndonjë familje ushtarake romake sepse ne disa raste figura e tij na tregohet me veshje ushtarake romake. Ndoshta ndonjë familje romake e vendosur në këtë qytet duhet ta ketë pa-

Kisha dhe shkolla e Shën Albanit

Emri Zanafilla e daljes në pah të emrit SHËN ALBAN fillon në fillim të viteve 300. Një ditë në shtëpinë e Albanit i cili ishte qytetar romak troket një prift i quajtur Amphibalus të cilin e ndiqnin ushtarët romak, ai e fsheh priftin për disa kohë në shtëpinë e tij.

tur prejardhjen nga Albania (Shqipëria) dhe ka ruajtur emrin e vendit amë, por këto mbeten vetëm hipoteza. E rëndësishme dhe e vërtetë është se kemi një shenjtor dhe një qytet me emrin ALBAN. Zanafilla e daljes në pah të emrit SHËN ALBAN fillon në fillim të viteve 300.

Një ditë në shtëpinë e Albanit i cili ishte qytetar romak troket një prift i quajtur Amphibalus të cilin e ndiqnin ushtarët romak, ai e fsheh priftin për disa kohë në shtëpinë e tij. Gjatë qëndrimit prifti kryente lutjet fetare dhe kështu Albani duke parë përkushtimin e klerikut ndaj Zotit i lutet priftit për ta pagëzuar

në të krishterë pasi ishte pagan.

Ndjekësit e priftit mësojnë se ai fshihej në shtëpinë e Albanit dhe kështu shkojnë për ta arrestuar.

Para se të vinin romakët për kontroll, Albani për të mbrojtur priftin vesh rrobat e tij duke ofruar veten në duart e ushtarëve dhe rrezikun e dënimit me vdekje.

Ushtarët romak arrestojnë Albanin në vend të priftit të vërtetë dhe e dërgojnë para gjyqit.

Gjatë gjykimit gjykatësi vërtetoj se i arrestuari nuk ishte prifti që kërkonin, por një njeri tjetër i cili ishte paraqitur si prift. Gjykatësi e pyet Albanin se përse ka zgjedhur të fshehë një rebel? Për këtë shkak mund të dënohet me vdekje dhe nga cila familje vinte? - shenjtori ju përgjigj - Kjo çështje ju shqetëson juve!? Po ju them se jam kristian.

Gjykatësi këmbëngul për emrin e familjes që i përkiste.

Atëherë Shën Albani i thotë se prindërit e thërrisnin ALBAN dhe i besojnë të vetmit Zot që ekziston, krijuesit të vërtetë që ka krijuar çdo gjë.

Gjykatësi pasi dëgjojë këto fjalë dhe kuptojë se çdo torturë ishte e kotë që Albani të tërhiqej nga besimi kristian, ai e dënojë me prerjen e kokës. Kur mësojë Albani se ishte dënuar me vdekje ai u gëzua dhe falënderojë Zotin sepse u ngeli besnik bindjeve të tija kristiane.

Duke shkuar drejtë vendit të ekzekutimit Albani pa njerëzit e shumtë që ishin mbledhur mbi urën që kalonte një lum nën të.

Atëherë Shën Albani u afrua buzë lumit, ngriti sytë nga qielli dhe ju drejtua Zotit të plotfuqishëm që uji të zmbrapset duke lënë shtratin të thatë për të kaluar në anën tjetër.

Kjo dëshirë e Albanit u plotësua nga Perëndia. Të pranishmit u habitën nga kjo mrekulli bashkë me ta edhe ekzekutuesi i cili e flaku

Në foto: (lart) Ikonë e Shën Albanit, Britani (poshtë) Manastiri Shën Albanit

shpatën tej dhe nxitojë për tek Shën Albani. Ai ju lut që në vend të njeriut të shenjtë, ti prehej atij koka si martir.

Atëherë u gjet një ekzekutues i dytë i cili pasi i preu kokën Albanit, vrau edhe ekzekutuesin i cili refuzojë ti presë kokën Shën Albanit.

Pasi kreu këto dy vrasje ekzekutuesit i dolën sytë nga vendi.

Pas disa ditësh u kap edhe prifti që kishte strehuar Shën Albani, i cili edhe ai u ekzekutua.

Pas pak kohe gjykatësi dëgjojë për mrekullitë që kishin ndodhur nga lutjet e Shën Albanit dhe urdhërojë menjëherë ndërprerjen e përndjekjeve të njerëzve që beso-

nin në Krisht dhe të respektohej figura e tij.

Varri i Shën Albanit u kthye në vend të shenjtë ku shumë njerëz të e sëmurë pasi faleshin gjenin shërim të plotë. Atje ku dyshohet se u pre koka e Shën Albanin është ndërtuar Katedralja e St Albans dhe brenda saj gjendet varri me disa pjesë nga trupi i Shën Albanit.

Ndërsa në faqet e kodrës u ndërtuar pas shumë vitesh qyteti ST ALBANS ABBEY, vetëm disa kilometra në veriperëndim të Londrës.

Sot ka me dhjetëra kisha katolike dhe ortodokse që mbajnë emrin Shën Alban në të tërë botën, figura e këtij martiri të parë të kristianizmit në Britaninë e madhe respektohet.

Dita kushtuar aktit të tij të flijimit është 22 qershori, kjo datë fetare festohet në shumë vende perëndimori si Britani, Gjermani, Holandë, Danimarkë, etj.