Rilindasi

PORTRET PERSONAZHIT TE KONTESTUAR. SI U PUSHTUA HIMARA NGA GREKET

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: Nr:19

E diel, 13 maj 2012

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

SHERBETORI I ÇESHTJES GREKE Ledia Dushku: Jo monument Spiromilos në Himarë Në foto: Spiro Spiromilo dhe një letër e papublikuar ndonjëherë e Spiro Milos më 1912 drejtuar fshatrave të Himarës

Admirina Peçi

N

ë shtator në Himarë pritet të ngrihet një monument për figurën më të kontestuar historike të Spiro Spiromilos. 100-vjetori i Shpalljes së Pavarësisë në Shqipëri ka ndezur sërish debatet në planin historik.

A e meriton Spiromilo në 100-vjetorin e Pavarësisë një monument ose bust përkujtimor në Himarë.

“Mesazhi që duhet të transmetohet nga ngritja e veprave monumentale duhet të jetë uniteti i popullsisë, ndërsa busti i Spiromilos do të fliste në të kundërt të këtij mesazhi”, thotë Dr. Ledia Dushku, historiane në Institutin e Historisë pranë Qendrës së Studimeve Albanologjike. Anëtarët e një shoqate të ngritur në Himarë me drejtor ekzekutiv Stavri Markon dhe të inspiruar nga profesor Priamo Bollano kërkojnë që busti i Spiro Spiromilos të ngrihet në qendër të Himarës. Kjo do

“Kësulkuqja” e Rudolf Markut një roman eksperimental Behar GJOKA

D

alja e romanit Kësulkuqja vjen me trenin e dhjetës, të Rudolf Marku konfirmon shkrimtarin, që luan me fjalën si rrëfim, me zhanrin si rifor-

mulim i pastër, ku prekim një përzierje të prozës me poezinë, me eseistikën, duke dëshmuar se parësore, për këtë shkrimtar rebel në poezi dhe përkthime, është eksperimenti letrar, gjuhësor dhe letrar, bëhet i prekshëm

në të gjithë elementët sendërtues të veprës letrare, por më e rrokshme kjo ndjesi vjen në ndërthurjen e një romani të përveçëm, si kohë dhe hapësirë, si tipologji shkrimi dhe temporitmikë e fjalës... faqe 20 ○

○

○

○

të bëhet sipas vendimit të një simpoziumi shkencor që pritet të mbahet pas tre muajsh, në shtator të këtij viti, që ka si shkak “Revoltën e Himarës për autonomi”. Sipas tyre simpoziumi synon zbardhjen e fakteve historike dhe rolin e Spiromilos përballë Shqipërisë, Greqisë dhe Fuqive të Mëdha. Me rastin e këtij simpoziumi ata do t’i kërkojnë këshillit Bashkiak të Himarës lejen për të ngritur një bust apo një monument për Spiro Spiromilon.

Kjo shoqatë kërkon rehabilitim e figurës së tij, sepse Spiromilo prej një pjese të komunitetit himarjot dhe në mbarë opinionin publik shqiptar është vlerësuar si tradhtar, për faktin se ai ka bashkëpunuar me çetat greke që vepronin në krahinën e Kosturit dhe nxisnin frymën heleniste te popullsia e kësaj krahine. Spiromilo është njohur në popullsinë shqiptare si tradhtar e bashkëpunëtor i grekëve. I tillë vështrohet edhe sot gjatë kërkimeve të reja që vinë... vijon në faqen 14 ○

○

○

○

○

○

○

At Gjergj Fishta, një portret plot dritë

Eduard Lear Lear,, si ndikoi ai për imazhin e Shqipërisë në Europë

Po pa parraqesim për lexuesin nji pjesë të titullueme “Frati Shqiptar”, marr prej librit: Át Daniel Gjeçaj, V epra I, Shkrime Historike, Letrare, Publicistike, Botim I, Botime Françeskane, Shkodër Shkodër,, 2012.

Në 200-vjetori n e lindjes së udhëtarit dhe 200-vjetorin piktorit anglez anglez.. Ditari i Lear është një libër udhëtimi klasik i cili la një gjurmë të veçantë në krijimin e imazhit dhe perceptimit të Shqipërisë në Angli

Át Daniel Gjeçaj, OFM

F

igurë poliedrike. Me zhgunin e vrashtë që bán, mishnon një histori gati tetëshekullore në tokën arbënore. Pomendore, muranë veprash e shkrimesh, u flet breznive që shkuen e breznive që vijnë, në gjuhën ilire, të cilën vetëm ilirët e kuptojnë, sepsè asht e tyne. Frati, ky ah degagjanë mrizi me kryq të thadruem në trup.

Kushtrimtár paqe e dashtënie, Ungjilli e letrash në kodërelterë të alpeve tona ku pushojnë shtegtarët trima, mbas sulmeve e fitoreve, në tërhjekje e në pritje, para betejave të reja. Një konop çeliku, në gjasim të litarit që bán ngjeshë, i cili në rrjedhën e kohnave trashet e hollo-

het, sa me të thanë mendja se po këputet, por që vazhdon me kenë brez i shqiptarit, ku ky ruen bashkë me armë e barot, vezmen e fesë e të kulturës, kryqin e pendën. Frati, tatë që din me përkëdhelë e me dhânë zemër, me mësue e me qortue bijtë, për të rritë në ta dashtëninë e Zotit e të shoqit, besën e burrninë, nderën e mikpritjen; Misionar që për idealin shenjt, të cilit i asht kushtue, s’priton me harrue vetin as s’topitet me dekë, pa lypë tjetër shperblim, jashta se me dekë të tij të pështojë një tjetër jetë.

Kush nesh nuk e njeh fratin?

A s’asht ky edhe sot, mbas gati një gjysë shekullit harrese e gjakut “i bekuemi”... faqe 16-17

○

○

○

○

Dorian Koçi

N

Ndre Mjeda Paisonet e çuditshme në fshatin V ig Vig Punonte tokën, mbillte pemë frutore, merrej me restaurimin e kishës, me gdhendje në dru, bante çibukë, enë druri, figurina njerëzish e kafshësh, u mësonte shqipen fshatarëve ○

○

faqe 15 ○

○

johja dhe rizbulimi i Ballkanit në shekullin e XIX dhe fillimet e shekullit të XX në Evropë është një proces i cili nuk u zhvillua vetëm si një rizbulim gjeografik por dhe si një zbulim kulturor. Ky konstatim është akoma dhe më se e vërtetë sidomos kur flasim për territoret shqiptare në Ballkan pasi në kuadër të Grand Tourit destinacioni i zakonshëm ishte Greqia që krijonte një tërheqje të veçantë me kulturën e lashtë antike dhe pak a shumë këto territore ishin rrahur dhe më parë nga udhëtarë evropianë qoftë si diplomatë apo dhe si turistë kulturorë.

○

Për publikun e atëhershëm britanik ashtu siç shkruante studiuesi Eduard Gibon në veprën e vet “Dobësimi dhe rënia e Perandorisë Romake”(1807), “Shqipëria ishte po aq e panjohur sa dhe brendësitë e Amerikës”1 Mirëpo zbulimi kulturor nuk shërbeu vetëm si kënaqësi estetike e zbulimit të një kulture të re etnografike por në një farë mënyre me shkrimet ku u pasqyrua ky kontakt me këtë kulturë u bë përgjegjës dhe për njohjen dhe perceptimin e Ballkanit dhe popullsive të tij në Evropë. Një sërë ndryshimesh fondamentale në vetvete në Evropë,si Revolucioni Francez, fenomeni i udhëtimit, Romanticizmi, Ekzotizmi, Orientalizmi e... ○

faqe 18 ○

○

○

14 PERSONAZHI SH SH..com

www.shqiptarja.com

D EBA TI EBATI

RILINDASI

E diel, 13 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

HISTORIK

Admirina Peçi

vijon nga faqja 13 ...në optikën e historianëve më të njohur. Këta kanë zbuluar fakte dhe dokumente që tregojnë se Spiromilo në asnjë rast nuk ia ka kushtuar aktivitetin e tij kundërshtimit të integritetit territorial të shtetit shqiptar, siç duan të pohojnë anëtarët e kësaj shoqate. A do t’i shërbente ky bust kohezionit social të vetë krahinës së Himarës, shtron pyetjen specialistja e kësaj çështjeje, Dr. Ledia Dushku. E njohur si autore e monografisë: “Kur historia ndau dy popuj fqinj: Shqipëria dhe Greqia 1912-1914”.”, në intervistën për RILINDASIN, historiania Ledia Dushku, pasi përshkruan veprimtarinë e Spiromilos nga Greqia në Himarë, na jep edhe çelësin për të zgjidhur një enigmë: sesi u pushtua Himara nga grekët, sapo Spiromilo u vetëshpall Princ i Himarës. Gjatë kësaj interviste Dr. Ledia Dushku pohon se “Për një historian, kjo mjafton për të mos pranuar idenë e ngritjes së një busti”. Nuk dihet ende nëse pas reagimit me fakte të historianëve a ta lejojë ose jo kryetari i Bashkisë së Himarës dhe Kryeministri i Shqipërisë z. Sali Berisha ngritjen e bustit të Spiromilos?!

Si do ta përkufizonit me pak fjalë Spiro Spiromilon?

Spiro Spiromiloja, u lind në Himarë më 1864, por u rrit në Greqi.

Si oficer xhandarmërie, majori Spiromilo i shërbeu me devotshmëri çështjes kombëtare greke. U dallua si vullnetar i zellshëm në çetat greke që vepronin në krahinën e Kosturit dhe nxisnin frymën heleniste te popullsia e krahinës. Pra, nëse e përkufizojmë me dy fjalë, ai ishte një nacionalist i skajshëm grek, tek i cili ndjenjat kishin errësuar arsyen.

Cili është roli i Spiromilos në ngjarjet në Himarë në vitin 1912?

Në kuadrin e Luftës së Parë Ballkanike, që shpërtheu në tetor 1912, Spiromiloja u angazhua në komandën greke të ishujve jonianë me qendër në Korfuz. Me urdhër të Athinës zyrtare, ai u ngarkua të zbarkonte në zonën e Himarës dhe të kryente të ashtuquajturën “revolta e Himarës”. Në dispozicion të Spiromilos, Komanda e Përgjithshme e ushtrisë greke vuri anijen e luftës “Acheloos”, në bordin e së cilës zunë vend vullnetarë himarjotë me banim në Greqi, si dhe 200 vullnetarë kretas, të dërguar nga komandanti grek i Armatës së Epirit. I vetëquajtur “Prijës i Himarës”, Spiromiloja zbarkoi në Spille, më 18 nëntor 1912. Shpejt u pushtua Himara Qendër, Qeparoi, Kudhësi, Piluri, Vunoi, Dhërmiu e Palasa. Për të mos implikuar drejtpërsëdrejti qeverinë greke dhe për të krijuar përshtypjen e një revolte vendase, në zonat e pushtuara nuk u ngrit flamuri grek, por i ashtuquajturi flamur “himarjot”. Ai kishte ngjyrat e flamurit grek dhe 7 yje në mes, që simbolizonin shtatë fshatrat e krahinës së Himarës. Spiromiloja dukej se ndihej i pasigurt në Himarë. Siç i raportonte ai vetë Athinës, ndodhej nën presionin e sulmeve të shumta

Në foto: Spiro Spiromilo dhe një letër e papublikuar ndonjëherë e Spiro Milos më 1912 drejtuar fshatrave të Himarës

SHERBETORI I ÇESHTJES GREKE Ledia Dushku: Jo monument Spiromilos në Himarë Portret personazhit të kontestuar kontestuar.. Si u pushtua Himara nga grekët, sapo Spiromiloja u vetëshpall princ i saj që i vinin nga shqiptarët, të cilët nën drejtimin e Eqrem Vlorës ishin bërë shqetësim i vazhdueshëm për të. Çfarë ndodhi me Himarën pas kësaj ngjarjeje?

Pas pushtimit nga ushtria greke të territoreve të tjera në jug të vijës Himarë-Korçë, rajoni i Himarës u përfshi në Administratën e Përgjithshme të Epirit, e organizuar në 9 prefektura: të Janinës, të Prevezës, të Thesprotisë, të Gjirokastrës, të Himarës, të Sarandës, të Leskovikut, të Përmetit dhe atë të Delvinës. Më 29 mars 1913, guvernatori aktual civil i Janinës, Jorgos Zografosi, nga Qestorati i Gjirokastrës, u emërua guvernator dhe komandant i përgjithshëm i kësaj administrate.

Cili ishte qëndrimi i Spiromilos pas krijimit të shtetit të pavarur shqiptar?

Spiromiloja nuk e pranoi krijimin e shtetit të pavarur shqiptar. Për me tepër, ai u angazhua për të kundërshtuar vendimet e Fuqive të Mëdha në Konferencën e Ambasadorëve në Londër për kufirin jugor të shtetit shqiptar dhe për të mbështetur bashkimin e territoreve në jug të vijës Himarë-Korçë, me Greqinë. Shkrime të shumta patetike, që mbajnë firmën e tij u botuan në gazetën Akropolis.

Deklaratat që nxisnin “epirotët të kundërshtonin punën e Komisionit të Kufijve, ishin të herëpashershme.

Por nuk mbeti vetëm me kaq. Ditët e fundit të tetorit 1913, me themelimin nga “vorioepirotët” në Athinë, të një komiteti të quajtur “Mbrojtja

Kombëtare”, organizimi i rezistencës së armatosur në Shqipërinë e Jugut, në kundërshtim të vendimeve të Fuqive të Mëdha, mori përmasa të gjera. Komiteti ngriti degët e tij në të gjitha qytetet e Shqipërisë së Jugut, që ishin pushtuar nga ushtria greke dhe u dërgoi apele të gjithë të ashtuquajturve epirotë dhe miqve të tyre, që të merrnin pjesë ose të ndihmonin materialisht në përgatitjen e rezistencës Spiromiloja u tregua tepër aktiv në degën e Himarës.

Madje, delegati francez në Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit ia atribuonte veçanërisht atij qëndresën në zonë në kundërshtim me ndjenjat e banorëve. I njëjti diplomat relatonte se, “në popull manifestohej interes për të rifilluar marrëdhëniet tregtare me Vlorën dhe për t’u marrë vesh me qeverinë shqiptare aty”.

Kusht i vetëm i bashkëpunimit për shumicën himarjote ishte mbajtja e privilegjeve të vjetra të kohës osmane. Ndërkohë, Spiro Spiromiloja ishte në kontakte të vazhdueshme me rrethet e larta të politikës greke, madje edhe me vetë mbretin Kostandin. Gjatë takimeve me ta, ai shprehu vendosmërinë e tij për të kundërshtuar vendimet e Fuqive të Mëdha.

Sipas tij, në rast se Evropa, “pjesët e Epirit me ide greke do t’ia linte Principatës së Shqipërisë, popullsia me ndjenja lokale do të shkojë deri në ekstrem për të mos e toleruar kurrë vendosjen e autoritetit qeveritar shqiptar atje”. Ashtu sikurse kishte ndodhur me fillimin e pushtimit grek në viset shqiptare, edhe tani iniciatori ishte Spiromiloja. Më 24 shkurt

1914, u shpall autonomia dhe u krijua qeveria e “Himarës autonome” nën kryesinë e tij. Flamuri i ngritur ishte një flamur kombëtar grek i zbukuruar me shkabën dykrenore bizantine. Shtypi grek e cilësoi lëvizjen himarjote si një kryengritje të madhe dhe Spiromilon si “shqiponja e Himarës”.

Si reagoi Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit ndaj kërkesave të Spiromilos?

Në maj të vitit 1914, S. Spiromiloja ishte një nga anëtarët e delegacionit “vorio-epirot” që zhvilloi bisedime me Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit, në ishullin grek të Korfuzit. Aty u kërkua autonomi territoriale administrative për prefekturat e Gjirokastrës dhe Korçës. Sa i përket Himarës, Komisionit Ndërkombëtar iu kërkua jo vetëm ruajtja e privilegjeve të vjetra, që himarjotët kishin gëzuar nën regjimin osman, por edhe një sërë privilegjesh të reja, si një guvernator të huaj të krishterë, që do të mbante titullin “kapedan”; përjashtimin nga shërbimi ushtarak; arsimim vetëm në gjuhën greke; përjashtimin nga tagri doganor të import-eksportit; çështjet juridike të ushtroheshin nga këshillat lokalë të pleqësisë duke pasur edhe një gjyqtar pajtues me kompetenca të gjera në instancën e parë dhe të fundit.

Propozimet e mësipërme hasën në kundërshtimin e anëtarëve të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, çka solli përshtatjen e tyre. Propozimet e reja kërkonin sërish ruajtjen

e privilegjeve që himarjotët kishin gëzuar në Perandorinë Osmane.

Mehdi Frashëri, përfaqësuesi shqiptar në Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit kundërshtoi përfshirjen e 18 fshatrave në lokalitetin e Himarës. Për të, Himara përbëhej vetëm nga 7 fshatra. Sa i takon Spiromilos, Frashëri nuk pranoi, që ai të konsiderohej si kryetar i vetëm i krahinës, pasi në Himarë ekzistonte edhe një grupim nacionalist shqiptar që ishte kundra tij. Pavarësisht kundërshtimeve të delegatit shqiptar, më 23 maj 1914 anëtarët e tjerë të Komisionit vendosën t’ua bashkëngjisin Dispozitave të Korfuzit propozimet e përshtatur që Karapano dhe Zografi kishin bërë për krahinën e Himarës. Ato do t’i parashtroheshin për shqyrtim dhe miratim Fuqive të Mëdha dhe qeverisë shqiptare.

Kjo do të thotë që Himara u përfshi në Protokollin e Korfuzit?

-Fatkeqësisht po, dhe për më tepër zhvillimet e mëvonshme si ato të korrikut të 1914 e nxorën sërish në plan të parë Spiromilon. Largimi i bujshëm nga Asambleja Epirote, duke mos pranuar ratifikimin e Protokollit të Korfuzit, e vuri në qendër të zhvillimeve të momentit. Haptazi dhe bujshëm, ai shpalli bashkimin e Himarës me Greqinë, uli të ashtuquajturin flamur të Vorio-Epirit dhe ngriti atë grek. Vetëm frika e ndërhyrjes italiane e detyroi qeverinë greke të përjashtonte çdo përgjegjësi në lidhje me veprimin e Spiromilos. Në takimin me përfaqësuesin e Italisë në Athinë, ministri i Jashtëm grek deklaroi se ishte informuar për bashkimin e Himarës me Greqinë vetëm, nga shtypi. Pavarësisht se aneksimi i Himarës ishte bërë kundër dëshirës së qeverisë greke, shprehej kreu i diplomacisë greke, ajo nuk mund të ndërhynte për të frenuar veprime të tilla, se i mungonin mjetet.

Nga këto që sapo thatë, duket se Spiromiloja ishte “ushtar” i bindur i qeverisë greke. A vazhdoi kështu deri në fund?

-Në vitin 1915, Spiromiloja u bë anëtar i parlamentit grek, si përfaqësues Prefekturës së Gjirokastrës. Me pushtimin e Himarës nga ushtria italiane ai u zhvendos nga Himara në Athinë. Derisa ndërroi jetë në vitin 1930, aktiviteti i tij në mbrojtje të çështjes kombëtare greke dhe në dëm të integritetit territorial të shtetit shqiptar, ruajti zellin dhe vendosmërinë e kahershme.

A e gjeni me vend propozimin e bërë për ngritjen e bustit të Spiro Spiromilos në Himarë?

-Ato çka thashë më sipër, e kanë në vetvete përgjigjen e kësaj pyetjeje. Spiromiloja ja kushtoi aktivitetin e tij kundërshtimit të integritetit territorial të shtetit shqiptar. Për një historian, kjo mjafton për të mos pranuar idenë e ngritjes së një busti. Nga ana tjetër, nuk mendoj se ngritja e tij, do t’i shërbente kohezionit social të vetë krahinës së Himarës. Mesazhi që duhet të transmetohet nga ngritja e veprave monumentale duhet të jetë uniteti i popullsisë, ndërsa busti i Spiromilos do të fliste në të kundërt të këtij mesazhi.

DOKUMENTET 15 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 13 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

J ET A ETA

www.shqiptarja.com

E PANJOHUR

P

as botimit të letrave të panjohura dorëshkrim të Ndre Mjedës që tregonin shumë detaje të panjohura nga jeta e tij si famullitar në kishën e Vigut, zbuluar në Arkivin e Shtetit të Vienës, Rilindasi sjell sot një pjesë kujtimesh të bashkëkohësve të Mjedës për jetën e tij në këtë periudhë në Vig, dhe veprimtarinë e pasionete shumta të cilave iu përkushtua…

Mentor Quku Kujtime të bashkëkohësve të Mjedës për igut.

Vigut. periudhën e V Ndre Mjeda mori pjesë në punët bujqësore, bleu shtëpi, toka dhe krijoi një pasuri të paluajtshme të Kishës për të siguruar të ardhura vjetore për mirëmbajtjen e Kishës e të qelës. Ja disa kujtime të mbledhura përmes kronikave të kohës të botuara në shtypin e kohës, ose mes intervistave të organizuara me intelektualë dhe të moshuar vendas.

“Si meshtar shekullar sherbej së pari ndë Vig (Mirditë). Shkrini shka pat kudo qi ndej me famulli për lulzim të shpis së Tinzot e për të shtuem të pasunis kishtare. Shka punote e kryete me nji shije klasike, pse ja kishte anda m’e shkri punen.”(Kumbona e së Diellës, viti 1, nr. 8, fq. 96-98, Shkodër, gusht 1938).

NDRE MJEDA Paisonet e çuditshme në fshatin Vig

Punonte tokën, mbillte pemë frutore, merrej me restaurimin e kishës, me gdhendje në dru, bante çibukë, enë druri, figurina njerëzish e kafshësh, u mësonte shqipen fshatarëve, mblidhte fjalë të urta e foklor…

Në foto: Ndre Mjeda (poshtë) faksimile e dy prej letrave autograf të Mjedës zbuluar së fundmi

*** “Fshatarët e deshtën, se qe i sinqertë, i ndershëm, fjalëpakë e punëtor i madh. Merrej me gdhenje në dru, bante çibukë, enë druni, figurina njerëzish e kafshësh. U mësoi abecenë e gjuhës shqipe, sherbyesit, ndonjë fshatari, si edhe fëmijëve, sidomos atynë të lagjes Fushë-Vig. Përdorte fjalë të urta e të vjetra. Sapo erdhi në Vig, rregulloi qelën, e zbukuroi me ornamente, gja që nuk e kishte ba asnji para tij.” (Luan Qalliu (1944), mësues, Shkodër, më 7 maj 1985). *** “Ndre Mjeda rregulloi qelën dhe kishën e Vigut. Nuk e pyeste abatin e Mirditës Prenk Doçin. Në qelën e Vigut ka jetue katër vjet”. (Marka Pali (1920), Vig, më 12 mars 1981). *** “Kam qenë mësues në Vig dhe kam jetue në qelën e Mjedës. Ndërtesa ishte dykatëshe dhe e punueme me shije. Qela e priftit ishte ndërtue nga Mjeda qellimisht në maje të kodrës që të shihej nga të gjitha lagjet e fshatit. Në oborr kishte nji mand dhe nji dardhë, të cilat i kishte mbjellë dom Ndreu.

Pleqtë tregojshin se Dom Ndreu kishte pasë mbjellë në majë të kodrës shumë dru frutorë që i qindrojshin thatësinës. Mbaj mend se ia kam pasë mbërrijtë disa relikeve të Dom Ndreut. Në dhomën poshtë kishte nji komo, me disa sirtarë, plot me teshat e meshës që kishte pasë përdorë dom Ndre Mjeda. Kurse në dhomën nalt kishte shenja të lterit: ishte nji zile e vogël, ishin mbeturinat e nji unjilli të jetër”. (Mirash Rripaj (1939), Shkodër, 9 shkurt 1987); *** “Kishin dalë me gjujtë në mal nji grup mirditorësh. Me ta ishte edhe Dom Ndre Mjeda. Simbas zakonit ishin nda në dy grupe dhe vendosë në dy shpate për ballë.

Në nji moment, njeni nga gjuetarët e truen me za të lehtë Dom Ndrenë: “Gjuje he të hangt dreqi shpertin!”. Mirëpo zani sado i lehtë, ushton në mal. Mjeda e ndigjoi e iu përgjigj po pa true: “Ene toj!” (Ndoc Ndoja (1929), Shkodër, më 18, 07, 1988);

Veprimtaria letrare e politike e Mjedës gjatë periudhës së Vigut

Ë

shtë një periudhë e mbushur me ak tivitet të shumëllojshëm. Mjeda erdhi në Vig në moshë të re, vetëm 33 vjeçar, i mbushur me plane, projekte e me një entuziazëm të madh. Ai ndërtoi së pari qelën ku ai do të jetonte e krijonte dhe njëkohësisht Kishën ku do të çonte Meshën e Shenjtë. Ndërkohë ai është i zënë me studimet gjuhësore, krijimtarinë letrare dhe në mënyrë të veçantë me problemet e alfabetit të gjuhës shqipe. Mori pjesë në Konferencën e Ipeshkvijve Shkodër, maj 1902, hartoi poezi, si, “Bashkonju”, “Për një shkollë shqipe mbyllun prei qeveris otomane, Korcë, 1902”, “Shqypes Arbnore”, poemën sonetike “Lirija”, filloi të shkruante vepra të rëndësishme si “Gramatikën e krahasuar të gjuhës shqipe”, “Fjalorin Botanik”, “E Diela në Kishë të katundeve”. Mori pjesë në kryengritjen e Mirditës dhe e Malësisë së Pukës, shkroi memorandumin drejtuar konsujve të huaj në Shkodër, udhëtoi herë pas here për në Shkodër, në Iballë të Pukës, në Shën Pal të Mirditës, etj. Punoi gjatë për hapjen e shkollës së parë shqipe në Iballë, e para në Alpet Shqiptare.

*** “Ndre Mjeda asht marrë me bujqësi në Vig. Bile disa lloj perimesh, për herë të parë në Vig i ka prue ai. Qela e Vigut ka pasë tokë të vetën, të cilën e kanë punue fshatarët pa tokë. Në fund nga prodhimi, nji pjesë e ka marrë kisha dhe pjesën tjetër bujqit”. (Ndue Jaku (1915), Lagja Kastra, Vig, më 10 , 06. 1981); *** “Sa erdhi, filloi me ndërtue banim këtu.

Dom Ndreu ishte punëtor dhe flitëte shumë për bujqësinë, për tokën, si duhej punue, për veglat bujqësore, për farnat. Shkonte shumë mirë me Marka Gjok Dodën, njeri i pashkollë, por llafexhi, prej të cilit dom Ndreu mbante shënim fjalët e tij. Njiherë na mblodhi për krishtlindje me pa kishën, si e kishte meremetue e zbukurue. Dom Ndre Mjeda ishte njeri i çuditshëm. Ishte famullitar i Vigut, por shpesh e kam pa të veshun me tesha mirditore, vente ksulën e bardhë për qejf. Vinte te qela. I bashëm, i mesëm me trup. Ishte shkencëtar”.

(Preng Marka Gjini (1880), Vig, më 15, 07, 1974); *** “Ai ka lëvizë, nuk ka ndejë në nji vend, si nji mjeshtër i vërtetë. Shkonte me ba qelën e Kodhelit. Ai e ka hartue e i ka ndejë punës në te qelës së Vigut. Ka hartue e ndërtue qelën e Laçit, Vaut Dejës, Nënshatit.

Qelën e Dajçit, lterin e kishës e meremetimin e mbrendshëm e ka ba ai. Ai pruni bujtë e plorin. Kishte nji kal të bukur. Ai nuk e hidhte revan kurr, por vetëm trok”.

(Zekë Tom Shtjefni (1898), Kodhel, më 29, 10, 1974).

Sipas dëshmisë së Jup Kastratit, Mjeda ka hapur në vitin 1901, shkollë shqipe, ku mësonin fëmijët e fshatit (Ndre Mjedja mësues dhe lavrues i shqipes, Mësuesi, v. 4, nr. 46, fq, 4, Tiranë, 18 nëntor 1966). Gjatë kohës që Mjeda jetoi e punoi në Vig, kishte fqinj Atë Gjergj Fishtën, famullitar në Gomsiqen aty pranë. Bie në sy një vizitë e Fishtës me Dom Gjergj Kolecin dhe Dom Prend Sulin, që të tre bashkimista, që i bënë Dom Ndre Mjedës në Vig. Këtë na e dëshmon vjersha humoristike që Fishta improvizoi në këtë rast: “Fort të ndertit Z. D. Ndre Mjedës.

Dom Ndre Mjedja dredh mustakët Na u çue m’kambë t’sallaktë M’kambët t’sallaktë e pa ba kriq, Qysh se i shkuen mbrend do miq.

Qysh se i shkoi Dom Gjergj Koleci, Qi livron si kacaleci, Thue se i kuj aty i ka mbij, Ku i bie shpina me kufi.

Miku tjetër kje dom Prendi “Dom Prend mjeshtri” që e quen vendi.

Ecin atje, ku do pallaska Asht ‘tuj qitë Marka Per laska, Qi vjetrue e ba si greç; Po qi nusja iu ba uk, E e la t’shkretin Mark kacuk.

Me kta priftën kje nji frat, Qi s’e lanë rrebujt rahat, Por e bajtën prej Gomsiqet E e çuene n’Vig me ndjek rreziqet: Thonë se kje Patër Gjergj Fishta, Qi dynjas shkon tui ngjit bishta; Por ksaj here n’at’ udhë të Mnelës U ba vetë me u kndue m’bisht t’pelës!”

(At Gjergj Fishta OFM, Fort të ndertit Z.D. Ndre Mjedës, Nikolejda, Shkodër, 2005, fq.

76).

Kjo vjershë humoristike, që në të gjallë të poetëve u ba e njoftun nga populli. Për këtë kujton Zekë Tomë Shtjefni, i cili e mbante mend të gjithë vargjet e saj, e se kur Mjeda pau se i kishin ardhë miq në shtëpi, tue ba humor u ka thënë: “Dokrra mos më bani se u qes jashtë!”

16 BOTIMI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 13 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

S HKRIMET P ERSONAZHI

Nga Át Daniel Gjeçaj, OFM Frati shqiptar

ÁT DANIEL GJEÇAJ Fjalët e shkruara në shtupa letrash

Këto ditë është botuar libri me shkrime të At Daniel Gjeçaj, “Shkrime Historike, Letrare, Publicistike”. Gjeçaj është biografi i parë i Fishtës, i cili në vitin 1958 botoi në Romë “Lahuntën e malcisë”, e shumë studime mbi Fishtën…

Át V itor Demaj, O.F .M. Vitor O.F.M. Fjala si interpretim! Át Gjergj Fishta na kujton se pak fjalë të shkrueme mund t’jenë unaza, që lidh kavaljetet me kavaljete; e ndersá nieri kalbet, bâhet hî e pluhun, fjala e tij, e shkrueme edhè n’nji shtupë letre, mund të ketë jetë mâ të gjatë se aj, se vorri i tij, se gjithshkafja që atij i perket! Nieri des, kalbet e harrohet; po fjala rrnon e kerthnestë në verigë të moteve, sado të gjata e të stuhishme.

Edhe pse njeriu des, thotë Át Fishta, prap se prap fjala e tij mbetet, ka forcë e fuqi me tejkalue kavaljetet, tue u bâ zani udhëhjekës i kohës, i njeriut, i shoqnisë njerëzore. E Fjala e ka ketë pushtet e fuqi, kur asht e lidhun ngushtë me të vertetën, i perket të vertetës, flet të vertetën, dishmon të vertetën, nalton në art të vertetën.

Qe pra, pse krijimtaria e poetëve, shkrimtarëve e filozofëve të mëdhaj, nuk perëndon asnjiherë, sepse kanë dijtë me i shkue rreth të vërtetës e shpirti i tyne nuk ka gjetë paqë, as prehje, perpos se në të vërtetën. Atëherë edhe pak fjalë, të shkrueme ‘në nji shtupë letre’, bahen dishmi e nji realiteti, që u përket të gjitha kohëve, që ndriçon rrugën e gjithë njerëzimit. Njeriu des, por fjala e tij gjallon për amshim. E, bashkë me fjalën, jeton edhe autori i fjalës i cili, prej botës së andejme, vijon t’i flasë vazdimisht botës së këndejme. Vijon të na flasë ne! Ne, që e lexojmë fjalën, e interpretojmë, e bâjmë tonën, pse na shoqnon shtigjeve të vështira, ku duem me ecë, na prin përngjatë burimeve të pastra drejtë së vertetës. Fjala na flet ne sot, na interpreton, na hap horizonte të reja, na shton dijen, na pasunon kujtesën, na zhvillon mendjen, na fisnikon zemrën.

Asht ajo fjalë, që ndoshta rrin e fshehun nëpër biblioteka, e pluhnosun nëpër arkive, që i jep veshtrim të ri synit të mendjes sonë, sepse Fjala rrnon e kerthnestë në verigë, sado të gjatë të moteve.

Fjalë kësoji po shohin këtë herë dritën në kolanën e Botimeve Françeskane. Fjalët e Át Daniel Gjeçajt, të shkrueme edhe ‘në shtupa letrash’, vijnë perpara nesh si fjalë ndriçuese e, njiheresh, profetike, për me njohë biografin e parë të Át Fishtës, kulturën e tij, frytet e pasuna të pendës së tij, e ç’asht ma e randësishmja, historinë që ai përfaqësoi sa kje gjallë. Lexuesi ka me shijue në veprat e Át Danielit, të dhana historike e fetare, letrare e artistike, të shprehuna me fjalë të zgjedhuna, me frazeologji të kandshme e shprehje të bukura, që pasunojnë gjuhën shqipe. Át Daniel Gjeçaj, perveç shkrimeve historike e letrare, na ka lanë të përkthyeme në gegënisht Mesharin Romak e Biblen Shejte. Natyrisht përkthimet e tija janë në vazhdën e traditës së shkrueme të Veriut,

Në foto: Át Daniel Gjeçaj fillue prej Buzukut. Krahas përdorimit të termave kishtare të trashëgueme brez mbas brezi, përkthimi i Mesharit dhe i Bibles, paraqitet si vlerë më vete për ruejtjen e traditës gjuhësore, krijue prej aradhes së lumnueshme të shkrimtarëve të Veriut. Pa harrue artin e përkthimit.

Vëllime e Át Danielit, që nxjerrin në dritë krijimtarinë letrare, kryesisht publicistike, të Át Gjeçajt, janë të redaktueme prej Át Ambroz Maritnit, që pushon në jetën e pasosun, e u pergatitën nën kujdesin e veçantë të Znj. Ana Luka, redaktore pranë Radio Vatikanit. Mbas vëllimit të parë, do të botohen edhe vëllime të tjera me krijime origjinale e përkthime, mbetë në dorëshkrim ose shpërnda në shtypin e mërgimit, për shkak të rrethanave të vështira, në të cilat u krijuen.

Vepra e Át Daniel Gjeçajt do të botohet në Kolanen e Shkrimtarëve Françeskanë, seri botimesh që tash sa kohë ka hapë peshtafin e Fretënve të Mëdhaj, për t’i dhurue botës shqiptare visaret e tyne të çmueshme.

Janë shumë, duen vite, e jo ma pak, djersë, për me dalë në dritë. Pa harrue se Provinça Françeskane Shqiptare asht në formim e

sipër, në përpjekjen për t’i përngja asaj, që pati në krye fretën me emën të pavdekshëm në historinë e Kombit, për të cilin një pjesë e mirë flijuen edhe jetën.

Në “opera omnia” të Át Daniel Gjeçajt do të gjeni, varë, në korridoret e imagjinatës, si në një galeri të vërtetë, fytyrat ma të spikatuna të Françeskanizmit. E kemi barrën për të nxjerrë në dritë trashëgiminë kulturore të një Provinçe që, para se të martirizohej, kishte në gji të vet, të formuem a në formim e sipër, në vendet ma në zâ të Botës, jo pak burra të zgjedhun, të talentuem në fusha të ndryshme të dijes, të aftë për t’i thanë një fjalë të re Kombi të vet.

Prej këndej, të gjitha botimet tona kanë për qellim zgjimin kulturor e moral të Shqiptarit. Ndërsa sivjet, Provinca Françeskane Shqiptare ia kushton botimet veçanerisht Shqipnisë, në 100 vjetorin e Pamvarësisë. E nuk mund të jetë ndryshe, sepse ideali i Françeskanëve kje e mbetet për “Fé e Atme”, domethanë, ideal i vlerave fetare e atdhetare, që fretënt, me përvujtni, i vunë, e vijojnë t’i venë, në themelet e Kombit Shqiptar.

Dhe po shkoj në shkollë të vorfnisë me u bâ frati i Shqiptarisë.

Filip Shiroka

F

igurë poliedrike. Me zhgunin e vrash të që bán, mishnon një histori gati tetëshekullore në tokën arbënore.

Pomendore, muranë veprash e shkrimesh, u flet breznive që shkuen e breznive që vijnë, në gjuhën ilire, të cilën vetëm ilirët e kuptojnë, sepsè asht e tyne. Frati, ky ah degagjanë mrizi me kryq të thadruem në trup.

Kushtrimtár paqe e dashtënie, Ungjilli e letrash në kodërelterë të alpeve tona ku pushojnë shtegtarët trima, mbas sulmeve e fitoreve, në tërhjekje e në pritje, para betejave të reja. Një konop çeliku, në gjasim të litarit që bán ngjeshë, i cili në rrjedhën e kohnave trashet e hollohet, sa me të thanë mendja se po këputet, por që vazhdon me kenë brez i shqiptarit, ku ky ruen bashkë me armë e barot, vezmen e fesë e të kulturës, kryqin e pendën. Frati, tatë që din me përkëdhelë e me dhânë zemër, me mësue e me qortue bijtë, për të rritë në ta dashtëninë e Zotit e të shoqit, besën e burrninë, nderën e mikpritjen; Misionar që për idealin shenjt, të cilit i asht kushtue, s’priton me harrue vetin as s’topitet me dekë, pa lypë tjetër shperblim, jashta se me dekë të tij të pështojë një tjetër jetë.

Kush nesh nuk e njeh fratin?

A s’asht ky edhe sot, mbas gati një gjysë shekullit harrese e gjakut “i bekuemi” i dikurshëm i banorëve të Veriut? A s’asht “Urata” i atyne të Jugut? Lavruesi i letrave shqipe; mësuesi i shkollës kombëtare; rapsodi i lahutës jutbinase? A s’asht zbuluesi i njaj kulture ma se dy herë mijëvjeçare, së mbulueme prej kohës me dhé të zí, por të ruejtun ndër doke e zemra të barive kangatarë? Thue s’asht apostulli i paqës, i armëpushimit e prîsi në flakë të barotit për pamvarësí? Thue s’asht mprojtësi i të drejtave e i tagreve të njaj race së moçme, të vendueme padrejtësisht në muzeumin e vjetërsive europiane, që me ndihmë e bashkëpunim të tij hyn në numrin e kombeve të lira?

Frati shqiptár kje para këtyne dekadave të zymta të historisë sonë, e shpresojmë të jetë edhe sot, në të gjethun, fëtyra ma e njohuna, ma e dashtuna, ma e nderuemja prej popullit të vet, me të cilin vuejti, gëzoi, rá në lufta e fitoi.

Historia shtatë herë qindavjeçare e zhgunit, dhêni me shkrola të arta në tokën tonë një epopé të lumnueshme. Herë mbas heret petku i tij i murrtë u ngjye me gjak. Me ketë gjak frati shqiptár i bâni shtrojën shkabës së zezë. Me jetë e me dekë forcoi përsá i përkitëte atij - e ma tepër se i përkitëte - flamurin e lirisë.

Frati shqiptár i vûni vetit një program veprimi, program që për tê vorrin e bân të kandshëm e dekën të ambël. U rrit, u edukue e jetoi për “Fé e Atdhé”.

Këtij binomi i ndei besnik që prej agimit të jetës së vet në tokën e Arbënit, agim që, simbas gojëdhânës, na çon te kalimi i Shën Françeskut në Lezhën e Skanderbegut, deri në ditën e sodit.

Fishta i madh, njëqind e tridhetë vjetorin e lindjes të cilit jemi tue e përkujtue, përfaqësues i dêjë i fratit shqiptar, u la mbasardhësave të vet testamend: “Duenie Zotin e Shqipninë, vëllazënt tuej e Gegëninë”.

Nuk ishte porosí e ré. Ishte bâ mish e gjak në jetën e fratit, ishte bâ jetë e breznive që do të vijshin e do të rriteshin nën hijen e në frymën e Kangatarit të Umbries.

Frati e deshti përherë Shqipninë. E deshti pa hile, pa interesë, pa pritë shperblim; e deshti me thjeshtësinë karakteristike të veten, me vetmohim herojsh, përsè desht popullin e saj të thjeshtë, bujár, besnik, trim.

Nuk dijti me pushue kurr në dit të mira; s’u kursye kurr në të vështira, në neshtrasha të idhta e në provë, ku luhej jeta e

BOTIMI 17 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 13 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

www.shqiptarja.com

At Gjergj Fishta, një portret plot dritë Po paraqesim për lexuesin nji pjesë të titullueme “Frati Shqiptar”, marr prej librit: Át Daniel Gjeçaj, V epra I, Shkrime Historike, Letrare, Publicistike, Botim I, Botime Françeskane, Shkodër Shkodër,, 2012.

Frati e deshti përherë Shqipninë. E deshti pa hile, pa interesë, pa pritë shperblim; e deshti me thjeshtësinë karakteristike të veten, me vetmohim herojsh, përsè desht popullin e saj të thjeshtë, bujár bujár,, besnik, trim. Nuk dijti me pushue kurr në dit të mira; s’u kursye kurr në të vështira, në neshtrasha të idhta e në provë, ku luhej jeta e deka..

Në foto: At Gjergj Fishta

deka. E prejsè këto e përcollën pa ndërpremje arbënorin e shkretë, ma fort të shfrytëzuem se sa të ndihmuem prej të mëdhajve të huej, Fratit ma të shumtën i takoi me vuejtë në shpirtin e tij vullkanik e të papërkulun. Vuejti, por përherë buzëqeshun, me “laetitia franciscana” në zemër, për t’i dhânë shpresë e fuqí hjekakeqit. Frati shqiptár s’prani kurr të sherojë me kujdes nane, me shpirt samaritani, varrët e popullit të vet të plagosun. U dha zemër të mekunve prej gjakut të derdhun; ndihmoi me vorfní të vet të vorfnuemët prej grabitsave zotnuesa; ndriçoi mendet e squeta, të lanuna përdhunisht në terr; shoqnoi luftarët e lirisë në llogoret e ballit të luftës, ashtu si ndër shpella e biga të maleve orë mëdhá. Kërkoi ai vetë me i diftue botës e anmikut me fjalë e me pendë se trashigmtari i-lir s’i shtrohej gjáll padrejtësisë e dhunës, derisá malet vigane të tijat mos të ktheheshin në fusha e moçale.

Në kushtrim u gjet përherë gati. Zbathë, i shtrënguem në shajak, hijeambël, ngjeshë me litár, pa tjetër armë, veç kryqit, pa tjetër forcë, përveç fjalës zjarm e pendës zhgjetë, ngau si rrufeja aty ku populli e kombi e kërkoi. Në paqë, grumbulloi gur e tulla për të ndërtue kuvende, kishë e shkolla; në luftë, porsi në kohën e Skanderbegut, ngau me fra Eugjen Sumën (1451) e me fra Gjonin prej Shqipniet (1457) nepër botë me mbledhë ndihma e me organizue rezistencën kundra urdive otomane, kundra ma të madhit zot të ushtrive “qi ujnat e njelmta dilte t’ Helespontit - edhe përbetohej n’mëní të vet mizore se shpirti trupit s’do t’i dahej para, - se n’Sh’ Pjeter t’ Romës tagjí t’i vête kalit” 1.

Kur shpresët humbshin dhe miku i madh i fratit, Kastrioti, diste në Lezhën françeskane, me fra Palin prej Matit (1475), lësho-

hej si shqipe prej ledheve legjendare të tre ustallarëve të kështjellës së Shkodër-mizores mbi radhët e anmikut dhe u hiqte duersh flamujt me hanë e hyll, shtizuem përdhunisht mbi muret e lira të Rozafës.

Ma vonë frati varej në konop, ngulej për së gjalli në huj si berri i ferlikut në héll; rrëzohej prej shpate e plumbi, strukej ndër shpella e pyje, por grigjën e vet s’e lênte, tokën e Shqipnisë s’e braktiste. U tërhoqën benediktinët, vepra e të cilëve, si thotë Sufflay, tue ndërtue kuvende jashta qyteteve e në gjí të popullsisë ndër fshate, e pështoi Shqipninë prej ortodoksizmit greko-sllav. U tërhoqën dominikanët: mbet vetëm frati, i cili ma vonë, shton historiani i madh, e pështoi vendin tonë prej islamizmit otoman. 2 Kalojnë shekuj e herë mbas heret gjaku i fratit gufon. Rilindja sheh pinjoj të rij.

Shpërthejnë prej rrâjve të vjetra, pa bjerrë karakteristikat e fratit shqiptar. Linfa asht e njejtë: Fé e Atdhé!

Mbas natës së errët, shndritë Hylli i Dritës, këndon Ora e Maleve, mblidhen kreshnikët e Jutbinës, tingëllon Lahuta, ndërsá nën hijen e Mrizit të Zanave, shtrue me Gjeth e Lule, burrat e urtë, homeridat e maleve, shërbye prej Jerinës, pleqnojnë me Kanû të Lekës apor kallëxojnë Andrrën e Pretashit e argëtohen me Përralla e Lojë kombëtare.

Në rilindjen e Shqipnisë së pamvarun asht frati e janë fretënt ata që frymëzojnë e drejtojnë Dedë Gjo Lula e Marash Uca, Prekë Cala e Mehmet Shpenda, Prel Tula e Lush Prela. Kuvendi i Rubikut bâhet qandra e lëvizjeve kombëtare që prej Bregut të Matit deri në Durrës e Tiranë. Me qinda zotnishë e komitash nacionalista gjejnë te Pater Pal Dodaj bukë, përbujtje e mbrojtje.

Edhe njeti, kudo ishte frati, banesa e tij

bâhej strehë e nacionalistave pa dallim feje as krahine; e i biri i Shën Françeskut, me krye në rrezik, i përkrahë, dán me ta kashatën e gojës, i pret e i përciell me zemër në dorë e me gaz në buzë. E ‘i mend, ndërmjetësia e P. Zef Mesit në vjetën 1913 pështon bajrakët e Lurës e të Matit prej invazionit të serbëve. Kur Pater Luigj Paliqi, në Kosovë, binte flí nën mëninë e anmikut të fesë e të Atdheut, Pater Klement Miraj në Pejë organizon një fuqí kombëtare për mos me rá pa pushkë të shtîme, në dorë të sllavit, ndërsá Pater Severin Lushaj e Pater Rrok Vataj shoqnojnë ushtrinë nacionaliste kundra esadistëve trathtarë. Në kohën e Internacionales, frati ma i pari ngreh në Shkodër flamurin kombëtar. E ndërsá ky flamur rrihte palët në maje të kumbonares së Kishës së fretënve, Pater Gjergj Fishta frymëzohej e shkruente për ushtrinë shqiptare të Hasan Rizá Pashës Himnin e Flamurit “Porsi fleta e Ejllit të Zotit”. Kur të huejtë, që bâjshin asokohe, si sot, ligjin mbi tagret e Shqipnisë, urdhnuen me e ulë Flamurin prej shtize, ishin rishtas fretënt ata, që u ngjitën në kumbonare, me njet që ta mbrojshin me jetë valëvitjen e pëlhurës, në ngjyrën e kuqe të së cilës nuk mungonte shkaba dykrenare, as gjaku i tyne.

Në vjetën 1915, kur ushtritë malazeze dojshin me u përshkue nepër Dukagjin, Pater Çiril Cani, i njohun e i pagëzuem me emnin Pater Gjoni i Shalës, vên në bé popullin e kësaj krahine, me qëndrue për vend.

E fillë mbas luftës së madhe të 1915, P. Anton Harapi, në sa Shkodra ishte endè e pushtueme prej ushtrisë françeze, bashkon burrat e Grudës, të Traboinës e të Triepshit, të cilët në Shkodër lypin publikisht të mbesin me Shqipní.

Deri sa të tingëllojë në botë gjuha shqipe,

do të jesë e paharrueshme përgjegja që i ep Mark Milanit Pater Gjoni, në kangën e “Lahutës së Malcis”: “Un, zotní, n’ushtrí kam dalë, / Jo me turq, por me shqiptarë,/ Turq a të kshtenë, si janë gjith marë. / Pse si t’kshtenë, si muamedan, / Shqypnín s’bashkut t’gjith e kan;/ E prandej t’ gjith do t’qindrojm, /Do t’ qindrojm e do t’ luftojm, / Do t’ bâh’na kortarë-kortarë/ Priftën, Fretën, Hoxhallarë/ Për Shqypní... / Edhe un Frati, tham të vertetën,/ Bashkë me Turq bâj flije vehten:/ Varem n’krrabë, lidhem në vargoj/ E Shqypnin un nuk e lshoj...//. 3 A nuk duket si me kenë tue ndie kah flet Pater Anton Harapi, i cili nuk don me e lanë Shqipninë në vjeshtën e 1944-ës, edhe pse i krijohen të gjitha lehtësimet? E jo vetëm Pater Antoni, por edhe Pater Bernardin Palaj, Pater Gjon Shllaku, Imzot Vinçenc Prennushi...

Kishem me shkue gjatë dhe pa tjetër me vû në provë duresën tuej, po të dojshem me cekë një nga një faktet që provojnë identitetin e fratit shqiptar. Çka të thom, mandej, për fratin shqiptár të letrave? Vargu i pakëputun i De Martinos, Gjeçovit, Bardhit, Fishtës, Prennushit, Harapit, Sirdanit, Palajt, Kurtit, Demës, Shllakut, Volajt e deri te P. Zef Pllumi, i mbrami i këtij vargut, që kërkon me u përtrî sot, asht pasqyrë e gjállë e kësaj fëtyre serafike shqiptare. Veprat e tyne- nëse asht e vertetë fjala e Buffon: “Le style c’est l’homme”, flasin vetë”.

E çka të shtoj për fratin, martir të kohëve tona? Në shekullin tonë, frati vêhet përsëri në shenj pushke, bashkë me popullin e vet.

Para tij gërmadhat e kuvendeve të rrenueme, kishat e shkollat e shkretnueme, librat e shkrimet e shkrumbueme. Syni s’i rrahë qerpik para plumbit, zemra s’i dridhet para prangave, kambët nuk e lëshojnë ndër tortura e kampe përqëndrimi. Trathtarët e dënojnë si trathtar atê, që përherë kje kundra trathtisë; e padisin si anmik të Shqipnisë atê, që gjithnjë e desht Shqipninë; e paraqesin si shfrytëzues atê, që gjithmonë luftoi për drejtësí; e tallin si gënjeshtar atê, që kurr s’i kundërshtoi së vertetës. Rrëzohet, atëbotë, Pater Anton Harapi, mjeshtri i pendës e i psihesë shqiptare, para plotonit të ekzekutimit, larg Shkodër-Loces, që aq fort e deshti në jetë. E mbyllë apologjinë e vet para ujkut të unshëm, që paditëte kingjin, me një sintezë të françeskanizmit shqiptár: “Në se me i shërbyem Atdheut âsht krim, me punuem për gjuhë âsht punë e ligë, me edukuem rininë me ideale të nalta âsht faj; në qoftë se me vuejtë për popullin e me popullin shqiptár âsht për t’u përbuzë, me dhânë jetën për pamvarësi e lirí të Shqipnisë âsht trathtí: atëbotë un edhe fretënt Shqiptarë jemi kriminela, të dobtë, fajtorë, për t’u shá, trathtarë”.

Ky asht Frati shqiptar!

Po e mbylli fjalën teme me një anekdotë të shkurtë të vjetës 1947. Uleshem prej Planit për në Shkodër bashkë me shtegtarë të fshatit ku ishem famullitár. Në Lepurosh ndalemi me pushue, aty ku udhëtarët e maleve e vendast e njohin pushimin me emnin “Te vorri i fratit”. Dy grá vendase na dalin para. Përshëndeten, si asht doke, me né, tue nisë te Patri: “Në hatër të Zotit, i bekuem, që endè u paska mbetë fara. Zot, mos na lên pa jú!” Dy fisniket s’ishin katolike.

Nuk më takon mue me e thanë, por fjalët e martirit frat, që përmenda sipri, janë penelatat mikelangjoleske të fizionomisë së Fratit shqiptar, para të cilit - besoj unë - shqiptari i vertetë s’gabon me thanë: “Mos na lên, Zot, pa frat!”.

18 PERVJETORI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 13 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

U DHËT ARI K ONTRIBUTI DHËTARI

Dorian Koçi

N

johja dhe rizbulimi i Ballkanit në shekullin e XIX dhe fillimet e shek ullit të XX në Evropë është një proces i cili nuk u zhvillua vetëm si një rizbulim gjeografik por dhe si një zbulim kulturor. Ky konstatim është akoma dhe më se e vërtetë sidomos kur flasim për territoret shqiptare në Ballkan pasi në kuadër të Grand Tour-it destinacioni i zakonshëm ishte Greqia që krijonte një tërheqje të veçantë me kulturën e lashtë antike dhe pak a shumë këto territore ishin rrahur dhe më parë nga udhëtarë evropianë qoftë si diplomatë apo dhe si turistë kulturorë. Për publikun e atëhershëm britanik ashtu siç shkruante studiuesi Eduard Gibon në veprën e vet “Dobësimi dhe rënia e Perandorisë Romake”(1807), “Shqipëria ishte po aq e panjohur sa dhe brendësitë e Amerikës” Mirëpo zbulimi kulturor nuk shërbeu vetëm si kënaqësi estetike e zbulimit të një kulture të re etnografike por në një farë mënyre me shkrimet ku u pasqyrua ky kontakt me këtë kulturë u bë përgjegjës dhe për njohjen dhe perceptimin e Ballkanit dhe popullsive të tij në Evropë. Një sërë ndryshimesh fondamentale në vetvete në Evropë,si Revolucioni Francez, fenomeni i udhëtimit, Romanticizmi,Ekzotizmi,Orientalizmi e Filohelenizmi e shoqëruan këtë njohje duke lënë pak a shumë gjurmët e tyre në këtë rinjohje dhe ritakim të Ballkanit me Evropën pas ndarjes së pariparueshme në dy kampe armiqësore që kish pësuar bota e Mesdheut pas daljes dhe protagonizmit të Islamit në këtë rajon. Ndërmjet burimeve më interesante dhe relativisht të pakta për studimin e historisë sociale të popujve të gadishullit ballkanik janë një varg veprash të udhëtarëve britanikë të cilët udhëtuan në rajon në kërkim të kënaqësisë apo kuriozitetit dhe dëshirës për të mësuar më shumë për rajonin ose për ti shërbyer vendit të tyre si diplomatë.

Territoret shqiptare si pjesë e Ballkanit zgjojnë interesin e udhëtarëve të huaj kryesisht në fillim si territore fqinje me ato greke vende ku kishte lindur kultura e lashtë që i kish magjepsur. I pari që e ndërmerr këtë rrugë i nisur thjesht për arsye diplomatike është oficeri anglez i zbulimit William Martin Leake më 1805 dhe pas tij është udhëtimi i njohur i Lord Byron dhe Hobhouse në 1809. Sidomos ky udhëtim i dy aristokratëve të rinj anglezë hapi siparin e një sërë udhëtimesh të tjera nga mjekë, pastorë protestantë,ushtarakë, etj shtresa të popullsisë, të cilët shkruan një sërë veprash dhe shënimesh udhëtimi që bënë të mundur krijimin e një situate orientaliste dhe ekzotizmi në imagjinatën angleze. Mirëpo udhëtimeve të Leake në Shqipëri dhe Greqi dhe të Lord Byron dhe Hobhouse, përpos përshkrimeve shumë të sakta gjeografike, historike dhe kulturore apo dhe përshkrimeve poetike do t’u mungonte paraqitja grafike dhe panoramike origjinale e viseve që ata vizituan. Vetë Leake mesa duket nuk ka pasur talent për të pikturuar pasi kur ai skicon një hartë topografike të brigjeve shqiptare dhe ia dërgon Shtabit Britanik të Luftës,kërkon ndjesë “për ndonjë gabim apo pasaktësi, pasi siç e dini unë nuk jam një skicograf i mirëfilltë por rrethanat më kanë detyruar ta bëjë punën e tij.” Gjithsesi kur u botuan veprat e tij dhe shënimet udhëtimit të Hobhouse dhe vepra poetike e Bajronit, ato u shoqëruan me skica dhe panorama që i korrespondonin më shumë imagjinatës sesa realitetit. Mes piktorëve të tjerë që ilustruan veprat voluminoze të Leake ishte dhe Edward Lear (1812-1888), peizazhist, piktor dhe poet i periudhës Viktoriane në

Në foto: Dy veprat e Eduard Lear frymëzuar nga udhëtimi i tij në Shqipëri

EDUARD LEAR

Si ndikoi ai për imazhin e Shqipërisë në Europë Në 200-vjetorin e lindjes së udhëtarit dhe piktorit anglez (1812-1888)

Në foto: Eduard Lear Britani. Pavarësisht sepse është i përmendur më shumë sot për “vargjet e tij origjinale e pa kuptim për fëmijët në letërsinë angleze”, Lear në fushën e studimeve ballkanike përmendet për ditarin e vet “Journal of a Landscape Painter in Albania” i botuar për herë parë më 1851. Ditari është tyre nuk vizitoi veriun e Shqipërisë dhe ishkryeqendrën e rezistencës shqiptare në shekullin e XV, Krujën. E veçanta e Lear-it nuk është vetëm fakti se ai hyri nga lindja e Ballkanit( porti i Selanikut) por se udhëtoi gjatë e thellë në drejtimin jug-veri. Vetë Lear ndihet krenar për udhëtimin e ndërmarrë pasi thekson në ditarin e vet se është i “vetmi anglez që jep të dhëna për disa

vende si pjesa e maleve Akrokerane, Kruja e rrethinat e Ohrit”.

Një nga karakteristikat e udhëtarit britanik në gjysmën e shekullit të XIX ishte se ai zakonisht e zgjidhte kauzën të cilën dëshironte të përkrahte përpara se të fillonte udhëtimin.Lear bënte pjesë në këtë kategori udhëtarësh, pasi duke qenë para së gjithash një peizazhist dhe ilustrues me një ambicie të madhe,ai vazhdimisht ishte në kërkim të piktoreskes dhe sublimes të inspiruar nga panoramat e Mesdheut. Për 10 vjet Lear kish jetuar në Itali duke krijuar pamje të mrekullueshme nga provincat gjithë diell të Italisë, ndërsa një njohje e rastësishme me presidentin e universitetit

të Korfuzit Mr. Bouen e bën atë fillimisht të vizitojë ishullin dhe pastaj Athinën e Kostandinopojën. Pasi kthehet në Greqi planifikon të vizitojë Malin e Shenjtë, por në Selanik e njoftojnë se rrugët për të shkuar aty janë mbyllur për shkak të kolerës kështu që vendos të udhëtojë në të vetmin drejtim rruge të hapur, nëpër Maqedoni dhe Shqipëri. Është pikërisht ky moment kur ai i shkruan së motrës së vet Anës “se më tepër jam i prirur ndaj një udhëtimi në Shqipëri e cila është përsosmërisht e qetë.” “E qetë” është një mbiemër që tërheq vëmendjen në këtë frazë. Gjatë gjithë udhëtimit të tij nëpër Shqipëri Lear do të përpiqet vazhdimisht që të gjejë sa më shumë kohë e qetësi për të përmbushur kauzën e vet dhe do të jetë indiferent ndaj zhvillimeve në rajon. Ai përmend, aty-këtu se në vend ka pasur një kryengritje nën prijësin Zuliki( Gjon Leka), çka i ka detyruar otomanët të ndërmarrin masa duke mos u lejuar më popullsinë e jugut të Shqipërisë të mbajnë armë, por është komplet indiferent të përshkruajë apo të japë detaje se cilat janë shkaqet e kësaj kryengritje. Si një profesionist skrupuloz që është, qëllimi i tij është e thënë me fjalët e veta në një letër që i dërgon mikut të tij Fortiskju në 1848 që të “aftësohem për të përkryer pamjet e ndjenjat e panoramave që e di se janë brenda meje”.

Lear ia del mbanë vërtetë që të krijojë panorama të mrekullueshme madje njëra nga to “The mount Tomor” inspiron dhe poetin e madh anglez Alfred Tennison që të shkruajë një poezi kushtuar Lear . Por qoftë pikturat apo dhe ditari i mëvonshëm shërbejnë për të përcjellë një perceptim të gabuar të Shqipërisë në publikun britanik. Shqipëria e asaj kohe madje dhe viset e Maqedonisë vuajnë nën degradimin e pushtetit perandorak otoman kurse këto piktura dhe stili tërheqës i ditarit përcjellin një “peizazh idilik e vendas

PERVJETORI

RILINDASI

E diel, 13 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

SH SH..com

19

www.shqiptarja.com

Ditari i Lear “Journal of a Landscape Painter in Albania” është një libër udhëtimi klasik i cili la një gjurmë të veçantë në krijimin e imazhit dhe perceptimit të Shqipërisë në Angli

Zbulohen të panjohurat e ditarit të Lear -it për Lear-it udhëtimet e tij në Shqipëri, arsyet pse e quante Shqipërinë të bukur bukur,, të egër dhe frikëndjellëse.

Eduart Lear krenohet se ishte i vetmi anglez që njohu gjithë territoret shqiptare

piktoresk(....) me të gjitha komfortet e aristokratëve”. Për më tepër duke qenë një personalitet i formuar me poezinë e romantikëve dhe veçanërisht atë të Lord Byron, tek ditari i Lear gjenden gjurmë të sublimes që është e “bukur,e egër dhe frikëndjellëse”. Mirëpo kjo formë e sublimes nuk shërben vetëm për pasqyruar peizazhet piktoreske të Shqipërisë por vesh me ngjyrim negativ vetë Shqipërinë si një “vend të një habie të egër”, i mbushur plot me “vende të çuditshme” dhe “të paqarta” dhe me grupe etnike të “ngatërruara” që rrisin “një racë të egër” të njerëzve. Këto përcaktime të Lear që në fakt i ngjajnë një antropologu sesa një peizazhisti duken të çuditshme kur sjell ndërmend eksperiencën shumë sipërfaqësore vëzhguese ndaj shoqërisë që kish demonstruar Lear në Shqipëri krahasuar kjo me shërbimin dhe zellin ndaj kauzës që kish zgjedhur që në fillim të udhëtimit. Për më tepër gjatë udhëtimit Lear pati shumë pak kontakt me popullsinë vendase, përveç atyre që i shërbyen atij. Kontaktin më të shumtë ai e pati me ‘shtresën e lartë’: doktorë të huaj, staf konsullatash, priftërinj dhe më së shumti qeveritarë Otomanë dhe pronarë tokash.

Edhe pse ai ankohet se këta bejlerë dhe pashallarë (...) të humbin shumë kohë me ceremonira(faqe 60), ata i ofrojnë Lear-it jo vetëm rastin për të biseduar, ushqim dhe strehim të përshtatshëm- lukse jo shumë të vlerësuar në vende të egra si këto(faqe 69)- por gjithashtu dhe një mbrojtje të sigurt duke e pajisur atë me letra rekomandimi dhe shoqërimin e një kafazi të armatosur. Pritja që i bëhet atij në Krujë nga qeveritari Ali Beu është e denjë si një pritje aristokratike në çdo vend tjetër, madje në të ka dhe gjurmë qytetërimi pasi “i interesuar të mësonte ca më shumë nga Evropa, djaloshi zyrtar i Krujës e pyeti për anijet pa vela e karrocat pa kuaj”. Aq më tepër që përshkrimet

e jashtme që ai u bën njerëzve të thjeshtë në Shqipëri duke i perifrazuar si “racë e egër” nuk janë as më shumë dhe as më pak në frymën e përshkrimeve dikensiane që mund ti gjeje në të gjitha rrethinat e Londrës e janë mbizotëruese kryesisht në romanin “Oliver Twist”. Arsyeja që e shtyn Lear që të jetë kaq me paragjykime në përshkrimet e tij rreth Shqipërisë dhe shqiptarëve është se Lear ashtu si është profesionist skrupulozë në fushën e pikturës kërkon të bëhet i tillë dhe në atë të shkruarit të ditarit të udhëtimeve. Ai shkruan saktësisht çfarë publiku dëshiron të lexojë-imazhet e çuditshme, të egra dhe konfuze të një vendi të largët, por dhe të afërt sepse ndodhet në Evropë , me pak fjalë një zonë periferike barbarizmi dhe konflikti. Në gjysmën e shekullit të XIX Britania ishte në kulmin e fuqisë së saj koloniale, veçse imperializmi i shfaqur tek ditari i Lear nuk është ai klasiku i shfrytëzimit të burimeve natyrore dhe shfrytëzimit ekonomik të një vendi, por është një imperializëm i imagjinatës i cili kërkon të shfrytëzojë burime sociale kulturore dhe imazhesh të huaja për të krijuar industrinë e zbavitjes-libra udhëtimi.Udhëtimi në këtë rast nuk mund të gjykohet si shprehje e një forme të ndryshme kolonializmi, në të cilin historia dhe ideologjia, dhe jo territori i një vendi pretendoheshin,që pushtoheshin dhe aneksoheshin si është rasti i udhëtimeve në Greqi, por mund të gjykohet si një shprehje e nxitjes së imagjinatës ekzotike nëpërmjet imazheve fatkeqe dhe të ekzagjeruar të Shqipërisë. Prej këtij paragjykimi dhe imperializmi të imagjinatës ku ftohet lexuesi të marrë pjesë, në ditar mbizotërojnë skenat e qyteteve “të varfër dhe të shpifur”(faqe 60), “ndyrësia” e haneve(faqe 60) dhe “vështrimi i vrazhdë dhe i egër”(faqe 54) i banorëve sesa e gjendja e mjerueshme të drejtave të popullsisë Shqipërisë, arbitrariteti, dhuna e intolerenca fetare nën regjimin despotik otoman. Si rezultat i këtij përshkrimi lexuesi ashtu si

krijimin e imazhit dhe perceptimit të Shqipërisë në Angli. Si i tillë ai meriton një vëmendje të veçantë jo vetëm për të identifikuar tablotë e mrekullueshme që e shoqëruan por dhe forcën e fjalës së shkruar që krijoi imazhe të caktuara dhe pati një impakt të madh në botën anglosaksone.

Në foto: Kopertina e librit ditar të Lear

dhe Lear e ka të lehtë të nxjerrë përfundimin se Shqipëria është një vend i “çuditshëm dhe i frikshëm”.(faqe 145).Sigurisht nuk mund të pretendohet se Lear kish dijeni të plotë të për këtë prirje imperialiste në ditarin e vet. Kjo ndodhte thjesht se ai si gjithë udhëtarët britanikë të epokës Viktoriane e “ndjenin veten pjesë të një kulture superiore e të vërtetë, vlerat, traditat dhe vlerësimet e së cilës ata natyrisht i mbronin kur përballeshin me atë –ç’ka ata-e nënkuptonin si një kulturë inferiore të shprehur të Ballkanit”.

Ditari i Lear “Journal of a Landscape Painter in Albania” është një libër udhëtimi klasik i cili la një gjurmë të veçantë në

Bibliografi: 1Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation and Poëer in British Travel Ëriting,1850-1914. The Slavonic and East European Revieë, Vol.82,No.3(Jul.,2004) 2Afrim Q. Karagjozi. “Eduard Liri”.

Botimet Enciklopedike. Tiranë: 1997 3Barbara Jelavich. “The British Traveller in the Balkans: the Abuses of Ottoman Administration in the Slavonic Provinces” The Slavonic and East Revieë, Vol.33, No. 81(June.,1955) 4Edëard Lear. “Journal of a Landscape Painter in Albania”.

NeëEdn,London,1988 5Oxford English Dictionary edited Bt Catherine Soanes, , Oxford University Press 2002 6Suzan Hyman(ed.) Edëard Lear in the Levant: Travels in Albania, Greece and Turkey in Europe 1848-1849, London 1988 7Vesna Goldëorthy , “Inventing Ruritania: The Imperialism of the Imagination” Neë Haven, Conn, 1998 8William Martin Lik. “Udhëtime në Shqipërinë e Vezirëve”. Migjeni. Tiranë:2008 Edwart Lir është një produkt i Revolucionit Francez që u shoqërua me fenomenin e udhëtimit. Romantikët, ekzotistët, orientalistët e filohelenistët gjatë udhëtimeve lënë gjurmët e tyre në këtë ritakim të Ballkanit me Evropën, pas ndarjes së pariparueshme në dy kampe armiqësore që kish pësuar bota e Mesdheut prej protagonizmit të Islamit në këtë rajon.

20 KRITIKE SH SH..com

www.shqiptarja.com

R OMANI

E diel, 13 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

I RI

Behar GJOKA

D

RILINDASI

alja e romanit Kësulkuqja vjen me trenin e dhjetës, të Rudolf Marku konfirmon shkrimtarin, që luan me fjalën si rrëfim, me zhanrin si riformulim i pastër, ku prekim një përzierje të prozës me poezinë, me eseistikën, duke dëshmuar se parësore, për këtë shkrimtar rebel në poezi dhe përkthime, është eksperimenti letrar, gjuhësor dhe letrar, bëhet i prekshëm në të gjithë elementët sendërtues të veprës letrare, por më e rrokshme kjo ndjesi vjen në ndërthurjen e një romani të përveçëm, si kohë dhe hapësirë, si tipologji shkrimi dhe temporitmikë e fjalës, si skicim dhe plazmim i personazheve, që lëvizin në hapësirat e tekstit, e ku duket se është një tekst që ka në qendër dashurinë e humbur, por mbase kohën e shkretimit të qenies, pra sistemin që e vriste dashurinë e pafajshme. Në fakt, ndërthurja dhe shkrirja e kaq shumë elementëve, thadrues të veprës romanore, e sidomos pranëvënia e caqeve kohore dhe hapësinore, të bindin se është një libër për njeriun, ka gjasa një dëshmi në mbrotje të tij. Dashuria këtu, në syrin metaforik dhe simbolik, është shkasi për të depërtuar prapa realiteteve ndërkohore dhe ndërhapësinore. Faqet e romanit, përveç tipareve të tjera, padyshim që kanë përplasur me njëra-tjetrën, dy anë të thelbit ekzistencial të jetës, dy gjendje në të cilat njeriu, udhëtoi pa grimën e dëshirës, në një kohë dhe kontekst të caktuar: - Nga njëra anë, romani që ka në qendër Kësulkuqen, kemi të skicuar pamjen e plotë të diktaturës, në apogjeun e saj, pra kur kishte fuqi edhe ta shkatërronte jetën e njeriut, por befasisht na vjen e integruar edhe këndejkoha, kur jeta e qenies ka sjellë kaq shumë përmbysje.

- Në anën tjetër, dashuria e madhe, e pastër dhe sfidante, qëndrestare e shpirtit njerëzor, që përlindet në luftë me ideologjinë dhe shërbestarët e saj, madje shumë më tepër si një ndjenjë e pazakontë e qenies, si dhe si realizimi në rrethanat e pengimit dhe përgojimit të jashtëzakonshëm, kur njeriu vritej si pa të keq ose lihej gjallë, teksa i vihej damkë, me kleçka në biografi.

Teksa lexon tekstin, ndeshesh me kacafytjen e pabarabartë të dashurisë me diktaturën, madje ke ndjesinë se gjendesh në dy gjendje, edhe në ferrin e dikurshëm të diktaturës, të cilën autori e sjellë me anë të groteskut dhe ironisë sarkastike, e cila na zbulohet artistikisht në emrat e personazheve, në skicimin e pamjes së mjediseve, por që me sa duket, si kohë dhe atmosferë, sërish e ka lënë litarin jashtë, veçmas në mentalitetin përjashtues dhe paragjykues, edhe të tanishëm, po ashtu sikur gjendesh në parajsë, në rrathët e ndritshëm të saj, pamëdyshje në një parajsë imagjinare, teksa sheh dhe ndjen se dashuria jeton, mbijeton edhe duke shpërfillur sistemin e diktaturës. Kacafytja e tyre, e dashurisë me diktaturën, më shumë si një gjetje letrare, ku si për ironi jeton edhe shkrimtari i madhë,

“Kësulkuqja” e Rudolf Markut një roman eksperimental Romani eksperimental “Kësulkuqja vjen me trenin e dhjetës”, i Rudolf Markut, ngre simbolikën e tij mbi fabulën e Kësulëkuqes dhe ujkut për të përshkruar ndeshjen e dashurisë me diktaturën

Në foto: (Sipër) Kopertina e librit “Kësulkuqja vjen me trenin e dhjetës” (djathtas) Rudolf Marku i asaj kohe dhe kësaj kohe, i përkdhelur dhe i rrezikuar, por edhe e jo pak gjurmë të arteve të tjera, që dihet se për kaq shumë mote, mbase e shkrimtarit që ka bërë lojën e macjes me miun me diktaturën. Në romanin Kësulkuqja…, bota rrëfimore, si prani dhe imazh, si frymë dhe dëshmi letrare, na vjen përmes rrëfimtarit të gjithëdijes. Pra, në qendër të universit të romanit, është autori-narrator, që përçon një ngarkesë të shumëfishtë të realitetit, e cile lidhet me ngjyrat në hapësirat e tekstit: Së pari: Shpesh, në faqet e romanit, qëllon që të ndeshim edhe një ndërrim të vendeve të rrëfimtaritautor, tashmë me rrëfimtarin-personazh, që më e prekshme është në shkërmbim me personazhin e Nik Grudës, qendra e kozmogonisë letrar të tekstit.

Së dyti: Në praninë e një rrëfimtari të dytë dhe të identifikuar, pra të hapësirave narrative, kur autori pothuajse zbulohet qartësisht përpara lexuesi.

Së treti: Një tipar tjetër është edhe ritmika poetike e rrëfimit, që bëhet e prekshme nga rimarrja e situatave tekstologjike, ose po ashtu edhe nga përsëritja e pasazheve të njëjta, pra të episodeve të romanit.

Veçanësitë e rrëfimit, gjuhësisht dhe artistikisht, më shumë anësohet nga një ritëm i rrokshëm poetik, i rrokshëm në rastet e monologut dhe të dialogut hipotetik të dy protagonistëve, e pikërisht këto atribute që bart poetika e narrativës autoriale. Në pikëpamje strukturore, autori ka ecur në dy rrugina: - Edhe në një shpalim klasik, pra të strukturuar në tetëmbëdhjetë krerë gjithsej, ku lëvizet nga njëra

kohë në tjetrën, nga njëra hapësirë në një tjetër, gjithnjë në figurim të personazheve, absurdë dhe të çuditshëm, mbase si vetë koha që përfaqësojnë. Pra, në aspektin formal, ngjarjet e romanit, na vijnë të parashtruara si rrjedhë lineare, vetëmse funksion estetik, pra që të realizojnë pamjen e qytetit N, i cili e ka thelbin e vetë: Qyteti N ishte kudo, i klonuar në dhjetra qytete të tjera. Krahas shaplimit të këtillë, diku më në brendësi të tekstit, kemi elementë të rrokshëm të strukturimit modern: - Rotrospketivat kohore dhe hapësinore (përthyerjet e shpeshta të linjave subjektore), tejet të prekshme në shumicën e episodeve të këtij teksti.

- Përthyerjet e disa kapitujve të romanit, sidomos me anë të shkrimit të prozës si letër, intermexo, kronikë apo edhe si një dëshmi spiunimi.

Romani, Kësulkuqja vjen me trenin e dhjetës, spikatet nga prozëshkrimi i letrave shqipe, përpos të tjerash, për figurimin e plotë të të dy planeve, pra e kohës dhe hapësirës, frymës dhe dëshmisë, vjen dhe thuret si një larmi e përveçme: - Koha, përmasa e ngrirë, na ofrohet si një përzierje e rrokshme e disa

kohëve, si një rrjedhojë e logjikës së tekstit, që plazmon një vizion kohor me disa pamje: A – Koha e diktaturës, që pa grimën e mëshirës vret jetën dhe dashurinë, porse mbi të gjitha ka shkatërruar qenien, duke e kthyer në një mjet ideologjik.

B – Paskoha e tanishme, që përkon me demokracinë, ashtu shqiptarçe, kur duket sikur është vijim i të parës, porse që shënon edhe një përmbysje të madhe, por ende pa shënuar një kohë të lirisë së qenies, të lirisë pa kushtëzim dhe paragjykim.

Dykohësia e aspiruar, si një rast dinamik dhe specifik, i përzierjes së tyre, si për të vërtetuar edhe njëherë se ndryshimi në sistemin politik dhe shoqëror, nuk është se garanton edhe ndryshimin e tipareve të qenies. Po ashtu, në marrëdhënia me hapësirën, si një realitet letrar, imediat dhe unik, ku duket se autori, jo rastësisht lëviz në disa topose, e ku si më thelbësorit janë: - Qyteti N, pra pa emër, një lagje e të cilit tanimë është vendosur në Londër, që shënon edhe vendin e lindjes, por njëherit edhe çdo qytet tjetër provincial të Shqipërisë, dje dhe sot.

- Kryeqyteti, që duket më tepër si një zgjatim i provincës, me gjasë të provincave, si frymë dhe mentalitet, porse megjithatë ndryshimi lidhet me hapësirën paksa më të madhe, si dhe ligësia dhe thashethemet shpërndahen paksa më ngadalë.

- Kryeqytetet e Anglisë dhe Amerikës, ku pakuptuar të shpien ngjarjet e romanit, dëshmojnë edhe ndryshimin e thellë, po kaq të zbulojnë një realitet që përsëritet pambarimisht me monotoni, dashuria dhe qenia, kudo që gjallojnë kanë vështirësi të ekzistojnë me lirinë dhe përnderimin, që e meriton dashuria.

Prania e këtyre toposeve hapësinore, i jep tekstit një vegim tjetër, shenjë kjo e përmbysjeve të jashtëzakonshme, që kanë ngjarë, në të gjithë planetin, por me rrezatim edhe në hapësirën shqiptare.

Megjithëse rrafshet kohore dhe hapësinore, në shumicën e tekstit romanor, të sjellin pranë Shqipërinë, ky realitet dëshmon ngjyresat e universit, i cili bëhet i prekshëm, sidomos nga prania e dy figurave: -Kësulkuqja, që përfaqëson një figurë simbolike të bukurisë dhe mençurisë femnore, e pranishme në poetikën e letërsisë së përbotshme.

Në faqet e romanit, nga figurë simbolike, shenjon zgjuarsinë dhe sakrificat e shumta për ta mbrojtur dashurinë, të vetmen ëndërr që i ka mbetur.

- Eva, një figurë tjetër, madhore dhe e pandashme e qenies njerëzore, që të shpie menjëherë gjer tek zanafilla, tek guximi i beftë dhe i parrëfyeshëm për ta zbuluar e shijuar jetën, që lidhet me poetikën biblike.

Duke patur këto dy cilësi, pra e zgjuar si Kësulkuqja e përrallave, dhe po kaq guximtare si Eva e fillesave të ekzistimit të qenies, heroina e romanit, duket sikur më shumë nuk ka të bëjë me mjediset ku luhen ngjarjet, pra me qytetin N, por edhe me të gjithë hapësirat e tjera, ka gjasa të mjafta, që të bëjnë të besosh se është më shumë një figurinë ëndërrore dhe tokësore: - Ëndërrore që pamëdyshje lidhet vetëm me figurimin e dyfishtë, të huamarrë në poetikën librore, e zgjuar dhe lozonjare si një Kësulkuqe, për ta fituar dashurinë, dhe e guximshme dhe havërdare si një Evë, më shumë për ta mbrojtur atë.

- Tokësore, teksa sheh realitetin e ferrit të thashethemeve, përgojimeve dhe tmerrit të provuar, prej kleçkave të frikshme në biografi, dhe po ashtu edhe prej pamundësisë me shiju plotënisht dashurinë.

Ngjizja e figurës së vajzës, që thur dhe shthur ëndrra për dashurinë, e ndjekur dhe e rrethuar nga shkëlqimi dashunor i Nikut, duke formatuar kështu një dyshe fatlume që jo vetëm ka ndeshur dashurinë, por ata janë të gatshëm të kryejnë çdo sakrificë për të shijuar atë, me shenjë të mendësisë së poetikës së universalitetit, e po kaq edhe me tipare jetësore, të realitetit tokësor, e bëjnë atë një figurë interesante (por edhe Nikun) dhe që na mundëson tashmë në depërtimin në kohën e pa kohë, të moteve kur dashuria shihej si punë e mbrapshtë, mbase si prani e qoftlargut.