Rilindasi

ZBULOHET DOKUMENTI DHE F AKTET SURPIZË NGA KRIJIMI I VEPRËS MONUMENT ALE FAKTET MONUMENTALE

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: Nr:10

E diel, 1 1mars 2012 11mars

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

VARRI I ISMAIL QEMALIT Paskali: Si e gjeta labin nga Lepenica për figurën e Flamurtarit

Frederik Stamati

Në foto: (majtas) Varri monumental i Ismail Qemalit ndërtuar në Vlorë me 1932 nga skulptori Odhise Paskali (djathtas) skulptori Paskali

N

jë vit e gjysëm më parë, tek kërkoja me ngulm në Arkivin e Shtetit për dokumente që do të mund të më shuanin kureshtjen e historikut të flamujve më të famshëm të Shqipërisë, e që ruhen në fondin etnografik të Qendrës së Studimeve Albanologjike, rashë në një dokument shumë interesant, që bënte fjalë për ndërtimin e varrit të Ismail Qemalit në Kaninë dhe të monumentit të tij në Sheshin e Flamurit në Vlorë. Në atë kohë Mbretnija shqiptare po levizte për të forcuar imazhin historik, duke vulosur «erftifikatën e interesit. E kishte me gjithë mënd. E kopjova menjëherë dokumentin, duke ndjerë emocionet e «astit. Sot, mbas identifikimit të flamurit që u përdor në ceremonitë e të dy varrimeve, në Kaninë me 12 shkurt 1919 dhe me 28 nëntor 1932 në Vlorë, publikimi i dokumentit do të ishte në harmoni me ngjarjet, duke i plotësuar ato, sidomos të dytën, duke i zgjeruar në

Franz Kafka dhe Ridvan Dibra, letra për atin dhe për të birin Arrita Rezniqi

F

ranz Kafka, veprën e të cilit e kemi në dorë falë mikut të tij, biografit Max Brod, shquhet edhe për letërsinë epistorale, e veçantë dhe plot ndjenjë e rrëfim

siç është libri “Letër babait”. Një letër me përmasa të një vepre reale, fillim e fund e stisur me elemente autobiografike. Fakti që kjo letër asnjëherë nuk i ra në dorë njeriut të cilit iu drejtua, e bën librin edhe më interesant, por

edhe shumë më emocionues, sepse gjithçka tregohet me besnikëri, sidomos disa nga momentet e caktuara kur vetë autori është gjendur përballë sfidave të ndryshme personale dhe familjare. E gjithë... faqe 19 ○

○

○

hapësirat e shpirtit tonë.

Ja edhe dokumenti: AQSH. Fondi 152. Viti 1929. Dosja 514 “Mbretnija shqiptare Prefektura e VLORES VLORE N. 9356/III Vlore 2/II/1929 P.T. Ministrise se P. te Mbrendshme (Sek. Pergjithshme) Tirane Pergjigje shkteses Nr. 6174 D. 10/ XII/28 Kemi nderin te ju njoftojme se për gjatë kësaj kohe, Titullari i kësaj Prefekture personalisht u interesue për hartimin e skicave si të varrit qi do të bahet në Kaninë ashtu dhe të Monumentit të Ndyrit Ismail Kemal Bej Vlonës, i cili do të vehet në Sheshin e Flamurit të këtij Qyteti, po n’at vend ku në vjetin 1912 i Ndyri pati ngrehun Flamurin Kombtar për të parën herë. Mbasi qi këtu nuk ka skulptor dhe arkitekt u shtrenguem...

○

vijon në faqen 14-15 ○

○

○

○

○

○

Patrice Najbor: E vërteta për Esadin, Zogun dhe Nolin

Konsulli Haven, ja sfondi politik i Shqipërisë së 1919

Studiuesi dhe historiani Patrice Najbor zbërthen veprën e tij me 5 vëllime mbi historinë e Shqipërisë dhe familjes së saj mbretërore

Përshkrimet nga raporti: Shqipëria mbeti e shtypur nën thundrën e grekëve dhe turqve, pa përkrahjene Fuqive të Mëdha

Admirina Peçi

S

tudiuesi dhe historiani Patrice Najbor është i njohur si autor i “Dinastisë së Zogut” 2002 dhe i “Historisë së Shqipërisë dhe i familjes së saj mbretërore 1443-2007)” 2008, që përfshin pesë vëllime. Kontributi i tij në Shqipëri, njihet jo vetëm për këto studime ekskluzive të tij, por edhe si organizator dhe shoqërues i disa ndihmave humanitare që kanë ardhur drejt Shqipërisë gjatë tranzicionit demokratik. Në intervistën e mëposhtme, ai do të na dëshmojë të gjitha përpjekjet dhe synimet e tij për të paraqitur me objektivitet, duke iu referuar veçanërisht burimeve të jashtme, ngjarje, fakte dhe persona, të cilët nuk janë

njohur deri tani nga historiografia shqiptare. Ai është përqendruar kryesisht në luftën për pavarësi që ka zënë vendin kryesor në kërkimet e tij, edhe për shkak të polemikave të shumta që ka pasur mes studiuesve shqiptarë dhe të huaj rreth kësaj çështjeje.

Ndërsa ka studiuar veçanërisht veprimet e Fuqive të Mëdha dhe pothuaj periudhën e viteve njëzetë ai pohon se ka sjellë një vështrim të ri dhe të panjohur historik përsa iu përket figurave të Fan Nolit dhe Ahmet Zogut, por edhe Esad Pashë Toptanit, duke iu referuar përkrahjes dhe admirimit që kishin francezët për të dhe madje si një mik i njohur i francezëve. Ai do ta kundërshtojë mendimin e shumicës së... ○

faqe 17

○

○

○

Agron Alibali

N

Sali Bashota, dorëshkrimi i ngjallur “Poezia e Sali Bashotës është ndërtuar mbi një sistematikë të temave dhe motiveve.

Rilindasi sjell poezi nga librat “Dorëshkrimi i djegur”dhe “Dorëshkrimi i ngjallur” ○

faqe 16

○

○

○

ë vijim po japim pjesën e hyrjes të Raportit të të Dërguarit të Posaçëm të Qeverisë Amerikane në Shqipëri në pranverën e vitit 1919, Konsullit Xhozef Emerson Hejvën. Raporti amerikan ka vlera të jashtëzakonshme historike, jo vetëm për paqyrimin e gjendjes reale të Shqipërisë fill pas Luftës I Botërore, por edhe për propozimet e guximshme që përcillen para qeverisë amerikane. Diplomati amerikan e shkruajti Raportin në Vlorë dhe e nisi menjëherë atë në dy kopje: njërën në Qendër në Ëashington, dhe tjetrën Delegacionit Amerikan në Konferencën e Paqes në Paris. Në paraqitjen e Gjendjes Poli-

○

○

tike, që botohet në këtë numër, diplomati Haven jep sfondin politik-historik të “Çështjes Ballkanike” dhe asaj shqiptare. Ai përcjell idenë se zanafilla e përplasjeve ballkanike ishte konflikti ndërfetar, lufta popujve ballkanas për liri dhe pavarësi, ndërhyrja e paparimtë e Fuqive të Mëdha evropiane. si dhe emancipimi politiko-fetar i popujve ortodoksë përballë dominimit thuajse të plotë të Patrikanës Ortodokse të Stambollit.

Ndërkohë që popujt e tjerë ballkanas po zgjoheshin njëri pas tjetrit, “vetëm Shqipëria”, theksonte Konsulli amerikan, “mbeti e shtypur nën thundrën e grekëve dhe turqve, duke mos pasur kurrfarë... ○

faqe 19 ○

○

○

14 PAVARESIA SH SH..com

www.shqiptarja.com

D OKUMENTI

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 11 mars 2012

KUJTIMET

Frederik Stamati

vijon nga faqja 13 ...qi me anë të ingjinierve si të Bashkisë ashtu dhe atyre të privatve e të shoqninave të huja të pregatisim skicat, të cilat me pako të posa«me si mbas deshirës dhe urdhnave të Nalt Madhnisë së TIJ për pelqim paraqiten asaj P.T. Ministri.

Shtojm se per shpenzimet e monumentit qi do ngrehet ne qytet, jemi te mejtimit qi të ju dahet Bashkinave të Shtetit të cilat do të jenë në gjendje të paguejn nji perqindje në proporcion të budgeteve të tyre nji shumë të hollash prej Fr. ari 20000.

Kjo shumë do të jetë vetëm për monumentin; sa për varrin do të «ilet kredija nga fondet qi din ajo P.T. Ministri.

Si« do të shifet nga skicat relative se për varrin, qi do të bahet në Kaninë janë dy kopje, njëra me germën (A) mund të kushtojnë 1000 (njimie) napoliona, mbasi qi kjo do të ketë ma tepër gur mermeri ku i ka dhanë shënim dhe me Nr. I me ngjyrë të kuqe.

Numrat 2-3-4- jane gur artificial «imento etj. si« kemi ba shenimet në nji liste të ve«ante e cila bashkanjitet.

Germa (B) mund te kushtoje ma pak, mbasi qi do të kena ma pak mermer e ma shum gur artificial, «imento e tjerë.

Këto «mime nuk janë ekzakte, por janë parapa në nji menyrë aproksimative.

Monumenti qi do të bahet në sheshin e flamurit mund të kushtojnë aproksimativisht 1000 napoliona se fytyra e trupit t’Ismail Kemal Beut qi do të vehet mbi monument do të jetë prej bakerrit dhe do të shemblleje përgjithësisht fotografisë së tij dhe lypset të bahet prej nji skulptori me eksperiencat e nevojshme.

Shpresojm se këtu nga ingjinieret e huej qi gjinden do t’a marrin në sipërmarrësi; n’asht se do të pëlqehen ofertat e tynë dhe në raste të kundërt duhet qi t’angazhohet nji njeri kompetent për kompletin si të varrit ashtu dhe të monumentit.

Me nderime Prefekti (firma) Në atë kohë në Vlorë ka qenë prefekt Abedin Nepravishta.

Se si u projektua dhe u ndërtua varri i Ismail Qemalit në Vlorë dhe se si u kjrijua statuja e “Flamurtarit”, e ka shkruar në kujtimet e veta autori i veprës, Odise Paskali. Në “Gjurmë jete”, botuar në vitin 1986, tek “Varri i Ismail Qemalit”, Paskali shkruan: “Varri i Ismail Qemalit u përurua më 28 Nëntor 1932 nga ministri i Arsimit, poeti Hil Mosi, i cili e shpalli monument nacional. Flamurtari në kostum kombëtar përfaqëson popullin të vetëdijshëm që bën rojë pranë varrit të atdhetarit të madh, i pikëlluar për vdekjen e tij, duke mbajtur në një dorë flamurin historik dhe në tjetrën pushkën me të cilën do ta mbrojë për jetë.

Paskali dhe varri i Ismail Qemalit Zbulohen fakte surpizë nga krijimi i veprës monumentale në Vlorë

Në foto: (Majtas) Varri monumental i Ismail Qemalit ndërtuar në Vlorë me 1932 nga skulptori Odhise Paskali (Lart) skulptori Paskali Kokën e Flamurtarit e punova njëkohësisht me statujën dhe dëshira ime ishte që të realizoja një tip labi. Një ditë, mbas vendosjes së statujës pashë në pazarin e Vlorës një fshatar që i përngjiste krejt Flamurtarit dhe më erdhi mirë.”

E ka shkruar fare thjeshtë, ndoshta për të lënë krijimin të shprehet me madhështinë e vet. Por, a i

Një njoftim interesant është dhënë me 6 shkurt 2012 në gazetën “TRIBUNA”, që botohet nga shqiptarët në Greqi. “Statuja e Flamurtarit në Vlorë. Labi që pozoi për Odhise Paskalin”, titullohet shkrimi i Harilla Ko«it. Duke u bazuar në kërkimet e studiuesit vlonjat Agim Hametaj, autori tregon disa hollësi, që i ka mësuar nga biseda me të bijën e Paskalit. Disa javë mbas qëndrimit në Vlorë, ku kishte shkuar për punën e Për 10-12 ditë, skulptori i shquar dhe monumentit të Flamurlabi krejt anonim, emri i të cilit mbetet tarit, Odiseja pa në rrugë i panjohur ... panjohur,, qëndruan ballë për ballë ballë... një fshatar rreth tridhjetë vje«, lab ka thënë të gjitha, të gjitha hollë- tipik, që i bëri përshtypje të mensirat që i duhen historisë së artit? jëherëshme dhe që e zgjodhi për Studiuesit kërkojnë, duke hyrë model. Që lexuesi të mos lodhet edhe në kapilarët që ushqejnë të duke kërkuar origjinalin e tërën, për ta krijuar atë. gazetës, po e kopjoj fjalë për fjalë

atë pjesë të shkrimit, që na intereson. Ja se «farë thuhet.

“Statuja e Flamurtarit mbi varrin e Ismail Qemalit në qytetin e Vlorës, realizuar nga Odise Paskali, e ka një model. Stauja nuk është thjesht produkt i fantazisë së skulptorit të shquar, që e realizoi atë në vjeshtën e vitit 1932, në kuadrin e 20 vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare. Për realizimin e saj, Paskali ju referua një njeriu konkret, madje një fshatari krejt të panjohur e të varfër nga fshatrat e Labërisë së Lumit të Vlorës, që pozoi për të. Kjo anë e një prej punëve më të njohura të Paskalit, ka mbetur gjithashtu e panjohur deri vonë.

Studiuesi vlonjat, Agim Hametaj, ka mundur të hedhë dritë mbi këtë fakt, duke sjellë për opinionin një të vërtetë që ai e ka zbuluar përmes vajzës së skulptorit…

Hametaj zbulon për lexuesit të gjithë historinë që startoi një mes-

ditë të vjeshtës së vitit 1932, në një nga rrugët e qytetit të Vlorës.

Odise Paskali kishte mbërritur në këtë qytet për të realizuar një statujë në varrin e pritshëm të Ismail Qemalit, një projekt që do të financohej nga qeveria e kohës… …Pak javë pasi kishte mbërritur në qytet, në një nga rrugët e tij ai takon një të ri rreth te 30-ave. Ishte një lab tipik, në staturën e të cilit spikaste krenaria e krahinës nga e cila vinte. “Labi, një fshatar nga Lepenica, me veshjen e atyre anëve me fustanellë, kishte ardhur në Vlorë për të blerë drithë”, tregon Hametaj. Teksa lëvizte me thesin me drithë në krahë, Paskalit i bëri përshtypje fiziku i tij i fuqishëm dhe pamja kreshnike, si edhe krenaria e tij që reflektonte prej së largu. E ndjeu se gjeti atë që kërkonte prej javësh. Ju afrua dhe i kërkoi të ndalonte. “Sa bën ky thes me drithë që ke në krahë?!, e pyeti.

“1 lek”, përgjigjet djaloshi, duke vështruar i pasigurtë njeriun që kishte përballë. “Të jap 3 lekë, a vjen të pozosh në studion time?!”, vijoi këmbënguljen e vet skulptori i shquar.

Bashkëbisedimi në rrugë nuk zgajti shumë. Brenda pak minutash ranë në ujdi. I riu nga Lepenica, një fshat rreth 35 km në juglindje të Vlorës, u strehua në banesën e qytetarit të njohur vlonjat,

PAVARESIA 15 SH SH..com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 11 mars 2012

www.shqiptarja.com

Paskali në kujtimet e veta shkruan se kur u bë varrimi i Ismail Qemalit, përpara vendosjes së monumentit, ka parë arkivolin të mbuluar me flamur flamur.. Eshtë fjala për flamurin që u zbulua para pak kohësh.

"V arri i Ismail "Varri Qemalit u përurua më 28 Nëntor 1932 nga ministri i Arsimit, poeti Hil Mosi, i cili e shpalli monument nacional. Flamur Flamur-tari në kostum kombëtar përfaqëson popullin të vetëdijshëm që bën rojë pranë varrit të atdhetar atdhetar-it të madh, i pikëlluar për vdekjen e tij, duke mbajtur në një dorë flamurin historik dhe në tjetrën pushkën me të cilën do ta mbrojë për jetë.

Në foto: (Lart) Naum Lengut , në shtëpinë e të cilit u strehua Isa Boletini dhe Odhise Paskali (Poshtë) Abedin Nepravishta, prefekt i Vlorës në kohën kur u ngrit varri monumental për Ismail Qemalin

Në foto: Një lab bën rojë në varrin e Ismail Qemalit, foto e mundësuar nga stërnipi i plakut të Vlorës Darling Vlora Naun Lëngu, shumë pranë qendrës së qytetit, atje ku ishte vendosur edhe vetë skulptori. Kjo banesë, që njihet edhe si vendi ku qëndroi për disa muaj patrioti Isa Boletini në vitin 1912, kur mbërriti në Vlorë në mbrojtje të Qeverisë së Pavarësisë, shërbeu si studioja ku u projektua modeli i Flamurtarit…

Për 10-12 ditë, skulptori i shquar dhe labi krejt anonim, emri i të cilit mbetet i panjohur, qëndruan ballë për ballë. Kjo, deri në momentin që Paskali realizoi atë që duhej… Ndërkohë miqësia mes skulptorit dhe labit, vazhdoi edhe më pas. “Sa herë që vinte në Vlorë, Odise Paskali do të ngjitej drejt fshatit Lepenicë, për të vizituar në stanin e vet, mikun e tij, labin që shërbeu si model për statujën e Flamurtarit.”

Përse nuk e ka botuar këtë enigmë Paskali? Cila është arsyeja?

Dhe pse ka mbetur i pa ditur emri i fshatarit që pozoi për të mbetur në përjetësi i modeluar në bronz?

Kaq e vështirë është të shkohet në Lepenicë dhe të pyetet atje?

Ndoshta, të shtyrë nga kureshtja e papërballueshme edhe e kane bërë. Dikush duhet ta dijë. A nuk do të ishte një detyrim qytetar për të plotësuar një histori me më shumë vlerë, se sa për historinë e artit? Ve«se në se ekziston ndonjë amanet…

Shtëpia Naum Lëngu është burri i hallës time, Poliksenit, vajza e dytë e Kol Stamatit nga Durrësi, e martuar në Vlorë. Kam kaluar muaj të tëra në atë shtëpi, e njoh mirë që në vitet e pesëdhjeta të shekullit të kaluar. Kjo banesë, që njihet edhe si vendi ku qëndroi për disa muaj patrioti Isa Boletini në vitin 1912, kur mbërriti në Vlorë në mbrojtje të Qeverisë së Pavarësisë, shërbeu si studioja ku u projektua modeli i Flamurtarit…

Sidoqoftë më tërhoqi me vrull emri i pronarit të shtëpisë, ku u strehua Paskali dhe modeli i tij.

Naum Lëngu është burri i hallës time, Poliksenit, vajza e dytë e Kol Stamatit nga Durrësi, e martuar në Vlorë. Kam kaluar muaj të tëra në atë shtëpi, e njoh mirë që në vitet e pesëdhjeta të shekullit të kaluar. Ata kanë kohë që nuk jetojnë, por kanë lënë një vajzë, Fillomillën. I shtyrë nga kureshtja e natyrshme e pyeta për këtë episod. “Po”,-tregoi ajo. “Në atë kohë unë kam qenë e vogël dhe mësoja

në Tiranë, por kam ndëgjuar nga gjyshja, Varvara, (Varvara ishte e ëma e Naumit), që të përmendëte se në shtëpinë e tyre ishte strehuar Paskali. Madje fliste edhe për një malësor në kohëra të mëparshme… Kujdeseshin për të.

Në kohën e Zogut na vinin për vizitë me 28 nëntor autoritete nga Bashkia e Vlorës. Na thonin se shtëpia jonë është shtëpi historike, na porositnin që ta ruanim dhe të mos e ndryshonim.” Madje ajo shtoi se edhe shtëpia ngjitur me të tyren, ku ka banuar Jani Minga, është ndërtuar në truallin e një toke, që i dhuroi Naum Lëngu.

Shtëpia ndodhet mbrapa Monumentit të Pavarësisë. Adresa është e thjeshtë: Lagja “Varosh”, Rruga “Liria”, Nr. 4. Është një shtëpi dy katëshë, me një ba«e përpara.

Pemët e dëndura i a mbulojnë disi pamjen. Në se do të flasim për arkitekturën e saj, ajo është fare e thjeshtë dhe nuk ndryshon nga tipi i këtyre lloj banesave në Vlorë. Dy dhoma poshtë, dy lart, koridoret, shkallët prej druri dhe lart, në «ati, një dhomë e vogël dhe e ulët. Ishim të rij, sapo kishim kaluar moshën e kalamanit. Nuk na linin të shkonim atje. Ne ngjiteshim fshehurazi. Që andej shihej deti. Dhe tani, më kujtohet fare trubullt, por jo si fanitje, që një herë halla më ka pas thënë se në atë dhomë ka banuar një njeri

i madh, ishte Isa Boletini…

Mirëpo në moshën trembëdhjetë vje«are njeriu nuk pyet për kuriozitete historike!

Sot dhoma e «atisë nuk ekziston më. Tërmeti i vitit 1962 e dëmtoi shumë shtëpinë. Muret prej guri u hapën në mënyrë të frikshme.

U dertyruan t’i ribënin. Dyshemetë u kthyen në soleta betoni. Dyert dhe dritaret e kalbura u zëvendësuan me të reja, madje u zmadhuan. Sot ka mbetur e pa ndryshuar vetëm planimetria dhe deri diku imazhi i përgjithshëm i pamjes së jashtme. Një pëllëmbë dore e gdhendur në gur vihet re në një qoshe.

Herë-herë shtëpia merr meritat e pelegrinazhit. Vizitorë, sidomos

nga trevat shqiptare të ish Jugosllavisë, afrohen pranë saj, qëndrojnë dhe e vëzhgojnë, duke thënë se ata e dinë se në këtë shtëpi ka banuar Isa Boletini…

Në cilën prej dhomave janë strehuar personazhet e “Flamurtarit”?

Të zotët e shtëpisë kanë banuar gjithmonë në katin e dytë. Atëhere Paskali dhe modeli i tij duhet të kenë qëndruar ose në katin përdhes, ose në dhomën e «atisë.

E tani, në fund, do tua lë të gjithë atyre që dëshirojnë të futen më thellë në këtë «ështje, punën e fondit të premtuar nga Zogu për monumentin, në se ishte rrjedhojë e planifikimeve të Prefekturës së Vlorës, apo në se Paskali pati bëri një kërkesë të pavarur.

16 POEZI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 11 mars 2012

Sali Bashota, dorëshkrimi i ngjallur “Poezia e Sali Bashotës është ndërtuar mbi një sistematikë të temave dhe motiveve.

Nga këtu edhe dalin sintagmat “Dorëshkrimi i djegur”dhe “Dorëshkrimi i ngjallur”, libra të cilat me kohë kanë marrë statusin e poetikës së palimpsestit poetik.” A. Y.gashi

Ndezja e zjarrit

Në dhomë vdesin të gjitha kujtimet

Zjarri u ndez Në shtëpinë e ngjallur Fjala e kafshoi dhembjen e shpirtit

Deri në kupë të qiellit Kumbon zëri i humbur Për një fjalë të pathënë

Zoti e bekoi shiun e verës

Në dhomë vdesin të gjitha kujtimet

Të gjitha lutjet e mëngjesit E zgjuan engjëllin e bardhë Derisa u dogjën klithjet e natës

Zemra çohet peshë Në ditën e nëntë të mëkatit Kur mbaron perëndimi i hënës Në dhomë vdesin të gjitha kujtimet

Zoti e bekoi shiun e verës Prapë shtegtimi i ëndrrës I treti sytë e vetmisë Kur u shua zemërimi i gjetheve Zoti e bekoi shiun e verës

Mërzi e vyshkur Vetmia bën vetëvrasje Në sheshin e kujtimeve Zogjtë e mallkojnë shtegtimin e vonuar Heshtja e ha bukurinë e vet Mesnata çmendet nga hijet Duke i varrosur ëndrrat e liga Në bregun e trishtimit Heshtja e ha bukurinë e vet Klithma e shpirtit Shëtit trotuareve të verdha Me mërzinë e vyshkur në duar Heshtja e ha bukurinë e vet

Letra e djegur Letra e djegur e pikëllimit Shenjë e verdhë e fatit Në një legjendë të lashtë Përgjigju trishtimi im

Këmisha e zezë Vetëm një klithmë Etjen e zhvarros nga dheu i zi Hiri nuk i beson më gacës së vet

Shtrihu dhe fli Mbi zjarrin e buzëve të thara Fjala e shëron mallkimin e gjuhës

Këmisha e zezë e mallkimit I bën rojë mesnatës së përgjumur Heshtja e përkund kujtimin e lagur

Shtrihu dhe fli Mbi gjakun e shprishur të ëndrrës Puthja zgjohet mbi blerimin e gjëmës

Mos i ndiz qirinjtë e pikëllimit Vetëm fjala të dua Nuk është zgjuar nga urata Kur lutjen e djeg zjarri i buzëve Mos i ndiz qirinjtë e pikëllimit

Elegjia e bekuar Çdo gjë është e bardhë Emri yt i gdhendur në gurët e plagosur Ndryshku i fjalës së ndezur në shiun e vjeshtës Lulja e këputur në mjegullnajën e harrimit Ninulla e zjarrtë e lotëve të tharë Rruzullimi i hijeve në pasqyrën e thyer Flatrat e djegura të shqetësimit të mallkuar Puthja jote e vizatuar në trëndafilin e vdekjes Vetëm dashuria është e zezë

Përgjigju trishtimi im

Ti je zjarr Asnjë buzëqeshje Nuk ta shuan etjen

Përgjigju trishtimi im

Këmisha e bardhë Vjershat e melankolisë Përsëri treten në tokën e gjallë Nëse protestojnë eshtrat e fjalëve Zjarri yt është shikimi im i trembur Mëkatet e dashurisë E vjedhin flakën e kujtimit Kur zhveshët këmisha e bardhë e fatit Zjarri yt është shikimi im i trembur Të gjitha dhembjet plagosen Nëse verbohet bukuria e vashës Në stinë e shkrumbuar Zjarri yt është shikimi im i trembur

Shtrihu dhe fli Mbi pagjumësinë e trembur Loja e kafshon buzagazin e natës

Mos i ndiz qirinjtë e pikëllimit

Nyjat e shpirtit E mallkojnë shurdhësinë e fjalës Derisa të pëlcasë zëri i humbur

Plaga e baladës së gurtë I shumëzon ngjyrat e luleve Në murin e kujtimeve të vrara

Gjumi i parë i dashurisë

Figura e fshehur

Buzëgazi i ngjalljes Më në fund do të ngjallet Drita e syrit Shikimit nuk do t’i dal më gjaku Më në fund do të ngjallet Ëndrra e blertë e vendlindjes Fjalës nuk do t’i kullojë më plaga Më në fund do të ngjallet Trishtimi i dorëshkrimeve të shpirtit Si në një gojëdhënë të balsamosur

Trajtat e uratës Cila ëndërr e kafshon mallkimin e vet Kur verbohen të gjitha lutjet e shpirtit Cili zjarr shuhet në shtratin e bardhë Kur thahen të gjitha buzëqeshjet e fjetura Cili yll i bënë rojë mesnatës së dashuruar Kur zgjohen të gjitha kujtimet e pikëlluara Cila rrugë pagëzohet me emrin tënd Kur fluturojnë të gjithë zogjtë e vendlindjes

Ti je pluhur Asnjë fjalë Nuk ta shkrumbon dhembjen

E ngjashme është vetëm ngjallja ime

Ti je hi Asnjë stinë Nuk ta than blerimin

Vjeshta e shkund lotin tënd Mbi zjarrin e syrit tim

Lavjerrësi i ndryshkur Shpirti im fle Mbi hirin e fjalës së djegur Kur guri e ha durimin e vet Shpirti im zgjohu Mbi lavjerrësin e ndryshkur Kur drita ndahet nga errësira

Pas zërit të humbur Zogjtë e bardhë të ëndrrës E harrojnë shtegtimin Matanë reve të zeza

Legjenda e murosjes Ti nuk je më Ajo Lulet e dhembjes protestojnë Kur hija e vendlindjes buzëqesh në dritare Ti nuk je më Ajo Qielli e përkund tokën e gjallë Si në legjendën e murosjes së gruas Ti nuk je më Ajo

Hija e pikëllimit Në fund të detit Hija ime fundosej Shenjë e zezë e fatit

Në fund të qiellit Buzëqeshja jote ngurosej Ku lotojnë zogjtë e mëkatit Në fund të zjarrit Digjej natyra e vdekur Në buzëmbrëmjen e tretur

Mëkatet digjen në heshtje Mëkatet digjen në heshtje Zjarri i shpirtit ofshan në dhomë Gruaja fytyrëbardhë loton në dritare Si gjithnjë sytë e kaltër protestojnë Mëkatet digjen në heshtje Një zog u buzëqesh yjeve në qiell Një lule feston mbi flokun e vjeshtës Një flutur fle mbi gjethnajën e mërzitur Mëkatet digjen në heshtje

Në ditën e tridhjetë e një gushtit Mos e vjell helmin gjarpri im Mbi shtatin e lules së bekuar Në ditën e tridhjetë e një gushtit Mos i zgjo lutjet e shenjta shpirti im Në sheshin më të bukur të dashurisë Në ditën e tridhjetë e një gushtit Mos e varni në muret e fjalës Lumturinë time të plagosur Në ditën e tridhjetë e një gushtit

Rikthimi në venlindje Sikur shtëpia e ngjallur Të kishte vetëm një shpirt Përse do të lotonin dorëshkrimet Sikur gurët e gdhendur Të mos kishin pikëllim Përse do të vajtonin zogjtë Sikur lulet e vyshkura Të kishin zjarrmi Përse do të gjëmonin shtegtarët Sikur biblioteka e djegur Të mos kishte dhembje Përse do të vdisnin frymëzimet

Loja e përgjumur Ndoshta prapë thahen gjethet Thotë heshtja e kallur Lërmëni të vdes në ëndërr Ndoshta prapë vyshken buzëqeshjet Thotë dhembja e çmendur Lërmëni të vdes në ëndërr Ndoshta prapë shteren lotët Thotë fytyra e pikëlluar Lërmëni të vdes në ëndërr Ndoshta prapë vdes zemërimi Thotë trishtimi i shpirtit Lërmëni të vdes në ëndërr

INTERVISTA 17 SH SH..com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

A RKIV AT RKIVA

E diel, 11 mars 2012

www.shqiptarja.com

E HUAJA

Admirina Peçi

S

tudiuesi dhe historiani Patrice Najbor është i njohur si autor i “Dinastisë së Zogut” 2002 dhe i “Historisë së Shqipërisë dhe i familjes së saj mbretërore 14432007)” 2008, që përfshin pesë vëllime. Kontributi i tij në Shqipëri, njihet jo vetëm për këto studime ekskluzive të tij, por edhe si organizator dhe shoqërues i disa ndihmave humanitare që kanë ardhur drejt Shqipërisë gjatë tranzicionit demokratik. Në intervistën e mëposhtme, ai do të na dëshmojë të gjitha përpjekjet dhe synimet e tij për të paraqitur me objektivitet, duke iu referuar veçanërisht burimeve të jashtme, ngjarje, fakte dhe persona, të cilët nuk janë njohur deri tani nga historiografia shqiptare. Ai është përqendruar kryesisht në luftën për pavarësi që ka zënë vendin kryesor në kërkimet e tij, edhe për shkak të polemikave të shumta që ka pasur mes studiuesve shqiptarë dhe të huaj rreth kësaj çështjeje. Ndërsa ka studiuar veçanërisht veprimet e Fuqive të Mëdha dhe pothuaj periudhën e viteve njëzetë ai pohon se ka sjellë një vështrim të ri dhe të panjohur historik përsa iu përket figurave të Fan Nolit dhe Ahmet Zogut, por edhe Esad Pashë Toptanit, duke iu referuar përkrahjes dhe admirimit që kishin francezët për të dhe madje si një mik i njohur i francezëve. Ai do ta kundërshtojë mendimin e shumicës së shqiptarëve dhe historianëve se Esad Pasha është një tradhtar. Ka përshkruar me detaje udhëtimin e gjatë e të vështirë të familjes mbretërore në mërgim dhe luftën e vazhdueshme të mbretit Leka I për çlirimin e Shipërisë nga komunizmi dhe të Kosovës nga zgjedha serbe.

A mundeni të thoni diçka për librin tuaj “Historia e Shqipërisë dhe e familjes së saj mbretërore (1443-2007)”?

-Në këtë vepër, jam përpjekur që të vendos të vërtetën historike duke paraqitur me objektivitet, veçanërisht në saj të burimeve të jashtme faktet dhe personat të cilët nuk janë njohur deri tani nga historiografia shqiptare. Kështu unë në mënyrë modeste jam munduar të sjellë një kontribut ne rishikimin e historisë së Shqipërisë.

Cila është tematika dhe kontributi konkret i veprave tuaja?

Së pari kam botuar “Historia e Shqipërisë dhe e familjes se saj mbretërore (14432007)”, e cila është e përbërë nga pesë vëllime. Vëllimi i parë është një studim për Luftën për Pavarësi të shqiptarëve (14431925 ). Vëllimi i dytë përfshin periudhën zogiste dhe krijimin e Shqipërisë moderne (1925-1939), i cili ndiqet nga dy vëllime të tjera, III-IV, ku është studiuar Familja Mbretërore në mërgim (1939-2002) deri te Kthimi përfundimtar i familjes. mbretërore në Shqipëri (2002-2007). Këto studime ndiqen nga një vëllim i pestë me dokumente.

Nga njëri vëllim në tjetrin cilat janë historitë më interesante që zbulohen?

-Në vëllimin e parë unë jam përqendruar kryesisht në luftën për pavarësi që zë vendin kryesor dhe për këtë unë kam studiuar veprimet e Fuqive të Mëdha për të ruajtur ose zgjeruar sferat e tyre të influencës, si dhe rolin e tyre në zgjedhjen e princit te Ëied (1914).

Njëkohësisht unë kam analizuar politikën e diskutueshme të Esad Pashë Toptanit, i cili është konsideruar nga shumë shqiptarë si tradhtar kur pranoi dorëzimin e qytetit të Shkodrës (23.04.1913) në një kohë kur nga ky veprim ai jo vetëm shpëtoi ushtrinë e tij dhe armatimin nga një humbje e sigurtë (ushtria ishte e rraskapitur pas disa muajve lufte), por edhe ndërkombëtarizoi këtë krizë midis Shqipërisë dhe Malit te Zi. Nga ky veprim i tij, ne madje mundemi me thanë se ai ka qenë largpamës dhe i shkathët meqenëse disa ditë

PATRICE NAJBOR

E vërteta për Esadin, Zogun dhe Nolin Studiuesi dhe historiani Patrice Najbor zbërthen veprën e tij me 5 vëllime mbi historinë e Shqipërisë dhe familjes së saj mbretërore

Në foto: Patrice Najbor dhe Leka Zogu i Parë me vonë nën presionin e Fuqive të Mëdha, mbreti Nikolla i Malit te Zi, u detyru me e kthy qytetin. Me shpalljen e Luftës së Parë Botërore, Esat Pasha është rrjeshtu menjëherë në anën e Aleateve në krah të të cilëve ai luftoi dhe nga ana tjetër duke pranuar që ushtria serbe e dërrmuar nga lufta të tërhiqej duke kaluar nëpër Shqipëri ai shpëtoi Frontin e lindjes si dhe vendosi Shqipërinë në kampin e fitimtarëve. Në vëllimin e dytë unë paraqes periudhën e viteve njëzetë duke sjellë, sidomos, një vështrim të ri përsa i përket figurave të Fan Nolit dhe Ahmet Zogut. Në kundërshtim me atë që për shume kohë është folur, Fan Noli, ishte larg të qenurit demokrat meqenëse qeveria e tij bolshevike eci drejt diktaturës duke shpallur në të gjithë vendin gjendjen e shtetrrethimit, duke vendosur gjykatat e jashtëzakonshme dhe duke mos mbajtur premtimin e tij për të organizuar zgjedhjet. Fan Noli nga ana tjetër thoshte se “demokracia është një komedi hipokrite, parlamenti një morg, dhe zgjedhjet e lira një komedi e vërtetë”. Logjikisht meqënëse Fan Noli ishte, si mbas “historisë zyrtare”, demokrat, Ahmet Zogu duhej te ishte diktator në nji kohë kur ai ishte një personalitet në ngjitje i kësaj periudhe meqënëse ka qenë më radhë ministër i mbrendshëm, kryeministër, dhe pastaj President i Republikës para se të behej mbret e që do të mund të fliste në emër të të gjithë shqiptarëve, territori i të cilëve kishte qenë cunguar me 2/3 nga Konferenca e Ambasadorëve mbledhur ne Londër (29.07.1913).

Studimi i periudhës zogiste tregon se mbreti Zog me realizimet e tij ne fushatinstitucionale, legjislative, edukative, shëndetësore, ushtarake, diplomatike, ekonomike dhe në drejtim te zhvillimit te ndërtimit të rrugëve dhe të infrastrukturës së vendit ka vendosur bazat e një shteti modern, demokratik të tipit perëndimor dhe duke zëvendësuar te drejtën e forcës me forcën e të dejtës, ai paraqitet si njeriu më progresist i kohës.

“Ataturku shqiptar” i vëtetë shfuqizoi feudalizmin, dekretoi shtetin laik dhe kontribuoi ne

zhvillimin e ligjit për vendin e gruas në shoqërinë shqiptare. Në vëllimin e tretë jam përpjekur me tregu udhëtimin e gjatë e të vështirë të familjes mbretërore në mërgim dhe luftën e vazhdueshme te mbretit Leka I për çlirimin e Shipërisë nga komunizmi dhe të

Kosovës nga zgjedha Serbe. Unë sjell për këtë problem në vëllimin e V, dokumenta të shumtë, shpesh të panjohur, të veprimeve të ndryshme politikë te mbretit Leka. Mund të themi se përtej mosmarrëveshjeve të shqiptarëve të diasporës, mbreti Leka ka punuar për ribashkimin e kombit shqiptar. Pastaj jam përpjekur të tregoj gjithashtu se si Princi trashëgimtar Leka II është përgatitur me i

shërbye vendit të tij. Në vëllimin e katërt unë tregoj kthimin e familjes mbretërore në Shqipëri dhe rrethanat politike të viteve 2000 ne Shqipëri dhe ne rajon. Këto rrethana sollën pas një rruge te gjate pavarësinë e Malit të Zi (03.06.2006) pastaj të Kosovës (17.02.2008), kthimin ne pushtet të Sali Berishes (03.09.2005) dhe tranzicionin e gjatë e të vështirë të demokratik, marrjen të pandehur të Z. Ramush Haradinaj (07.03.2005), miratimin nga parlamenti të ligjit për familjen mbretërore (08.05.2003), kthimin e pallatit të princeshave(05.11.2005), nënshkrimin e Marrëveshjes së Stabilizim Bashkimit (12.06.2006), si dhe vdekjen e presidentit Ibrahim Rugova (22.01.2006) dhe të mbretëreshave Geraldinë (22.10.2002) dhe Suzanë (17.07.2004).

Jemi kuriozë të dimë çfarë ka të rëndësishme vëllimi i pestë?

Vellimi i pestë permban dokumenta të arkivave, të traktateve ndërkombetarë dhe të marrëveshjeve sekrete, të letrave dhe pemëve gjenealogjike. Duke botuar këto tekste origjinale në tërësinë e tyre, unë kam dashur me tregu me shumë se përmendjen e thjeshtë të tyre, me qellim që lexuesi të ketë mundësi vetë të shprehë mendimin e tij mbi faktet e treguara. Libri përfundon me një bibliografi të pasur të veprave të shekullit të XV në ditët tona.

Në veprën tuaj ju përmendni ndihmën e mbretërise shqiptare në favor të ruajtës se hebrejve që i shpetuan Holokaustit. A mund të na thoni diçka më tepër ?

Mbretëria shqiptare ka dhënë një ndihmë te konsiderueshme hebrejve, që kërkonin ti shpëtonin regjimit nazist me ardhjen në pushtet te Hitlerit me 1933. Në fakt, Shqipëria e mbretit Zog ju rezervoi mikpritje hebrejve të persekutuar, dhe shqiptarët duke respektuar traditën e mikpritjes, i kanë mbrojt këto familje nga internimi duke i fshehur sidomos në fshatrat e malsisë. Konkretisht, mbreti Zog në fillim ka lehtësuar dhënien e vizave hebrejve të persekutuar dhe, pastaj, u ka akordue atyre pasaporta shqiptare. Sovrani shqiptare ka dhënë pasaporta shqiptare rreth 350 familjeve hebrejë e ndërmjet tyre edhe fizikanit gjerman Albert Einshtein, i cili e përdori këtë mundësi për të shkuar në Shtetet e Bashkuara te Amerikës.Shumë dokumenta te arshivës shqiptare dëshmojnë për veprimtarinë e diplomacisë së mbretërisë shqiptare në favor të shpëtimit të hebrenjve (Shih punimet e Dr.Prof. Shaban Sinani). Historiani amerikan Dr Bernd Fischer tregon për një “epokë të artë” për Hebrejtë në mbretërinë e Shqipërisë dhe vlerson që nismat e mbretit Zog kanë bërë të mundur të shpëtojnë afro 2000 Hebrej.

Muzeu memorial i Holokaustit ka përcaktu në vitin 2005, 2640 Hebrej të shpëtuar nga Shqipëria, ndërsa Yad Vashen ka tregu 63 shqiptare “Te drejte” dhe deklaroi Shqiperine si “Te drejtë midis kombeve”. Për dijeninë tuaj në librin tim kam shkrujtur një kapitull të gjatë mbi ndërhyrjen e shtetit monarkistë shqiptar në favor të shpëtimit të Hebrejve që u arratisën nga Holokausti dhe veçanërisht mbi veprimtarinë e guximshme të familjes Ndergoni.

18 ARKIV SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 11 mars 2012

Z BARDHET R APORTI

Agron Alibali

N

ë vijim po japim pjesën e hyrjes të Raportit të të Dërguarit të Posaçëm të Qeverisë Amerikane në Shqipëri në pranverën e vitit 1919, Konsullit Xhozef Emerson Hejvën. Raporti amerikan ka vlera të jashtëzakonshme historike, jo vetëm për paqyrimin e gjendjes reale të Shqipërisë fill pas Luftës I Botërore, por edhe për propozimet e guximshme që përcillen para qeverisë amerikane. Diplomati amerikan e shkruajti Raportin në Vlorë dhe e nisi menjëherë atë në dy kopje: njërën në Qendër në Ëashington, dhe tjetrën Delegacionit Amerikan në Konferencën e Paqes në Paris. Në paraqitjen e Gjendjes Politike, që botohet në këtë numër, diplomati Haven jep sfondin politik-historik të “Çështjes Ballkanike” dhe asaj shqiptare. Ai përcjell idenë se zanafilla e përplasjeve ballkanike ishte konflikti ndërfetar, lufta popujve ballkanas për liri dhe pavarësi, ndërhyrja e paparimtë e Fuqive të Mëdha evropiane. si dhe emancipimi politiko-fetar i popujve ortodoksë përballë dominimit thuajse të plotë të Patrikanës Ortodokse të Stambollit.

Ndërkohë që popujt e tjerë ballkanas po zgjoheshin njëri pas tjetrit, “vetëm Shqipëria”, theksonte Konsulli amerikan, “mbeti e shtypur nën thundrën e grekëve dhe turqve, duke mos pasur kurrfarë mbështetje nga asnjëra prej Fuqive të Mëdha.”

Konsulli amerikan hedh poshtë pretendimet e administratës së Venizellosit në Jugë të Shqipërisë dhe madje, siç shihet në dokument, jep mendime se ku duhet të ishte vija ndarëse e kufirit shqiptaro-grek.

Dihet se negociatorët amerikanë në Paris nuk i morën parasysh propozimet që vinin nga poshtë dhe madje fillimisht hodhën në tryezë një vijë kufitare që favorizonte më tej pretendimet greke, çka u anullua më pas si rrjedhojë e qëndrimit të Presidentit Ëilson dhe si pasojë e ndërlikimit të pazarllëqeve italo-jugosllavo-greke. Raporti Haven, gjithsesi jep një këndvështrim të rrallë të gjendjes në Shqipëri, të funksionimit kapilar të administratës diplomatike amerikane në atë kohë, si dhe të vëzhgimeve në terrenin e panjohur shqiptar të diplomatit amerikan. Arësyen se pse pikëpamjet e Konsullit Haven nuk u morën parasysh në vendim-marrjen piramidale të administratës amerikane në atë kohë duhen kërkuar edhe në rolin ende periferal që luante politika e jashtme amerikane në rrafsh evropian dhe global, por edhe në intrigat e pashembullta të diplomacive angleze, franceze, greke, italiane e serbe në kurriz të shqiptarëve.

Në numrin e ardhshëm do të përcillen vëzhgimet e diplomatik amerikan për gjendjen dhe perspektikvën ekonomike të vendit.

SHQIPERIA =========== ! ========== Përmbledhje e Shkurtër Historike Kushtet e Sotme Ekonomike Gjendja Politike: Shqipëria e Jugut Shqipëria e Veriut Joseph Emerson Haven Konsull Amerikan, Torino Me Mision të Posaçëm Vlorë, Shqipëri Mars-prill, 1919 SHQIPERIA ======== ! ==========

KONSULLI HAVEN

Ja sfondi politik i Shqipërisë në pranverën e 1919 Shqipëria mbeti e shtypur nën thundrën e grekëve dhe turqve, pa përkrahjene Fuqive të Mëdha

Raporti amerikan ka vlera të jashtëzakonshme historike, jo vetëm për paqyrimin e gjendjes reale të Shqipërisë fill pas Luftës I Botërore, por edhe për propozimet e guximshme që përcillen para qeverisë amerikane.

Në foto: Faksimile të dy faqeve nga raporti i konsullit amerikan Haven: Kopertina me tryezën e lëndës dhe pjesë nga sfondi historik (Shënim). Për qëllime studimi krahasimor, Shqipëria duhet ndarë në tre nën-kategori: Historike, Politike dhe Ekonomike.

Shtyllat historike dhe ekonomike mund të analizohen më vete, mirëpo gjendja politike duhet shqyrtuar duke mbajtur parasysh pretendimet greke dhe serbe.

Sikurse e hasim edhe në Lindjen e Mesme, ku feja është faktori mbizotërues, edhe çështja shqiptare duhet shqyrtuar në këtë linjë, sidomos në lidhje me pretendimet greke.

Shqiptarët, të cilët ishin fillimisht të krishterë, nisën të “konvertohen” në besimin mysliman në shekullin e 15-të, kur vendi kaloi nën sundimin turk. Sot rreth ¾ e popullsisë janë myslimane dhe ¼ e mbetur ndahen në 1/6 që janë të besimit katolik dhe 5/6 që janë të krishterë ortodoksë.

Duhet të përmendim se ndërmjet sekteve të ndryshme nuk ekzistojnë dallime dhe mosmarrëveshjeve fetare. Myslimanët i gjejmë të shpërndarë njëtrajtësisht në gjithë vendin; katolikët ndodhen në Shqipërinë e veriut kurse të krishterët ortodoksë (sikurse mund të pritet) janë të shpërndarë në mbarë Shqipërinë e Jugut, që është pjesa më e afërt me Greqinë. ====== SHQIPËRIA PËRMBLEDHJE HISTORIKE E parë në tërësi, Çështja Ballkanike, është në thelb çështje fetare. E thënë ndry-

she, është rrjedhojë logjike e përplasjeve shekullore midis islamizmit dhe krishtërimit. Qysh prej shekullit të 7-të dhe përgjatë një periudhë prej njëmijë vjetësh, Islamizmi e shtriu ndikimin dhe kontrollin e vet fetar mbi Gadishullin e Ballkanit pavarësisht prej përpjekjeve të botës së krishterë për ta ndalur dhe thyer pushtimin.

Shembulli më i njohur janë, ndofta, Kryqëzatat. Megjithatë, duhet të vijmë tek shekulli i 17-të për të parë se Evropa, e ndihur nga shpirti i panënshtrueshëm i pavarësisë i popujve të Ballkanit, arriti më në fund të shtrëngojë turqit drejt një tërheqjeje fillestare.

Kjo tërheqje e islamizmit solli lindjen e asaj që quhet “Çështja Ballkanike”, e cila duhet shqyrtuar në dritën e fitores së Kryqit ndaj Gjysmëhënës, njëlloj siç përfaqësojnë fitoren e Gjysmëhënës ndaj Kryqit triumfet i Mehmetit II dhe Sulejmanit të Madhnueshëm.

Turqit ngadhnjimtarë, nga ana tjetër,

asnjëherë nuk qenë në gjendje të njësooheshin me popullsitë e vëna nën sundim, sepse dallimet racore dhe fetare ishin tejet të thella. Pikërisht për këtë arësye Selim Mizori vendosi se mënyra e vetme për të siguruar qetësinë ishte masakrimi i krishterëve. Pra, është e kuptueshme se përse një numër i madh sllavësh, shqiptarësh dhe grekësh u “konvertua” në islamizëm si mjeti i vetëm për të shpëtuar nga vdekja.

Qysh prej Shekullit XIII Rusia, si qendra e besimit ortodoks, mori përsipër mbrojtjen e elementit të krishterë në Lind-

ARKIV

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 11 mars 2012

SH SH..com

19

www.shqiptarja.com

Në foto: Pjesë nga raporti i konsullit Haven: Hyrja dhe letra shoqëruese jen e Afërme dhe Pjetri i Madh porositi një portret të tijin ku shkruhej “Pjetri I, Perandori i ruso-grekëve”.

Në Traktatin e Kainardgi-së Katerina II nguli këmbë për një klauzolë sipas së cilës Sulltani i Turqisë detyrohej të shqyrtonte personalisht çdo kërkesë (representation) që Rusia do t’i paraqiste në lidhje me Kishën Ortodokse [Greek Church] të Konstantinopojës.

Për shkak të qëndrimeve (policies) të tyre politiko-fetare, grekët u shndërruan në udhëheqësit e vetëm të njohur të besimit të krishterë në Perandorinë Turke. Madje deri vonë në vitin 1860 armiqtë e Turqisë quheshin gjithmonë “grekë”. Kur filloi lëvizja për Pavarësinë Helene vllahët e Jugut dhe shqiptarët (ortodoksë) i dhanë asaj ndihmën maksimale jo pse e quanin veten “grekë” por sepse një shtet i pavarur grek nënkuptonte pykën e parë për shpër-

Çdo përpjekje e Greqisë për të pretenduar Shqipërinë e Jugut nuk ka kurrfarë arësye logjike pavarësisht nga deklaratat se “Të gjithë ata që flasin gjuhën greke dhe besojnë tek Jezu Krishti janë grekë” bërjen e gjithë forcave të fuqishme të otomanizmit.

Patriarku grek i Konstantinopojës (nën Kryepeshkopin e Athinës, i cili i raportonte Ministrisë greke të Punëve të Jashtme), që zgjidhej prej komunikantëve (communicants) të besimit ortodoks dhe konfirmohej nga Sulltani, ishte kreu i pranuar i gjithë të krishterëve të Turqisë. Nga ana e vet, ai emëronte Peshkopët e fuqishëm nëpër të gjitha provincat e Perandorisë Otomane. Këta Kryepeshkopë dhe Peshkopë nuk humbnin rast për të helenizuar besimtarët ortodoksë të racave të ndry-

shme, sidomos ata në Shqipëri. Ata fituan privilegjet për hapjen e shkollave në gjuhën greke dhe e kthyen liturgjinë kishtare në greqisht nga gjuhët e racave të ndryshme.

Kësisoj pozitat historike dhe etnike të racave të ndryshme u fundosën përkohësisht nën detin e intrigave politiko-fetare.

Megjithatë, kjo gjendje nuk zgjati shumë. Rumunët, gjatë periudhues së pushtimit (1806-1812) , ri-gjetën gjuhën e tyre kombëtare, të cilën e quajtën “comme une belle medaille romain sous une rouille seculaire”. Ata njohën gjithashtu edhe faktin se, nga pikëpamja racore, ata ishin më shumë latinë se sa grekë.

Më 1828 erdhi rradha e bullgarëve.

Pasi u zgjuan në ndërgjegjen e tyre kombëtare, ata filluan të protestojnë kundër propagandës politike të Patriarkut të Konstantinopojës. Gjithsesi, vetëm në vitin 1870, dhe me ndihmën e Rusisë, ata arritën të kenë Kishën e tyre të pavarur Ortodokse.

Më 1907 qeveria serbe kërkoi dhe arritit të sigurojë largimin e Peshkopit grek të Shkupit dhe e zëvendësoi atë me një Peshkop serb. U pranua gjithashtu edhe e drejta për të hapur shkolla në gjuhën serbe në Provincat e Manastirit dhe Selanikut.

Vetëm Shqipëria, duke mos pasur kurrfarë mbështetje nga asnjëra prej Fuqive të Mëdha, mbeti e shtypur nën thundrën e grekëve dhe turqve.

Duke filluar prej vitit 1870 nisi të përhapej lëvizja e “Turqve të Rinj” për ristaurimin e islamizmit kundrejt “rrezikut ortodoks” deri sa ajo u ngjiz një trup kompakte prej 150 milion frymësh dhe në mbarë gadishullin Ballkanik forcat panhelenike dhe panislamike filluan të ballafaqohen me njera tjetrën.

Në këtë mes ishte Shqipëria ajo që vuajti më shumë. Çdo përpjekje e shqiptarëve për të shpallur kombësinë e tyre përdorej si pretekst për t’u denoncuar nga priftërinjtë grekë nga njëra anë dhe nga udhëheqësit mohamedanë nga ana tjetër.

Loja greke Patriarku grek i Konstantinopojës emëronte Peshkopët e fuqishëm nëpër të gjitha provincat e Perandorisë Otomane. Këta Kryepeshkopë dhe Peshkopë nuk humbnin rast për të helenizuar besimtarët ortodoksë të racave të ndryshme, sidomos ata në Shqipëri.

Ata fituan privilegjet për hapjen e shkollave në gjuhën greke dhe e kthyen liturgjinë kishtare në greqisht nga gjuhët e racave të ndryshme.

Kësisoj pozitat historike dhe etnike të racave të ndryshme u fundosën përkohësisht nën detin e intrigave politiko-fetare

Në çdo rast ata u bënë pré e sigurtë e syrgjynosjeve, torturës ose vdekjes pasi Shqipëria e Pavarur nuk përputhej as me pikëpamjet turke dhe as me aspiratat greke.

Eshtë kësisoj fare e qartë se çdo përpjekje e Greqisë për të pretenduar Shqipërinë e Jugut nuk ka kurrfarë arësye logjike pavarësisht nga deklaratat se “Të

gjithë ata që flasin gjuhën greke dhe besojnë tek Jezu Krishti janë grekë” , dhe “Feja dhe kombësia janë të pandashme”.

(Citimi i parë e ka burimin tek Kuvendi Kombëtar në Thrisine [ose Troezen, Shën.

Imi A.A.]).

Deri më tani Shqipëria asnjëherë nuk ka patur rastin të shprehë dëshirat e veta.

Ndërkohë që tash po mbahet Konferenca e Paqes në Paris, shkëndija e shpresës që lindi pas deklaratës së Presidentit Uillson [Wilson] po kërcënohet të shuhet prej oratorisë së llustruar (polished) të Uliksit modern grek, i cili nuk ngurron të ngatërrojë Kombësinë me Fenë për avancimin e synimeve greke për “Greqinë e Madhe”.

Nëse sentimenti popullor i shqiptarëve nuk do të mjaftojë për të vendosur vizën ndarëse të kufirit të jugor dhe nëse propagandistët grekë ngulin këmbë se Shqipëria e lashtë ishte së pari pjesë e Greqisë, do të ishte e mjaftueshme që atyre t’u dëfteheshin [burimet e] vetë historianet e tyre.

(Tuqididi II, kreu 68; Herodoti VII, 129-31, dhe I, 56; Straboni: 221, 327, 334/3, 434/5; Herodoti, II, 57) ku shihet se Malësia e Pindit ishte kufiri i lashtë i Greqisë së vërtetë.

Shqipëroi A.A.

20 ESE SH SH..com

www.shqiptarja.com

DY

SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 11 mars 2012

LIBRA

Arrita Rezniqi

F

RILINDASI

ranz Kafka, veprën e të cilit e kemi në dorë falë mikut të tij, biografit Max Brod, shquhet edhe për letërsinë epistorale, e veçantë dhe plot ndjenjë e rrëfim siç është libri “Letër babait”. Një letër me përmasa të një vepre reale, fillim e fund e stisur me elemente autobiografike. Fakti që kjo letër asnjëherë nuk i ra në dorë njeriut të cilit iu drejtua, e bën librin edhe më interesant, por edhe shumë më emocionues, sepse gjithçka tregohet me besnikëri, sidomos disa nga momentet e caktuara kur vetë autori është gjendur përballë sfidave të ndryshme personale dhe familjare. E gjithë mrekullia e shkrimit qëndron në rrëfimin “tmerrësisht të sinqertë”, i dhënë me shumë mjeshtri, i cili bëri bujë dhe nxiti shumë studiues që të merreshin me të, madje edhe të provojnë të krijojnë diçka të ngjashme. Kështu bëri edhe shkrimtari ynë i njohur, Ridvan Dibra, me librin e tij “Franc Kafka i shkruan të birit”, një hipertekst model, i cili në të gjitha leximet e mundshme ka përmasat e një vepre tipike me shenja të modernizmit të thellë.

Kafka i shkruan babait Ky tekst ka karakteristika të shumta duke filluar nga gërshetimi i mrekullueshëm i përshkrimit (p.sh. kur ai i përshkruan vetveten si “frikac e kokëfortë, me arsyetimin se të tillë ishin të gjithë fëmijët”) me rrëfimin, element ky që e bën këtë vepër shumë të rrallë. Në pjesën më të madhe, narratori flet në vetën e dytë, shenjë kjo e zhanrit epistolar, për faktin se i drejtohet babait të tij, Hermann Kafkës (“Ti ke ndikuar tek unë ashtu siç duhej të ndikoje...”). Duke qenë kjo një letër personale, patjetër se narratori i takon tipit autobiografik. Ai tërë kohën flet për jetën e tij nën diktatin e të atit. Duke u munduar që ta paraqesë çdo detaj, e t’i tregojë të atit se asnjëherë nuk i ka pëlqyer mënyra e sjelljes së tij, te kjo letër gjejmë shndërrimin tematik si lëvizje autoriale nga një ngjarje në një tjetër.

Edhe pse është e shkruar në formë letre, kjo vepër ka personazhet e veta, anëtarët e tjerë të familjes Kafka, si dhe shumë të afërm të cilët, në njëfarë mënyre, kanë hequr njëlloj si vetë Franci, por që asnjë nga ta nuk pati idenë e shkrimit të një letre si vetë autori. Një letër e shkruar qysh në vitin 1919, e që më pas u shndërrua në një vepër të mirënjohur, përmban elemente postmoderne, por elementi që e shoqëron veprën në çdo faqe të saj është infatilja (fëmijërorja), element ky që shpreh një rrëfim të sinqertë dhe aq të drejtpërdrejtë, pikërisht siç i tregon ngjarjet vetë gjermani Franc Kafka, e siç i quan edhe Georges Bataille – “mizorisht të sinqerta”.

Kjo letër thyen edhe kufijtë e zhanrit, por gjithnjë ka vetëm një temë në qendër të tekstit – shprehjen e ndjenjave të tij për çdo situatë të jetës. Madje, edhe kur shkruan letrën, ai thotë se “ndihet i kapluar nga frika që më ke kallur dhe nga pasojat e saj”.

Edhe pse jo qëllimisht, gjithsesi kjo letër i mban lexuesit të interesuar tërë kohën.

Në këtë mënyrë, prania e diskursit të informatës (personale) e çon këtë letër pak kah biografizmi,e me shumë kah autobiografia si gjini autoreferenciale.

E gjithë kjo lë të kuptohet se autori shpesh e ndërron kohën e rrëfimit. duke luajtur kështu me kujtesën personale, me ç’rast më së shumti vërehet teknika e rrëfimit retrospektiv. Kjo teknikë rrëfimi (flash-back) mundëson kthimin në kohë me qëllim që t’ia kujtojë të atit disa momente të sikletshme për të p.sh. “duke vënë në lojë të gjithë ata me të cilët shoqërohesha, duke ia thënë në sy ose prapa krahëve dhe mua më duhej t’i kërkoja ndjesë personit të fyer” etj..

Kur mendohet për stilin e kësaj vepre, duhet të kujtohemi se në fillim kjo ishte veçse

FRANZ KAFKA DHE RIDVAN DIBRA

Letra për atin dhe për të birin

Në foto: Franc Kafka

Në foto: Ridvan Dibra

zuar në “Letër babait” të Franc Kafkës.

Kjo vepër, gjithashtu është e shkruar në formë letre dhe është e bazuar në një të tillë, e me plot emocion i dedikohet “djalit” të Franc Kafkës, por që në të vërejmë elemente të cilat e shndërrojnë këtë në roman. Them roman, sepse tërë kohën autori flet e tregon ngjarje të shumta, por duke u munduar që mos ta bëjë monoton dhe të jetë sa më interesant për ata të cilëve në të vërtetë iu dedikohet – lexuesve. Në një letër është vështirë të krijosh personazhe, e sidomos në një të tillë ku e gjithë ngjarja tregohet për familjen tre anëtarësh – trininë (Francin, Feliçen dhe të Birin), prandaj edhe këta janë të vetmit që përmenden duke futur herë – herë edhe citatet e Hermann KafNëse në veprën e parë, Kafka nuk kës (babait të Francit), të marra nga letra drejtuar atij. mund t’i tregojë disa ngjarje të tjera “Letra e dytë” tregon jetën e Franz Kafkës pas krijimit të ashtu siç janë krejtësisht e kundërta familjes së tij dhe në këtë mënyrë ndodh te libri i dytë lidhja e tyre nga autori shpjegohet si një “trini e shenjtë”, që si e tillë mbahet nga dashuria dhe nga e kaluara. Një letër shumë mënyrë më të pazakontë, sepse siç thuhet karakteristike, po aq sa është edhe vetë edhe në libër, Kafka vazhdimisht është përf- raporti mes djalit dhe babait, është ajo që e shirë nga “ndjenja e tejskajshme e fajit” dhe bën autorin që disa herë ta ndërrojë si i tillë vazhdimisht kërkon konfirmim, mënyrën e të rrëfyerit, duke qenë herë në pozitën e autorit, herë të personazhit shpesh ndërkohë që babai i tij i ofron “luftë”.

Sjellja e babait të Kafkës dhe vetë Fran- autobiografik, duke shkruar në vetën e dytë, ci që e lejoi një gjë të tillë, e që asnjëherë por edhe duke rrëfyer si narrator i gjithënuk u mundua të sqarohet me të atin, të dijshëm.

Përveç mënyrës së rrëfimit dhe përshçojnë në fjalën e urtë “Dy gabime nuk e bëjnë një të mirë”, por siç duket kësaj radhe dësh- krimit, autori me dëshirën që t’i largohet mohet e kundërta, pasi që e gjithë kjo me monotonisë vë në dukje elementin e interinsistimin e Max Brodit krijuan një vepër tekstualitetit, pasi që dhjetë herë brenda 126 faqeve të librit gjejmë nga një parabolë të mrekullueshme.

Kafka i shkruan të birit apo ndryshe siç i cilëson autori “pushime”.

“Franc Kafka i shkruan të birit” është Këto pushime intertekstuale, lujanë rolin e prozë e shkruar nga Ridvan Dibra, një hip- ndërmjet tekstit e që romanit në fjalë i japertekst tipik për faktin se kjo vepër, që nga in shenjat e një vepre tipike postmoderne. faqja e parë, e deri në të fundit është e ba- Vetë titulli “Franc Kafka i shkruan të birit” një copë letre që do t’i drejtohej të atit, por që megjithatë arrin stilin letrar falë elementeve dhe diskurseve të shumta që ka duke përfshirë atë personal (“dëshpërimi më shkon për shtat vetëm mua”), social (gjithçka gjykohej nga i ati), por edhe retorik (çdo herë kur i ati e kritikon apo e “këshillon” për diçka, p.sh.

“Ky është caku i mendimeve të tua?!”).

E gjithë kjo histori zhvillohet në një hapësirë dhe kohë reale, sepse flitet për jetën e Kafkës në mënyrë reale, pa pasur kompleksin e fiksionalitetit.

“Letër babait” është një vepër që tregon haptazi raportin baba – bir, pothuajse në

na bën të kuptojmë se e gjithë historia e veprës është e shoqëruar nga diskursi i mbindërtuar, kështu, edhe pse ngjarja është e imagjinuar vendi apo hapësira, e gjithashtu edhe koha për të cilën autori flet, i takojnë reales.

Dihet se vetë Kafka gjithë jetën ka qenë nën presionin e të atit, e për këtë arsye Ridvan Dibra librin provon ta ndërtojë si një raport ekstremisht të kundërt me atë që Kafka në të vërtetë ka pasur. Kështu, libri i dytë këtë raport e përshkruan si të mirë dhe të kundërt me të parin, por në atë mënyrë që figura e hiperbolës dhe e krahasimit është shumë e dallueshme.

Gjithsesi, duke njohur situatën e vërtetë, letra e dytë mund të jetë diçka në të cilën shumë kush e gjen veten më lehtë dhe ndihet më mirë.

Dallimet Te romani “Franca Kafka i shkruan të birit” vërejmë elemente të shumta të ngjashme e po ashtu edhe shumë të tjera dalluese nga ajo që Kafka ia shkruan të atit. Thjesht, për këto dy “letra” mund të themi se paraqesin dy raste tërësisht të kundërta në kuptimin e qasjes, komunikimit ndërmjet personazheve dhe qëllimit të autorit. E para bazë ka faktin, ndërsa e dyta faktin e përpunuar deri në fiksion. E themi këtë sepse, në veprën e Dibrës, vërejmë elementet tematike pothuajse të njëjta si në veprën e Kafkës, por që paraqesin një realitet krejtësisht të ndryshëm, një raport tërësisht të “zbutur”, një liri të tepruar dhe një përkrahje jashtëzakonisht më të madhe të babait ndaj të birit. ibri i dytë, shpesh ka pjesë të zhvilluara në formë të monologut, e që duke dashur t’i drejtohet “të birit”, autori komunikon me lexuesit dhe i bën më interesante rrëfimet e trilluara, të cilat në librin e parë janë interesante për mënyrën e sinqertë se si Kafka i flet apo i “hakmerret” të atit.

Këto ngjarje që bazohen në “letrën e parë”, janë pothuajse komplet të rrëfyera nga një këndvështrim i narratorit të gjithëdijshëm, ndryshe nga i pari që flet si narrator autobiografik.

Duke ditur se autori tërësisht mundohet t’i përmbahet ngjarjeve dhe temës së librit të parë, libri i dytë herë – herë e humb efektin e tij, sidomos në pjesët ku sjelljet e babait ndaj të birit janë të tilla ku babai lëvdon të birin edhe kur ai mendon apo vepron gabimisht.

Sidoqoftë, te romani i Dibrës, nuk kemi rrëfim prej perspektivës inafatile, por ka shumë elemente të tjera që e karakterizojnë si roman postmodern, si: fragmentariteti, devijimi zhanror, lirizmi, biografizmi, citati, ironia etj. Nëse në veprën e parë, Kafka nuk mund t’i tregojë disa ngjarje të tjera ashtu siç janë, dhe në një farë mënyre, shumë rrallë vjen te përdorimi i figurës së elipsës, krejtësisht e kundërta ndodh te libri i dytë, ku Ridvan Dibra sikur ekzagjeron raportin e treguar. Sdoqoftë, si te njëra vepër edhe te tjetra zë vend absurdi si lajtmotiv që i lëvizë gjërat drejt një revolte të heshtur dhe kërkimit të një lirie jetësore.

(Autorja i takon klubit kritik “M3”)