rilindasi, shqiptarja.com, albania

NJE SHKRIM I ‚`91, NA ZBULON NJE DIMENSION TE GJERE TE SHKRIMT ARIT TE NDALUAR SHKRIMTARIT

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: Nr:11

E diel, 18mars 2012

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

QENDROJI LARG CAMAJT!

Gjergj Frashëri:Porositë nga T irana dhe përballja me shkrimtarin Tirana

N

jë vit para se Martin Ca maj të ndahej nga jeta në Tiranë, vepra e tij sapo kishte nisur të njohej dhe emri i tij po bënte jehonë. Një shkrim në „Revista letrare” i shkruar nga Gjergj Frashëri, të cilin e sjellim si kujtesë në këtë 20 vjetor të ndarjes nga jeta të shkrimtarit na sjell sot shume anë të lëna në hije, jo vetëm gjatë viteve të diktaturës, kur camaj u ndalua rreptësisht, por edhe gjatë viteve te vakëta e të zbrazëta të demokracisë.

Diku në shkrimin e tij Frashëri thotë: “ ...Kur u përgatita të vija në Mynih, askush nuk u kujtua të më thoshte në Tiranë, që të mbaja distancë, për shëmbull prej historianit për Evropën Juglindore dhe posaçërisht për historinë shqiptare, Prof. Dr. Peter Bartl, apo prej ndonjë albanalogu tjetër të huaj.

Ndërsa për albanologun shqiptar, Prof. Dr. Martin Camaj pata porosi „shoqërore” se duhej

Në foto: (majtas) Faksimile e faqes se parë të të përmuajshmes “Revista letrare”, ku Frashëri botoi studimin e tij mbi Martin Camajn në tetor 1992 (djathtas) Martin Camaj dhe disa nga kopertinat e botimeve të veprës së tij

Familja Breu në zanafillat e ikonografisë së Kastriotëve Nga Ilia S. Karanxha

S

tudimet albanologjike mbi ikonografinë e Skënderbeut prej vitesh i kanë dhënë një peshë të madhe problemeve që lidhen me portretin e parë e me

saktë me portretin autentik të heroit tonë. Por pavarsisht nga përpjekja e mendimeve për primatin se nga vjen shëmbëlltyra e Skënderbeut, studiuesi Economopoulos Harulla(1997) duke ju referuar imazheve më të hershme

të heroit tonë mendon se në vepra Pagëzimi i Selenëve (1507 ?) e piktorit të shquar venecian V. Carpaccio(1465-1526) burri i gjunjëzuar në plan të parë mund të jetë Skënderbeu. Sugjerimi nuk duhet... faqe 20 ○

○

○

○

të mbaja distancën e duhur prej tij, për të mos u përlyer poltikisht (!)....”

Si ishte përballja e Gjergj Frashërit, me veprën dhe figurën e Martin Camajt në Mynih, kur shkrimtari dhe albanologu, shënonte kulmin e karrierës dhe skalitjes së personalitetit të tij?

Frashëri thotë se njohja me veprën e Camajt dhe më tej me autorin, nuk e “përleu”, por e pastroi politikisht dhe atdhetarisht...

Shkrimin “Mynihu dhe Albanologu Shqiptar” do e sjellim të plotë këtu, ndërsa do ta vijojmë numrin e ardhshëm dhe me një studim mbi veprën “Dranja” me titull “Dranja – fati i shqiptarëve në ekzil”.

Redaksia „DRANJA” DHE CAMAJ „Shqemza e thatë dridhet në shkambin mbi Drin e rrahun nga fryma e tërbueme në Shëndre E ajo më thotë: „Je barrë e vrame në parzmin tim!... vijon në faqen 14-15 ○

○

○

○

○

○

○

Hoxha anglezëve: Rusët ma kanë sjellë në majë të hundës

Një fjalim i panjohur i Mustafa Krujës në 1942

Çfarë na rrëfen artikulli i 1952, i një gazete perëndimore mbi planet e mundshme të Shqipërisë për shkëputje nga Moska në një kohë për të cilën askush nuk e kishte çuar ndërmend

Shqipnia e madhe u ba realitet. Në këtê sallë të vogël, ne shohim Shqipnín e Madhe: “qysh prej T ivarit deri në Prevezë”, Tivarit nga Adriatiku deri në Kosovë e në Dibrën e Moisi Golemit...

Nga Armand Plaka

D

ihet se në periudhën e monizmit, Shqipëria njohu miqësi „të pathyeshme” e „të përjetshme” me „popuj vëllezër” e aleatë të mëdhenj, të cilët i humbi po me aq batare sa ç´i proklamonte se i kishte. Në këtë kontekst, dihen gjithashtu mirë edhe datat apo koha në të cilën ndodhën këto „prishje të mëdha”. Por fakte të çuditshme na vijnë nga mediat e huaja perëndimore, të cilat aludojnë se Shqipëria, më konkretisht Enver Hoxha testonte dhe bënte përpjekje me anë ndërmjetësish të ndryshëm e kanalesh diplomatike, të largohej nga ndikimi moskovit qysh në vitin 1952, pasi siç thekson një

artikull i një të përditshmeje australiane; Hoxhës i kishte ardhur në majë të hundës nga ndërhyrjet sovjetike.

Artikulli në fjalë mban datën 20 prill 1952 dhe është botuar në gazetën australiane „Sunday Herald”, në faqen 3 të saj. Nuk përmban asnjë emër autori, ndërsa i referohet burimeve të besueshme nga rrethet zyrtare britanike, të cituara pa emër nga korrespondentët e saj londinezë, gjithashtu anonimë. Ai megjithatë duket se sjell një kontribut të veçantë, pavarësisht dyshimeve që ngre, pasi përbën ndoshta të vetmin material që aludon qartazi përpjekjet e Enver Hoxhës për t´u shkëputur nga Moska në një kohë që ○

faqe 18

○

○

○

Nga Mustafa Merlika

Dranja fati i poetit, një fragment nga madrigalet “Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit 1975 dhe mbaroi më 1979. Është vetë fati i poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës, breshkës së mitizuar në madrigalet e tij...

Nga Martin Camaj

○

faqe 16

○

○

○

Shokë!

Mbas përshëndetjes së Shkëlqesisë Mëkâmbsit të Mbretit Perandor dhe fjalëvet të nji kuptimi shumë të naltë të Kryetarit të ktij Kuvêndi me të cilin bashkohem plotësisht n’emën të Qeverís, nuk do të kisha asgjâ me shtue po të mos ndîjsha detyrën mos me e lânë bosh, në këtê përvjetor historik, vêndin e pushtetit ekzekutiv, përkrah atij epror e pushtetit ligjvues. Jemi afër përvjetorit të pesqintë të Kuvêndit historik të Leshit.

Princat e Shqipnísë mesjetare, nga Labëria tek Dibra e Dukagjini, kishin mbrrîmë në këtê qytet të vogël, por të lashtë e të

○

famshëm, rrotull Heroit të Madh, të pakrahasueshmit Skënderbeg, të cilin e përshëndetën dhe e njohën Mbret e prîjs. Ishte atëherë Leshi nji qytet nën zotnimin e Venedikut, dhe princët t’onë vêndosën bashkimin nën mbrojtjen e kësaj Republike të fuqishme italiane, e cila n’atë kohë ishte e vetmja fuqí qi mund t’i bânte ballë tërbimit aziatik. Jemi në prag të përvjetorit të tridhjetë të nji tjetër kongresi historik, Kongresit të Vlonës. Nji grup atdhetarësh shqiptarë, të shtymë nga rreziku serb e grek qi kërcënonte Atdheun t’onë, kishin mbrrîtë nga të gjitha anët në këtê qytet adriatik, për me i thânë Evropës se Kombi shqiptar kishte vendosun me i këputë... ○

faqe 17 ○

○

○

14 PERVJETORI SH SH..com

www.shqiptarja.com

S HKRIMI

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 18 mars 2012

I VITIT

`91

Nga Gjergj Frashëri

vijon nga faqja 13 ...Kaloje lumin para sosjes të dimnit!” („Ime amë”, në vëllim „Njeriu më vete e me te tjerë”).

Largimi nga Shqipëria është për çdo atdhëtar një gur – zemre që fillon të rëndohet posa nisesh për në dhé të huaj. Pse – ja është tjetër gjë. Sa më e gjatë të jetë koha e ndarjes me të, aq më shumë ky gur – malli të pushton mendjen dhe zemrën. Kjo ndjenjë mundon sot çdo qytetar që nuk rëndon mbi Dheun e vet. Historia e mërgimit të shqiptarëve është e largët, e thellë dhe e trishtueshme – historia e mallit, pjesë e kombit tonë. Dashuria për atdheun është një ndjenjë e përjetshme dhe madhështore e ekzistencës tonë, më tepër një kult i lashtë. Dhe ai që ndjek për tërë jetën gjurmët e kësaj ndjenje të përjetshme, hyn në histori.

Mynihu dhe albanologu shqiptar Për cilindo punonjës të albanologjisë, qyteti gjerman i Mynihut ruan një fond të madh e të mirënjohur. Në veçanti, Instituti i Evropës Julindore, Instituti Albanologjik dhe Bibiloteka e madhe e Qytetit të ofrojnë një fond albanologjik shumë më të gjerë ndaj atij të institucioneve tona. Arsyeja është se oreksi i institucioneve gjermane nuk i bën „naze” kujdo vepre apo autori të botës që merr dritën e botimit. Kështu që, përveç fondit të plotë të autorëve të Shqipërisë, rradhori i kompjuterizuar të njeh, midis të tjerave, me një horizont veprash të tjera të kulturës shqiptare, autorët e të cilave na janë mbajtuar deri më sot të panjohur. Njohja me veprën e albanonologut dhe të shkrimtarit shqiptar, Prof.

Dr. Martin Camaj bëhet një „detyrim” llogjik dhe i natyrshëm, kur punon në këto institucione të specializuara. Duhet të kujtoj se reflekset tona „të reja” kanë prirje të mos e ndjejnë, jo me detyrime shpirtërore, por as me detyrime profesionale, kur është fjala për autorë shqiptarë, të cilët në dekadat e Pasluftës punuan jashtë Shqipërisë. Gjatë kësaj periudhe, gjenerata e intelektualëve tanë, mësoi vetëm një pjesë të emrave të bashkatdhetarëve tanë me zë në mërgim, natyrisht të shoqëruar me epitetet përkatëse, por mbeti përherë e privuar prej kontaktit direkt me veprën e tyre, prej njohjes vetjake rreth këtij realiteti. Kështu edhe vepra e Martin Camajt hyri qysh herët nën hijen e”zezë” të propagandës politike në Shqipëri, por asnjëherë nuk u mësua „Përse”?

Ne shqiptarët jemi kudo pa fat. Fjala vjen, kur u përgatita të vija në Mynih, askush nuk u kujtua të më thoshte në Tiranë, që të mbaja distancë, për shëmbull prej historianit për Evropën Juglindore dhe posaçërisht për historinë shqiptare, Prof. Dr. Peter Bartl, apo prej ndonjë albanalogu tjetër të huaj. Ndërsa për albanologun shqiptar, Prof. Dr. Martin Camaj pata porosi „shoqërore” se duhej të mbaja distancën e duhur prej tij, për të mos u përlyer poltikisht (!). Natyrisht që këtë porosi të „vlefshme” e mbaj parasysh. Por fati im i mirë qëlloi, që njohja me veprën e Camajt dhe më të tej me autorin, nuk më “përleu”, por më pastroi politikisht dhe atdhetarisht. Nuk besoj të jetë ky një rast i vetëm dhe të më ketë ndodhur vetëm mua!

Detyrimi për t’u njohur me veprën e gjerë të Camajt erdhi nga tri dukuri. E para është se vepra e albanologut dhe e shkrimtarit shqiptar zë sot një vend të konsiderueshëm dhe të përshendetur në fondin albanologjik evopian; e dyta, sepse vepra letrare e Camajt, e cila mbulon tërë periudhën e jetës së tij, është po aq e gjerë dhe e njohur sa ajo e albano-

GJERGJ FRASHERI:

Si më pastroi Camaj politikisht e atdhetarisht Një shkrim i `91, na zbulon një dimension të gjerë të figurës në Camajt, i ndaluar rreptësisht në Shqipërinë diktatoriale

Në foto: Faksimile e faqes se parë të të përmuajshmes "Revista letrare", ku Frashëri botoi studimin e tij mbi Martin Camajn në tetor 1992, dhe faqja e parë e artikullit të tij në këtë revistë. logut; dhe e treta, prej respektit që ai gëzon sot në figurën e qytetarit të nderuar në mjedisin intelektual gjerman, e më tej.

Camaj ka lindur në vitin 1925 në Dukagjin.

Rininë e vet ai e kaloi në vendlindje dhe në Shkodër, ku kreu liceun saverian të Jezuitëve, i njohur për seriozitetin e mësimdhënies të gjuhëve të huaja dhe në veçanti, të lëndës së metrikës e të letërsisë klasike. Vepra shkencore dhe krijuese e Camajt tregon se bota e vendlindjes dhe njohuritë shkollore në qytetin e Shkodrës, mbetën përcaktuese në jetën e tij, me gjithë arsimin e mëtejshëm dhe përvojën e jetës në viset e huaja. Në fund të vitit 1948 ai largohet nga Shqipëria dhe pasi kryen studimet filologjike (romanistike, sllavistike, teori e letërsisë) në Beograd, vendoset në Prishtinë (1953 – 56), kohë prej së cilës fillojnë botimet e tij shkencore dhe krijimtaria letrare. Prej trazirave të njohura në Kosovë, Camaj largohet nga Prishtina më 1956 dhe vendoset në Romë, ku në qershor të këtij viti mbrojti doktoratën me një studim mbi Buzukun. Bota arbëreshe e Italisë së Jugut u bë për të, si askush tjetër, një objekt gjurmimi shumëvjeçar, i pasur nga studime e botime të shumta. Prej vitit 1961 ai shpërngulet në Myhnih ku vazhdon të jetojë edhe sot. Për shumë vjet ai punoi aty si profesor në Universitetin e Mynihut në lëndën e gjuhësisë, më parë krahasimtare të shqipes e pastaj të dialektologjisë. Nën kujdesin e tij, Mynihu u

bë një nga qendrat më të rëndësishme të studimeve shqipe në Evropën Perëndimore, e cila u ngrit deri në shkallën e një profesure dhe me status Fachstudium, gjuhë e letërsi (studime specialiteti). Vepra themelore shkencore dhe letrare e Camajt është e lidhur me periudhën e jetës së tij në këtë qytet. Aty bëri dhe habilitacionin për docenturë me „regna legendi” në albanologji (gjuhë e letërsi), i pari studiues me një kualifikim akademik në këtë degë në Evropën Qëndrore.

Kontributi i M.Camajt në sferën albanologjike është shumë i gjerë. Ndër veprat më të rëndësishme dhe më të hershme është libri II “Messale” di Gjon Buzuku (Roma 1961), i cili është një studim me vlerë mbi historinë e këtij libri dhe mbi veçoritë gjuhësore e tekstologjike të Buzukut. Një vepër tjetër edhe më e rëndësishme Albanische Ëortbilduing (Ëiesbaden 1966) (Fletëformi shqip), studim për habilitacionin, trajton problemet e vështira të historisë së formave dhe të etimologjisë shqipe dhe përmban rezultate me vlerë për shpjegimin e fjalëformimit shqip dhe të një sërë fjalive, tashmë me ndërtim të errësuar morfologjik. Më tej kemi dy libra të orientuara nga studimet e shqipes të sotme, Lehrbuch der albanischen Sprahe (Ëiesbaden 1969) (Libër mësimi për gjuhën shqipe), i cili aktualisht vazhdon të përdoret për mësimin e shqipes nga të huajt dhe Albanian Grammar (Ëiesbaden 1984), ku pasqyrohet struk-

tura gramatikore e shqipes së dokumentuar në tri “variantet” – gegë, toskë dhe arbëreshe. Janë edhe pesë libra të tjerë në gjuhën gjermane dhe italiane, që përbëjnë studime dialektologjike për të folmet arbëreshe. Sipas vlerësimeve, studimet dialektologjike të Camajt kanë një peshë të veçantë – e para, sepse nëpërmjet një metode dhe nga i njëjti studies, përshkruhen të folmet e një varg vendbanimesh arbëreshe (në provioncat e Kozencës, Avelinos, Potenzës, etj), të cilat, për shkak të shpërndarjes dhe ndikimeve të mjëdisit ndryshojnë nga njëra – tjetra; dhe e dyta, sepse ato janë bërë me një metode të re në albanistikë, me metodën strukturale1.

Përmendim gjithashtu librin kushtuar veprës së njohur të Pjetër Bogdanit, Cuneus Prophetarum a Petro Bogdano (Munchen 1977) si dhe një libër me përralla shqipe përkthyer në gjuhën gjermane Albanische Marchen (Köln – Dusseldorf 1974).

Përveç këtyre vëllimeve të plota, kemi mundur të numërojmë edhe 33 studime shkencore të botuara në organe të ndryshme evropiane të specializuara, për historinë fonetike të shqipes, dialektologjike të krahinave të ndryshme të Shqipërisë, Kosovës dhe të diasporës, mbi shqipen e përdorur nga autorët e vjetër, tipologjinë e gjuhës, etj. Një kontribut i veçantë i Camajt gjatë qëndrimit të tij në Romë, është puna e redaktimit të revistës më të shquar shqiptare në mërgim – “Shejzat” (“Le pleiadi”) dhe botimi prej tij në këtë organ të rreth 85 artikujve e reçensioneve, mbi problemet e historisë së gjuhës dhe të letërsisë shqiptare. Mbi 40 artikuj e reçensione të tjera ndodhen të botuara në organe të ndryshme anekënd botës. Natyrisht që vepra e M. Camajt në sferën e albanologjisë, kufijtë sasiorë të së cilës ende janë të përafërt, kërkon para së gjithash dhe me preçedencë vëmendjën serioze të specialistëve tanë, për ta vlerësuar dhe për t’i dhënë vendin që i takon.

Edhe më e panjohur ndër ne është vepra letrare e shkrimtarit Martin Camaj. Kjo krijimtari krejt e pavarur e autorit më ngjalli interesim të veçantë qysh në faqet e parë të saj. Njohja me veprën letrare dhe zbulimin e portretit artistik të autorit, u bënë për mua vetvetiu sa kurioze aq edhe tërheqëse. Them kështu, sepse letërsia e Camajt, jo thjeshtë për t’u kapur në anën e jashtme, priret të kuptohet duke hyrë në thellësi; me fjalë rapsodie mbi letër, fjali të tëra lexohen në shpirtin e tij; i qetë siç të shfaqet nga larg Dukagjini, në krahasim me botën e brendshme që zjen ndër njerëzit e tij.

Vepra letrare e Camajt është në koherencë dhe mbulon tërë periudhën e punës së tij, prej dy

PERVJETORI 15 SH SH..com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 18 mars 2012

Në foto: Martin Camaj dhe disa nga kopertinat e botimeve të veprës së tij

vëllimeve të para të botuara në Kosovë, Një fyell ndër male (Pishtinë 1953 dhe Kanga e vërrimit (Prishtinë 1954) dhe është ende në vijim. Duke ndjekur botimet e tij kuptohet se krijimtaria letrare ka qenë për autorin një angazhim jetësor. Vetëm pjesa e lirikës përmban rreth 8.000 vargje, bërë prej një punë skalitëse të gjuhës. Vepra letrare e Camajt gjendet sot e përmbledhur dhe e botuar me një paraqitje si rrallëkush. Përveç dy vëllimeve të përmendura, në rendin kohor, veprat e tjera janë: Djella (Romë 1958), roman i kombinuar me lirikë e poezi; Legjenda (Romë 1964) vëllim me poezi; Lirika mes moteve (Munich 1967), vëllim me poezi; Rrathë (Munich 1978) roman; Njëriu më vete e me të tjerë (Munich 1978), vëllim me poezi; Dranja (Munich 1981), madigale në prozë – poetike; Shkundullima (Munich 1981), pesë novela dhe një dramë; Poezi (Munich 1981), vëllim me poezi; Karpa (Munich 1987).

Dy vepra të porsadala nga shtypi janë: Pishtarët e natës (Prishtinë 1991), vëllim me poezi dhe Palimpsest (Munich dhe Neë York 1991), poezi në shqip dhe anglisht. Vepra e fundit poetike shënon një fazë të re në krijimtarinë e këtij autori, e cila shquhet për një abstaksionizëm të posaçëm. Përveç këtyre janë dhe tri vëllime me poezi të përkthyera në gjuhët me qarkullim të madh: Poesie (Palermo – Siracusa 1985), në shqip dhe italisht të përkthyera nga poeti dhe studiuesi arbëresh, Francesco Solano, ku përfshihen kryesisht vjershat e vëllimit “Njeriu më vete e me të tjerë”; Selected Poetry (Neë York dhe London 1990), ku gjenden poezi nga “Lirika mes dy moteve” dhe dy cikle të pabotuara më parë, “Nëma” dhe “Buelli” në shqip dhe në anglisht të përkthyera nga Leonard Fox; dhe vëllimi “Gedichte” (Poezi) i dhënë gjithashtu me origjinalin shqip dhe përkthimin në gjermanisht prej H. J. Lanksch, i cili posa ka dalë nga shtypi në Mynih. Po ashtu gjenden poezi dhe kritika letrare nëpër periodikë të ndryshëm, të cilat nuk kanë hyrë deri tani në vepra përmbledhëse. Gjuha e përdorur nga Camajt në letërsinë e tij është gegërishtja, por një gegërishte e veçantë – e lehtësuar prej arkaizmit lokal dhe e përpunuar posaçërisht nga dora e tij prej specialisti për letërsi të kohës, me tingull original dhe që sjell vetiu erë poezie. Edhe për masën e lexuesve ndjehet se gjuha letrare e Camajt është një arritje mjeshtërore. Në të integrohen forma konstruktive gjuhësore të fondit të përbashkët të shqipes, duke mos përjashtuar as traditën arbëreshe. Kjo gegërishte moderne nuk mund të mbetet e braktisur më tej.

Si për nga lënda që hedh themelet e letërsisë së vet, si për nga kahja ku e mban vështrimin e largët, po ashtu edhe për nga “amanetet” historike që mban në “strajcën e udhëtimit” të tij

si shkrimtar, Camaj vazhdon rrugën e letërsisë së rilindësve dhe të shkrimtarëve tanë përparimtarë të viteve ’20 e ’30 të shekullit tonë, pa i shkuar pas ndonjë rryme politike apo korenti të nderur klasor. Ai punoi tërë kohën në Perëndim, jashtë Shqipërisë dhe ky mosangazhim ka qenë për të një mundesi. Si të thuash, ai nuk u ndodh përpara alternativës – shkruaj si të them unë, ndryshe jo! Por edhe Perëndimi nuk qe për të fushë me lule, ashtu si për të gjithë mërgimtarët shqiptarë. Jeta në viset e Perëndimit, veçanërisht koha e rinisë dhe e pjekurisë, kanë qenë për Camajn një jetë vuajtjesh, vetmie dhe pune titanike, për të dalë në sipërfaqe, për të mbijetuar dhe për të sjellë në dritë gjithë atë vepër të çmuar, përmes atij mjedisi dhe dekadash të tëra vazhdon të mbetet aq i huaj dhe i pangrohtë për shqiptarët. Në këtë mjedis Camaj ka zgjedhur rrugën më të mirë – atë të atdhetarit, duke i vënë përballë të gjitha vështirësive të jetës,

"E ç'të keqe i ka bërë Camaj Shqipërisë, apo Kosovës, apo ju shqiptarëve?".

punën e tij vetëmohuese, të cilën sot e kemi në duart tona dhe mjafton për të parë jetën dhe botën e tij mendore kushtuar pa rezerva shqiptarisë. Të njëjtin qëndrim prej atdhëtari Camaj shfaq tërë kohën edhe ndaj rendit në Shqipëri dhe Kosovë, pjesëve të atdheut të cilave ua ka kushtuar tërë veprën e tij.

Natyrisht, shkrimtari muk mund të ekzistojë pa filizofi. Lënda që ai sjell në veprën e tij letrare kryekëput bota shqiptare, shpirtërore dhe materiale. Me pak fjalë ajo sjell fatin e njeriut të sotëm shqiptar me virtyte fisnike të lashta dhe të pakëmbyeshme – në truallin e Shqipërisë, të Kosovës dhe të diasporas. Mbi këtë lënde Camaj predikon në rrafshin filozofik, thjesht shqiptarizmin, amanetin e rilindësve.

Ai vazhdon ta shohë atë si ndjenjën më të përjetshme dhe më të fuqishme që ekziston historikisht ndër njerëzit e popullit tonë. Ai kërkon ruajtjen e saj të „papërzjerë” më tej, si garanci historike e qëndresës dhe e bashkëjetesës së të gjithë shqiptarëve. Bashkëjetesa do të sjellë mbarimin e vuajtjeve të tyre të së sotmes. Përjashtim i të gjitha ideologjive të kohës prej së ardhmes më të mirë të shqiptarëve në tërësi, duket si pikëpamje puritaniste e shkrimtarit, madje dhe nacionaliste. Por Camaj nuk shikon

asnjë rrezik apo kërcënim nga të tjerët kur një popull është i qetë nga brengat e mëdha dhe jeton në trojet e veta. Për të kontestuar interpretimet e kohës, ai sjell një sërë argumentesh ndër poezitë dhe novelat e tij, se shqiptari nuk është bërë dhe nuk mund të bëhet fanatik ndaj çfarëdo ideologjie apo botëkuptimi që hyn nga jashtë kufijve të trojeve të veta historike. I tillë ai ka qenë vetëm ndaj botëkuptimit të vet që trashëgon historikisht. Prova të tjera sillen nga romanet, se kjo veti e njeruit shqiptar jeton pa u thyer edhe kur ai ka qenë i detyruar të jetonte me shekuj larg trojeve të veta. Fati i vetë shkrimtarit dhe përvoja e tij e mbledhur prej gjurmimeve të jetës, janë në këtë filozofi një argument i fundit.

Camaj ecën kështu në rrugën e P. Vasës, De Radës, N. Frashërit, Mjedës. Fishtës, Kutelit, Poradecit, S. Luarasit dhe përkrah Markos, etj, të cilët e panë me mjaft optimizëm të ardhmen e vendit, nëpërmjet zbulimit dhe përpunimit të burimeve tradicionale.

Duke përpiluar këtë tezë, Camaj e mbyll rreptë në kornizë hapësirën e hamendjeve të tjera. Madje ai duket për një çast edhe më konservator i shqiptarizmës sesa rilindësit. Ndoshta, sepse ai i shikon përsëri shqiptarët keqas të përçarë dhe punën e rilindësve të humbur. Ka mundësi të jetë kështu, përderisa në veprën e tij një kornizë e botës shqiptare mbahet e shtrënguar hermetikisht nga ajo përreth. „Kufizimi” i kësaj bote në hapësirë sillet më tepër si një kusht i vendosur prej tij, megjithëse me pakënaqësi për të, por i detyruar prej fakteve të hidhura historike.

Camaj e shikon burimin e forcës në brendinë e sendit, të natyrës, të njeriut dhe të shoqërisë. Kjo përkon edhe me stilin e tij letrar.

Brenda kornizës hermetike, ai hyn drejt thellësisë për të zbuluar energjitë shpirtërore shqiptare, edhe atë që s’duket por që jeton dhe që është burimi tradicional i kësaj energjie. Në këtë rendje të pafundme e të palodhur zbulimesh të dhuntive të botës shqiptare, ai ndjehet krejt i lirë e i shpenguar sikur të jetë bota e tij shpirtërore, plot hare dhe kënaqësi, i gëzohet çdo gjëje që ekziston në natyrë dhe ndër njerëz që flasim gjuhën e njëjtë më të, madje flet deri dhe me kafshët e këtij vendi, etj, etj.

Kjo thellësi e pafundme e botës shqiptare është për Camajn trashëgimi më i vyer i historisë dhe dashuria për të nuk duhet kursyer, madje për të kur je larg. Duket për një çast se hermetizimi i shkrimtarit nuk ekziston më brenda kësaj bote, por vetëm në kufijtë e jashtëm të saj. Por fanatizmi i tij është po aq i rreptë edhe brenda botës shqiptare, për ta lënë të trashëgueshme pastërtinë e saj. Aty,

www.shqiptarja.com

ai nuk sheh asnjë Njëri – kult në të gjitha kohërat as dje, as sot dhe as më tej, asnjë lloj ideologjie, madje as fenë e çfarëdo llloji. Sipas tij kulti i kësaj bote është Dheu, Toka, Stinët, Dielli, Hëna, Shkëmbinjtë, Kafshët, etj, domethënë krejt natyra ku jetojnë shqiptarët historikisht. Kult është bota shpirtërore e trashëguar, e pashkëmbyeshme dhe e papërsëritshme, ndjenja e lashtë e qëndresës, etj: Mbi të gjitha këto kulte të veçanta, qëndron për Camajn dashuria për atdheun dhe vendlindjen.

Përmes pastërtisë deri „platonike” me të cilën dëshiron ai ta ndjejë dashurinë për vendin e tij, shfaqet aty – këtu edhe pjesa e ndrydhur e shpirtit të autorit, që ka të bëjë me pjesën e konservatorizmit të trashëguar ndaj kësaj dashurie. Është po ajo cilësi që e dallon punën e tij në sferën e albanologjisë për zbulimin dhe risjelljen në jetë të fondit të „vdekur” të gjuhës shqipe. Dhe kjo dukuri e karakterit të tij botëkuptimor përputhet dukshëm me psikologjinë që trashëgojnë njerëzit e trevës së vendlindjes së tij. Nga kjo pikëpamje, Camaj duket sikur vjen nga shekujt mitologjikë dhe nuk ka lëvizur asnjë ditë nga Dukagjini i tij i vuajtur, por i bukur dhe i dashur si askush në botën që ai sheh. Aspak i paditur për të sotmen në Shqipëri, të cilën përkundrazi e njeh mirë, edhe pse larg e ka ndjekur në çdo hap nga disa kënde, por edhe i paprekur direkt prej metamorfozës tonë mendore ideologjike, Camaj tregon pikëpamjen e vet të drejtimit mendor e ndjesor të njeriut shqiptar modern, i cili në thelb nuk është gjë tjetër, veçse risjellja edhe një herë në jetën mbarëshqiptare të çështjes rilindëse dhe autonomiste dhe ecja në rrugën e filozofisë që zbulohet nga bota e pasur e traditës. Konservatorizmi i tij përfundon kështu në konceptin e shqiparisë – „rrjeta ideologjike „ që i ka bashkuar shqiptarët gjatë historisë dhe që mund t’i bëjë të tillë edhe sot. Në këtë kontekst, „fanatizmi „ i Camajt është një trokitje në ndërgjegjen e njeriut të sotëm shqiptar, për të zgjuar në të pjesën e përgjumur të traditës që trashëgon nga historia. Vepra letrare e Camajt është thellësisht atdhetare dhe e kohës. Mesazhi i saj është dashuria për atdheun, mbrojtja e traditës dhe ecja në rrugën e përvojës së saj historike. Evolucionin e tyre në gjirin e shoqerisë mbarëshqiptare ai e shikon të paangazhuar politikisht, të pakondicionuar nga kushtet partiake dhe në këtë çështje ai është kategorik, ose më mirë të themi „fanatik”. Natyrisht, ndjenja jonë e sotme atdhetare, në shumë raste e përzjerë me propagandën politike të kohës, mund ta cilësojë edhe „arkaike” mesazhin e letërsisë së Camajt, si përsëritje e asaj të rilindësve dhe të shkrimtarëve të periudhës së Pavarësisë.

Këtu duhet të kujtojmë, se shqetësimet e „vjetra” të tyre gjenden edhe sot të pazgjidhura dhe mbeten çështje të hapura në rangun kombëtar, pa qenë nevoja t’i përmendim. Madje, letërsia e Camajt si vazhduese e tyre, vjen nga fundi i shekullit XX për të konfirmuar dhe kujtuar se eksperimenti i bërë në historinë e popullit tonë pas Luftës së Dytë Botërore nuk ndoqi rrugën e traditës dhe solli ndarjen e shqiptarëve, në vend që të ruante bashkimin e fituar. Ajo nuk është letërsi e thurur për ngritjen e kultit të një njeriu, përmes trishtimit, vuajtjes dhe ndarjes së popullit të vet. Dhe nëse rruga e traditës historke është më e mira për fatin e çdo populli dhe çështja e tij është ende në mes të rrugës, teza e traditës përherë aktuale, është aktualisht nevojë e ditës. Nga ana tjetër, letërsia e Camajt ka vend edhe për lexuesin tonë të dimesionuar politikisht, i cili nuk do të pësonte dëme po t’i kthehej edhe një herë në ato kohëra të turbullta, ndjenjës së pastër të dashurisë për atdheun. Vepra letrare e M. Camajt, e krijuar jashtë trojeve të veta, është pjesë e letërsisë shqiptare bashkëkohore në planin e gjerë kombëtar, sepse ajo ngrihet tërësisht mbi trashëgiminë historike dhe shpirtërore shqiptare në thellësi të kohës dhe sepse, ajo ndjek në çdo hap realitetin e Pasluftës në atdheun e vet (Shqipëri e Kosovë) dhe fatin e atdhetarëve në mërgim. E drejta për të parë...

vijon në faqen 16

16 PERVJETORI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 18 mars 2012

DRANJA

realitetin e vendit të vet, nuk mund t’i mohohet asnjë shkrimtari, pavarësisht se ku jeton ai. Madje është po e drejta e tij, ta shohë realitetin e krijuar në Shqipëri dhe Kosovë prej sistemeve politike të Pasluftës, sipas bindjeve vetjake që ka. Përkushtimi ose kritika ndaj këtij realiteti të politizuar, janë dy aspekte që jetuan në të njëjtin kohë në letërsinë shqiptare të gjeneratës tonë, brenda dhe jashtë vendit.

Besoj se të gjithë vlerësojnë, se prej këtyre aspekteve të letërsisë tonë kombëtare bashkëkohore, asnjëra nuk mund të quhet e parë dhe tjetra e dështuar. Njëri shkrimtar pasqyron fatin e njeriut shqiptar nën sistemin socialist, tjetri fatin e tij në mërgim, dikush kritikon ose beson në sistemin sipas bindjeve që ka, dikush vazhdon të çmojë traditën e vjetër, e shumë të tjera. Por të gjitha këto letërsi plotësojnë njohjen mbi jetën shumëngjyrëshe të kombit tonë në historinë e Pasluftës. Ato sjellin përvojën dhe historinë e mendimit bashkëkohor shqiptar në dimensionet më reale. Ura lidhëse e tyre është përpunimi i përbashkët i të njëjtit realitet – botës së larmishme shqiptare, fatit të kombit tonë në gjysmëshekullin e fundit.

Sikur një ditë shqiptarët të gjenden të bashkuar politikisht, të gjitha këto ngjyra të letërsisë shqiptare të momentit do të jenë natyrisht pjesë e një letërisie të vetme. Ndjenja e atdhetarisë që kanë ato në themel është kuvendi i pajtimit të tyre politik. Kjo përvojë e bashkuar do të jetë një thesar i madh letrar e filozofik i traditës së vjetër dhe asaj më të re, për të gjykuar thellë të sotmen dhe për të zbuluar rrugë më të mira për të ardhmen tonë.

Në këte kuvend pajtimi kombëtar, albanologu dhe shkrimtari ynë Martin Camaj vjen pas „ndarjes së gjatë” për të sjellë lëndën e vet të vyer shkencore dhe letrare të traditës shqiptare bashkëkohore. *** Bashkëatdhetari ynë M. Camaj çmohet sot në mjediset intelektuale të Mynihut edhe thjesht si qytetar. Figura e tij e mirënjohur ndjehet kudo e respektuar midis shkencëtarëve, shkrimtarëve, përkthyesve, historianëve, piktorëve dhe autoriteve të sferave të tjera të vendit. Këtë respekt e ndjen edhe midis ish – studentëve të shumtë që kanë kryer studimet në Universitetin e Mynihut, ku Camaj për tri dekada punoi me detyrën e profesorit të albanologjisë. Të bën përshtypje se prej tyre nuk dëgjon vetëm fjalët e mira për figurën e tij si shkencëtar, shkrimtar dhe qytetar, por padashur e çojnë fjalën tek „brenga” e jetës së tij, që e njohin të gjithë, te malli i tij për atdheun, për Shqipërinë. Tashmë ata e tregojnë këtë dukuri tipike për portretin e një shqiptari, duke e njësuar këtë me shembullin e tij. Prej tyre dëgjohen edhe një herë rreth jetës vetmitare të Camajt, për punën e tij vetëmohuese që erdhi nga viti në vit duke i hapur rrugën vetvetes.

Dhe dikush prej tyre në një moment të këtyre bisedimeve të çastit, të ngul padashur sytë në heshtje dhe sikur të pyet: „E ç’të keqe i ka bërë Camaj Shqipërisë, apo Kosovës, apo ju shqiptarëve?”. Dhe diku tjetër, përpara se të fillojë një referat në një nga sallat e Universitetit të Mynihut dëgjoi në krah një profesor gjerman me autoritet t’u flasë një grupi shkencëtarësh të huaj se ka mbetur i befasuar kur shkencëtarët linguistë nga Shqipëria nuk kanë pranuar ta takojnë Camajn kur janë ndodhur rastësisht pranë, gjatë një Konference ndërkombëtare. Në heshtje pranoi se kjo sjellje nuk ka qenë krejt faji i tyre, ashtu siç nuk është faji im tani, pse pasi e lexova veprën letrare të Camajt, u ndjeva krenar për një bashkatdhetar që e ka nderuar së tepërmi kombin tonë ndër viset e Evropës dhe më tej. Nuk di ndonjë rast në botën e shekullit tonë, që vepra e një shkrimtari e botuar në mes të Evropës të jetë mbajtur e paditur nga populli i vet për 40 vjet me rradhë! Izolim i përçudur! Pas dyzet vjetësh vepra atdhetare e M. Camajt, vjen së fundi te lexuesi i vet, të cili i është kushtuar.

Munchen 18.4. 1991 Botuar për herë herë të parë në ......

(Footnotes) 1 Ismajli R, Me vete, por me të tjerë, në „Koha” 20 Mars 1991, fq. 41.

(fragment)

“Dranja” u fillua së shkruari rreth vitit 1975 dhe mbaroi më 1979. Është vetë fati i poetit i ngjashëm me fatin e Dranjës, breshkës së mitizuar në madrigalet e tij, perëndeshës së kujtimit të dalë nga Dheu...

Në foto: Ilustrimi i përdorur në kopertinën e librit “Dranja”

Martin Camaj

A

ta që presin barin me drapinj dhe kosa të shkurtra, posare për livadhe me gur në bjeshkën e Cukalit, janë njerëz të heshtun dhe vetëm në dukje të qetë: dhimba u bren kocat natën e i kap si pika në mëngjes në muskuj e gjymtyrë kur sjellin së pari rreptas hekurin në bar. Në parzmin e leshtë u fshehet frika e gjarpnit që pret tue njehë në ritëm afrimin e krismës së drapnit në tërfojë.

Mbledhësit e barit flejnë në vapën e ditës mbështetë për trungun e ahut nën hije e shohin andrra syçelë.

Ma i riu i zgjoi njëherë e u tregoi atë që kishte gjetë, diçka të gdhendun, gungë e madhe ngjyrë ashti, rrashtën e breshkës e mbi atë gjarpnin dredha-dredha, gjithçka të bamun gurë! Mirë - thanë ata - na e dimë qëmoti se nëma e Orëve ndërron në shkamb çdo gja, edhe bariun me tufë përpara, po puna ashtë: si erdhi breshka deri këtu, kaq nalt?

Njeni sish shpjegoi me buzë në gaz: “Unë kam helm në gjak pse gjarpni më zuni tri herë, andaj unë di në këtë mes pakëz ma tepër se ju. Breshka - tha ai - e pruni deri këtu në shpinë gjarpnin. Shikoni, si janë të ngrimë më një si të mos ishin dy frymorë! Si pela ime, Drania, e unë mbi të kaluer.”

Mandej folësi mori briskun e me maje

ia shkoqi gjarpnin breshkës nga rrashta mbi të cilën mbeti gërresa dredha-dredha, si ravë që përshkon gjysmën e globit.

Dranja, e quejtën njazani ata breshkën në gurë, pa gjarpën...

Ndonëse breshkë, Dranja ashtë vrejtuese e vëmendshme kur ndodh se e sheh njerëz apo shtazë si përtypen tue ngranë. Dhisë i lakmon ma së forti si ajo me buzë e dhambë të mprehtë përpin palën e gjethit sa çel e mbyll synin breshka.

Kjo, një fletë të vetme sallate, e përçap me orë derisa t’i lëshojë një pikë lang në gojë.

Poetit që e vëren Dranjen po në këtë timtë s’i shkon mendja te punët e saj të brendshme: në vetmi ai përtyp në tru si breshka na qenka kosmopolite e mirëfilltë vetëm sepse kupa e rrashtës së saj i përngjet gjysmës së rruzullit me njolla dhenash të çdo ngjyre, si racat e ndryshme në të.

Por ai ashtë edhe i zoti ta ndreqë rëmimin e vet, kur ndalet dhe e vëren Dranjen nënçmueshëm e thotë: Dam, që askush s’e ditka se një rruzull i tillë na paska po në thelb një zemër breshke!

Vjeshta po kalon ndërrueshëm me vapë e fortunë, dridhje shtërpie lara-lara nëpër dushk.

Thonë: kohën që vjen askush të mos presë një ditë të mirë. Si kështu!

Kaq pabesim në jetë?

E njëmend erdhi moti krejt i mirë, lak i gjatë pa nyja. Dranjes iu sqarue drita e synit si me dashë me pa si asnjë breshkë ndojherë kreshtat e maleve larg-larg mbulue me borë të bardhë: vetëm prei atij vezullimi u ndez dheu e uji mori flakë.

Jo, nuk ishin vargmale ato, po fletëza arnejsh në vërvitje në skajin e pyllit, një flakim peshe larg dhe përpara turra kajzish të vegjël barnash të thata.

Vjeshta po kalonte, por gredhi me za të burrnueshëm si kurrë kërkoi ndër lisa e gjeti ç’ka lypte: pemë të çame përgjysmë me erën e athët në lang. Një lloi bretkose, thithlopa e ngime, i merr amë në hapësi qumështit që shkumbon në vedër mes gjujve të mjeltores, gërmuq në shkam, ende të pashtitëruem mirë për këtë zeje.

Edhe pse tepër ngjyra në këtë vend, koha përputhet për kohë përkueshëm, pa u vra aspak sendi për send.

EKSKLUZIVE 17 SH SH..com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

F JALIMI

E diel, 18 mars 2012

www.shqiptarja.com

I PANJOHUR

Nga Mustafa Merlika

M

e 15 mars 2012 u shënua 125 vje tori i lindjes së Mustafa Krujës.

Në këtë përvjetor të veçantë “Rilindasi” sjell për lexuesit një material të veçantë, të pabotuar kurrë më parë. Bëhet fjalë për një fjalim të shkurtër të Mustafa Krujës, të cilin e ka mbajtur, në kohën që ishte kryeministër në një mbledhje përkujtimore në Tiranë, për Lidhjen e Lezhës dhe Kuvendin e Vlorës. Data e saktë e mbajtjes së këtij fjalimi nuk përcaktohet por viti dihet që është 1942. Materiali që botohet ekskluzivisht për lexuesit tanë, pas 70 vjetësh, është siguruar në Arkivin e Ministrisë së jashtme italiane, ku fatkeqësisht nuk është shënuar numri i dosjes dhe data.

Dokumenti në origjinal është në gjuhën italiane, ndërsa përkthimin në shqip është bërë nga Eugjen Merlika, duke ruajtur gjuhën e përdorur nga Mustafa Kruja.

MUSTAFA KRUJA NE ‘42:

Shqipnia e madhe u ba realitet

AD.PE. FJALA E SHKËLQESISË KRUJA KRYETAR I KËSHILLIT TË MINISTRAVE Shokë!

Mbas përshëndetjes së Shkëlqesisë Mëkâmbsit të Mbretit Perandor dhe fjalëvet të nji kuptimi shumë të naltë të Kryetarit të ktij Kuvêndi me të cilin bashkohem plotësisht n’emën të Qeverís, nuk do të kisha asgjâ me shtue po të mos ndîjsha detyrën mos me e lânë bosh, në këtê përvjetor historik, vêndin e pushtetit ekzekutiv, përkrah atij epror e pushtetit ligjvues.

Jemi afër përvjetorit të pesqintë të Kuvêndit historik të Leshit. Princat e Shqipnísë mesjetare, nga Labëria tek Dibra e Dukagjini, kishin mbrrîmë në këtê qytet të vogël, por të lashtë e të famshëm, rrotull Heroit të Madh, të pakrahasueshmit Skënderbeg, të cilin e përshëndetën dhe e njohën Mbret e prîjs. Ishte atëherë Leshi nji qytet nën zotnimin e Venedikut, dhe princët t’onë vêndosën bashkimin nën mbrojtjen e kësaj Republike të fuqishme italiane, e cila n’atë kohë ishte e vetmja fuqí qi mund t’i bânte ballë tërbimit aziatik.

Jemi në prag të përvjetorit të tridhjetë të nji tjetër kongresi historik, Kongresit të Vlonës. Nji grup atdhetarësh shqiptarë, të shtymë nga rreziku serb e grek qi kërcënonte Atdheun t’onë, kishin mbrrîtë nga të gjitha anët në këtê qytet adriatik, për me i thânë Evropës se Kombi shqiptar kishte vendosun me i këputë zinxhirët e skllavnís

Në këtê sallë të vogël, ne shohim Shqipnín e vërtetë, Shqipnín e Madhe, Shqipnín e zêmrës sonë, Shqipnín e ândrrave t'ona : "qysh prej Tivarit deri në Prevezë", nga Adriatiku deri në Kosovë e në Dibrën e Moisi Golemit... shekullore e qi, grekët e serbët, të cilët i kishin shpallë luftë Perandorisë Otomane e jo Shqipnís, nuk duhet të qindrojshin në tokën shqiptare.

Për fat të keq, në luftë flet forca e vetëm forca; e tue mos e pasë n’anën tonë atê, shumë pjesë të Vêndit t’onë ranë nën zotnimin sllav e grek. Vetëm Vlona, me pak

Në foto: Mustafa kruja gjatë një tubimi në Kosovë rrethina, shpëtoi si nji strehë e atyne atdhetarvet bujarë, qi ishin mbledhë atje për me ngrêjtë nalt zânin dhe flamurin e lirisë.

Vlona shpëtoi mbasi në bregun tjetër ishte nji Italí e Madhe qi nuk mund të duronte në dyert e veta të tjerë veç Kombit shqiptar, qi ishte zoti i Vêndit.

Historia përsëritet.

Dy Kuvênde, në të cilët u vendos fati i Kombit shqiptar, 468 vjet larg njani tjetrit, u zhvilluen nën mbrojtjen e Kombit të Madh italian: në 1444 dhe në 1912.

Por sado të rândsishëm historikisht, sado vêndimtarë qenë Kuvêndet e Leshit e të Vlonës, as njani as tjetri nuk mund të krahasohen me këtê të soçmin.

Në Lesh ishte përfaqësue nji Shqipní e vogël feudale, e coptueme në nji pafundësí principatash mikroskopike, qi nuk mbrrînte as në Gjinokastër në jugë, as në Shkodër në verí, as në Prizrend në verilindje.

Në Vlonë ishte përfaqësue vetëm nji ide, ideja e nji Shqipnije të madhe e të pavarun, por jo vetë ajo Shqipní.

Sot, të dashun shokë, këtu, në këtê sallë të vogël, ne shohim Shqipnín e vërtetë, Shqipnín e Madhe, Shqipnín e zêmrës sonë,

Shqipnín e ândrrave t’ona : “qysh prej Tivarit deri në Prevezë”, nga Adriatiku deri në Kosovë e në Dibrën e Moisi Golemit. Pa burrat e fortë të këtyne krahinave, qi përbâjnë pjesën e zgjedhun të racës shqiptare, pa tokat e tyne pjellore nuk ka nji Shqipní qi mund të mbahet në kambë.

Pjesëmarrja në këtê Kuvênd e disa bijve të dênjë të shqiptarëve të Italisë i jep nji kuptim tjetër të veçantë: kuptimin e pjesëmarrjes jo vetëm të territorit, por të gjithë racës shqiptare, të gjakut shqiptar.

E dij se ka diçka qi turbullon kët ngazëllim të madh e të drejtë. Çamët kanë këtu, mes nesh, përfaqësuesit e tyne, por ata vetë gjinden ende jashtë hijes së Flamurit t’Atdheut. Me gjithë këtê ne jemi matematikisht të sigurtë se edhe Çamëria, në një ditë t’afërt, do të kthehet në gjînin e nânës Shqipní qi e pret me mall e do t’a përqafojë e përmallueme.

Ndërkaq ju them se në zêmrën t’onë, në mêndjen t’onë e në kujdesin t’onë Çamëria âsht qysh sot tokë shqiptare e populli çam pjesë e pandashme e popullit shqiptar.

Shokë!

Kjo Shqipní e madhe dhe e bekueme prej çdo hiri të Zotit, kjo Shqipní e madhe, e

lame me gjakun e dëshmorëve t’onë ndër shekuj, e fitueme me sakrificën e jetës së re të tridhjet mijë bijve t’Italisë, kjo Shqipní qi vlen mâ shumë se sa jeta e se çdo gjâ tjetër e jona, kjo Shqipní qi ne do t’a mbrojmë deri në njeriun e fundit qi ndjen në damarët e tij rrjedhën e gjakut shqiptar, këtê Shqipní do t’a mbrojmë kundër të gjithve e kundër kujtdo.

Anmiqtë t’onë shekullorë, të mundun kudo në frontet e jashtme nga armët e Fuqive të Boshtit e aleatve të tyne, përpiqen, siç thuhet, me e marrë kalanë nga mbrênda, tue helmue gjakun e disa shqiptarvet pa përvojë ase të korruptuem, përmjet agjentavet të tyne, qi mund t’u siguroj qysh tash i kemi në dorë.

Qeveria, në masat e saj të matuna por energjike, ka me vete gjithë Popullin Shqiptar, për me vûe në vêndin qi meritojnë ata të cilët, për llogari t’anmikut, duen shkatrrimin e Atdheut të bashkuem, e prandej, mâ shumë se kurrë të lumtun.

Jemi të sigurtë se ky Kuvênd âsht me të gjithë fuqinë e prestigjin e vet me qeverinë e mbas Qeverisë, në masat qi ajo ka marrë e do të marrë për me mbrojtë këtê Shqipní nga helmi dhe kurthet e anmikut.

18 DOSIER SH SH..com

www.shqiptarja.com

S HTYPI

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 18 mars 2012

PERËNDIMOR

Nga Armand Plaka

D

ihet se në periudhën e monizmit, Sh qipëria njohu miqësi „të pathye shme” e „të përjetshme” me „popuj vëllezër” e aleatë të mëdhenj, të cilët i humbi po me aq batare sa ç´i proklamonte se i kishte. Në këtë kontekst, dihen gjithashtu mirë edhe datat apo koha në të cilën ndodhën këto „prishje të mëdha”. Por fakte të çuditshme na vijnë nga mediat e huaja perëndimore, të cilat aludojnë se Shqipëria, më konkretisht Enver Hoxha testonte dhe bënte përpjekje me anë ndërmjetësish të ndryshëm e kanalesh diplomatike, të largohej nga ndikimi moskovit qysh në vitin 1952, pasi siç thekson një artikull i një të përditshmeje australiane; Hoxhës i kishte ardhur në majë të hundës nga ndërhyrjet sovjetike.

Artikulli në fjalë mban datën 20 prill 1952 dhe është botuar në gazetën australiane „Sunday Herald”, në faqen 3 të saj.

Nuk përmban asnjë emër autori, ndërsa i referohet burimeve të besueshme nga rrethet zyrtare britanike, të cituara pa emër nga korrespondentët e saj londinezë, gjithashtu anonimë.

Ai megjithatë duket se sjell një kontribut të veçantë, pavarësisht dyshimeve që ngre, pasi përbën ndoshta të vetmin material që aludon qartazi përpjekjet e Enver Hoxhës për t´u shkëputur nga Moska në një kohë që gjerësisht njihet e përshkruhet si „vasaliteti i verbër i Shqipërisë ndaj Moskës”. Artikulli në fjalë pohon në fakt edhe dëshmitë që vinin asokohe nga gazetat e tjera perëndimore mbi represionin radikal që ushtrohej nga regjimi (kujtojmë se bëhet fjalë për kohën që pasoi të ashtuquajturën „Bomba në Ambasadën Sovjetike”, që mori brenda një nate pa gjyq jetën e 22 intelektualëve shqiptarë).

Ai e vë gishtin sidomos tek ish-Ministri i Brendshëm Mehmet Shehu, i cili me këtë rast citohet të ketë dhënë urdhëra shumë të rreptë e vendosur kufizime, madje edhe për vetë personelin e ambasadave të huaja perëndimore, më konkretisht asaj franceze e italiane, si të vetmet përfaqësuese të Perëndimit të mbetura në Shqipëri në atë kohë. Pohimeve të fundit u shtohen si fakte edhe më parë në kohë edhe materialet e prestigjozes gjermane „ Der Spiegel”, në një numër të sajin në vitin 1951 (shiko: Albanien / Wieder in die Berge, 13 qershor 1951, fq. 20-21), e cila njëkohësisht pohon se: Hoxha është spostuar për t´i lënë vend Shehut, i trajnuar në Moskë.

Mos ishin këto masa represive ndoshta domethënëse edhe për vetë Hoxhën, i cili i mbetur nën hijen e Shehut, tashmë ia kishte frikën një përmbysje në kupolën më të lartë të regjimit, gjë që do të mund të sillte një fat të paparashikuar edhe për vetë atë?

– Mos ndoshta Hoxha kishte sinjale mbështetje nga Perëndimi që e bënin të besonte se një përpjekje të paktën ia vlente, për ta pasur dritën jeshile gjithnjë të hapur drejt Perëndimit në rastin më të keq për të, ndërsa në popull propagandohej me batare miqësia e madhe me Bashkimin Sovjetik?

– Interesant është fakti se në fund të artikullit, Hoxha madje sa nuk vlerësohet si një udhëheqës, të cilit do i ishin mirënjohës edhe vetë luftëtarët e rezistencës antikomuniste, nëse ai do ia mundësonte një rrugëtim të shpejtë e të lehtë drejt „botës së lirë”.

Fatkeqësisht, kjo nuk ndodhi kurrë, por në atë kohë të paktën në dukje, kalkulimet e momentit i bënin jo vetëm perëndimorët, por edhe vetë shqiptarët të besonin se ai regjim do të rrëzohej shumë shpejt, falë kon-

HOXHA ANGLEZEVE NE 1952:

Nga rusët më ka ardhur në majë të hundës – Sa e gatshme ishte Moska të ndërhynte “për të mbrojtur Shqipërinë” sipas vëzhguesve të huaj?

– A ishte Hoxha për Moskën një T ito i dytë?

Tito Çfarë dëshmonte asokohe shtypi perëndimor dhe ai shqiptar i frontit të rezistencës

Në foto: Faksimile e artikullit me titull: Revoltë në satelitin e vogël sovjetik , “Sunday Herald”, 18 qershor 1950, fq. 8 tradiktave në kampin socialist, interesit të supozuar të Perëndimit ndaj zhvillimeve në Shqipëri, konflikteve në vetë kupolën komuniste të kohës, rezistencës antikomuniste brenda e jashtë vendit, pozicionit strategjik të Shqipërisë dhe ndoshta edhe vetë trendit krejt të veçantë e brutal të komunizmit shqiptar, cili s´përputhej aspak me natyrën, kodet e sjelljes dhe traditën shqiptare.

Një paragraf tjetër, nga viti 1950 ( shiko: Revoltë në satelitin e vogël sovjetik , “Sunday Herald”, 18 qershor 1950, fq. 8) na rrëfen nga ana tjetër diçka më shumë në lidhje edhe me atë që mund ta cilësojmë si „hezitim i sovjetikëve për t´u marrë me Shqipërinë”. Arsyet për këtë qëndrim, shiheshin në konstatimet se: Me përfundimin e luftës civile në Greqi, furnizimet sovjetike për Shqipërinë nisën të rralloheshin. Në fakt akoma ka një listë të rregullt ngarkesash nga portet rumune të Detit të Zi drejt Shqipërisë, por ato sjellin, sipas disa vëzhguesve, vetëm mallra të mjaftueshme sa për të mbajtur më këmbë regjimin aktual.

Më poshtë, në po të njejtin artikull vihet në dukje një fakt i rëndësishëm, i cili do të hasej edhe dy vjet më vonë, duke e thek-

Në foto: Faqja 3 e gazetës australiane, “Sunday Herald”, 20 prill 1952, ku gjendet edhe artikulli mbi planet e supozuara të Hoxhës për shkëputje nga Moska.

suar edhe më shumë natyrën e veçantë të sjelljes sovjetike ndaj Shqipërisë, megjithëse zyrtarisht Shqipëria betohej se ishte besniku më i madh i Moskës për kohën, siç na sugjeron paragrafi i mëposhtëm: Shqipëria është i vetmi vend në Europën Lindore, me të cilin Bashkimi Sovjetik nuk ka nënshkruar akoma një marrëveshje të

ndihmës reciproke. Një sugjerim për këtë sjellje do të ishte se ndoshta Rusia kupton se ajo copë toke në cep të Adriatikut nuk do të mund të mbrohej dot, nëse puna do të vinte e tillë.

Bashkangjitur me këtë artikull, ia vlen të sjellim në vëmendje edhe përpjekjet e Komitetit „Shqipëria e Lirë”, i cili dukej shumë

DOSIER

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 18 mars 2012

SH SH..com

19

www.shqiptarja.com

Çfarë na rrëfen artikulli i një gazete perëndimore mbi planet e mundshme të Shqipërisë për shkëputje nga Moska në një kohë për të cilën askush nuk e kishte çuar ndërmend. A ishte ky një test për Perëndimin për të matur forcën me rusët apo një përpjekje personale e Hoxhës për t´i dalë përpara një humbje eventuale me rivalin Shehu?

Në foto: Artikulli i revistës gjermane, “Der Spiegel”, 13 qershor 1951 mbi gjendjen në Shqipëri, pak kohë pas raprezaljeve që pasuan të ashtuquajturën “Bomba në Ambasadën Sovjetike” Në foto: Faksmile e organit të "Komitetit Shqipëria e Lirë" ( Vëll.

II, Nr. 1, shkurt 1952) , ku gjendet edhe artikulli që rreket të gjejë arsyet e largimit të ish-ambasadorit sovjetik në Tiranë, Çuvakin. aktiv në atë kohë, duke të dhënë përshtypjen se situata e nderë dhe mungesat e theksuara ekonomike, do të sillnin shumë shpejt rrëzimin e sistemit. Në një artikull të gazetës së tyre „Shqipëria” në fillimvitin 1952 - e cila botohej një herë në dy muaj (shiko: Mbrapa Perdes së hekurt diçka zien / Tschuvakini hiqet prej Tirane, Gazeta Shqipëria, Vëll. II, Nr. 1, fq. 1, mars 1952), ata madje rreken pak a shumë në po të njejtën kohë të gjejnë edhe arsyet e vërteta se pse ishte larguar ambasadori sovjetik, Çuvakin, i cili cilësohej gjerësisht prej tyre si „Pushtetari nr. 1 i Shqipërisë”, në rolin e mëkëmbësit direkt të Stalinit në Tiranë.

Më konkretisht mbi rëndësinë e kësaj ngjarjeje, ata shkruanin: Organet e K.K.Sh.L. kanë lajmue qysh tri javë ma parë se në Shqipni po ngjajnë diçka me randësi në politikën e mbrendshme dhe të jashtme. Lajmet tona kanë qenë dhanë me rezervën që na imponojnë rrethanat e krijueme nga Perdja e Hekurtë. Largimi i ministrit rus prej Tirane dhe zavendësimi i tij prej Klement Leveshkin, kanë nji kuptim të jashtëzakonshëm.

Më tej, po aty shkruhet se: Nuk dihet mirë se si ka përfundue grindja mes Enver Hoxhës e Mehmet Shehut. Në qoftë se Moska e pa të nevojshme tërheqjen e Çuvakinit, mbas kaq vjetësh qëndrimi dhe eksperience në punët e Shqipërisë, do të thotë se kanë

qenë arsye shumë të forta që e detyruan Moskën të marrë këtë masë të papritun”.

Nuk janë vetëm grindjet e mbrendshme që e kanë detyrue Kremlinin të ndërroj përfaqësuesin e saj në Tiranë. Moska e sakrifikoi Tschuvakinin në bazë t´ankimeve që ka ba qeverija e Enver Hoxhës në lidhje me sjelljet e këqija të Rusvet dhe për mosplotësimin e kaq premtimeve të Moskës për t´i ardhë në ndihmë ekonomikisht dhe politikisht Qeverisë s´Enver Hoxhës që po kalon ditët më të vështra qysh nga marrja e fuqisë në dorë.

Por le të kthehemi tek artikulli i australianes në vitin 1952, i cili përbën edhe bazën e këtij materiali. Për të hequr çdo dyshim dhe keqinterpretim, ia vlen që ai të sillet i plotë për lexuesin në shqip, nën titullin origjinal: Raportohen lëvizje të Shqipërisë për t´u shkëputur nga Rusia A do të bëhet Hoxha një T ito tjetër?

Tito Nga stafi i korrespondentëve tanë në Londër Londër, 19 prill 1952 - Një burim i besueshëm në Londër thotë se diktatori komunist i Shqipërisë, Z. Enver Hoxha, i është afruar Britanisë për të testuar se si do të reagonte Perëndimi ndaj një deklarate pavarësie të Shqipërisë ndaj Rusisë. Burimi thotë se Z. Hoxha e ka bërë të qartë pozicionin e tij nëpërmjet kontakteve neutrale, pas

ndërhyrjeve në rritje të sovjetikëve në punët e brendshme të Shqipërisë.

Reaksione të shpejta Burimi thotë se pas tetë vjet ndërhyrjesh nga Moska , Z. Hoxha , një ish-punëtor fabrike cigaresh me trup të bëshëm, tashmë i ka ardhur në majë të hundës. Lëvizja e tij e pashpresë për t´u bërë një Tito i dytë, e bërë nga pallati i tij me mure të bardhë në Tiranë, ka sjellë reagime të shpejta nga pala sovjetike. Raportohet se Ministri i Brendshëm shqiptar, Gjeneral Mehmet Shehu, një ish-student i shkollës moskovite i brumosur me stalinizmin, ka përjashtuar ndërkohë 6 mijë anëtare partie, ose tetë përqind të totalit në rang vendi. Ai gjithashtu ka urdhëruar një përndjekje të rreptë të veprimeve të të gjithë anëtarëve të legatës franceze e italiane në Tiranë – të vetmet legata të mbetura në kryeqytetin shqiptar, si përfaqësuese të shteteve perëndimore. Ai u ka kufizuar lëvizjen diplomatëve të huaj në një rreze që shkon deri në 24 milje dhe thuhet se ka urdhëruar arrestimin e përkthyesit dhe të shoferit të ambasadorit francez. Lëvizjet e tij pasuan refuzimin zyrtar sovjetik të Shqipërisë, e cila nuk është pranuar kurrë nga Kominformi dhe s´ka regjsitruar akoma ndonjë rast për të konkluduar në marrëveshje ushtarake me Rusinë. Asnjë delegacion sovje-

tik nuk ishte prezent në Kongresin e Partisë së Punës dy javë më parë, megjithëse të gjithë satelitët e Moskës dërguan atje përfaqësuesit e tyre. Moska gjithashtu ka tërhequr ambasadorin e saj, duke lënë atje një të dërguar me punë. Zyrtarët britanikë kanë frikë se në Shqëipëri mund të nisë një shpërthim dhune i ngjashëm me ato të një viti më parë, kur 6000 titistë dhe partizanë iu ngjitën malit për të luftuar në gryka malesh e qytete në një përpjekje për të rrëzuar regjimin. Me terrenin e saj të çuditshëm, trendin e veçantë të komunizmit që aplikon dhe komplekset e saj ndaj ndryshimit të shpejtë, Shqipëria mund të hidhet lehtësisht në krahët e perëndimit, përtej faktit se pozicioni i saj gjeografik si sateliti i vetëm stalinist në Adriatik dhe komandimi prej saj, si një dalje strategjike për në Mesdhe, e bëjnë atë një pikë të fuqishme ku fokusohet vëmendja.

Ka pak dyshim në Perëndim se Marshalli Tito po ndihmon jo-kominformistët shqiptarë. Mijëra shqiptarë kanë marrë arratinë nga vendi i tyre drejt Jugosllavisë, përgjatë këtyre muajve të fundit, ku i janë dhënë racione speciale, duhan dhe veshje tekstili, të cilat u janë mohuar atyre në vendin e vet.

Disa thuhet se janë kthyer sërish në Shqipëri dhe kanë formuar një rrjet ilegal, që lavdëron sistemin e Titos dhe ka formuar një opozitë ndaj qeverisë. Komunizmi shqiptar i ka rrënjët e tij në metodat jugosllave. U mboll e u trajnua nga Beogradi, i cili e furnizoi me ushqime, këshilltarë ekonomikë dhe teknikë. Një marrëveshje u nënshkrua me ta, duke sjellë në shina ekonomitë e dy vendeve.

Përfitime të dyshimta Kur Tito u prish me Moskën, jugosllavët u bënë armiq për shqiptarët. Por tashmë Z. Hoxha me pikëpamje diktatoriale, duket se po ndjen se duhet t´i shkëpusë sërish këto lidhje. Shqipëria ka dyshime shumë të mëdha në lidhje me “përfitimet” që vijnë nga ndihma sovjetike. Rusët sollën me vete makineri për të nxjerrë naftë, prodhuar bitum dhe burime të tjera minerare, duke i eksportuar shumicën e tyre drejt Rusisë. Një bazë nëndetësesh raportohet se është ndërtuar në Gjirin e Vlorës, ruajtuar me radarë e raketa. Një milionë banorët e Shqipërisë, në shumicën e tyre myslimanë dhe me orientim oriental, turbulentë dhe tribalë nga instikti, kanë reaguar me trimëri nëpërmjet akteve sporadike të kundërshtimit ndaj pushtetarëve të tyre. Shumë prej tyre do t´i ishin mirënjohës nëse Hoxha do t´i çonte ata nëpër një rrugë të shpejtë e të lehtë drejt Perëndimit.

Marrë nga: “Sunday Herald” ( Australi), 20 prill 1952, fq, 3

20 STUDIMI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 18 mars 2012

G RAFIKA RAFIKATT B OTIMET

Ilia S. Karanxha

S

tudimet albanologjike mbi ikonografinë e Skënderbeut prej vitesh i kanë dhënë një peshë të madhe problemeve që lidhen me portretin e parë e me saktë me portretin autentik të heroit tonë. Por pavarsisht nga përpjekja e mendimeve për primatin se nga vjen shëmbëlltyra e Skënderbeut, studiuesi Economopoulos Harulla(1997) duke ju referuar imazheve më të hershme të heroit tonë mendon se në vepra Pagëzimi i Selenëve (1507 ?) e piktorit të shquar venecian V. Carpaccio(1465-1526) burri i gjunjëzuar në plan të parë mund të jetë Skënderbeu. Sugjerimi nuk duhet injoruar krejt megjithëse Harulla nuk merr shumë për bazë veprën tjetër të Carpaccios Adhurimi i Magëve(sot në National Gallery të Londrës) ku pak a shumë takohet e njëjta figurë.

Megjithëkëtë dëshira për të gjetur shëmbëlltyrën e Skëndërbeut në ndonjë vepër të hershme në rilindjen italiane mbetet gjithmonë e madhe. Duke lënë mënjanë pretendimet strikte për autenticitetin e shmbëlltyrës së Skëndërbeut, të cilat për kohën kur po flasim nuk kishin atë vlerë që duam t’i japim sot, gjejmë në Augsburg të Gjermanisë një pikënisje të vërtetë të ikonografisë kastriotiane. Në themel të kësaj ikonografie të pasur qëndron ideja tekst-imazh e cila u përdor për ilustrimin e veprës së Marin Beçikemit (Barletit) (Des allerstreytparsten vn theüresten Fürsten vnd Herrn Georgen Castrioten genannt Scanderbeg Herzogen zu Epiro und Albanien...Veprat kalorsiake të më luftarakut Princit dhe Zotit Gjergj Kastrioti i qojtur Skëndërbe dukë i Epirit dhe Shqipërisë ...) të përkthyera për herë të parë në gjuhën gjermane nga Johan Pinciani e të botuar në shtrypshkronjën perandorake me editorin e shquar Heinrich Steiner më 21 shkurt 1533. *** Një problem më vete në lidhje me ikonografinë që shoqëron veprën ka qenë përcaktimi i artistit apo artistëve që u angazhuan për ilustrimin e saj mbasi asnjëra prej grafikave nuk përmban ndonjë monogram apo emrin e ndokujt. Referimet që na trasmetoi G. Petrovitch(1881) duke u bazuar në veprën e Andresen: Der deutsche Peintre - Graveur sipas dizenjove të grafistit të shquar gjerman Hans Schäufelein(1482-1539) dhe gdhendjeve të Hans Burgkmair(1500-1562) nuk patën ndonjë mbështetje nga studiuesit që pasuan.

Në fillim të shek XVI në rrethin e artistëve të shquar që nxitnin përpara rilindjen në qytetin e Augsburgut e që ishin angazhuar nga vetë perandori Maksimilian I bënin pjesë H. BurgkmairPlaku(1473-1531), Leonhard Beck (14801542) , H. Schäufelein e pak më vonë aty nga viti 1513 me këtë reth u bashkua edhe Jörg Breu -Plaku(1475-1537) të cilit ju besuan gjithashtu një sërë grafikash për të zbukuruar faqet e librave fetare me lutje të perandorit por shtoi edhe një sërë dizenjosh në anët e këtyre librave. Fillimisht Breu punoi me shtëpinë botuese të Erharld Ratoldit (1447-1528) e më pas me edtitorin Henrich Steiner (nga viti 1524) duke treguar aftësi të jashtëzakonshme në ilustrimin e librave fetare apo umanistikë që botuan këtë editorë të shquar në Augsburg.

Për Steiner ai realizoi më shumë se 360 grafika dhe duke filluar nga viti 1530 pranë tij filloi të punonte edhe i biri Jörg Breu – i Ri (1510-1547) i cili më 1534 mori titullin e mjeshtrit por edhe drejtimin e punishtes së të jatit.

Në foto: V. Carpaccio Pagëzimi i selenëve 1507- Shkolla Shën Gjergji e DalmatveVenetik. Burri i gjunjëzuar në plan të parë mendohet të paraqesë Skënderbeun. Në krah të tij ndoshta kryepeshkopi Pal Ëngjëlli (Sipas E. Harulla 1998)

FAMILJA BREU Në zanafillat e ikonografisë së Kastriotëve Ja pra ky aktivitet i shquar i familjes Beru në Augsburg i shtyu studiuesit e shumtë të shikojnë edhe në veprën e Skënderbeut kontributin e kësaj familje.

Heinrich Röttinger(1909) ishte i pari që njohu krahas veprimtarisë së të jatit edhe atë Jorg Breut të Ri në zbukurimin e veprës të Skënderbeut. Në favor të kësaj teze u shprehën ndërkohë edhe studiues të tjerë (Dodgson 1903-1911, Hollstein 1957-1987 etj.) Studimet dhe ribotimet e këtyre veprave të artit vazhdojnë akoma sot me synimin drejt një zgjidhje totale të problemit. Publikimi i ndonjërës prej tyre në literaturën shqiptare është përcjellë gati gjithmonë me diçiturën e rëndomtë përgjithësuese dhe pak të përgjegjshme: Grafika të shekullit të XVI. Është referuar fakti që libri përmban 106 grafika por

ksilografitë e tjera janë riqarkulluar nga botime në vepra të mëparshme. Nga vepra e Justinianit mbi historitë e Torgo Pompeut botuar po në Augsburg(1531) ksilografia që paraqet vdekjen e mbretit Agatokle është riqarkulluar edhe në veprën e Historisë të Skënderbeut për të ilustruar vdekjen e Gjon Kastriotit(f.7r ) por edhe atë të Mbretit Alfonso V të Napolit(187v).

Nga Jorg Breu i Ri janë njohur 24 ksilografi si krijime të tij që kanë zënë vend në veprën e Historisë prej të cilave 9 janë riqarkulluar nga botime të mëparshme e kanë të bëjnë kryesisht me pamje kalash e qytetesh të cilat në një variant pak të ndryshuar janë përdorur për të ilustruar edhe ato shqiptare. Si grafika më të shquara të tij mund të përmendim portreti i Skënderbeut në ballinë (njihen 2 variante);

Një prej këtyre ksilografive e kemi gjetur të publikuar më 1531 në veprën e Christoph von Sëarzenberg mbi Ciceronin: Vepra të rinisë (Von Gebürlichen ëercken- Augsburg 1531) për të ilustruar bashkëbisedën mes Fabrizios dhe Piros mbi kompllotin e mjekut të tij. Kjo grafikë duket shumë pak e ambientuar në periudhën e Pirros dhe është evidente që ishte përgatitur për të paraqitur luftërat e evropianëve kundra turqve pra shumë më e përshtatshme për veprën e Skënderbeut për të ilustruar nënkapitullin mbi kalimin e Moisiut nga ana e sulltan Mehmetin dhe rikthimin e tij tek Skënderbeu(f. 169r). Pavarsisht nga riqarkullimet e ksilografive nga një vepër tek tjetra dhe përshtatjet e tyre sipas situatave të ndryshme, një fenomen shumë i rëndomtë për kohën, duhet thënë se pjesa

Në foto: (djathtas) Jorg Breu-Plaku Vdekja e babait të Skëndërbeut (f.7r). Gdhëndje në dru (9.7x15.5cm) (majtas) Jorg breu i Ri Sulmi i befasishëm mbi kampin turk(f. 52v).

Gdhëndje në dru(9.7x15.7cm)

bazën e vërtetë e përbëjnë vetëm 40, shumë prej të cilave përsëriten më shumë se një herë në situata të ndryshme shpesh duke ndryshuar edhe nëntitujt. Nuk kemi llogaritur këtu germat e shumta të ksilografuara apo fashot me zbukurime që herë pas here mbyllin apo çelin nën-kapitujt. Mes përsëritjeve p.sh. ksiliografija që paraqet marshimin e një ushtrie, grafikë e Breut të Ri, me karakter disi të përgjithshëm, është ripërsëritur në tekst 11 herë (32v, 41r, 44v, 66v, 103v, 113r, 148v, 154v, 191r, 218r dhe 225r). Fillimisht ilustron marshimin e ushtrisë të sulltan Muratit, pastaj atë të sulltan Mehmetit II por edhe marshimin e ushtrive të Skënderbeut.

Si krijime të Jorg Breut – Plakut në studimet më të fundit janë njohur vetëm 5 grafika. Tre prej të cilave botohen për herë të parë në Historia: Rindërtimi i qytetit të Lezhës (f. 60r dhe 137r ), Barbarët paguajnë për rikthimin e robërve të tyre (f. 70v, dhe 141v); Kampi turk përballë qytetit të Sfetigradit (f. 82r, 230v, dhe 233v) . Dy

Ëndrra e Voisavës(f.1r); Dylyftimet e Skëndebeut me tartarin(f.4r); Dylyftimi i Skënderbeut me dy kalorsat persianë(f. 5r, 67v, 95r e 158r); Skënderbeu mbi kalë duke mbajtur fjalim(34r, 38v, 56v, 76v dhe 173v), Sulmi i befasishëm mbi kampin turk (52v, 91r, 119v, 129v e 180v); Vdekja e Skëndërbeut(f. 237v) etj. Dimesionet e pjesës më të madhe të grafikave me luhatje të vogla janë 9.7x 15.6cm. Në ndonjë rast opinjonet për atribuimin e ndonjë grafike ndahen mes të Atit dhe birit. Kështu p.sh. ksilografija me fshatarin që lëron tokën para qytetit të Dibrës fillimisht e botuar në vepra e Justinianit(1531) e më pas e riqarkulluar në vepra e Skënderbeut i atribuohet herë Breut-Plak dhe herë Breut të Ri. Për 11 ksilografi të tjera të cilat nuk i janë atribuar ndonjërit prej artistëve që folëm duket e vështirë të mendohet angazhimi i ndonjë piktori e skulptori tjetër përveç fam. Breu. Janë të gjitha kushtet që edhe këto ksilografi t’i atribuohen Breut -Plak.

më e madhe e grafikave në veprën e Skënderbeut u pregatitën nga fam. Breu – at e bir, qëllimisht për ilustrimin e saj. Jetohej në një kohë kur në Gjermani rreziku turk ndjehej gjithmonë e më pranë. Humbjet e vazhdueshme të princave të krishterë, përparimi i ushtrive turke drejt Ballkanit në fillim të shek. XVI ngrinte tensionin e ankthin edhe në vendet gjermane. Më parë se në gjuhën italiane, portugeze, franceze dhe angleze- shkruan studiuesi gjerman Johannes Irmscher(1968)- Vita e “panagjerikut kombëtar shqiptar”, Barletit, u përkthye në gjermanisht dhe në sajë të mënyrës së paraqitjes hiperbolike dhe deklamative në frymën e Rilindjes nga biografi prej Shkodre, kjo gjeti në Gjermaninë e epokës së humanizmit një jehonë të gjerë. Ky vlerësim sintetizon aspektet historiografike dhe filologjike mirëpo ndërkohë ilustrimi i saj me një sërë vepra arti e bën atë njëkohësisht edhe veprën e parë e më të çmuar në fillimet e ikonografisë kastriotiane.