Rilindasi

JA SI ERDHEN NE SHQIPERI. DOKUMENTET E ARKIVIT TE SHTETIT ZBULOJNE ORIGJINEN

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: Nr:13

E diel, 1 prill 2012

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

ZBULOHEN RELIKET SHEKULLORE

Daullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “V atra” “Vatra” 2

1

Frederik Stamati Ariola Prifti

3

Në foto: 1. Trumpeta e përdorur ga banda “Vatra 2. Xhaketa e plotë e dëmtuar 3. Kasketa e një prej kostumeve ku duket logoja e bandës “Vatra”

K

ush e di historinë e Bandës Kombëtare “Vatra” me sig uri që do të provonte nxitjet e papërmbajtura të pasionit për të ndjerë në shpirt flladin impresionues të famës së saj… Thuhet se ajo u formua më 17 dhjetor të vitit 1916, në qytetin e Usterit të Amerikës. Mirëpo ka di«ka që nuk shkon, sepse vula ka datën 11. Por kjo është një «ështje që nuk i takon këtij shkrimi, prandaj edhe nuk do ta shtjellojmë. “Faik Konica dha mendimin që ajo të quhej Banda Kombëtare “Vatra” e që kjo bandë të kthehej në Shqipëri”, të merrte pjesë në «lirimin e saj dhe menjëherë mbas «lirimit të shpërndahej.

“Banda Kombëtare “Vatra”! Historia i dha fatin e legjendës; reputacioni i saj ishte legjendar. Ajo u projektua si një gonxhe shpirti.

Këtë mund ta bënte vetëm gjenia e Faik Konicës. Lulja do të «elte

Dranja, ethet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipe Gjergj Frashëri

D

ramaticiteti i pjesës së dytë të romanit, kthehet tek i fundit me nëntitull “Fryma e ngulueme në asht” në tragjedi. Vdekja e Dranjes e rrethon autorin

tashmë me vetminë kulmore. Po të përjetohet me ndjenjë të hapur, fundi i saj ishte fillimi i tragjedisë.

Jashtë natyrës së kësaj kafshe, Dranja mbaroi në tokë, “pa qenë e zonja më gërrye cipën e dheut për t’i çelë vorrin vetes (fq. 72). Shkaku

është se ajo nuk pranoi të varrosej në dheun e huaj. Ashtën e saj ajo e la kështu në duart e shkrimtarit. Amaneti ishte që rrashta t’i varrosej një ditë në Dheun e vet. Kjo rrethanë krijon një gjendje... faqe 16-17 ○

○

○

○

dhe kjo lule nuk do të lihej të vyshkej, do të këputej në kulmin e saj. Kështu do të mbetej në kujtesë e freskët, e bukur në përjetësi…

Zor se mund të ishte projektuar një trajektore me një apogje më mbresëlënëse!...”(Marrë nga: “Flamuri i Bandës “Vatra”, Suplementi “Milosao” i “Gazeta shqiptare”, dt. 27 prill 2008). Thuajse i gjithë shekulli i kaluar, sidomos nga fillimi i tij, ka qenë vetëm një kushtrim trumpete lufte sa ushtarak, aq edhe policor. Njerëzit shtynin njëri-tjetrin në radhët e historisë dhe vetëm ata më pak tahmaqarë, por më shumë spiritual, vëzhgonin të kaluarën për të parë të ardhmen. Këta ishin pak, konsideroheshin si jashtë kohës, si edhe sot xhanëm, e për ta nuk e «ante kokën njeri. Si për inat të neglizhencës pikërisht këta pak njerëz që njohën ligjësinë e ecurisë së shoqërisë njerëzore menduan për vulën historike të kombit të tyre. Kështu ata përjetësuan fakte materiale, pra objekte, për... vijon në faqen 14-15 ○

○

○

○

○

○

“Shqipëria e 1901 mollë sherri mes Austrisë dhe Italisë”

Agim V inca, dije e Vinca, thellë, shije e hollë dhe penë e mprehtë

SHTYPI AMERIKAN/ Çfarë amaneti kishte lënë Garibaldi në lidhje me shqiptarët...? Janë plot gjysëm milionë shqiptarë në Itali, pra më shumë se ç`ka kretanë në Kretë, Greqi.

Mbi librin e Agim V incës, (Po)etika e Vincës, fjalës, T etovë, 201 1, ku përfshihen Tetovë, 2011, intervistat, fjalë rastet, kumtesat, vështrimet, esetë, reagimet, polemikat, letrat dhe kujtimet e poetit...

Nga Armand Plaka

N

ë asnjë moment qysh prej formimit të saj, Aleanca Treshe nuk është kërcënuar më seriozisht për ekzistencën e saj se sa tani”. Pak a shumë ky është mesazhi që përcjell një artikull mbi fatet e pritshme të Shqipërisë, në atë vit të largët akoma një provincë otomane. Bëhet fjalë për njërën ndër aleancat më të forta të kohës, mes Gjermanisë, AustroHungarisë dhe Italisë, ngjizur qysh në vitin 1882 (si kundërthënie ndaj iniciativës së ngjashme Antantës Treshe- mes Britanisë së Madhe, Francës dhe Rusisë ) e cila zgjati deri në vitin 1914, kur shpërtheu edhe Lufta e Parë Botërore. Artikulli i

amerikanes “New York Tribune”, në qershor 1901, na sjell në vetvete shumë fakte që lidhen direkt me një pjesë të historisë së Shqipërisë, në një periudhë jo fort të trajtuar, kur kishin nisur të ravijëzoheshin më qartë përpjekjet për pavarësi dhe çka është më e rëndësishmja; fati i Shqipërisë nis të bëhet faktor për të cilin interesoheshin direkt fuqi të mëdha dhe madje edhe aleate, të cilat ishin të gatshme që të hynin edhe në konflikt të armatosur, nëse fati i saj do të merrte një rrugë, jashtë këndvështrimeve të tyre.

Shqipëria në këtë kohë ishte bërë një mollë e vërtetë sherri mes Italisë dhe Austro-Hungarisë, të cilës, të paktën në këtë fazë që po flasim... ○

faqe 18-19 ○

○

○

Salajdin Salihu

D

Një foto mbreslënëse e gruas së Eqrem Bej Vlorës Kjo foto është shkrepur gjatë një darke aristokratësh në Vjenë, ku Hedija u shpall si më e bukura e mbrëmjes... ○

○

faqe 17 ○

○

o ta filloj me një rem inishencë. S’e kam moshën për evokim kujtimesh, por fatkeqësisht jam pjesëtar i brezit të udhëkryqit që ka plot kujtime të hidhura. Ose sikurse thoshte Bodleri: “Kam kujtime më shumë se sa të isha një mijë vjeç”…

Si të rinj i lexonim me kënaqësi poezitë e Agim Vincës, shumë prej të cilave ishin dritare për të parë reflektimin e lirisë së munguar; na flisnin heshtazi nëpërmjet një gjuhe të harruar, për diçka që na e heshtnin të tjerë me gjuhën e zakonshme dhe denoncuese. E njihnim Poetin pa e takuar, por e kishim një

○

○

ëndërr: t’ia shprehnim nderimin tonë deri në përkulje për vargjet mbresëlënëse dhe për guximin intelektual që kishte.

I lexonim poezitë e Vincës sepse të joshnin befas me thjeshtësinë madhështore. Kjo thjeshtësi madhështore (nuk ka gjë më të komplikuar se thjeshtësia) e bënte poezinë e Vincës të veçantë, të admiruar, të lexuar.

Krahas poezisë, Auguri mjekërbardhë, siç ishte atëherë dhe sikurse është tani, kishte guximin intelektual të thoshte të vërtetën, që për atë kohë ishte e barasvlershme me një vjedhje shkëndije zjarri, ashtu siç bëri Prometheu i Eskilit. Vinca fliste atëherë kur shumica kishin frikë dhe të... ○

faqe 20 ○

○

○

14 ARKIV SH SH..com

www.shqiptarja.com

O BJEKTET

RILINDASI

E diel, 1 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

E RRALLA

Në foto: Dy pamje nga trumpeta e përdorur nga banda “Vatra”.

Objekti është mjaft i dëmtuar ekspozohet për herë të parë

Në foto: Daullja e përdorur nga banda “Vatra”, duken ende gjurmët e stampës. Objekti është mjaft i dëmtuar ekspozohet për herë të parë

ZBULOHEN RELIKET SHEKULLORE

Daullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “V atra” “Vatra” Historia e plotë e mbërritjes së tyre në Shqipëri, dokumentet e arkivit të shtetit që e vërtetojnë autenticitetin dhe fotot e rralla që dëshmojnë dëmtimet e rënda Frederik Stamati Ariola Prifti

vijon nga faqja 13 ...të cilat sot ne, që merremi me muzeologjinë e që konsiderohemi po aq kot apo të tepërt, i falenderojmë.

Sot nuk ka më nostalgjikë të asaj periudhe, por ka vlerësues maksimalë, ka nga ata kuq e zinj, sublimatë të ndritur të atdhetarisë. Këta dhe të tjerë që do të dëshironin të preknin apo të ndjenin Bandën Kombëtare “Vatra” do të mund ta bënin atë vetëm në dy mënyra: duke dëgjuar të regjistruar në disqe muzikën e realizuar nga ajo ose duke parë instrumentet me të cilat është luajtur ajo muzikë, partiturat, uniformat e instrumentistëve dhe gjith«ka tjetër të orkestrimit.

Në Fondin ertnografik janë zbuluar herë mbas here relike të saj. I pari ka qenë flamuri i bandës. Vite të tëra e patëm enigmë historinë sesi u bë pjesë e këtij fondi, por ja, erdhi një ditë dhe fare rastësisht gjetëm në Arkivin e Shtetit disa dokumente që na ngritën mendjen. Ato mund të kërkohen në AQSH, Fondi 295, Viti 1939, Dosja 272 (450). Po i botojmë për herë të parë: Dokumenti i parë: MBRETNIJA SHQIPT ARE SHQIPTARE MINISTRIJA MINISTRIJA’’ E ARSIMIT Nr 2351 Tiranë, më 13/6/1939 Drejtoris së Bibliotekës Kombëtare Këtu Shkurtim: Autorizoheni me marrë në dorëzim nga P.T. Komanda e Mbrojtjes Kombëtare nji gran cassa (daulle e madhe) e nji tambure (daullkë) t’ish Bandës Kombëtare “Vatra” si edhe nji Flamur i dhuruem Bandës në fjalë prej Shoqnisë Drenovare t’Amerikës në vjetin 1918 për t’i ruejt si vlera historike.

Ministri Dokumenti i dytë është ai i datës 3/VII/1939, me Nr. Prot 1461 që Biblioteka dhe Muzeu Kombëtar i dërgonte Ministrisë së Arsimit: Ministrisë së Arësimit Tiranë Në lidhje me shkresën Nr 2351 dt. 13/VI/1939 të së Shkëlq. Ministri, kemi nderin t’ju bëjmë të njohur se të Premten më 30 Qershor 1939 na u dorëzuan për t’u ruajtur si vlera historike, prej Kapterit Aleks Lubonja, sekretar i Bandës Ushtarake, një flamur, një gran cassa dhe një tambure, pronë të ish Bandës Kombëtare

Në foto: Anëtarët e bandës “Vatra” në Amerikë, rreth vitit 1916 duke pozuar me kostumet dhe veglat e tyre muzikore. Në foto duken daullja dhe tamburi zbuluar së fundmi në Shqipëri

“Vatra”. Me rastin e dorëzimit të tyre u nënshkrua një proces-verbal, dy kopje prej të cilave u «këmbyen dhe njëra ju përcjellet bashkë me këtë shkresë.

Drejtori Dokumenti i tretë është procesverbali përkatës: MBRETNIJA SHQIPT ARE SHQIPTARE Tiranë, më 3/VII/1939 BIBLIOTEKA DHE MUZEU KOMBETAR PROCES –VERBAL Sot, më tridhjetë Qershor një mijë e nëntëqint e tridhjetë e nëntë, në selinë e Bibliotekës dhe Muzeut Kombëtar, në praninë e Kapterit Zotit Aleks Lubonja, Sekretar i Bandës Ushtarake, në vështrim të shkresës Nr 2351 dt 13/VI/1939 të Ministrisë së Arësimit, iu dorzua Bibliotekës dhe Muzeut Kombëtar, në praninë e Drejtorit të saj Zotit A. Tasi, për t’u ruajtur si vlera historike, sendet që vijojnë: 1)Një flamur i vjetër me shkronjat: BANDA KOMBETARE VATRA

DHURATE NGA SHOQERIA DRENOVARE BASHKIMI 1918 2)Një Gran Cassa 3)Një Tamburo zv. Drejtor i Bandës Ushtarake Drejtori i Bibliotekës Kapiten. II Kështu u zgjidh enigma e pazbuluar e dorëzimit të flamurit të Bandës Kombëtare”Vatra” dhe e trashëgimisë së tij në Fondin etnografik që na ngacmonte që nga viti 1999. Mirëpo aq sa na qetësoi nga ana “muzeore”, po aq na trubulloi mendjen enigma e ekzistencës së dy instrumenteve të tjerë, e trumpetës dhe e daulles së madhe që në gjuhën e specialistëve të muzikës quhet “gran cassa”.

Jemi të sigurtë se shumë lexues që nuk e dinë historinë e Bandës Kombëtare “Vatra” do të «uditen për shqetësimin tonë, do ta quajnë të kotë, madje edhe të «uditshëm dhe kanë të drejtë. Po ju lutemi, mos u ngutni në mendimet tuaja. Rilexojeni paragrafin e parë të këtij

ARKIV 15 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 1 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

www.shqiptarja.com

Ja dokumentet e Arkivit të Shtetit që zbulojnë origjinën e relikeve shkrimi, mundohuni të gjeni botime të tjera për Bandën Kombëtare “Vatra” dhe atëherë do ta kuptoni përkujdesjen tonë dhe përpjekjen e vazhduar për zbulimin e enigmave tunduese. Gjith«ka lidhet me ata instrumentistë në mos virtuozë, patjetër për«ues të entuziazmit të lirisë. Deri më sot janë shkruar disa artikuj studimorë ose përkujtimorë për këtë bandë, por ka akoma aromë për të thithur nga ajo lule. Në rolin e konservuesit kemi detyrën e trashëgimisë së relikeve të saj, të gjith«kaje, sado të vogël të ardhur deri në ditët e sotme, pasojë e një neglizhence të pashpjegueshme jo nga ata që nuk lidhen me botën e muzeumeve, por nga ata që duhej ta kishin bërë këtë dhe ndoshta të larguar nga padija apo prirja e kufizuar nga atraksioni për profesionin e ngushtë: se kush ka thënë që po të jesh në fushë nuk sheh dot përtej kilometrit të nëntë. Gjetja në nëntorin e vitit të kaluar e disa prej flamujve më të famshëm historikë të Shqipërisë na bëri të ndjejmë drithërimën shtytëse për të zgjidhur enigmat e tjera që flenë në fondin etnografik. Të gjithë punonjësit u bënë robër të interesit që imponon zbulimi. Kurrë ndonjëherë më parë nuk ishte parë një këmbëngulje aq e shqetësuar, një shqetësim përpara dëshirës së papërmbajtur.

U bë temë e ditës, e «do dite. U kërkua në të gjitha mënyrat. E në këtë rast duhet të përmendim patjetër të dyja punonjëset e Fondit etnografik, Vilma Nallbanin dhe Violeta Malokun. Ethim Dodona na dha një fotografi të bandës. Ajo është kopjuar nga kalendari i “Vatrës” i vitit 1918. I ati i Ethimit, Petro Themistokli (Dodona), ka qenë klarinetist në atë bandë. Ethimi e di historinë e saj ashtu si nxënësi di mësimin. Në fotografi duket edhe trumpeta dhe daullja me një shkrim rrethor.

E në këtë moment njëri nga autotët e këtij shkrimi, F. Stamati, shprehet: “Dhe atëherë kujtesa e fjetur nga vitet e kaluara filloi të riprodhojë trubullt ngjarje të dyzet vjetëve më parë…

Sapo kisha filluar punën…Detyra ime ishte arkeometria dhe jo trashëgimia. Po kaloja nëpër korridor… Nga një derë e hapur pashë në gjysmë errësirën e dhomës një daulle të madhe… Në të ishte shkruar në formë rrethore di«ka e palexueshme nga larg…Shkrimi ishte i kuq dhe blu…Lëkura në mes të daulles ishte e «arë…

I telefonova menjëherë Pandora Plakut, njërës nga punonjëset më të para të fondit etnografik. Nuk e mbante mend një daulle të tillë. Mbas dy javëve i telefonova përsëri. Si është njeriu! Pandora ka më shumë se tridhjetë vjet që ka dalë në pension. E megjithatë gjatë atyre dy javëve ishte përqendruar në kujtimet e mëparshme. Po, i kujtohej di«ka e tillë…

U zhyta më tepër në kujtime…Atëherë bëhej një festival apo një konkurs midis grupeve amatore të shtëpive të kulturës. Grupi i Tiranës nuk kishte daulle. Nuk e di sesi iu drejtuan për ndihmë Institutit tonë. Me fondin etnografik merrej i ndjeri Abaz Dojaka. Më pyeti nëse mund të rregullohej ajo daulle e të bëhej për t’i rënë. I thashë se jo…Dikush u shpreh se ajo daulle nuk duhej për gjë…Atëherë shfaqën mendimin për t’i vënë një lëkurë të re…Nuk e di sesi shkuan punët më tej…

I shkruajta këto tre paragrafë jo vetëm për kuriozitet, por për të parë se «farë ndodhi…”

Ethimi na tregoi se tamburisti i bandës kishte qenë babai i Aneta Takes. U lidhëm në telefon. Emocione nga të dy receptorët…

Ndërkohë vazhdonte kërkimi intensiv, ndonjëherë edhe me deziluzion. Pastaj përsëri, përsëri. Dhe ja, erdhi një ditë kur u zbulua trumpeta. Është po ajo që shihet në fotografinë e bandës. Lëkura e njërës anë është «arë nga rrudhosja e tharjes së përtejme, kurse nga ana tjetër sapo ka marrë ndonja dy dëmtime të vogla. Kurioziteti na shtyu t’i biem. Tingulli i saj të kujton akordet e baterisë: ai vjen i thellë, i thellë… Apo është vetëm një iluzion psikik i shkaktuar nga hershmëria e kohërave nga ku vjen? Trokitëm më fort: thirrje luftarake! “Tamburxhi, tamburxhi, thirrja jote ushton…”

Si shuam kuriozitetin muzikal u përqendruam në të tjera kuriozitete. Brenda tambures është ngjitur stampa e firmës prodhuese; ruhet shumë mirë. Në të lexohet: ËALBERG & AUGE ËORCESTER . MASS USA Të nesërmen u zbulua daullja. Ajo kishte patur fatin e transformimit shfytyrues…apo të një restaurimi primitiv, jo muzeal, i cili i kishte hequr përgjithmonë ndjesinë e të qenit të atyre kohërave aq emocionuese. Lëkura origjinale ishte zëvendësuar me një të re, që ta bënte daullen të binte në konkurrimin amator. Cili vallë ka qenë ai daullexhi fshatar që ka patur fatin të luajë me një instrument historik? Edhe lëkura e re, e vënë në fillimvitet e shtatëdhjeta që lamë pas, është «arë në të

1

2

3

dyja anët. Si lëkurë përdoret lëkura e kecit. Sa më i madh instrumenti, aq më i madh duhet të jetë keci që theret. Lëkura pastaj përpunohet, rregjet dhe montohet. Me sa duket kecat e therur nuk kanë qenë aq të mëdhej, prandaj kanë therur katër për të plotësuar daullen. Pastaj dy lëkurat janë ngjitur bashkarisht me rripa lëkure. Ata rripa lëkure ishin prerë nga lëkura origjionale; në ta dalloheshin disa gërma blu dhe kuq, që po t’i shikoje me kujdes dalloje fjalët ALBAN dhe BAND dhe disa të tjera të cunguara më keq. Nuk gjejmë dot fjalë për të përshkruar këtë punë xherahu!

Në faqen e përparme të daulles ka qenë shkruar në formë rrethore me gërma të mëdha blu e me hije të kuqe ALBANIAN NATIONAL BAND VATRA ORGANIZED DECEMBER 11 1916 ËORCESTER. MASS Që përkëthehet: BANDA KOMBËTARE SHQIPTARE VATRA ORGANIZUAR MË 11 DHJËETOR 1916 USTER.MASS Në mes ishte pikturuar lira.

Në trupin e daulles është montuar edhe një pafte

Në foto: 1. Fragment i mëngës së xhaketës së një prej kostumeve të bandës “Vatra” 2. Xhaketa e plotë e dëmtuar 3. Kasketa e një prej kostumeve ku duket logoja e bandës “Vatra”

metalike, prej bronzi të nikeluar, e punishtes së prodhimit. Në të shkruhet: MADE BY C. G. CONN LTD 9563 ELKHART-IND Pra kjo është «farë ka mbetur nga daullja e fotografisë së vitit 1918, ndoshta pranë së cilës qëndron Petro Bexho, ai “i daullkave”, apo në një gjuhë më “akademike” instrumentisti i perkursionit, gjë që duhet përcaktuar më mirë. Dhe me siguri dikush po punon.

Të gjitha veglat muzikore u blenë në Amerikë, të reja dhe nga më të mirat, sipas udhëzimeve që u dha instrumentistëve Thoma Nashi. Ja përshembull të dy rastet. C. G. Conn LTD , (Charles Gerard Conn), ishte fabrika më e madhe dhe më e mirë në botë për prodhimin e instrumenteve muzikorë, të cilët njiheshin si instrumenta “kon”. Kaq të famshëm ishin, sa që pronari i ri, Diamond Greenleaf, që e bleu në vitin 1915, vazhdoi të mbante të njëjtën markë tregëtare, pra C. G. Conn LTD. Ndërsa Ëalberg & Auge ka qenë një nga firmat më të famëshme të shekullit të njëzetë për prodhimin e instrumentave muzikore të perkursionit. Duke i parë me kujdes këto dy instrumente vërejmë se ato janë shumë të dëmtuar, gjë e shkaktuar nga përdorimi dhe koha. Trumpeta është prekur edhe nga insektet që sulmojnë drurin. Disa pjesë mungojnë apo janë dëmtuar. Daullja ka edhe arna prej sholle, të mbërthyera nallban«e. Restaurimi do të jetë një brazdë mëdyshjeje midis teorisë së rikthimit të funksionit dhe këshillës së urtë të Kongresit të Berlinit, në mos gabojmë, e vitit 1990, për të mos ndërhyrë në instrumentet muzikore, por vetëm për t’u krijuar kushte të mira ruajtjeje, duke i mbajtur të mbyllura nëpër kutitë e tyre. Bandat veprojnë si një e tërë. Kanë një harmoni të përgjithshme, edhe në paraqitje. Nuk besoj se mund të ketë njeri që ta parafytyrojë një bandë pa uniformën e saj. Edhe Banda Kombëtare “Vatra” e kishte uniformën e vet: një kostum të zi dhe kasketë me stemë. Prej kohe ëndërronim të kishim në koleksionet tona muzeale një kostum përfaqësues. Por ja, e pamundur!

Dhe pikërisht kur i kishim humbur të gjitha shpresat gjetëm në Fondin Etnografik të QSA një xhaketë të zezë të uniformës. Gjoksi dhe mëngët janë mbushur me dekoracionet standarde të zbukurimit të uniformave ceremoniale, të realizuara me shirita kuq e zi. E ka grirë mola! Në kopsat e verdha është stampuar lira. Gjetëm edhe një kasketë po të bandës. Ajo ka të qëndisur me fill të verdhë shqiponjën me krahët e ngritur përpjetë: mbi shqiponjë shkruhet VATRA. Edhe kasketa është shumë e dëmtuar. Madje kësaj i mungon edhe shiriti mbi strehë. Rrethi prej lëkure sintetike në pjesën e brëndshme të saj është thërrmuar keq. Megjithatë u kënaqëm me fatin: ai na dha një «ek kulture. Restaurimi i të gjitha këtyre sendeve, duke përfshirë edhe flamurin, do të jetë një punë që do ta dinë vetëm ata që do të merren me të!

Kurioziteti na shtyu të interesohemi më tej për relike të mbetura nga kjo bandë. Takuam z. Ilia Terpini.

Babi i tij, Petroja apo Peti, ka qenë flautist në bandën “Vatra”. Ilia e ruan me kujdes të rrallë instrumentin e trashëguar. Madje një herë e mori në Amerikë. ªfarë nuk i ofruan për shkëmbim! Por jo! Besojmë se ai do ta botojë vetë me hollësi historinë e tij. Kurse Ethim Dodona na premtoi se do të na dhurojë di«ka nga ajo bandë.

Sado që u munduam nuk arritëm ta mësonim me saktësi se «farë: ai e ruan surprizën për ndonjë rast më të shënuar. Mësuam se zoti Kristaq Jorgji i ka dhënë zotit Pandi Bello një fotografi të bandës, së bashku me emrat e instrumentistëve. Por ka edhe një rast të cilin nuk duam ta besojmë: zoti Vaskë Morcka thotë se vëllai i tij, Roberti, ka dorëzuar në Muzeun Historik të Kor«ës, natyrisht në kohën kur ai muze funksiononte, një uniformë të plotë të njërit prej instrumentistëve të bandës. Sot ajo uniformë nuk gjëndet më. Aktualisht muzeu është i mbyllur dhe materialet e tij ndodhen diku në ruajtje. Kërkuam informacionin që ka Qendra Kombëtare e Inventarizimit të Pasuriveve Kulturore. Në inventarin e muzeut nuk figuron një uniformë e tillë…

Ndoshta është harruar diku…Duhet kërkuar!

Disa vite më parë Muzeu Historik Kombëtar bleu nga Zonja Krisidha Rali një instrument frymor, i cili quhet korno, e që sipas saj ishte i një instrumentisti të Bandës Kombëtare “Vatra”. Por në kartelën përkatëse nuk mund të lexosh asnjë hollësi më tepër. Duke e shqyrtuar me kujdes instrumentin pamë stampën në të cilën shkruhet se është e prodhuar në Milano. Me sa duket ky instrument duhet të lidhet me një kohë të mëvonshme, ndoshta mbas dy-tre viteve, kur Banda Kombëtare “Vatra” u përfshi në Bandën Presidenciale.

16 STUDIMI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 1 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

I DEJA P ERSONAZHI Nga Gjergj Frashëri

...vijon nga numri i kaluar

D

ramaticiteti i pjesës së dytë të roman it, kthehet tek i fundit me nëntitull “Fryma e ngulueme në asht” në tragjedi. Vdekja e Dranjes e rrethon autorin tashmë me vetminë kulmore. Po të përjetohet me ndjenjë të hapur, fundi i saj ishte fillimi i tragjedisë. Jashtë natyrës së kësaj kafshe, Dranja mbaroi në tokë, “pa qenë e zonja më gërrye cipën e dheut për t’i çelë vorrin vetes (fq. 72). Shkaku është se ajo nuk pranoi të varrosej në dheun e huaj. Ashtën e saj ajo e la kështu në duart e shkrimtarit.

Amaneti ishte që rrashta t’i varrosej një ditë në Dheun e vet.

Kjo rrethanë krijon një gjendje të tensionuar shpirtërore. Vetmia e plotë dhe amaneti për të çuar një ditë “frymën e Dranjes të ngujuar në asht” në trojet e tyre të përbashkëta, i sensibilizojnë në ekstrem ndjenjat e shkrimtarit. Tashmë malli për vendin përmes amanetit rritet me përmasa groteske. Por vitet ikin njëri pas tjetrit dhe shpresa se një ditë do të kthehet në viset e veta, vjen përherë duke u tretur. Pritje dhe durim i pafund, i gjatë sa një jetë njeriu! Mundim shpirtrash kombëtare pse “dyert e hekurta” rrinë të mbyllura për ta, po aq kohë, sa jeta e njeriut! S’morën përgjigje as trokitjet e Dranjes, as trokitjet e mërgimtarit (Dera e mbyllun, fq. 48). Por kur pritja dhe durimi, lypet të kalojnë caqet e kësaj jete, ato bëhen vetë vdekja. Dhe vazhdon historia e vdekjes së pavarrosur, frymë e ngujuar në eshtra, frymë e përjetshme dashurie në vetminë e largët.

Zhgënjimi prej kësaj dashurie sublime është tragjedia më e rëndë në jetën e secilit prej nesh në veçanti dhe të kombit në përgjithësi. “Kur kujtoj këtë jerm, nuk lyp shpjegim të një andrre, por më jepet me rrënue mbi sende e frymore të mbrumë me tharmin e gjakut tim” (Parandjenjë largimi, fq. 29).

Natyrisht autori nuk mund të shkojë i qetë me këmbët e veta drejt këtij fundi tragjik, pa protestuar. Së fundi nuk shihen arsye pse dyert e trojeve të të parëve të mbyllen për dekada, si për mallin e tij ashtu edhe për fatin e të shumtëve. Përpara parandjenjave të liga, protesta është kontribut për shpëtimin prej fundit tragjik. Ajo është e drejta e ligjshme e çdo shqiptari, aq më tepër për atë që ndjen se e ka nderuar vendin me mundimet e vuajtjet e jetës së tij.

Protesta e Camajt buron nga parandjenja e tragjedisë. Duhet kujtuar se vepra është shkruar në vitet 1975 – 1979 dhe kjo parandjenjë, na vë përpara një “pasqyrë të gërrisun plot me njolla” për realitetin e sotëm shqiptar (Pasqyrë e gërrisun, fq. 75). Kjo nuk mund të jetë rastësi, kur kemi parasysh kapacitetin intelektual të tij, si njohës i thellë i historisë dhe traditës kulturore të vendit të vet, i asaj të Kosovës, lidhjen e ngushtë me diasporën dhe mërgimin, por edhe gjurmët e spektrit të shkollave perëndimore. Kjo përvojë teorike dhe e jetës, nuk ka se si të mos meditojë me seriozitet për fatin kombëtar. Në këtë kontekst, protesta e tij vjen nga një kënd krejt origjinal dhe nga një drejtim po aq i papritur deri më sot – prej gjendjes shpirtërore të diasporës shqiptare.

Dranja ka të njëjtin fat kudo dhe ky është thelbi i protestës së tij. Ashtin e saj të pavarrosur Camaj e gjen në tërë hapësirën e kësaj diaspore. Së fundi, ai e gjen atë edhe në fshatrat arbëreshe të Italisë së Jugut dhe kjo bëhet ekstremi i tragjikes, rezultati i vetmisë shekullore të një pjesë të kombit, i privuar nga kontakti me atdheun. “Ikën mote. Një

DRANJA

Ethet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipe Pas botimit të shkrimit “Mynihu dhe Albanologu Shqiptar” kushtuar Martin Camajt, një studim i shkruar nga Gjergj Frashri në vitin 1991 në Mynih të Gjermanisë, RILINDASI sjell këtë herë për lexuesit pjesën e dytë e të fundit të një studimi të gjatë të tij mbi romanin “DRANJA”...

Në foto: Kopertina e veprës “Dranja” e botuar së fundmi nga “Onufri” ditë ndëgjova befas mbi katundin arbnor një fishkëllimë fryme ndër shkurre e gjineshtra: ndër fletëza e çdo bishtajze tringëllonte një shpirt i thamë. Mbrendë, ndër rranjë të ngërthyeme sa llana e krahut, zbulova ashtin e Dranjes” (Qindresa, fq. 77).

Në foto: Poeti Martin Cami

këmbinjve, si botë më vete, si Dranja. Ethja për të dëgjuar gjuhën e tij të veçantë e të magjishme prej banorëve të tyre, e ngre peshë atë duke i përngjarë jermit. Gjuha amtare për Camajn “është pak me thanë e djepit: e tamblit të gjiut! Çdo fjalë e saj përçohet si nëpër tejza të një athtie magjepse në Dranja arbërore kthehet te Camaj në veshë dhe më zgjon në qenien time ndija kuptragjedi shekspiriane, sepse ajo është shem- timi të vetvetes e të botës mbarë. Nuk ma bëlltyra më ekstreme e fatit të tjetërsuar në zën besë?” (Shkundullima, fq. 187). Dëshira limitin e kohës. Madje, sikur dihej prej sh- për ta shijuar përsëri atë ëmbëlsi i përngjan mallit të vjetër për një të dashur që s’mund të harrohet kurrë. Kësaj radhe “Gjuha amtare për Camajn “është pak me thanë ai ka shpresë të dëgjojë ata tinguj ashtu e djepit: e tamblit të gjiut! Çdo fjalë e saj përçosiç kanë kumbuar prej gojëve të të het si nëpër tejza të një athtie magjepse në veshë parëve, të virgjër e të dhe më zgjon në qenien time ndija kuptimi të pastër si dashuria e parë. Por nga goja e vetvetes e të botës mbarë. Nuk ma zën besë?” kësaj të dashure ai dëgjon vetëm „një (Shkundullima, fq. 187). varg tingujsh që nuk i kishte dëgjue kurrë në jetë, sadopak krimtarit se do të përjetonim kohët e fundit askurrë në atë bashkërenditje”, një gjuhë rifillimin e kësaj tragjedie me ngjyra bash- metamorfoze, pasojë e izolimit shekullor të këkohore, protesta është lënë e hapur, këtyre banorëve, si të dënuar të përjetshëm. domethënë e pambaruar… . Por thelbi i saj Dhe kjo është vdekja larg Dheut. Vetë gjuha kthjellohet krejtësisht në një vepër tjetër të e Vdekjes është e pakuptueshme edhe pse ajo tij, në novelën “Katundi me gjuhë të fshe- ka marrë fytyrën e gruas së dashur të dikurhtë” (botuar në librin Shkundullima), ku shme. çmimi i qëndresës së shqiptarëve të mërguar sjell drejt nesh të gjithëve pa përjashtim – Zhgënjimi prej metamorfozës së gjuhës akuzën e vetëvrasjes kombëtare. Novela për- nuk është e tëra. Ai kërkon një katund, të cishkruan një udhëtim të autorit në këto ka- lin qytetarët e racës tjetër e njohin si katuntunde arbëreshe, në lartësinë e maleve për- din ku flitet një gjuhë e huaj e panjohur dhe e ballë detit Jon, të fshehur mes currave e sh- fshehtë. Mbërritja atje, sjell zhgënjimin më

të madh. Asnjë shtëpi dhe asnjë banor i katundit nuk ekzistonte më. Në vend të tyre, shtrihej një varrezë e vjetër dhe e gjerë, me ndryshkun ndër hekurat e varreve. Varreza e përbashkët e tërë katundeve jetëshuar arbëreshe, përreth asaj maje! Popullatë e vetmuar, krejt e tretur! Dhe ky është fati i ushtrisë së madhe të shqiptarëve të mërguar ndër vise të botës. Ushtri e panumërt dhe përherë në shtim! Ushtri e fshehtë dhe e panjohur prej nesh, pse na tregohet kahja e kundërt që të mos e shohim hijen e saj dhe vdekjen tonë.

Ushtri e helmuar me dyer të mbyllura! Kjo është tragjedia e ushtrisë së panumërt shqiptare e humbur në troje të huaja dhe “fryma jonë” e varrosur në të katër anët e rruzullit. Lëngimi ynë i lënë pas dore! Ky është fati ynë i papërsosur, i së djeshmes, i të sotmes, por të mos mbetet edhe i të nesërmes – kjo është akuza e Camajt në romanin “Dranja”.

Në këtë tragjedi kombëtare autori sheh edhe vetveten, por ai nuk mund t’i bindet këtij fundi pa e shlyer më parë ndërgjegjen e tij të ngarkuar, njëherazi me amanetin e Dranjes që mban në gji (kthimi në trojet e të parëve) dhe me ndjenjat e tij të lidhura tërë jetën pas fatit të saj (dashuria humane, njerëzore). Por si mund të qetësohet kjo ndërgjegje kur kufijtë e Dheut të Dranjes mbetën të mbylluara me dyer hekuri? Protesta e Camajt nuk është as juridike, as diplomatike dhe aq më pak politike. Madje nuk shoqërohet as me gjeste e fjalime, por bëhet krejt në heshtje sublime, në koherencë psikologjike me ndrydhjen shpirtërore që të jep vetmia e gjatë. Ajo zhvillohet e tëra në botën e brendshme shpirtërore të shkrimtarit. Ashti i Dranjes kthehet tashmë në duart e tij në relike, të cilën ai duhet ta lërë

FOTO 17 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 1 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

trashëgim siç kanë bërë edhe të parët e Dheut, në shenjë dashurie dhe qëndrese kombëtare. Zakoni tradicional i amanetit e çon atë me “Dranjen në strajcë” në viset shqiptare, por natyrisht jo brenda kufijve të sotëm të “statujës së grues me gjymtyrë foshnje”, çka simbolizon Shqipërinë (Dhe e shtina në strajcë, fq. 99). Por diku, “aty mbi kryet e saj, nën tjegullat me lëmashk” ai arrin të gjejë një vend për të fshehur rrashtën e sfilitur të Dranjes. Autori ndjehet për një çast i lehtësuar pasi e shleu ndërgjegjen prej njërës brengë. “Fryma e ngujueme në asht” e Dranjes ndoshta nuk mbërriti deri në trojet e “fisit”, por ajo u qetësua së fundi në trojet e racës së vet, çka ishte në të vërtetë amaneti i saj. Po fati i autorit? Përgjigja është “krisma ndër veshë të dyerve hekuri”, që dëgjohen pas shpinës së tij në kthimin e detyruar përsëri ndër viset e huaja, të cilit nuk i mbetet gjë tjetër, veçse të përjetojë deri në fund, tashmë i mbetur fillikat” vetminë e gjanë e të hapun në krah me det” (fq.

99). Fati i përfundimit të ashtës së Dranjes është tragjedia e veprës – realiteti i sotëm shpirtëror i ekzilantëve shqiptarë, të cilët ndoshta i “shpëtuan Drinit të dalun mendësh!

Por, akullit, jo!” (fq.

42). *** “Dranja – historia e një frymori të papërsosur”, roman me strukturën e madrigales, përbën një arritje me vlera të veçanta në krijimtarinë e shkrimtarit shqiptar Martin Camaj. Forma ndërtimore origjinale është vetëm njëra cilësi e pasurisë së veprës. Siç dihet, struktura origjinale e një vepre letrare (qoftë edhe rezultati i kombinimit të formave të njohura) kërkon mundimin e veçantë për të gjetur dhe përshtatur elementet stilistike të njohura, si lënda që rrëfehet, natyra e figuracionit artistik të përdorur, gjuha e zgjedhur letrare, etj, dhe deri te perceptimi i komunikimit me lexuesin. Më tepër për harmonizimin e këtij kompleksiteti, të formës artistike të veprës me elementët e tjerë të stilit, n‘a bën që t‘a ndjejmë autorin e Dranjes, një mjeshtër të letërsisë sonë bashkëkohore.

Në krijimtarinë letrare Camaj është pikësëpari – poet. Madje, i tillë mbetet edhe në këtë vepër. Dranja, është si një Poemë e shtrirë në prozë për të thënë diçka më të përcaktuar. Në këtë rast, forma e adaptuar e madrigales vjen si rezultat i kërkimeve të ndërgjegjshme të shkrimtarit, në përputhje me mundësitë dhe prirjet artistike të vetvetes. Zgjedhja apo gjetja e një strukture të përshtatshme për idetë e veprës së tij, nuk është vetëm pjesë e talentit të shkrimtarit, por edhe i punës studimore e kërkimore vetjake. Romani Dranja më dukshëm ndoshta se veprat e tjera, sinkronizon poetin e talentuar, me studiuesin e mirënjohur të historisë së letërsisë shqipe.

Në përmbyllje: Vepra përshkohet prej dy ideve kryesore – prej shqetësimit për fatin e trojeve të copëtuara të atdheut, dhe ironisë ndaj fatit të njeriut shqiptar në kontekstin e realitetit të sotëm. Përmes botës shqiptare që ai përpunon, nga pozitat e rilindësit mod-

www.shqiptarja.com

ern, kërkon të lërë gjithashtu si mesazhe aktuale – ringjalljen e ndjenjës së përjetshme të trojeve, dhe pajtimin e shqiptarëve të kudondodhur, si mësim i traditës historike për shpëtimin e tyre nga tragjedia, por edhe si kusht për përparimin e tyre. Përveç të tjerave, vepra sjell një rrymë të ngrohtë shpirtërore, tashmë e ndërprerë prej dekadash në mjedisin tonë social, ndjenjën humane tradicionale të vëllazërimit tonë. Dranja vjen kështu në çastin e duhur, me një ndjenjë të thellë kombëtare për të sotmen.

Por Dranja përshkohet edhe prej një forme artistike moderne. Për rastin konkret, surealizmi i Camajt, është një formë e goditur dhe e ngre peshë veprën. Për autorin kjo duhet të ketë dy prejardhje të natyrshme: fondin e tij të trashëguar nga psikologjia ende mitike, që ekzistoi deri në shekullin XX ndër viset tona; dhe malli i gjatë per vendin, i cili kur mbetet i pashlyer në kohë, priret si zbrazëti shpirtërore, të mbushet me ëndërr.

Vetmia shpesh të çon në ëndërrime të forta. Por ëndrra e Camajt mbi historinë e Dranjes është tokësore. Prandaj surealizmi i saj precipiton përherë mbi tokë, ndoshta, sepse ai kërkon të fluturojë larg nëpërmjet simbolizmit dhe primitivizmit, të cilat gjithashtu karakterizojnë natyrën e zhargonit perceptues e shprehës të banorëve të këtyre viseve. Nuk mund të gjesh provë më tipike, sesa fakti, që në të njëjtat përfundime dhe pas fatit të ngjashëm në jetë me atë të Camajt, ka ardhur edhe vepra e piktorit shqiptar nga Kosova, Gjelosh Gjokaj, që jeton ne Augsburg të Gjermanisë. Piktura e tij simbolike bashkëkohore, është një refleks i drejtpërdrejtë i natyrës surrealiste të Camajt. Ky konvergim krijues në të njëjtën pikë, si të veprës letrare ashtu dhe asaj artistike, konfirmon formën artistike si mbërritje logjike e dy përvojave, kur ato mbështeten mbi të njëjtën bazë: fondin e njëjtë tradicional dhe pasojat e vetmisë së gjatë larg vendit të tyre.

Mbi të gjitha është gjuha e veprës. Në rrethin e poezisë së Camajt, gjuha e Dranjes, megjithëse në prozë, përbën një kulminacion.

Duket se ajo vjen pas një filtrimi shumëvjeçar të gegërishtes të bërë nga dora e mjeshtrit gjuhëtar. Por edhe prej shtimit të fjalëve të reja të nxjerra e të përpunuara nga shqipja e materialeve dokumentare të shekujve të kaluar dhe asaj të folur sot në përgjithësi. Gjuha e romanit Dranja ka fatin të jetë skalitur në çdo fjali, madje në çdo fjalë, duke na dhënë një shqipe me tingull muzikor të veçantë, me ritëm elegant, pa fjalë të tepërt, përherë koncize, në përshtatje me figuracionin simbolik. Dukuri në vepër është se gjuha e saj të jep kënaqësi duke e lexuar edhe me zë. Shihet gjithashtu, se vetë vepra përshkohet nga dashuria e madhe e Camajt për të eksperimentuar një kolorit origjinal të gjuhës shqipe në letërsi. Duke ecur përmes shqetësimeve të realitetit tonë të sotëm dhe duke komunikuar me gjuhë artistike moderne, romani “Dranja” bëhet një vepër e rilindjes sonë të re qytetare.

Munchen 18.4. 1991

Bashkëshortja e Eqrem bej Vlorës, një foto mbresëlënëse Kjo foto është shkrepur gjatë një darke aristokratësh në Vjenë, ku Hedija u shpall si më e bukura e mbrëmjes...

K

jo grua e pashme, me sharm te veçantë e hije aristokrateje, quhet Hedije Vrioni. Ajo ishte bashkëshortja e Eqrem bej Vlorës, e cila edhe pse jo shumë e famshme për shqiptarët, kishte një prezencë të pazakontë. Kjo fotografi është realizuar në një mbrëmje aristokratësh në Vjenë ku ajo u zgjodh si më e bukura.

Kjo foto është nga të rrallat që sjell edhe një dëshmi nga jeta thuajse e panjohur e Eqrem bej Vlorës.

Ndërkohë një tjetër grua pati një peshë të pazakontë në jetën e Eqrem bej Vlorës. Kjo qe Amelia Von Godi.

Ndërsa jeta e tij martesore me Hedije Vrionin, jepet vetëm në disa aspekte në “Kujtimet” e tij, historia e tij e bujshme me Amelian, që po ashtu zë vend te “Kujtimet” është më e njohur për publikun. Kjo mbase për faktin se historia e tyre e dashurisë edhe pse mori famë në atë kohë nuk u kurorëzua me martesë.

Edhe pse ishte ndër aristokratët më të shquar të kohës nuk e lejuan të martohej me gruan që desh. Detajet i rrëfen vetë beu aristokrat në kujtimet e tij.

Amali von Godin lindi në 7 mars 1882 në Bavari dhe ishte pinjolle e një familje aristokrate. Ajo erdhi në Shqipëri në vitin 1908 dhe u njoh me Eqerem bej Vlorën me të cilin ajo ra në dashuri dhe do të ishte martuar po mos e pengonte feja myslimane e Vlorajve. Amelie von Godin ju kushtua gjuhës dhe traditave të Shqipërisë, por kurrë nuk arriti të martohej me njeriun që dashuronte.

Martesën, Eqerem bej Vlora e realizoi në vitin 1925 me Hedijen, e bija e Salih pashë Vrionit. “Ishte një martesë me mendje dhe jo me dashuri, por një zgjedhje e qëlluar dhe fatlume”, shkruan në kujtimet e tij Eqerem bej Vlora.

Sipas “Kujtimeve” të Eqrem Vlorës, Hedija kishte lindur me 1904. Ajo ishte mbesë e Kahreman Pashë Vrionit (themelues i qytetit të Fierit). Hedija ndërroi jetë në 1984 në Kavaje, ku kaloi edhe vitet e fundit të jetës së saj në internim. Dy motrat e saj u martuan po ashtu në derë beu.

Ruhije Vrioni, u martua me vëllanë e Eqrem bej Vlorës, Safa bej Vlora, ndërsa motra e vogël Adivija, ishte gruaja e Ali Këlcyrës.

18 ARKIV SH SH..com

www.shqiptarja.com

S HTYPI

E diel, 1 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

PERËNDIMOR

Duke parë me kujdes përmbajtjen e artikujve, lehtësisht gjen të renditura fakte me shumë relevancë historike, të tilla si: sa ishte numri i shqiptarëve në Itali, çfarë peshe kishin ata realisht, si operonin komitetet e çlirimit kombëtar në Itali dhe në sa qytete e ushtronin veprimtarinë e tyre, cilat ishin figurat më të famshme nga ky komunitet dhe cilat ishin vendimet që kishte marrë një kongres i përfaqësuesve shqiptarë në Napoli, rezultatet e të cilit i komentonte gjerësisht edhe shtypi përtej Atlantikut.

Por mëson edhe se çfarë amaneti kishte lënë Garibaldi në lidhje me shqiptarët, sa ishte prezenca e italianëve në Shqipëri në atë kohë dhe ç´rol kishin, me çfarë merreshim e plot të tjera.

Nga Armand Plaka

N

RILINDASI

ë asnjë moment qysh prej formimit të saj, Aleanca Treshe nuk është kërcënuar më seriozisht për ekzistencën e saj se sa tani”. Pak a shumë ky është mesazhi që përcjell një artikull mbi fatet e pritshme të Shqipërisë, në atë vit të largët akoma një provincë otomane. Bëhet fjalë për njërën ndër aleancat më të forta të kohës, mes Gjermanisë, Austro-Hungarisë dhe Italisë, ngjizur qysh në vitin 1882 (si kundërthënie ndaj iniciativës së ngjashme - Antantës Treshe- mes Britanisë së Madhe, Francës dhe Rusisë ) e cila zgjati deri në vitin 1914, kur shpërtheu edhe Lufta e Parë Botërore. Artikulli i amerikanes “New York Tribune”, në qershor 1901, na sjell në vetvete shumë fakte që lidhen direkt me një pjesë të historisë së Shqipërisë, në një periudhë jo fort të trajtuar, kur kishin nisur të ravijëzoheshin më qartë përpjekjet për pavarësi dhe çka është më e rëndësishmja; fati i Shqipërisë nis të bëhet faktor për të cilin interesoheshin direkt fuqi të mëdha dhe madje edhe aleate, të cilat ishin të gatshme që të hynin edhe në konflikt të armatosur, nëse fati i saj do të merrte një rrugë, jashtë këndvështrimeve të tyre.

Shqipëria në këtë kohë ishte bërë një mollë e vërtetë sherri mes Italisë dhe Austro-Hungarisë, të cilës, të paktën në këtë fazë që po flasim, i leverdiste statuskuoja e Shqipërisë nën varësinë turke. Një ndërthurje interesash mes Italisë dhe vendeve sllave - tradicionalisht kundërshtarë të fateve të Shqipërisë së pavarur duket se në një moment njohin përputhje, duke konkluduar në nxitjen dhe përkrahjen e veprimeve që çonin drejt pavarësisë së Shqipërisë, çka parë nga perspektiva e sotme, duket një stisje jo realiste. Pretendimet e fundmit na i dëshmon më qartësisht në fakt një pjesë e shkëputur nga artikull tjetër, i ardhur pak më vonë (shih: “New York Daily Tribune”, e diel, 1 dhjetor 1901, fq. 1 ) po nga arkiva e shtypit amerikan të kohës, i cili, ndërsa i bën një skanim profilit politik dhe misionit që kishte marrë asokohe përsipër të përmbushte Mbretëresha Helena e Italisë, i bën një analizë në fakt edhe çështjes shqiptare, duke na rrëfyer shumë fakte interesante.

Duke parë me kujdes përmbajtjen e artikujve, lehtësisht gjen të renditura fakte me shumë relevancë historike, të tilla si: sa ishte numri i shqiptarëve në Itali, çfarë peshe kishin ata realisht, si operonin komitetet e çlirimit kombëtar në Itali dhe në sa qytete e ushtronin veprimtarinë e tyre, cilat ishin figurat më të famshme nga ky komunitet dhe cilat ishin vendimet që kishte marrë një kongres i përfaqësuesve shqiptarë në Napoli, rezultatet e të cilit i ko-

AMERIKANËT NË 1901 “E ardhmja e Shqipërisë mollë sherri mes Austrisë dhe Italisë”

Në Itali më shumë shqiptarë se ç`ka kretanë në Kretë, Greqi. Janë plot gjysëm milionë shqiptarë në Itali

1

2

Në foto: 1. Gazeta amerikane, “New York Tribune”, 23 qershor 1901, fq.1 2.Analiza rreth të ardhmes së Shqipërisë, në gazetën amerikane, “New York Tribune”, 23 qershor 1901, fq.1

mentonte gjerësisht edhe shtypi përtej Atlantikut. Por mëson edhe se çfarë amaneti kishte lënë Garibaldi në lidhje me shqiptarët, sa ishte prezenca e italianëve në Shqipëri në atë kohë dhe ç´rol kishin, me çfarë merreshim e plot të tjera. Po ashtu kupton më qartësisht se pse zënka mes Italisë dhe Austrisë, sidomos për këtë të fun-

dit, kishte një bazë të fortë arsyetimi dhe gjithashtu ndjen edhe keqardhje që fati i Shqipërisë në një farë mënyre, mbeti peng pikërisht i këtyre mosmarrëveshjeve mes dy fuqive aleate të kohës, interesat e të cilëve, nëse do kishin konverguar në kohë e hapësirë, do të kishin sjellë padyshim, përshpejtim të përmbushjes së objektivave madhore

të shqiptarëve.

Sjellja në shqip për herë të parë për lexuesin e gjerë të këtyre artikujve me vlera reale e konkrete për kompletimin e një periudhe të rëndësishme të historisë së Shqipërisë në këtë vit jubilar të 100 vjetorit të Pavarësisë, është ajo çka më shtyu të botoj përmbajtjen e tyre.

Komitetet shqiptare, pasojë e propagandës Mbretëresha e re e Italisë, tenton ta çojë Italinë në aleancë me Rusinë

M

es elementëve të propagandës sllave në Itali është edhe formimi në thuajse të gjitha qytetet më të rëndësishme të saj, të komiteteve të ngritura për, siç thuhet, “çlirimin e Shqipërisë nga tirania turke”. Është plotësisht e vërtetë se ka shumë lidhje race mes Italisë dhe Shqipërisë. Një numër shtetarësh në Itali, siç ishte së fundmi edhe ish-kryeministri Crispi, kanë qenë me origjinë shqiptare, ndërsa përsa i përket tregtisë, në shumicën e saj, ajo ësh-

të në duart e italianëve. Agjentët pansllavë në Shqipëri dhe malazezët, të cilët thjesht u duhet të kalojnë kufirin, vazhdimisht po i nxisin shqiptarët drejt revoltës ndaj turqve, të cilët si zakonisht, do të rezervojnë shumë gjakderdhje e tmerre për shtypjen e saj. Në këtë mënyrë, një pretekst kërkohet për të ngacmuar simpatitë italiane në Shqipëri. Qeveria austriake, gjithsesi, me anë të një fjalimi të një delegacioni parlamentar, cituar nga Ministri i Jashtëm, Konti Goluçovski, i ka dhënë Italisë

të kuptojë qartë se ajo nuk do të tolerojë ndonjë ndërhyrje italiane në Shqipëri, ose pushtim të saj, dhe se çdo përpjekje për të turbulluar rrethanat aktuale në atë vend, do të kundërshtohen e do të rezistohen fort nga Austro-Hungaria në kufinj që shkojnë deri në luftë. Perandoria dualiste nuk mund të tolerojë në asnjë moment mbajtjen e Shqipërisë nga një fuqi e tillë si Italia, hap i cili do t´i mundësonte kësaj të fundit kontrollin absolut të hyrjes në Adriatik dhe kësisoj të këpuste aksesin e

ARKIV

RILINDASI

E diel, 1 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

SH SH..com

19

www.shqiptarja.com

E ardhmja e Shqipërisë

3

Vendi pakëz i njohur njohur,, një kockë në fyt për zënkat mes Italisë dhe Austrisë N

4

Në foto: 3.Artikulli me titull “La Capraia”( “New York Daily Tribune”, e dielë, 1 dhjetor 1901) , i cili në një pjesë të konsiderueshme flet për objektivat e Rusisë për të depërtuar në Ballkan, falë një aleance të mundshme me Italinë, ku shqiptarët nën nxitjen e malazezëve, do të mund të përdoreshin provizorisht për të përmbushur këtë qëllim 4.Faqja 1 e gazetës amerikane, “New York Daily Tribune”, e dielë, 1 dhjetor 1901

antiaustriake e pro-sllave Austrisë në ato ujëra, për të mbërritur portet e saj të vetme dhe arsenalet ushtarake që mbart. Çështja shqiptare, për këtë arsye, e cila po bëhet gjithnjë e më akute falë intrigave të “Caprari”-t, apo të themi më mirë, partisë së Mbretëreshës, po shërben për të nxitur Italinë kundër aleatëve të saj në Vjenë dhe për të shkaktuar shkëputjen e saj prej tyre, për të marrë drejtimin drejt Rusisë. Nuk duhet harruar se Mbretëresha Helena e Italisë, jo vetëm që është sllave me origjinë që nga lindja, porse madje është pagëzuar nën ritin greko-orthodoks dhe është rritur duke shkelur shpesh në pallatet e Shën

Petërburgut nën përkujdesjen e Careshës së ve, djali i të cilës, Perandori aktual, i përgatiti asaj prikën kur u martua me Mbretin aktual të Italisë. Ajo, për këtë arsye është plotësisht moskovite në simpatitë që ushqen, shtuar këtu edhe devocionin e saj ndaj Malit të Zi, vendit të lindjes dhe të babait të vet, monarkut të tij dhe ndjekësit e vasalit më të devotshëm e më energjik të Rusisë në rajonin e Europës Juglindore.

Shkëpu tur nga: “New York Daily Shkëputur Tribune”, e dielë, 1 dhjetor 1901, fq. 1

ë asnjë moment qysh prej formimit të saj, Aleanca Treshe nuk është kërcënuar më seriozisht për ekzistencën e saj se sa tani. Në fakt është vështirë të thuhet se si përballë deklaratave, të cilat sapo janë bërë tashmë nga Konti Goluçovski për delegacionet e parlamenteve të Austrisë dhe Hungarisë - dhe nga Konti Prinetti në Romë - Italia mund të vijojë më të renditet si aleate e Perandorisë dualiste. Në adresë të kancelarit austriak, në një fjalim që nuk ishte thjesht i nxitur nga tone të nxehta në një debat parlamentar, porse një ekspoze e mirëpërgatitur në qetësi e gjak të ftohtë e opinioneve dhe pikëpamjeve të kurorës perandorake dhe e qeverisë, ai theksoi me këtë rast dy pika me karakter shumë të rëndësishëm.

Njëra ishte lajmërimi në distancë i pikëpamjes se Austro-Hungaria do të refuzonte që Italia të kishte avantazhin që ajo aktualisht e gëzon sipas marrëveshjeve tregtare ekzistuese, kur ato të rinegociohen, dhe denoncimi i tij ndaj doktrinës që parasheh se aleancat politike duhet të krijohen „ plotësisht në varësi të kushteve e diferencave që përcaktojnë termat tregtarë”. Çështja tjetër me rëndësi ishte deklarata e tij në lidhje me faktin se statuskuoja dhe mbajtja e kushteve aktuale në Gadishullin Ballkanik, ishte e një rëndësie aq të madhe për qeverinë italiane dhe për të cilën asaj i lindnin pretendime më shumë se çdo fuqi tjetër në kontinent.

Ka një numër më të madh shqiptarësh në Itali, sa ç´ka kretanë në Kretë, në Greqi. Në fakt, numri i tyre është vlerësuar të kapë shifrën e një gjysëm milioni. Përtej kësaj, numri i burrave me influencë në Itali, të cilët s´pushojnë së mburruri për origjinën e tyre shqiptare, përfshin edhe nga më të famshmit, siç është ish-Kryeministri Crispi, i cili figuron si President Nderi i Kongresit Shqiptar, mbajtur një ditë më parë në Napoli, në të cilin kishin ardhur përfaqësues nga çdo qytet, rajon e fis nga Shqipëria, si dhe përfaqësues të komiteteve kombëtare shqiptare, në jo më pak se 32 qytete italiane.

Kongresi hartoi një rezolutë që i bënte thirrje qeverisë italiane, që në emër të „vëllazërisë latine”, t í jepte fund „skllavërisë dhe shtypjes së shqiptarëve nga turqit”, e cila, sidomos kohët e fundit, ishte bërë „e patolerueshme”, dhe se duke ndihmuar shqiptarët të merrnin lirinë, u bënin kësisoj ballë edhe „ambicieve të Austrisë për të kontrolluar Adriatikun”. Kongresi, nën këtë frymë solli në vëmendje edhe fjalët e Garibaldit, i cili disa vjet para se të jepte shpirt, kishte shkruar një letër në të cilën ai u bënte vend edhe këtyre fjalëve: Çështja e shqiptarëve është çështja jonë dhe unë do të isha shumë i lumtur të bëja aq sa mundem me ditët që më kanë mbetur për të jetuar, në favor të atyre njerëzve trima”.

Dhe këto rezoluta të dala nga Kongresi i Shqiptarëve, nuk duhet të merren thjesht si rezultate të një diskutimi të thjeshtë mbushur me fjalime pompoze. Përtej Crispit, ka pasur edhe politikanë e burra të tjerë me peshë nga Italia që morën pjesë atje dhe të cilët kanë ambicie të hedhin kandidaturat për të pasur një vend në Senat apo Parlament, për të mbrojtur çështjen e Shqipërisë.

Që ata tashmë kanë mundur të sigurojnë presion mbi qeverinë, kjo duket sheshit, duke parë shprehjen e simpatisë së Ministrit të Jashtëm për Shqipërinë në fjalimin e tij të javës që shkoi dhe në

emërimin prej tij të një numri të madh konsujsh shtesë dhe nënkonsujsh, të caktuar në dukje për të mbikqyrur e mbrojtur së pari interesat e një popullsie të konsiderueshme në numër italianësh në Shqipëri, por që në fakt do të duhej të vepronin si agjentë të policisë së fshehtë italiane në këtë vend, ku një rebelim kundër sundimit turk, tashmë ka shpërthyer, duke i detyruar autoritetet otomane të Novi Pazarit të marrin arratinë nga kërcënimi i rebelëve. Është pikërisht ky shpërthim i revolucionit në Shqipëri kundër tiranisë otomane, i cili përbën edhe elementin më të rëndësishëm në këtë situatë dhe që është i destinuar t´i thellojë telashet mes Austro-Hungarisë dhe Italisë deri në pikën e një krize të mirëfilltë. Nuk ka dyshim se kjo lëvizje kryengritëse në Shqipëri, do të gëzojë jo vetëm simpatinë e qeverisë, por siç merret me mend edhe mbështetjen e fortë materiale të popullit italian, i cili do të jetë i detyruar të derdhë para, të dërgojë armë e njerëz: dhe nëse qeveria turke ndërmerr ndonjë hap për të shtypur revoltën me metodat me të cilat ajo ka operuar në Bullgari, para Luftës me Rusinë në vitin 1877, nuk ka dyshim se qeveria italiane do të jetë e detyruar, nisur nga ndjenjat popullore në Itali, të ndërhyjë në emër të shqiptarëve, në të njejtën mënyrë siç bëri edhe Car Aleksandri II - megjithëse një autokrat - duke ndërhyrë në emër të bullgarëve dhe duke e përfshirë perandorinë e e tij në një luftë të tmerrshme e të kushtueshme nga këndvështrimi rus, fare joproduktive me Portën e Lartë.

Siç u theksua më lart, ka një numër të madh italianësh në Shqipëri, të cilët, sigurisht se duke simpatizuar lëvizjet nacionaliste shqiptare, pritet të ekspozohen kësisoj direkt përballë autoritetit zyrtar turk në vend, duke u bërë objekt i një dhune e raprezaljesh nga Sulltani, i cili do të hidhej me hordhitë e tij të egra; kurde, bashibozuke e trupash paraushtarake të instaluara në Shqipëri, siç bëri në Bullgari 24 vjet më parë, në një masë aq të madhe, saqë qeveria italiane do të ishte më në fund e detyruar të ndërhynte, për asgjë më shumë se sa për të mbrojtur „subjektet” e saj.

Sidoqoftë, nga momenti që Italia lëviz një gisht në Shqipëri, Austro-Hungaria, sipas atyre që rezultojnë nga fjalimi i Ministrit të saj të Jashtëm një ditë më parë, do të ndërhynte edhe ajo, ose për të ruajtur statuskuonë, dmth. zgjedhën turke në Shqipëri, ose ta merrte këtë provincë për vete, siç ka bërë fundja edhe me BosnjeHercegovinën.

Tashmë, Italia fare pak mund të ofrojë që të lejojë Austrinë të vendoset vetë në krye të punëve të Shqipërisë, po në të njejtën masë sa ç´është e gatshme Austria të lejojë kontrollin e Italisë mbi Shqipërinë, si fuqi e civilizuar që kontrollon Kanalin e Otrantos dhe portat e Adriatikut.

Në fakt, Austria ka një interes edhe më të madh për t´u përfshirë në këtë mesele se sa Italia, duke e pasur Shqipërinë si të vetmen pikë portuale e çelës në Adriatik, ndërkohë që rivalja e saj, Italia ka akses të gjerë mbi gjithë Adriatikun me portet e saj më të rëndësishëm që shtrihen në vijën bregdetare perëndimore dhe veriperëndimore të Gadishullit Apenin.

ribune”, 23 qer Marrë nga: “New York T Tribune”, qer-shor 1901

20 LIBRI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 1 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

K UL TURA T RANZICIONI ULTURA Salajdin Salihu

D

o ta filloj me një reminishencë. S’e kam moshën për evokim kujtimesh, por fatkeqësisht jam pjesëtar i brezit të udhëkryqit që ka plot kujtime të hidhura. Ose sikurse thoshte Bodleri: “Kam kujtime më shumë se sa të isha një mijë vjeç”…

Si të rinj i lexonim me kënaqësi poezitë e Agim Vincës, shumë prej të cilave ishin dritare për të parë reflektimin e lirisë së munguar; na flisnin heshtazi nëpërmjet një gjuhe të harruar, për diçka që na e heshtnin të tjerë me gjuhën e zakonshme dhe denoncuese. E njihnim Poetin pa e takuar, por e kishim një ëndërr: t’ia shprehnim nderimin tonë deri në përkulje për vargjet mbresëlënëse dhe për guximin intelektual që kishte.

I lexonim poezitë e Vincës sepse të joshnin befas me thjeshtësinë madhështore. Kjo thjeshtësi madhështore (nuk ka gjë më të komplikuar se thjeshtësia) e bënte poezinë e Vincës të veçantë, të admiruar, të lexuar.

Krahas poezisë, Auguri mjekërbardhë, siç ishte atëherë dhe sikurse është tani, kishte guximin intelektual të thoshte të vërtetën, që për atë kohë ishte e barasvlershme me një vjedhje shkëndije zjarri, ashtu siç bëri Prometheu i Eskilit. Vinca fliste atëherë kur shumica kishin frikë dhe të heshtnin. Ai thoshte të vërtetën kur tentohej që shoqëria e tërë të futej në dimensionin e rrenës, të hipokrizisë dhe ketmanizimit kolektiv. Prandaj admirohej nga lexuesit dhe urrehej nga pushtetet.

Nxënësit e gjeneratës time e kanë fiksuar në kujtesë detyrimin për të dëgjuar në orët e klasës ose në korridorin e shkollës fletë akuzat më të tmerrshme kundër emrit të Agim Vincës dhe disa intelektualëve të tjerë shqiptarë që guxonin të ishin të mençur, që guxonin të ishin të ndershëm dhe që ishin të bindur se “vetëm e vërteta na bën të lirë”,

Vinca studion, mendon, analizon, sintetizon dhe pastaj shkruan. Në këto shkrime kemi mendimin e thellë, gjuhën e këndshme, referencat e shumta sikurse thuhet në librin e shenjtë. Kritika ideologjike gjithmonë në thelb është denoncuese.

Duke qenë se shkroi dhe foli guximshëm e me urtësi atëherë kur e vërteta rrezikohej si kurrë më parë, ai ka të drejtën morale të flas dhe të jetë i respektuar dhe tani.

Ai e ka jo vetëm të drejtën morale, por ka dhe dijen e thellë, shijen e hollë dhe penën e mprehtë, për të paraqitur saktësisht atmosferën mbizotëruese që ndodh në hapësirën kulturore shqiptare. Këtë gjë bën Agim Vinca edhe nëpërmjet librit (Po)etika e fjalës, që flet për plagët tona dhe shkaqet e tyre, sepse pa u njohur shkaqet as nuk mund që të shërohen.

Për intervistat, fjalë rastet, kumtesat,

AGIM VINCA Dije e thellë, shije e hollë dhe penë e mprehtë

1, ku etovë, 201 incës, (Po)etika e fjalës, T Mbi librin e Agim V 2011, Tetovë, Vincës, përfshihen intervistat, fjalë rastet, kumtesat, vështrimet, esetë, reagimet, polemikat, letrat dhe kujtimet e poetit...

Në foto: Autori i librit “Arti i reagimit” Agim Vinca vështrimet, esetë, reagimet, polemikat, apo kur analizon Vinca flet me diskursin e letrat e kujtimet e përfshirë në këtë libër, një shkrimtari dhe intelektuali. Nëpërmjet korrespondon thënia e Mit’hat Frashërit këtij diskursi joshës afirmon vlerat dhe sfidedikuar lexuesve: se don antivlerat në sistemnuk janë shkruar “as për in tonë kulturor. I tillë ka ata që ankohen dhe menqenë dhe si i tillë i dojnë se qarja shëron nevojitet botës kulturore lëngatën…as për ata që dhe letrare. I nevojitet nuk mendojnë dhe as kësaj bote veçanërisht në nuk shohin”…, por “për këtë kohë tronditjesh të ata që shikojnë dhe dëgsistemit të vlerave; në jojnë, që duan të lodhen këtë kohë kur endemi pa dhe të kuptojnë synim. Një njeri apo përgjegjësitë personale”. komb është i çoroditur *** kur nuk ka synim të cakLibri (Po)etika e tuar, kur nuk ka një idefjalës, me shkrime mbi al. Pikërisht për këtë shfenomenologjinë kulturkak Vinca, si përherë, ore të një kohe në tranangazhohet për krijimin zicion, i poetit, studiuese një fuqie morale, për it dhe intelektualit të një sistem të qënmirënjohur shqiptar drueshëm vlerash, është Agim Vinca, karakteri- Në foto: Kopertina e kundër ndasive provinzohet për qartësinë e librit “Arti i reagimit” ciale, fetare, rajonale. asaj që thuhet e shkruNdjeshmëritë e ndryhet, për erudicionin e thellë, precizitetin sh- shme brenda kulturës shqiptare i sheh si kencor dhe guximin intelektual. Edhe kur përparësi dhe jo si rrezik dhe u kundërvibashkëbisedon, kur evokon, kur polemizon het tezave antihistorike të të eturve sa për

protagonizëm e mbase edhe për qëllime të tjera që nuk e kuptojnë (ose nuk duan) se kultura është vazhdimësi dhe shpirt krijues dhe jo produkt i një çasti apo i një periudhe të caktuar kohore – se kultura shqiptare është një dhe e pandashme, apo, sikurse e citon me të drejtë Çabejin, është njësi dhe jo mozaik. Ai i trajton drejtë problemet identitare – se identiteti kolektiv, sikurse thuhet, ndërtohet në bazë të ngjashmërisë që kanë pjesëtarët e një grupi, kurse identitetet individuale krijohen në bazë të dallimeve përkundrejt kodeve ekzistuese identitare të kolektivitetit.

Ky libër, sikurse thotë dhe autori, ka jo vetëm mision estetik, por edhe etik. Në këtë libër flitet jo vetëm për të bukurën dhe kategoritë tjera estetike, por edhe për të vërtetën apo ndershmërinë si kategori etike. Nëpërmjet një gjuhe të rrjedhshme autori i kundërvihet gjuhëresë së Oruellit, që shumëfishon të pavërtetat kontaminuese dhe uniformizuese të të menduarit dhe mendësisë shqiptare në mbarë sistemin kulturor.

Me shkrimet e profesor Vincës mund edhe mos të pajtohesh, të kesh dallime konceptuale për fenomene të ndryshme sociokulturore, por nuk mund të thuash se nuk janë shkruar bukur, se nuk janë shkruar me kompetencë. Vinca studion, mendon, analizon, sintetizon dhe pastaj shkruan. Në këto shkrime kemi mendimin e thellë, gjuhën e këndshme, referencat e shumta. Edhe kur janë si biseda të lira, ese, apo të shkrime për ngjarje të caktuara, sërishmi i nënshtrohen asaj që Eko e quan përvujtnia shkencore. Shkrimet janë jo vetëm produkt i përvojës jetësore, por edhe i përvojës së leximit. Gjykoj se librat e këtillë janë të domosdoshëm për një sistem kulturor, në një kohë kur kemi cenim flagrant të sistemit të vlerave dhe kur shfaqen ballina me portrete artistike politikanësh, të cilët politikën nuk e konceptojnë si “princip organizmi” dhe si e tillë e përhershme dhe e domosdoshme, por vetëm si “luftë për pushtet”, që, sikurse thuhet, paradoksalisht është e përkohshme…

Sikur gjërat të ndodhnin ashtu sikurse i dëshiron poeti dhe intelektuali ynë i nderuar atëherë shqiptarët do të ishin faktor qytetërimi në Ballkan dhe do ta bënin të lulëzuar tokën e tyre. Do ta pasuronin moralisht e ekonomikisht. Do ta përmendnin kombin e tyre me nderim e lëvdatë. Do të kishin ndjenjën për jetë të përbashkët dhe nuk do të iknin nga përgjegjësia personale.

Sikurse e thotë M. Frashëri, i dituri do të lodhej për të paditurin dhe i lumturi për fatziun. Do të angazhoheshin për krijimin e zotësisë mendore dhe fuqisë morale dhe nuk do të merreshin vetëm me fitimet materiale. Do të çmonin skajshmërish faktorët e vlerës shqiptare, në mesin e të cilëve bën pjesë edhe profesor Agim Vinca… *** Poetin dhe intelektualin e mirënjohur Agim Vinca e kam takuar kushedi sa herë dhe ndjej kënaqësi sa herë që e takoj. Në secilin takim heshtazi i shpreh nderimin tim për vargjet mbresëlënëse dhe për guximin intelektual që pati dhe vazhdon që ta ketë.

E admiroj për mungesën e kompromisit ndaj antivlerave… E admiroj për dijen që ka dhe për vargjet që shkruan. E admiroj për librat që ka botuar dhe i dëshiroj shumë e shumë libra të tjerë.