Rilindasi

NE SHQIPERINE E P ASLUFTES. PERSONAZHET QE SHF AQEN JANE HOXHA, PEZA, NISHANI, LLESHI..

PASLUFTES. SHFAQEN

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: Nr:25

E diel, 24 qershor 2012

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

SHQIPERIA NE DUART E ENVERIT Robert Elsie: Ja fotot e panjohura të kapitenit Robinson

D

y koleksione të mrekul lueshme fotografish, sapo japë publikuar nga albanologu Robert Elsie dhe i përkasin një periudhe mjaft të rëndësishme historike të Shqipërisë. Autori i tyre është Vandeleur Robinson, një shkrimtar e ushtarak anglez, djali i një koloneli, i cili i realizoi këto foto në dy kohë të ndryshme. Koleksioni parë me foto mjaft të bukura, e kurioze i takon vitit 1939 dhe përmban 30 fotografi, të fiksuara në zona të ndryshme të Shqipërisë, ku bien në sy imazhe të Tiranës dhe veçanërisht festimet e ditëlindjes së mbretit Zog. Ndërsa albumi i dytë me foto nga viti 1944 dhe 1945 është një koleksion i rrallë, pasi përmban imazhe që asnjë i huaj nuk mundi t’i realizonte për shkak të izolimit të plotë të vendit menjëherë pasi në pushtet, me mbylljen e luftës, u ngjitën komunistët dhe Enver Hoxha. Robinson i ka rënë kryq e tërthor Shqipërisë në këtë periudhë, sidomos në jug të vendit. Ai ka fiksuar me

N

Në foto: (Sipër) Enver Hoxha në Kongresin e Beratit, 22 tetor 1944 (Majtas) Robinson në kalë në Shqipëri, 1939

aparatin e tij ngjarje e vende të rëndësishme, si: “Kongresi i Beratit” me 22 tetor 1944, ku spikat Enver Hoxha në dy tre foto të kësaj dite, mandej “Qeveria e re” në Tiranë me 28 nëntor 1944...ndërsa në një foto shfaqet Myslim Peza dhe Haxhi Lleshi në pritjen e Vitit të Ri të misionit britanik në Hotel ‘Dajti’ në Tiranë, 1 janar 1945. Po në janar 1945 në një foto shfaqet Enver Hoxha dhe Omer Nishani në Tiranë... Mjaft interesante është pamja e Xhamisë së Sulejman Pashës e kthyer në gërmadhë, apo fëmijët që marshojnë para ndërtesës së Universitetit të tanishëm të Arteve në Tiranë, apo në bulevardin kryesor në mars 1945. Më tej dy foto të kongresit të Rinisë në Tiranë me 16 prill 1945, dhe disa pamje të qyteteve të jugut, si Lushnja, Berati, Gjirokastra, Vlora, Saranda, etj. Po cila ishte historia e tij shqiptare, si mbërriti këtu, si u njoh dhe u martua me Sara Blloshmin...Të gjitha këto na i rrëfen Robert Elsie në nj shkrim njohës për fotografin Robinson dhe koleksionet e tij të fotove të rralla. Ad.Pe vijon në faqen 14-15 ○

○

○

○

○

○

Ramadan Sokoli: Në monizëm u dhunua folklori

Te gjashtet, fillesa e pikturës së re shqiptare

Melodia dhe teksti i kangës së Vojo Kushit, kanë qenë këndue për Gani bej T optanin, shumë Toptanin, kohë ma parë. Por ky asht shpërdorim dhe dhunim.

Punimet e piktorëve, Kol Idromeno, Spiro Xega, Ndoc Martini, Andrea Kushi, Simon Rrota, V angjush Mio, Vangjush krijuan fondin më të rëndësishëm të arteve pamore në fund të shek.

ë kuadër të organiz imit të Festivalit Folklorik Kombëtar në Berat. në fillim të Shtatorit 1995 bashkë me prof. Ramadan Sokolin ishim mysafir të komunës së Ulqinit, për tu njohur me përgatitjet e grupit folklorik të kësaj komune i cili do të merrte pjesë në këtë festival.

Me këtë rast u ftuem në radio – Ulqini për të dhënë një intervistë.

Prof.. Ramadani si etnomuzikolog studjues i folklorit dhe si kryetar i grupit të punës së përgatitjeve të festivalit por edhe në rolin e kryetarit të jurisë. Ndërsa unë në rolin e anëtarit të jurisë dhe i grupit të punës për përgatitjet e Festuvalit Folklorik Kombëtar të

Beratit.

Ora 13:00, Radio ULQINI, emisioni: “MYSAFIRI” Duke parë në Fono-Vidiotekën time në dorë më ra një kasetë që mbante titullin e më sipërm dhe mendova ta zbardh. E pashë me interes që ta bëjë të njohur edhe për lexuesin këtë intervistë; për ta kujtuar Prof.

Ramadan Sokolin, këtë figurë të ndritur dhe të papërsëritshme të kulturës tonë mbarëkombëtare në kuadër të 92 –vjetorit të lindjes, por edhe në kuadër të 100 – Vjetorit të pavarësisë sepse shpesh ai thirrej edhe si Rilindësi i Fundit.

Drejtuesi i emisionit: Të nderuar ndigjues, sot në emisionin tonë “Mysafiri” janë zotrinjtë Prof. Ramadan Sokoli... faqe 18-19

○

○

○

○

Suzana V arvarica Kuka Varvarica

S

“Sanctus”, vjen në shqip e fshehta që do të trondisë botën Flijimi i një njeriu kthehet në kërcënim për një konspiracion të lashtë sa vetë njerëzimi... Cila është e fshehta e SANCTUS-it? ○

○

faqe 17 ○

○

ot jemi shumë më të organizuar se një shekull më parë, kur shqiptarët nisën rrugën e përbashkët nën një shtet të vetin. Ky organizim ndjehet për kudo. Fusha e arteve pamore bën pjesë në këtë organizim përmes zhvillimit të vazhdueshëm të studimeve të shkencave albanologjike.

Ide, mendime, vlerësime dhe kritika të ndryshme janë hedhur në faqe botimesh dhe librash seriozë.

Prej disa kohësh janë përzgjedhur dhe përcaktuar qartë periudhat e zhvillimit të arteve pamore në historinë e artit shqiptar. Historia e tij ka zënë vend në trupin e historisë së përgjithëshme të

○

○

Shqipërisë. Në faqet e saj shkruhet qartë se arti modern ose arti i ri, i ndryshëm nga ai fetar, ka vetëm rreth 100 vite jetë. Kjo jetëgjatësi e shkurtër dhe e re vjen e tillë prej disa situatave të trashëguara social kulturore të kombit arbëror dhe popullsisë shqiptare. Ato lidhen me pozitën gjeografike, me konfliktet ndërfisnore, me shkëputjen e tokave dhe zvogëlimin e kufijve pa zot, me kombësitë fqinje, me perandoritë e mëdha, me shkeljen dhe përdhosjen e tokës së shqiptarëve prej turmave sa barbare aq dhe prej ushtrive të mirëorganizuara, të cilat instaluan në boshtin e kulturës vendase edhe njësi kulturore të besimeve, dokeve dhe zakoneve të tyre... ○

○

faqe 20 ○

○

14 FOTOGRAFI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 24 qershor 2012

K OLEKSIONI

SUPLEMENT JAVOR I

I RRALLË

Kongresi i Rinisë në Tiranë, 16 prill 1945 Nga Robert Elsie

S

hkrimtari dhe figura ushtarake brit anike Vandeleur Robinson (19021990), emri i vërtetë i të cilit ishte Vivian Dering Vandeleur Robinson, ishte djali i një koloneli anglez. Studimet i kreu në Kolegjin Cheltenham. Për një kohë ishte kadet në akademinë ushtarake Woolwich.

Më pas, studioi për histori në kolegjin Emmanuel në Kembrixh. Me sa dihet, Robinson-i jetoi disa kohë në Çekosllovaki, ku u martua për herë të parë me një çeke. Në vitet 1930, Robinson-i punoi në Lidhjen e Kombeve si organizator rajonal për Evropën juglindore. Aty u njoh me gruan e tij të dytë, gazetaren britanike Clare Hollingworth (1911- ), me të cilën qëndroi i martuar nga viti 1936 deri në vitin 1951. Muajin e mjaltit çifti e kaloi në Ballkan, ku Robinson-i shkoi përsëri dhe qëndroi disa muaj përpara se të fillonte Lufta e Dytë Botërore. Ishte pikërisht gjatë kësaj kohe kur vizitoi edhe Shqipërinë për herë të parë. Kjo vizitë shërbeu si frymëzim për Robinson-in për të shkruar librin e tij, Albania’s Road to Freedom (Rruga e Shqipërisë drejt Lirisë, Londër 1941). Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Robinson-i shërbeu si kapiten në ushtrinë britanike ku, me sa duket punoi për organet e zbulimit. Ai erdhi në Shqipërinë në tetor të vitit 1944, ku takoi udhëheqësit e ardhshëm komunistë. Në mars të vitit 1945, Robinson-i ishte atashe shtypi në misionin ushtarak britanik në Tiranë. Gjatë qëndrimit të tij të shkurtër në Shqipëri, si vëzhgues i huaj diplomatik, ai pati mundësi të merrte pjesë në Gjyqin Special të zhvilluar kundër gjashtëdhjetë përfaqësuesve të regjimit para-komunist, gjatë të cilit të pandehurve iu dhanë dënime të ashpra me vdekje, ose me burgim të gjatë si kriminelë luftë dhe armiq të popullit.

Në maj dhe qershor të vitit 1945, ai bëri një udhëtim të gjatë me një xhip ushtarak në jug të vendit të shkatërruar nga lufta.

Në atë kohë, Robinson-i u njoh me Sara Blloshmin (1900-1974), vajzën e gjeneralit osman Abdul Karim Pasha. Sara ishte mbesa e Ismail Qemal bej Vlorës, i cili shpalli pavarësinë e Shqipërisë në vitin 1912. Ajo u lind në Kostandinopojë, por studimet i kreu në Kajro. Burri i saj i parë, Selahedin Blloshmi, ishte ambasadori shqiptar në Rumani në kohën e Zogut. Sara ishte figurë e njohur dhe e emancipuar në Tiranë në kohën e Zogut. Ajo shquhej posaçërisht për vallzimin e saj, gjë që shkaktoi skandal në opinionin publik shqiptar. Sara e kuptonte më së miri se çfarë po ndodhte në Shqipëri pas marrjes së pushtetit nga komunistët, prandaj e luti Robinson-in të martoheshin bashkë dhe ta merrte me vete në Angli bashkë me të bijën e saj, piktoren Vera Blloshmi (1923-1998). Robinson-i pranoi, madje, gjeti dhe një koleg ushtarak të tij, Jimmy Mellet, i cili pranoi të martohej me vajzën e saj. Kështu, të dy gratë arritën në Angli dhe martesat e tyre dolën të suksesshme. Marrëdhëniet midis regjimit të ri komunist në Shqipëri dhe fuqive perëndimore u përkeqësuan shpejt, kështu që misionit ushtarak britanik bashkë me Robinsonin ju desh të tërhiqej nga Tirana. Për disa dhjetëvjeçarë informacionet dhe fotografite për Shqipërinë ishin të pakta, prandaj fotot e viteve 1944-1945 janë me një rëndësi të

Kongresi i Rinisë në Tiranë, 16 prill 1945

Fotografitë e rralla Historia e britanikut me Sara Blloshmin, vendet ku shkeli e fotografoi, personazhet dhe rëndësia historike deri tek dëbimi i tij nga Shqipëria...

Enver Hoxha në Kongresin e Beratit, 22 tetor 1944

Qeveria e re në Tiranë, 28 nëntor 1944

Myslim Peza dhe Haxhi Lleshi në pritjen e Vitit të Ri të misionit britanik në Hotel Dajti në Tiranë, 1 janar 1945

Për disa dhjetëvjeçarë informacionet dhe fotografite për Shqipërinë ishin të pakta, prandaj fotot e viteve 1944-1945 janë me një rëndësi të veçantë.

Robinson në kalë në Shqipëri, 1939

FOTOGRAFI 15 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 24 qershor 2012

SUPLEMENT JAVOR I

Kongresi i Beratit, 22 tetor 1944

Udhëheqësit komunist në Berat, 22 tetor 1944

Tregu i Vlorës, 1 qershor 1945

të Vandeleur Robinson Berat, 30 maj 1945

Gërmadhat e Xhamisë së Sulejman Pashës (Xhamia e Vjetër) në Tiranë, mars 1945

Enver Hoxha dhe Omer Nishani në Tiranë, janar 1945

Gjirokastër, 30 maj 1945

Fëmijë duke marshuar në bulevardin kryesor në Tiranë, mars 1945

Marrëdhëniet midis regjimit të ri komunist në Shqipëri dhe fuqive perëndimore u përkeqësuan shpejt, kështu që misionit ushtarak britanik bashkë me Robinson-in ju desh të tërhiqej nga Tirana.

veçantë. Robinson-i e kaloi pleqërinë në Italinë e veriut ku thuhet se ka shkruar edhe disa pjesë teatrore. Arkivi i tij ruhet në School of Slavonic and East European Studies në Londër. Koleksioni fotografik i Vandeleur Robinson-it ndahet në dy pjesë: (1) fotot e vizitës së tij në Shqipëri në vitin 1939, të cilat u botuan në librin Albania’s Road to Freedom (Londër 1941) dhe sigurisht nuk ishin të gjitha nga Robinson-i vetë, dhe (2) fotografitë - deri tani të panjohura - të bëra në Tiranë dhe në Shqipërinë e jugut në fund të vitit 1944 dhe në mes të vitit 1945, para dëbimit të tij nga Shqipëria. Pjesën e dytë e fotografive familja Mellet ia dhuroi Qendrës për Studime Shqiptare (Centre for Albanian Studies) dhe tani ruhet në arkivin e Royal Geographical Society në Londër.

Fëmijë duke marshuar para ndërtesës së Universitetit të tanishëm të Arteve në Tiranë, mars 1945

Lushnjë, 29 maj 1945

Tregu në Tiranë, mars 1945

www.shqiptarja.com

16 POEZI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 24 qershor 2012

SUPLEMENT JAVOR I

Rrënimi yt vjen sepse ti s’ke frikë nga gjëma jote e triumfi yt...

Shtatë poezi, në kujtim të revistës surrealiste LETËRSI, publikuar për herë të parë mars 1919, formuar nga A. Breton, L. Aragon, Ph. Soupault.

Nga Çlirim Kokonozi

Nën pishta e përhime Kur zhegu i vapës valon mbi fijet e barit te flokët e tua era e verës mbjell kurrize pallonjsh lisat e diellit ankohen në pyllin e rrallë oxhaqet kërcasin nga krokodilët fluturues fletët e nxehta ushtojnë në çajnikë farfurie.

Ti vështron diellin si zien e ikjen e reve zhdukesh me avionët mavi pa pasur frikë projektorët e shkathët që ndërsejnë kalimtarët e jetës që zvargen përmes vidhave të diellit.

Veç dëgjoj shqyerjen e rrobave nën pickimin e luleve të gjelbra ku ngec punëdorja e lulja e shegës mbetet përgjysmë.

Në muzgun prej xhami tërheq me tërfilin e bardhë që s’mbaron trupin e gufuar të blirit.

Nëse motivi i fluturimit të zogjve humb kur nata e plotë të bjerë do vëzhgoj venitjen e rubinit të shelgut irnimin e lules së blirit do vëzhgoj duart si çikrikë që s’rrotullohen nën horizontet prej bakri të qiejve të rrëzuar por frika s’do jetë më as paqja e fustanit në vjeshtën e trenave.

Bërtitjet e mia do të lenë do mbetet veç treni i tërhequr nga urithë me brirë ere do mbërrish vetëm në plazhin me thonj të kuqërremë me lugë guaskash të zeza që ushqejnë zogun e bregut me bluzat prej leshteriku fërgëllues ku drita e aluminit vjeshtak do riprodhojë gjithë vendet ku ishin verbimet e kurrizeve do shëtisësh me shpejt se drenushat e pyllit zbrazëtia ime ndoshta brof aty si kanarina lulesh me push të ashpër në këmbën e një shkëmbi.

Gjërat janë të thjeshta si zhurma e vagonëve si hijet e larta të pishave të mahnitura ku ti thërret poshtë krahëve të pjerrët të diellit por Zëri nuk dëgjohet.

Grykat e violinave të natës Atë që shkaktonte dielli me shtizat e dëllinjave deti e ruante në pafundësi floknajash gurkali që priteshin e zgjateshin me jehonë.

Nuk e paditëm verën e detit u trishtuam mbi rërë me ndriçimin verbues të rubinëve s’na shkoi mendja të gjykonim ushtritë që shtynin muzgjet as shegertët që valëvitnin barkat sipër humnerave.

Lakuriq në ditën e manjolës vigane me kordelet e shprishura me krisje gështenjash të hallakatura shtrirë mbi llamburitjen frikshme të rubinëve qorruar nga flakadanët e bregut më të fuqishëm se të ujit sikur guaskat të kishin vjellë gjithë perlat.

E egër në shkëmbin hyrës të zgërbonjës së dhunës ku të çon lumi i mahnitur e ardhur nga zabeli i fundit të ranishtave me gjoksin që flak peta guralecësh mbi çdo det befas më përhihesh një prostitutë magjepse në fundin e një gryke nën fenerët ngjyrë kadife një peshkaqen i hipnotizuar me barkun e fildishtë shtrirë në pyll lisëne të kuqërreme.

Frika shtohej si gufimi i blirit notuam para se të na kapte ngjyra jeshile e detit me aromën që buiste.

I frikohesha vetëm muzgut blirit që mbante të gjitha ditët që ruante në vazot e verdha fletët e perlave të mia.

Gdhihemi mbi pëllëmbën e detit që lëvizte i lebetitur si ketër në mjegullat e barkave çahet smeraldi i valëve brufullon gjethnaja e gështenjës si llapëtimë gëmusha gjigante e luleshqerrave digjet mbi kështjellat e bardha humbin petalet në luginat e rërës derisa zhytet papritur në garravelin e gjetheve.

Jemi rob po përpiqemi të shpëtojmë kapërcejmë mbi qilimat fluturues që vjeshta i tërhiqte me shtjella të arta dhimbjen e rrokullisim në grykat e violinave të natës.

Detari i orkideve Do të çoj ku dua unë do bëj ç’të dua me ty mbi kurrizin e elefantit do jesh vetvetja aromë e njomë në kolibe jargavanësh klithma e llamburitjeve në zgërbonjën e territ me fustanin përbri luleve të jonxhës në ibrikë argjendi.

Nën pishat e përhime flaka e beftë përfshin perlat e pavdekshme as lulet e natës nuk i shpëtojnë rrënimit statuja përgjunjet mbi shtrojat e natës së gjelbër ku detari i lulnajës memece nën zhaurimë lopatash vërtitet udhëve të këtij deti të humbur orkidesh një rrapëllime avioni një fajkua prej sedefi zgavron vidhat murrakë shumë gjëra lidhen me kundërmimin e flokëve dhe bari që thahet në një shkallinë jonxhe dhe orkidetë e detarit në këtë kështjellë gojë hapur ku pikat e shiut çlirojnë sytë nga brengat në pusin e dëlirë ku urrejtja lidhet në togje mëllagash ku sytë ulërijnë nga qeshja ku shtiza uji në thellësinë e zgavrës shkëputen nga lartësia kohë pas kohe.

Takohemi në humbëtirë gjërat ndodhin pikë për pikë siç i ke parë në dendurinë e fletëve të jargavanit kur kërkoje fytyrën e dhunshme në skutat e kastorit nga çarja e sedefit brufullon lulja e kaltër që uturin vetmitare në pafundësinë e bajames së natës ku e kapërdin shakullina.

Takim i papritur fytyrë midis fletësh të murrëtyera trilli i rastit e desh të përballemi një fërgëllimë farfurie që dremit në shkurren e habive një hungërimë e vazhdueshme për të ndjerë aromën e rrëshirës mbi pishën me kurriz deveje.

Lër çdo gjë fillo me fjongon e flokëve mbi parmakët e vesës ngjyrat e bardha janë rojet e mia të natës dhe guaska e murmurimës dhe qerret që lëvizin në horizont prej shkreptimave në këpucët e diellit që fle.

E burgosur e përhershme e botës së dheut si era e borzilokut të egër nën trumbetën e muzgut çdo gjë është e thjeshtë e në vendin e vet rrënimi yt vjen sepse ti s’ke frikë nga gjëma jote e triumfi yt.

Portreti prej bryme Ja vijnë kohërat gjendemi para diskut të ri të diellit rrotat e ditëve trashën si rrota qerreje ngecur në gjol askush s’dëgjon në bardhësinë e ranishtës zogjtë gëlojnë nga ushta gjineshtrash.

Përgatitem shpejt për çastin e madh pak kohë sa kërkoj zërin e dashur që humbi në shandanët e majës së shkretë është ankesa e portretit prej bryme në zgarbullin që ruan shtëllungën e dhelprës e brirët e brumbullit prej kuarci.

Në pazarin e braktisur të parfumeve shkel çdo natë nën pishtarët e borës ku hapësira lëkundet përmes asgjësë së hirtë ku fenerët spërkatin me avuj të kaltër rrathët e syve që veniten mbas xhamave të plasaritur.

Likurishtë me fletë bore tundin barkën me lidhëse kristalesh mbi floknajë dielli i lëbyrtë derdh likerin e kuq që përhimet në tmerrin e një honi ku shatorrja me jelekë bore tundet madhështore mbi qilima bryme për vendosjen e portretit tënd.

Në zgarba rëre zbukuruar me ujq të irnë në trenat formuar nga bizonët miqtë e mijë flenë dallgët e nxehta ngrihen mbi drurin që mbledh duajt e thekrës; hija e aromës së diellit.

Askush s’përgjigjet .

O fytyrë e humbëtirës së bardhë zhdukesh në asgjënë e frikshme me fustanin e vishnjës së egër që ai t’i përkasë zbrazëtisë ku zbresin shilarthet rrënojës ku buis aroma e rërës fërgëllimës së halave kur shkreptimat përcëllojnë borigat e flakët më së fundi mbarojnë në zgorovajën e pishës prej kristali.

Harrova se disku i ri i diellit po ushton mbi kandilat e majës se humbëtira e borës fsheh një mister të madh aty luhet gjithçka... a më dëgjoni!

Diku kam fshehur shkrimet e mia të dashura baulet e mia ato s’kanë më peshë tani titujt janë garguj bore që shfarosen në zgot argjend shkurresh që përplaset rastësisht me bulkthit.

Karrot me ylbere

Qielli piharet ylberi prangos trupin e tigrit zambakët gërvishtin kauçukun e rrugës një çast sytë lëkunden si klepsidër flokët e shirave tunden mbi pellgjet prej bakri kurse mbi qarre pikat hapen si manjolat.

Trojet me ajrin ngjyrë shampanje zvogëlohen duke mbajtur tinës statujën si qëndron koha në kurrizin e tigrave ky është trualli i Metagnomisë me trenin e poteres me pufkat e holla të avullit të kaçurrelave që prekin kohën mbi një dallgë porcelani mbi anijen në thellësinë e gropës ku ndriçohet prej syve të tigrave.

Nisem për te tigrat e mi në teracën e dafinave ajo vërtitet lakuriq si një guaskë e kuqe që vezullon prej diellit.

Nën shqytin e agimit karrot me ylbere kanë vrarë tigrin tim.

Muzikë reshë Rri gjysmë shtrirë mbi qilim kurrizin te këmba e tavolinës bojë arre mbi dritare lëvizin tufa të bardha e të murrëta reshë çarja e vetme ku anija futet me lehtësinë e rozmarinës.

Pa e vështruar rrëpirën i përkas zbrazëtirës së lulemustakut s’ia hedh sytë shkallinës së fajancës vetëtitëse që tymon agimin e kavakëve.

Muzika e reve sillet mbi mobiliet karfosur me vishnje korridori ndriçon zallahinë e gjembave të flaktë kavaku ku zhdukesh me mëllenjën e bardhë shtyn rrëzëllimet e honit.

Harkohem mbi shilarth vështroj në zbrazëti guaskën në formë jake të bardhë sytë e maces kërcimtare që ushqen një mëllenjë.

Në barin Liceu të rrugës me kavakë të tymtë macja përkundet në shezlongën e dorëzonjave kërcen mbi sitën e madhe të shiut me mëllenjat e argjendta.

Çasti, lëvozhga Çasti vishet nga lëvozhgat mbi plepat e mbrëmjeve shtrembërohen trotuaret guralecët blu janë sirtarët besnik në panjat e kohës llapëtimat e fasadave gajasja e pushit të mimozave avulli metalik kur çasti fshin mollën e mbrëmjes ia beh më shpejt se ne si breshka më shpejt se Akili asfalti i qullur në rrëmbimin e shiut llamburitës.

Tani zogjtë mbulojnë bordurat shpaloset urthi i blertë lulet e dardhës i fshihen uraganit anijet mbi lumenj e bardhë në tryezat e muzgjeve tashmë janë zhdukur sa hap e mbyll sytë parmakët e diellit shpërndajnë thirrjen e luleve të verdha ku pasqyrohet ankesa.

Vjen Ikja...!

Era mbytëse e tokës së shkorreteve kthehet duke rendur poshtë sandaleve të forta të gjakut të ashpër hap një sirtar pluhuri me cipën e kuqe të mollës. Çasti i blertë lëviz e s’lëviz mbi muzgun e tërthortë me një sumbull ngjyrë gjaku në kadifen e manaferrës.

Figurat gri në thellësi të xhamave vrapojnë si dhelprat me gëzofë të kuqërremtë.

BIBLIOTEKE 17 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 24 qershor 2012

SUPLEMENT JAVOR I

L IBRI

www.shqiptarja.com

I RI

V

jen në shqip një ndër romanet më të lexuar e të përkthyer të vitit 2011 “Sanctus” i Simon Toyne.

Flijimi i një njeriu kthehet në kërcënim për një konspiracion të lashtë sa vetë njerëzimi. Por mjafton kurajo e një gruaje për të hedhur më në fund dritë mbi një të fshehtë të tmerrshme. Por a është vallë në gjendje njerëzimi të përballet me të? Cila është e fshehta e SANCTUS-it?

Një burrë ngjitet në majë të ndërtesës më të lashtë ende të banuar në botë, në një mal të quajtur Kështjella, që ngrihet mbi një qytet të vogël të Turqisë. Por s’bëhet fjalë për një ngjitje dosido, por për diçka simbolike, që e sheh bota mbarë. Sidoqoftë, janë të paktë ata që i kuptojnë pasojat e gjithë kësaj. Për Katrina Manin kjo ngjarje përbën provën se diçka e madhe është duke ndodhur. Për Sancti-t, murgjit e fshehtë që jetojnë brenda në Kështjellë, ajo rrezikon të sjellë fundin e gjithë asaj që ata kanë ngritur. Dhe ata janë të gatshëm të bëjnë gjithçka për ta ndaluar, qoftë dhe të vrasin...

Liv Adamsenit, gazetare, kjo ndodhi i sjell në mend kujtimin e të vëllait që ka humbur, çka e bën të ndërmarrë një udhëtim deri në anën tjetër të botës... Dhe aty ajo do të bëjë një zbulim aq tronditës, që ka për të ndryshuar gjithçka..

Nga Simon T oyne Toyne (Fragment nga romani “SANCTUS”) 1 Një vetëtimë drite e goditi kur ra mbi dyshemenë e gurtë.

Pastaj errësirë.

E dëgjoi paksa zhurmën e portës së rëndë që po mbyllej pas krahëve të tij me një shul.

Qëndroi për pak kohë i shtrirë aty ku e kishin hedhur, duke dëgjuar rrahjen e zemrës së tij dhe fishkëllimën kobzezë të erës.

Shakullima e pandërprerë që kishte në kryet e vet e bënte të ndihej keq, por nuk kishte rrezik t’i binte të fikët: të ftohtit ishte i tmerrshëm. Qe një acar i lashtë dhe i pamëshirshëm si guri në të cilin ishte zgavruar qelia; ai e mbështillte si një cohëz e hollë e linjtë duke ia akulluar lotët mbi mollëzat e faqeve dhe mbi mjekër, duke ia ngrirë gjakun që i kishte rrjedhur nga të çarat, të cilat i kishte shkaktuar vetë. Rishihte skenat e frikshme në të cilat porsa kishte qenë i pranishëm dhe dridhej ende tek i shkonte ndër mend sekreti i tmerrshëm që kishte mësuar.

Duhej të ishte kulmi i një

“SANCTUS” Vjen në shqip e fshehta që do të trondisë botën

jete kërkimi, përfundimi i një rrugëtimi që do ta kishte çuar, nëpërmjet një dijeje të shenjtë e të kahmotshme, më afër Zotit. Mirëpo në fund të udhëtimit nuk kishte gjetur kurrfarë pranie hyjnore, por vetëm një brengë e paanë.

Në gjithë këtë, ku ishte Zoti?

Lot të rinj i përvëluan sytë dhe të ftohtit i depërtoi edhe më thellë. Përtej derës së trashë të drunjtë i zu veshi një tingull të largët: diçka që vinte prej njërit prej kalimeve të panumërta që përshkonin Malin.

Do të vijnë të më marrin shpejt.

Me të mbaruar ceremonia do të merren me mua.

E njihte historinë e urdhrit në të cilin kishte hyrë, i dinte rregullat e tij egra. Dhe tani edhe të fshehtën e tij. Do ta vrisnin. Ndoshta në mënyrë të ngadalshme dhe të dhimbshme, përpara ish sivëllezërve të tij, si paralajmërim për çka mund t’i ndodhte kujtdo që do të shkelte betimin.

Jo! Jo këtu. As kështu.

Mbështeti ballin mbi dysheme dhe duke i dhënë forcë vetes, lëvizi vendit këmbadoras. Ngadalë, duke mposhtur dhimbjen, ringriti mbi supet zhgunin e ashpër me ngjyrë të gjelbër, ndërsa leshi i papërpunuar i gërricte plagët në gjoks e në krahët. Pastaj tërhoqi kapuçin mbi fytyrë dhe u plandos rishtas, duke u mbledhur kruspull si foshnja në bark të nënës derisa ngrohtësia zuri t’i qarkullonte nëpër trup. Nga ndonjë kënd i skajmë i humbur i Malit mbërrinin jehonat e largëta që qetësia dhe errësira i zmadhonin shumë. Hapi sytë dhe u përpoq të përqendrohej. Drita filtronte prej një dritareze dhe përvijonte rrethojat e qelisë së zhveshur, të palatuar. Dukej se ishte një nga dhomat e shumta që s’përdoreshin më të fortesës.

U ngrit më këmbë me mundim dhe u afrua tek e çara, në të vërtetë një frëngji që kushedi sa breza më parë ishte krijuar për harkëtarët. Duhej ende shumë kohë që të agonte dhe qielli ishte pa hënë; megjithëkëtë vezullimi thuajse e verboi. Ai vinte nga mijëra e mijëra fenerë, tabela dyqanesh, reklamash të shndritshme që

Në foto: Simon Toyne

Të dhënat e librit SANCTUS - E fshehta që do të tronditë botën Autori: Simon Toyne Përktheu: Aleko Minga Botues: Botimet Linus Faqe: 438 Çmimi: 1100 lekë

shtriheshin në çdo anë deri në perimetrin e maleve rrethuese: shkëlqimi krenar, i paepur i qytetit Ruin, një herë e një kohë kryeqytet i perandorisë hitite, tani qytet turistik në jug të Turqisë. Soditi zhvillimin kaotik urban, botën së cilës i kishte kthyer krahët tetë vjet të shkuara për të shkuar në kërkim të së vërtetës: përfundoi në atë burg të largët e të paarritshëm, pas një zbulimi që i kishte shkatërruar shpirtin.

Një tjetër tingull i fashitur.

Këtë herë më afër.

Duhej të vepronte shpejt.

Hoqi brezin prej litari nga filiqet e zhgunit. Bëri me shkathtësi një nyje rrëshqitëse në secilën anë, pastaj u zgjat përjashta dritarezës dhe preku lehtas sipërfaqen e akullt të jashtme duke kërkuar diçka që të mund të mbante peshën e tij.

Në pjesën e sipërme të çarjes gjeti një të dalë. Lidhi aty një nga dy nyjet e litarit dhe e tërhoqi për të provuar forcën.

Mbante.

Hodhi flokët e gjatë të verdhë prapa veshëve dhe vërejti për herë të fundit dritat drithëruese që shtriheshin si një qilim poshtë tij. Pastaj, me zemrën e rënduar nga sekreti i lashtë, nxori jashtë tërë ajrin nga mushkëritë, kaloi nëpër frëngji dhe u hodh në terrin e natës.

2 Nëntë kate më poshtë, në një dhomë aq të shkëlqyer sa ishte e zhveshur ajo e mëparshmja,

një burrë tjetër pastronte plagët nga gjaku. Rrinte në gjunjë përballë një vatre të madhe si të lutej. Mjekrën dhe flokët e gjatë i kishte të thinjur për shkak të moshës; toçin e kokës e kishte thuajse të shogët, çka i jepte një hije vërtet murgërore në pajtim me zhgunin e gjelbër të ulur rreth belit. Megjithëse kishte pësuar sulmet e para të kohës, trupi i tij ishte ende energjik dhe i fuqishëm; muskujt e ngjeshur lëviznin nën lëkurë ndërsa shtuponte një copë pëlhure që, metodikisht, e zhyste në një legen të bakërt. Kur plagët në qafë, në krahët e në gjoks nuk rridhnin më gjak u terr mirë me peceta të buta e të pastra dhe u ngrit, duke ndjerë me lezet ashpërsinë e stofit ndërsa tërhiqte sipër zhgunin. Mbylli sytë e përhimët si guri i rrasave dhe psherëtiu nga kënaqësia. Në fund të ceremonisë provonte gjithmonë një qetësi të thellë, që buronte prej mbajtjes gjallë të traditës më të rëndësishme të urdhrit të tij. Përpiqej të përfitonte sa më shumë të ishte e mundur para se të kthehej në realitetin tokësor të ofiqit që mbante.Një trokitje e druajtur te dera ia hoqi mendjen nga ëndërrimet.

“Hyrë,” i tha duke u zgjatur për të marrë kordonin e mbështetur te shpinorja e karriges.

Dera e praruar dhe e gdhendur u hap; një murg rrëshqiti brenda dhe pastaj e mbylli derën pas krahëve. Edhe ai kishte veshur një zhgun të gjelbër; flokët dhe mjekrën i kishte të gjata, shenja dalluese këto të urdhrit të tyre të lashtë.

“Vëlla abat…” filloi me zë të ulët, me një ton thuajse fshehtësie. “Më falni për trazimin dhe kohën që zgjodha, por e quajta të udhës t’ju njoftoja menjëherë.”

Uli vështrimin, i pasigurt sesi të vazhdonte më tej.

“Atëherë fol shpejt,” hungëroi abati, duke lidhur nyje kordonin rreth belit dhe duke futur brenda crux-in e tij, një kryq

SHKOLLA E PARUKERISË - ESTETIKËS KRËHËRI I ARTË (LUÇI) Kurse 6 - 9mujore.

Adresa: Rr. Mihal Grameno, 200m mbi Shkollen e Baletit Tel: 04 2 233 950 Facebook. Kreheri i Arte Tirane

Për më të mirët mundësi punësimi Regjistrimi vazhdon

të drunjtë në trajtën e T-së.

“Humbëm vëlla Samuelin…”

Abati ngriu në vend.

“Vdiq?”

“Jo, vëlla abat. Dua të them vetëm që… nuk është në qelinë e tij.”

Dora shtrëngoi kryqin aq sa i la shenjë në pëllëmbën e tij. Pastaj arsyeja mbizotëroi mbi frikën dhe abati u shtendos sërish.

“Do të jetë hedhur poshtë.

Duhet kontrolluar zona dhe të shtihet në dorë trupi para se ta zbulojë dikush.”

Me të thënë këto fjalë, u kthye dhe rregulloi zhgunin, duke pritur që tjetri të dilte me ngut.

“Më falni, vëlla abat” vazhdoi përkundrazi murgu, me vështrimin mbi dysheme, “kjo tanimë është bërë. Njoftuam vëlla Athanasiusin porsa morëm vesh zhdukjen; ai u lidh me të jashtmit dhe kreu kërkimet; nuk u gjet asnjë kufomë.”

Qetësia që abati kishte ndierë i kënaqur pak çaste më parë tanimë ishte zhdukur krejt. Atë mbrëmje vëlla Samueli ishte futur tek Sancti-t, rrethi i të zgjedhurve të urdhrit të tyre, kaq të fshehtë sa vetëm ata që jetonin në kuvendin e Malit e dinin ekzistencën e tij. Hyrja në të kishte ndodhur si zakonisht dhe, në fund, murgut i ishte zbuluar sakramenti: misteri që urdhri e mbronte dhe e ruante.

Për fat të keq, Samueli nuk e kishte treguar veten në lartësinë e kërkuar, megjithëse nuk ishte i pari. Ishte fjala për një njohje të rrezikshme dhe të fuqishme që hera-herës zbulohej si e tepruar për një rishtar. Në kësi rastesh është e nevojshme të vihej në vend gjithçka sa më shpejt dhe t’u jepej fund vuajtjeve të murgut. Vëlla Samueli ishte pikërisht një nga këto raste.Dhe tani ishte zhdukur pa nam e nishan. Përderisa ishte i lirë, Sakramenti ishte në rrezik.

“Gjejeni!” urdhëroi abati.

“Kontrolloni përsëri zonën.

Krihni çdo milimetër të territorit, po të jetë e nevojshme.

Por duhet ta gjeni.”

“Po, vëlla abat.”

“Veç në paçin ardhur engjëjt për ta marrë e për ta çuar në qiell, ai, patjetër, ka rënë pak larg prej mureve. Nëse, përkundrazi, nuk ka rënë, duhet të jetë diku në Kështjellë.

Mbikëqyrni të gjitha daljet, kontrolloni çdo dhomë, mos lini vend pa kërkuar derisa ta gjeni o atë o kufomën e tij. Qartë?”

Me një shkelm vërviti legenin e bakërt në zjarr. Një re avulli u ngrit nga flakët, duke e mbushur ajrin me një erë shpuese metalike. Murgu vazhdonte t’ia ngulte sytë dyshemesë, duke pritur me ankth t’i jepej leja për t’u larguar.

Kur fishkëllima pushoi dhe zjarri zu të platitej, edhe abati u duk se po qetësohej.

Përktheu: Aleko Minga

18 PERKUJTIM SH SH..com

www.shqiptarja.com

I NTER VIST A NTERVIST VISTA

RILINDASI

E diel, 24 qershor 2012

E

SUPLEMENT JAVOR I

1995

Intervistë e prof.Ramadan Sokolit transmetuar në radio Ulqini, shtator 1995. Botohet për herë të parë.

Në kuadër të organizimit të Festivalit Folklorik Kombëtar në Berat. në fillim të Shtatorit 1995 bashkë me prof. Ramadan Sokolin ishim mysafir të komunës së Ulqinit, për tu njohur me përgatitjet e grupit folklorik të kësaj komune i cili do të merrte pjesë në këtë festival. Me këtë rast u ftuem në radio – Ulqini për të dhënë një intervistë. Prof.. Ramadani si etnomuzikolog studjues i folklorit dhe si kryetar i grupit të punës së përgatitjeve të festivalit por edhe në rolin e kryetarit të jurisë. Ndërsa unë në rolin e anëtarit të jurisë dhe i grupit të punës për përgatitjet e Festuvalit Folklorik Kombëtar të Beratit.

Ora 13:00, Radio ULQINI, emisioni: “MYSAFIRI” Duke parë në Fono-Vidio-tekën time në dorë më ra një kasetë që mbante titullin e më sipërm dhe mendova ta zbardh. E pashë me interes që ta bëjë të njohur edhe për lexuesin këtë intervistë; për ta kujtuar Prof. Ramadan Sokolin, këtë figurë të ndritur dhe të papërsëritshme të kulturës tonë mbarëkombëtare në kuadër të 92 – vjetorit të lindjes, por edhe në kuadër të 100 – Vjetorit të pavarësisë sepse shpesh ai thirrej edhe si Rilindësi i Fundit.

Drejtuesi i emisionit: Të nderuar ndigjues, sot në emisionin tonë “Mysafiri” janë zotrinjtë Prof. Ramadan Sokoli, përndryshe besoj të gjithë e njohim dhe nderojmë sepse kemi të bajmë me një studjues të pa epur dhe dijetar të nivelit europian, folklorist dhe albanolog që i ka dhanë lexuesit dhe popullit tonë vepra të ndritura. Po ashtu do t’ju prezantoj një mysafir tjetër, në studio ashtë Shaqir Rexhvelaj, përndryshe, shef i arteve dhe muzikës pranë bashkisë së Tiranës, i cili ashtë i angazhuem drejtë për së drejti me festivalin mbarëkombëtar i cili do të zhvillohet këte muaj nga data 20 deri 25 shtator në qytetin e Beratit. Përndryshe edhe profesori edhe zoti Rexhvelaj janë mysafir të Qëndrës për Kulturë dhe mysafir të komunës sonë të Ulqinit.

- Më lejoni t’ju urojmë mysafirëve mirëseardhjen në studion tonë të Radios.

-Mirë se ju gjetëm.

-Prof. Sokoli: Ju faleminderit shumë për fjalët e mira. Unë jam shumë i kënaqun dhe shumë i prekun që kthej në Ulqin mbas një gjysë shekulli. Ulqinin e gjeta shumë të ndryshuem nga pamja e jashtëme por jo njerëzit, njerëzit më kënaqen me shqiptarizmin e tyne të vetëdijshëm. Erdhëm këtu sepse jemi të interesuem për pjesëmarrjen tuej në festivalin mbarëkombëtar folklorik, që ne mendojmë se do të jetë veprimtaria ma e madhe e gjithë këtyne viteve. Në këto kthesa të mëdha shoqrore, politike, ekonomike, që ne po jetojmë, mendojmë të ketë një kthesë edhe në organizimin e këtij festivali të paraqitjes dhe të konceptimit të kemi dhe këtu një kthesë si ngjarje kulturore mbarëkombëtare. Pra do t’u shmangemi disa dukurive ose të metave që janë vrejtë në festivalet e maparëshme. Konkretisht do të shmangemi nga ajo ndotja indoktrinuar e visarit tonë kombëtar ku me përdhuni kishte ndërhy politika e ish partisë (të regjimit komunist).

Shpresojmë se do të sjellim gjana të reja në këte festival ku do të marrin pjesë jo vetëm shqiptarët mbrenda kufinit shtetror, por edhe ato që mjerisht kanë ngelë jashtë kufijëve. Du me thanë shqiptarët e Kosovës, të Mqedonisë, të Malit të Zi e përtej pastaj ngulimet shqiptare në Arbëreshet e Italisë, të Greqisë, të Ukrainës, si dhe shqiptarët e ndonji shoqate të shqiptarëve të Mandricës të Bullgarisë, të Turqisë, të Zvicrës e të Amerikës e më gjërë.

Drejtuesi: Faleminderit Profesor ..., HisProfesor,, por por..., toria nepër të cilën ka ecë populli jonë nder shekuj, pa dyshim ashtë e skalitun me një poetikë të rrallë dhe të papërsëritshme edhe në këngët edhe në vallet popullore. Në lirikën mahnitëse

RREFIMI I PANJOHUR Ramadan Sokoli: Në monizëm u dhunua folklori Ramadan Sokoli: Në monizëm u dhunua folklori Melodia dhe teksti i kangës së V ojo Kushit, kanë qenë këndue për Gani bej T optanin, Vojo Toptanin, shumë kohë ma parë. Por ky asht shpërdorim dhe dhunim. Nuk lejohet për ne stujuesit që nji melodie të vjetër ti vesh nji tekst të ri aq ma tepër edhe politik...

Në foto: Ramadan Sokoli dhe Shaqir Rexhvelaj dhe në eposin burrëror me fisnikërinë dhe dinamikën jetsore me tërë ngjyrat e universit mbarëshqiptar e jo vetëm; të ndalemi pak te folklori mbasi besoj jeni personi ma kompetent i cili mund të na përgjigjet në këtë pyetje.

-Prof. R. Sokoli: Faleminderit për fjalët e mira por ashtë pak zor me i ngjeshë me pak fjalë në këto minuta që kemi në dispozicion gjithë begatinë e visarit tonë kombëtar. Ashtë visar e mbrenda ka bukuri që ne ende s’i njohim plotsisht, nuk janë zbulu, nuk janë citu ende plotsisht dhe prandaj ne bajmë këto festivale që të zbulohen vlera të reja gjithënji të panjohura duke ruajtë gjithmonë atë që njihet e që ashtë “ama e ‘’tharmi’’ i traditës sonë kombëtare shumë shekullore. E ! Unë nuk do të bisedoj shumë në rolin që ka luajtë ky visar kombëtar me të cilin ka mbrojtë ky popull historinë siç e thatë edhe ju, plot halle, plot trysni, gjatë shumë shekujve por duhet nënvizue ajo që ashtë ma e randësishmja visari ynë na ka mbrojtë nga procesi i ç’kombëtarizimit, ka përforcue vetëdijen kombëtare si në kohët e largëta në mungëtirën shekullore ka zëvëndësue mungesën e shkollave të arsimit tue përçue brez pas brezi përvojën e të parëve tanë, prirjet, shfryrjet e zemrës e të shpirtit të tij. të veçojsh vlerat nder shekuj ashtë shumë zor mbrenda nji bisede të shkurtër, por megjithatë mendoj e meriton këte vlerësim visari kombëtar ku pasqyrohet prirja, aftësitë krijuese jo vetëm poetike por edhe muzikore edhe koreografike edhe mençueia e popullit tonë. Rrjedhimisht nuk ashtë kollaj ti thuash me dy fjalë gjithë këto vlera; këto do ti nxjerri në shesh e në dritë festivali folklorik kombëtar.

Dhe Unë jam shume i kënaqur që me aq sa pamë këtu në Ulqin gjetëm mjaftë vlera folklorike që mbetën dhe ruhen të gjalla dhe shpresojmë siç ashtë dëshira jonë që edhe ju të nderoheni atje (në festival) me paraqitjen e ktyne bukurive të visarit tonë kombëtar e që janë ruajtë kaq origjinale.

Drejtuesi: A keni diçka të shtoni zoti Rexhvelaj?

Po natyrisht! Së pari dua të falenderoj gjithë ndigjuesit e radio-Ulqinit, që po na ndjekin në këtë emision, por kryesisht mikëpritësin kryesor kryetarin e komunës së Ulqinit zotin Mehmet Bardha, gjithë ekipin e kulturës që na

pritën me shumë përzemërsi, por edhe për kënaqësinë që na dhanë duke na shfaqë disa pjesë folklorike mjaftë interesante dhe me vlera autoktone origjinale. Disa i pamë direkt disa na i shfaqën në video. Pra kjo tregon se edhe Ulqini, mbrenda qyteti edhe krahinat për rreth si Kraja, por edhe krahinat tjera ma nalt si Tuzi e Malësia që janë shumë të pasura me folklor origjinal, me nji fjalë, jam optimist se do të paraqiten me dinjitet në festivalin mbarëkombëtar në Berat edhe këto treva të lashta me banime shqiptare sepse vërtetë kanë se me çfarë të krenohen; me këngë, valle, kostume, vegla popullore shumë bukur u kënaqëm.

Drejtuesi: Edhe ne na bahet qejfi që fjalë të mira na thoni për folklorin e këtyre anëve.. Profesor! Jemi dëshmitarë të asaj që edhe në kohën e monizmit besoj që veçmas Ansambli shtetëror i këngëve dhe valleve të T iranës por Tiranës edhe grupe të tjera artistike me mjaft dinjitet e kanë pasqyrue folklorin tonë në arenën ndërkombëtare kam këtu parasysh pjesëmarrjen në festivalin e Dizhonit në Francë në mos gaboj në vitin 1972, por dhe në mjaftë takime të tjera të nivelit ndërkombëtar në shumë vende të botës kanë arrijtë suksese të jashtëzakonshme.

Prof. Sokoli: Po! ç’ashtë e vërteta na kanë nderue, jo vetëm ansambli shtetnor por edhe mjaftë ansamble të tjera nga rrethe e krahina të ndryshme. Ansambli Shtetnor ka pasë dhe ka në gjirin e vetë artistë të zgjedhur dhe të talentuem. Këngëtarët ma të mirë, valltarë gjithashtu, koreografë e muzikantë të zgjedhur.

Por kanë dhe privilegjin se marrin krijimtarinë ma të bukura nga gjithë krahinat e vendit. Por unë si studiues nuk kam qenë gjithnji i kënaqun me trajtimin që i kanë ba folklorit.

Pse? Megjithëse artistët e ansamblit janë të trajtuem nga shteti me rrogë dhe kushte të mira pune ka pasë grupe folklorike dhe amatore që herë-herë janë paraqitë edhe ma mirë si nivel edhe si orogjinalitet. Përshembull Ndue Shyti një druvarë nga Puka ka krijue me amatore një ansambël dhe orkestër origjinale gati virtuoze; ai vetë një mjeshtër i përkryem në çifteli dhe bilbil. Pra ky mjeshtër e çoj përpara folklorin.

Ndërsa në ansamblin e shtetit nganjëherë ka ndërhy politika ose edhe vetë krijuesit aty i

kanë ra përshkurt duke futë duart në gjana origjinale që i ka krijue populli. Përshembull shumë kangëve të vjetra u kanë marr melodinë dhe u kanë ndryshue tekstin. Po e konkretizoj me një rast. Kanga për Vojo Kushin “Në kodër të kuqe tre luanë”. Melodia dhe teksti i kësaj kange kanë qenë këndue për Gani bej Toptanin shumë kohë ma parë. Nuk lejohet për ne stujuesit që nji melodie të vjetër ti vesh nji tekst të ri aq ma tepër edhe politik. Pra asht futë një përmbajtje e re në një mëshikëz të vjetër.

Ky asht shpërdorim dhe dhunim. Ne tani këtë kangë do ta këndojmë origjinal siç ashtë këndue dikur. Ose ashtë nji kangë tjetër që ashtë këndue për nji kryengritje nja 130 vjet ma parë për një farë Mahmut Daci. Melodinë e kësaj kënge e përshtaten për “Ndrec Ndue Gjokën”, tuej i ndrrue vetëm tekstin. Nji krijim që i asht dedikue dikuj nuk mund ta marrësh e tja veshësh dikuj tjetë ky ashtë abuzim dhe shpërdorim. Por fatkeqësisht këto na kanë ndodhë në ansamblin e shtetit, i cili e ka për detyrë me e ruejtë kangën dhe vallen origjinale.

Drejtuesi: Profesor! Festivali që do të mbahet në qytetin e lashtë të Beratit edhe ai tashma ka një traditë. Studjuesit e huaj që kanë marrë pjesë në këto festivale një rëndësi të posaçme, por dhe befasi ka qenë për ta larmia e madhe dhe bukuria e kostumeve të të gjitha trevave tona, por edhe i kanë çmuar shumë kostumet tona si studiues.

Prof. R. Sokoli: Po kjo ashtë e vërteta. Dhe me kostumet jo vetëm mund të krenohemi por edhe të mburremi. Por jo vetëm nga stujuesit e huej janë të vlerësuara kostumet tona edhe nga stujuesit tanë. Se kështu do të binim në tare gabimin e ma parshëm që i mbivlerësojmë të huejtë. Ne pa dyshim i njohim ma mirë. Ne kemi etnografë shume të zote në vendin tonë që janë marrë me studime në këtë fushë të rëndësishme të kulturës sonë. Ne edhe sot u kënaqëm kur pamë disa kostume të bukura të trevës së Ulqinit që unë nuk i njihja. Vetëm rrethi Shkodrës ka rreth 40 tipe kostumesh dhe ne nuk mund ti paraqesim të gjitha në festival, sepse çdo rreth ka kufizim të paraqitet vetëm me 30pjesëmarrës. Ky asht edhe synimi ynë që edhe kostumet që janë një vlerë e rrallë e etnosit tonë të paraqiten denjësisht dhe do te jemi shumë rigorozë që ato të jenë sa ma origjinale, por pse jo të zbulojmë edhe gjana të pa njohura që e pasurojnë traditën. Stujuesit e huej natyrisht tue fillue që nga shumë albanologë që ne i vlerësojmë shumë si Nopça e tjerë, janë marrë me traditën tonë. Por ç’ashtë e vërteta fillimet mbi njohjen e kulturës sonë materjale i kanë ba vetë shqiparët. S’po përmend emna këtu se kemi shumë por ashtë Rrok Zojzi, Andromaqi Gjergji dhe vazhdojnë një grup stujuesish që kanë ba studime edhe ma të mira se të huejtë.

Drejtuesi: Zoti Rexhvelaj keni diçka!

Po në vazhdim të asaj që trajtoj profesori Sot ne, kemi institucione të rëndësishme studimore siç ashtë Instituti i Kulturës popullore që merret gjerësisht me të gjitha degët e trashëgimisë sonë kulturore, materiale gojore muzikologjike, etnografike me studiues të vjetër me shumë kontribute me vepra shkencore, por edhe mjaftë studiues të rinj të apasionuar që organizojnë ekspedita shkencore jo vetëm brenda kufirit shtetëror por edhe në Kosovë Maqedoni Mal te Zi, te Arbëreshët në Itali etj. Në këto fusha një kon-

PERKUJTIM

RILINDASI

E diel, 24 qershor 2012

SUPLEMENT JAVOR I

SH SH..com

19

www.shqiptarja.com

Sokoli: Këngën “T urtullesha” e krijuam në Ulqin me Qemal Draçinin “Turtullesha” tribut të vyer jep edhe instituti albanologjik në Kosovë.

Drejtusi: Profesor Profesor,, cilat janë pikëtakimet e folklorit dhe letërsisë artistike dhe si pasqyrohen ato në fushen e kulturës popullore?

Prof. R. Sokoli: Nuk ashtë fort e lehtë me u përgjigjë se nuk mund të shterrohet me dy fjalë kjo temë, shumë e gjanë. Me letërsinë artistike ne, pra folklori, kemi mardhanie të ndersjellta.

Ka shkrimtarë dhe artistë që mbështeten në krijimtarinë popullore dhe zbritje anasjelltas zbritje nga nalt poshtë te krijimtaria popullore.

Përshembull ne pamë në festivalin e Tiranës, megjithëse ashtë para kohe me folë, një motiv interesant për mërgimtarët me një poezi që ashtë krijue në shekullin e kaluem nga Filip Shiroka, por që askush s’e di autorin se teksti ashtë ba aq popullor. Pra ka shumë krijime autorësh që e kanë humbë autorsinë tue kalue nga njena brezni te tjetra. Po kështu kanga “Turtulleshë” asht kangë me autor por në popull apo kur përdoret në programe të ndryshme radiotelevizive anonçohet gjithnji si kangë e mirëfilltë popullore. Pra këto i quajmë mardhanie të ndërsjellta që ushqejnë reciprokisht njëra tjetrën domethanë ka artistë që mbështeten te krijimtari popullore si Anteu i legjendës që i ka kambët në tokë dhe merr forcë, pra mbështetje në tabanin kombëtar në truellin tonë. Ashtë mirë kur ndodhin këto, por kjo nuk mund të shterrohet me dy fjalë ashtë nji temë shumë e gjanë e do shqyrtime të hollsishme me nji varg leksionesh për ta konkretizue.

Drejtuesi: Profesor Profesor,, më falni, a ka zanë vendin e duhur gjatë periudhës veçmas të monizmit Folklori muzikor?

Prof. R. Sokoli: Ka pasë shumë përpjekje dhe këto s’mund ti mohojmë. Lënda e folklorit hyri në programet e shkollave të mesme muzikore ma me vonesë. Këtu flitet për folklore muzikor, jo vetëm gojor madje asht gabim me i nda, ato shkojnë bashkë muzika dhe poezia. Ne i patëm nda kjo edhe pse shkenca muzikologjike u krijue vone në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të. Pra kanga ashtë muzikë e poezi bashkë ato nuk mund të veçohen sepse mrenda tyre ka një lëvizje plastike dhe janë ba si nji trup i vetëm.

Folklori muzikor ose Muzikologjia tash ashte një landë e plotë që jepet në shkollat tona artistike por edhe në Konservator. Mbase me frymen e re të ndryshimeve edhe kjo lëndë mund të jetë vjetru dhe duhen ba përmirësime teksteve të tyre duhen rishiku duhen fresku, duhen çue edhe ma tej. Këte duhet ta bajë edhe brezi i ri që merr stafetën.

Drejtuesi: Po zoti Rexhvelaj kishit diçka...

Rexhvelaj: E shoh me vend të baj një vlerësim për çka po flasim. Përsa i përket njohurive muzikologjike, por kryesisht hartimit dhe përgatitjeve të teksteve mësimore në shkollat tona artistike dhe futjen për herë të parë të folklorit muzikor në sistemin tonë shkollor meritën kryesore e ka prof. Ramadan Sokoli. Artistët e rinj për herë të parë filluen të njohin vetvehten pra traditat e tyre, të popullit të tyre të krijuara nder shekuj, jo si përralla por në mënyrë shkencore. Po njihej me këto tradita brezi i ri në qytet, që në një farë mënyre ishte larg njohurive folklorike. Pra po njihej me perlat e folklorit muzikor këngët nga krahina të ndryshme, vallet, veglat muzikore të popullit tonë, kostumet etj, ky ashtë një kontribut shumë i madh sepse shkolla jonë po merrte fizionominë kombëtare edhe në përgatitjen e studjuesve të rinj të fushave të ndryshme të artit e kulturës të brezit të muzikantëve si kompozitorë, instrumentistë, dirigjentë, muzikologë, por dhe teoritikët që do të merren me mësimdhënien e lëndës së muzikologjisë. Ndaj ne Profesorin me respekt të thellë e qujmë “babai i etnomuzikologjisë” sepse ashtë dhe themeluesi i saj.

Drejtuesi: Profesor Profesor,, këngëtaret si Marije Kraja, T efta T ashko etj, besoj janë të pavdekTefta Tashko shme... Si e shpjegoni ju gjendjen e muzikës sot, më duket se pak a shumë kanë depërtuar edhe elemente të huaja, të cilat nuk janë tonat.

Prof. R. Sokoli: Mjerisht kështu ndodh se u hap “rubineti” e shohim se tash për tash tërheq ma shumë ajo që asht quajtë “mollë e ndaluese” e që pat zgjatë shumë. Por mendoj se ashtë nji

pyes me çfarë mund të mburremi kur vjen fjala për folklorin para Botës?

Prof. R. Sokoli: (me zë të lartë) Me të gjithë folklorin tonë. Për këtë mund të ndihemi kryelartë dhe krenarë. “Nëse modestia ashtë virtyt lidhur me meritat vehtiake, në çeshtjet kombëtare nuk duhet ma modestia, duhet krenaria. Dhe ne kemi përse të mburremi. Ne kemi nji visar kombëtar që na nderon që na përfaqson denjësisht prirjet, talentin dhe virtytet e popullit tonë. Nuk po ndalem në veçanti me vallet, me kangët, me poezinë, me ciklin e kreshnikëve, me gojëdhënat, që janë trasmetue “gojë në gojë” e brez pas brez tue lanë mesazhe të vjetra që pasqyrojnë mençurinë e popullit tonë. Me proverba, me kostume e shumë e shumë vlera të tjera. Me plot gojën mund dhe duhet të mburremi me traditën e pasur të popullit tonë.

Zoti Rexhvelaj: Më lejoni të shtoj diçka për të ilustruar këte që thotë profesori. Përpara dy javësh jam kthye nga Franca ku morëm pjesë në tetë festivale folklorike për rreth një muaj me një grup artistik “Të rinjët e Tiranës” ku merrnin pjesë ansamble po thuaj nga gjithë bota. Ne u paraqitem me një program të zgjedhur me këngë, valle e kostume nga krahina të ndryshme të vendit tonë. Kur u ballafaquem me këto ansamble e ndjemë vertetë vehten shumë krenar. Bashkia e Tiranës ka dy ansamble: ansamlin “Tirana” që ka kohë që ashtë krijuar dhe një ansambël “Të rinjtë e Tiranës” që e kemi krijuar pas viteve ’91. Ato ditë që ne ishim atje televizioni francez kisht transmetuar një emision ku e paraqiste Shqipërinë të varfër dhe shumë të prapambetur të xhiruar edhe pak me tendencë negative pa histori dhe pa tradita. Kur filluem turneun, në natën e parë në festival shumë njerëz në publik bisedonin me njeri tjetrin: O! këta janë nga Albania një vend i prapambetur vetëm karroca dhe gomerë kam parë në një dokuNdue Shyti një druvarë nga Puka ka krijue me amamentar në Tv bisedonin me nji ton tore një ansambël dhe orkestër origjinale gati virtuoze; gati përçmues. Të ai vetë një mjeshtër i përkryem në çifteli dhe bilbil. them të drejten e ndiem vehten shume keq. Por filloi koncerti ynë me -Prof. R. Sokoli: Eh !(ofshanë) si zuni fill.. Kam këngë e me valle e me kostume që ndryshonin qenë në Ulqin në vitin 1941. Atëhere isha stu- nga vallja në valle e nga kanga në kangë. Pjedent në konservator (në Firencë shën. Sh. R) starë e ansamblit “Të rinjët e Tiranës” janë dhe erdhëm këtu bashkë me një shok poet, mjer- djem e vajza të reja të shkolles së baletit në isht ai ka vdekë ashtë martir, ka vdekë ne hetue- Tiranë të talentuem dhe që kërcejnë shumë si Qemal Draçini. Këtu takuem “Turtulleshën” bukur, por pse jo edhe të pashëm. Gjithashtu mbas një nderpremje të gjatë. Ai u frymzue dhe në grup kisha marrë edhe dy artistë mjeshtra bani nji poezi e shkroj në fletë të cingareve. Ato të interpretimit të kangëve shkodrane Ibraditë ishte inaugurue nji hotel i ri këtu në Ulqin; him Tukiqin dhe Ermelinda Papariston. Prodhe nga Shkodra kishin ardhë edhe kangëtar gramin e çelnim gjithënjë me “Vallen e shqipesi Marije Kraja, etj, së bashku edhe me disa ve” një valle shumë e bukur dinamike burahengxhi tradicional mjeshtra. Ai ma dha poez- rërore optimiste. Djemtë dukeshin sikur flutroinë dhe unë s’vonova, e mbrenda natës me ki- nin në skenë. Publiku u entuziazmue aq shumë tarrë që mbajshim me vehte me nji frymë si i sa nuk i pushonte durtrokitjet nga numri në thonë fjalës kur e ke nji gja përzemër del vetë, numër dhe në fund brohorisnin “bravo Albakrijova melodinë... Rini hesapi! nia”. Aty e kam ndie vehten krenar dhe kam -Ndrhynë Z. Rexhvelaj: (me humor) Kjo tur tur-- thënë: “Ju faleminderojmë dhe përulemi me tullesha mendoj se ashtë “metaforë” se s’ma respekt të thellë para jush gjyshër-stërgjyshërit merr mendja se ajo, quhej T urtulleshë”.

Turtulleshë”. tanë, që na keni lanë trashëgim këtë kulturë të -Prof. R. Sokoli: Jo! nuk e ka pas Tur- madhe popullore” me artin tonë i detyruem tulleshë, edhe ajo ka vdekë. Tani po më ktheni edhe ata që na shihnin me mospërfillje para në nji atmosferë mbrapsht 50 vjetë. Eh! Ka koncertit të brohrasin për ne “Rroftë Shqipëria”.

Drejtuesi: Profesor shumë drama mrenë, ma mirë ashtë mos me i Profesor,, kur edhe pak ditë na kujtue... me i harrue. Atje në hotel ishte një ndajnë nga festivali të cilit i ashtë kushtue aq mramje me ahengxhi të vjetër shkodranë. Nde- vemendje, ndaj dhe Ju jeni mysafir në studion jëm me ta deri vonë dhe ju thamë se do t’ju tonë. Cilat do të jenë risitë që do të sjell ky fesjapim një kangë të vjetër. Ne sapo e kishim tival? krijue. E përsëritëm melodinë disa herë bashProf. R. Sokoli: (me humor)Disa gjana na i kë edhe me poezinë tuej e këndue edhe na bash- mbajmë sekret tash për tash sepse nuk ju befakë me ta “nën za” dhe përnjiherë ata e përve- sojnë po t’i tregojmë që tani. Por shpresojmë se htësuen dhe filluen ta këndonin. Mbas tri jav- do të ketë edhe për ne shumë gjana të reja të pa ësh kur po ktheheshim për në Itali, hamalli që njoftuna. Do të sjellim pra bartës origjinal të po na mbante valixhet në Durrës po këndonte folklorit që na rezultojnë të jenë mjaftë të bekangën “Turtulleshë”. Pra kanga kishte mar- gatë, pastaj gjykimin do t’ja lamë jurisë. rë dhenë, por pa ju dijtë autori, si popullore.

Zoti Rexhvelaj: Meqenë se unë kam pa disa Drejtuesi: Profesor Profesor,, Ju padyshim jeni njo- grupe folklorike sepse jam në komisionin hës i shkelqyer jo vetëm i folklorit tonë por përzgjedhës, them se përveç gjërave të vjetra edhe i mjaft popujve të tjerë të Ballkanit. Ju që vijnë për herë të parë sidomos disa gjini që

dukuri e përkohshme. Shpresoj se prapë ka kangëtarë shume të mirë që vazhdojnë t’i këndojnë këngët popullore me afsh, këndojnë bukur.

Nuk po baj tash krahasime a i këndojnë ma mirë a ma keq se Marije Kraja se ato qenë të “kalibrit” me shkollë. Por kemi prapë këngëtarë shumë të mirë qe këndojnë me ndjenjë e me shije. Por dukuri të kqija ka. Mjerisht kjo u pa edhe në një cikël televiziv me kangë popullore “12 javë në Holivud” organizuar në ish-sallën e kinema “Partizanit” në Tiranë, këtë vit nga televizioni shqiptar. Megjithëse unë jam atje antarë i këshillit drejtues, por as nuk më kanë pyet as nuk jam përzie n’ato punë. Aty dolën disa dukuri jo të bukura në deformimin e kangëve popullore në mënyrën e interpretimit me nuanca të huaja; do të kalojnë se modelet e mira janë fatëbardhësisht ma shumë se të kqijat. I seleksionon vetë koha.

Drejtuesi: Pra je optimist!...

Prof. R. Sokloi: Po, jam optimist, pa tjetër përndryshe do të kishim plasë (me humor) si “gështeja në prush” po mos të isha kështu.

Drejtuesi: Të nderuem ndigjues të radios më lejoni me një pikë muzikore nga studjo e radios të pershëndesim me gjithë zemër mysafirët e nderuem të cilën na nderojnë sot me pjesëmarrjen e tyre. (transmetohet kanga “T urtulleshë” me autor R. Sokoli) “Turtulleshë” Drejtuesi: Prof. Sapo ndigjuem kangën “T ur “Tur ur-tulleshë” Cili ashtë mendimi juaj pëtr këte kangë ?

Prof. R. Sokoli: (me humor) Kjo ashtë një grackë që po më ban ti mue. Në radhë të parë unë nuk mund të jap një mendim për një krijimin tim sepse do të isha shumë subjektiv e mungesë modestie e aq ma tepër në këte moshë nuk m’ka hije ma “buzëve” tashma me folë për ngjarje të rinisë sime.

Drejtuesi: Profesor Profesor,, besoj se ndigjuesve ju inurtulleshë? tereson të dijnë si zuni fill kanga T Turtulleshë?

nuk janë pasqyrue në kohën e monizmit, siç janë gjama, elegjitë, vajet, kjo pjesë e kulturës kishte ngelë pa u trajtue sepse atëhere kërkohej vetëm optimizëm, por ka edhe shumë kangë dashurie që tue shkue te tekstet origjinale të vjetra do të sjellin risi ashtu si i ka këndue populli ndër vite. Por përveç të vjetrës që zbulohet shumë rëndësi kanë edhe interpretuesit e rinj, të cilët si bartës origjinalë lozin rolin e transmetuesit të përcjellësit nga njeri brez te tjetri pra ajo që kur merr formë “formësohet” quhet trashëgimi kombëtare. Profesori përmendi pak ma parë Ndue Shytin ai si bartës i talentuem mund të vijë më gjetje të reja por mund të kemi edhe zbulime të reja bartësish talente që në gjirin e popullit nuk mungojnë kurrë, nuk shterrin prandaj dhe shpesh themi “gurra popullore” Festivalet vetëm se, na krijojnë mundësi të reja ti zbulojmë kështu që besoj se festivali i Beratit do të jetë nj “margaritar i Ri” kombëtare e mbarëkombëtare.

Drejtuesi: Profesor Profesor,, Ju njihni folklorin e Kosovës dhe institutin e albanologjisë sigurisht.

Si ashtë mendimi juaj?

Prof. R. Sokoli: Unë do të vë në dukje këtu meritat e Lorenc Antonit, që ashtë një nder lëvruesit e parë të folklorit muzikor. Ai ka botue shtatë vëllime studimore me nismën e tij vehtiake. meriton gjithë lavdrimet. E kam njoftë nga afër e kam çmue shumë e kam pasë dhe mik. Për të folë për gjysmën e folklorit tonë matanë kufinit këtu ashtë e pamundun, por duhet thanë që aty pasqyrohet shumë mirë, begatia larushia e folklorit pa nenvleftësue botimet e ma parëshme të mëdha të folklorit gojor; unë po flas për folklorin muzikor. Pra i shtohet merita se ai e ka ba me nismat e veta jashtë dyerve të institutit.

Mjerisht rrethanat, mue nuk më lejuen me shkue kurrë në Kosovë, prandaj nji pjesë të mirë të njohjeve me folklorin e Kosovës ja dedikoj atyne vllimeve të Lorenc Antonit të cilat edhe kur kam citue edhe në shkrimet e mia, por edhe fole në emisionet radiotelevizive, janë me vlera të mëdha këto vëllime përveç meritave të tij në këtë ai ka pasë merita edhe si mësimdhanës, në muzikë si krijues dhe si studjues. Këto do të thosha në radhë të parë. Mbeten shumë gjana për të thanë për atë visar kombëtar në Kosovë.

Drejtuesi: JU zoti Rexhvelaj në këte drejtim çfarë do të shtojshit?

Zoti Shaqir Rexhvelaj: Unë mendoj se instituti i albanologjisë së Kosovës në kushtet që ka punue dhe punon tash edhe ma të vështira ka dhanë nj ndihmesë shumë të madhe. Edhe ai krah që ne e kishim të pa njohur për arsyet të politikës siç theksoj edhe profesori tashma i ashtë bashkue kulturës amë mbarëkombëtare dhe mendoj së bashku gjithë shkencëtarët shqiptarë sot me punimet e tyre janë ba shumë të njohur duke hy edhe në enciklopedi europiane e Ballkanike po e po dhe po japin një ndihmesë të çmuar në njohjen ma të madhe të kulturës sonë kombëtare shqiptare.

Drejtuesi: Profesor Profesor,, edhe nji pyetje, cili do të ishte mesazhi juaj për studiuesit e rinj?

Prof. R. Sokoli: Ndoshta ashtë zor të përmblidhet në dy fjalë, por të ndiqet shembulli i Lorenc Antonit por edhe ma të rinjve si Rexhep Munishi etj. Keni mjaft shembuj paraprakë me ndjekë. Kjo ashtë detyra jonë që ne mos të pësojmë procesin tretës të ç’kombëtarizimit, të vazhdojmë këtë rrugë nën shembullin e paraprijësve dhe shembuj kemi të shkëlqyeshëm. Të gjithë ata që kanë fillue studimet në folklor që nga Thimi Mitko e deri më sot e kanë ba detyrën me një afsh patriotik kjo na ka mbrojtë ne, dhe kjo besoj do të jetë edhe në të ardhmen nji shembull i mirë. Nuk di ç’të them tjetër!.

Drejtuesi: Profesor nuk më mbetet gja tjetër veçse në emër të ekipit të radios dhe të gjithë ndigjuesëve t’Ju dëshirojmë shënndet dhë suksese në punë.

Prof. R. Sokoli: Faleminderit dhe qofshi faqebardhë.

Shaqir Rexhvelaj: Unë dua të falenderoj punonjësit e radios, Ju për emisionin dhe gjithë radiodëgjuesit e qytetit të Ulqinit.

Përgatiti për botim: Shaqir Rexhvelaj

20 KRITIKE SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 24 qershor 2012

SUPLEMENT JAVOR I

A RT P AMOR

Suzana V arvarica Kuka Varvarica

S

ot jemi shumë më të organizuar se një shekull më parë, kur shqiptarët nisën rrugën e përbashkët nën një shtet të vetin. Ky organizim ndjehet për kudo. Fusha e arteve pamore bën pjesë në këtë organizim përmes zhvillimit të vazhdueshëm të studimeve të shkencave albanologjike. Ide, mendime, vlerësime dhe kritika të ndryshme janë hedhur në faqe botimesh dhe librash seriozë. Prej disa kohësh janë përzgjedhur dhe përcaktuar qartë periudhat e zhvillimit të arteve pamore në historinë e artit shqiptar.

Historia e tij ka zënë vend në trupin e historisë së përgjithëshme të Shqipërisë. Në faqet e saj shkruhet qartë se arti modern ose arti i ri, i ndryshëm nga ai fetar, ka vetëm rreth 100 vite jetë. Kjo jetëgjatësi e shkurtër dhe e re vjen e tillë prej disa situatave të trashëguara social kulturore të kombit arbëror dhe popullsisë shqiptare. Ato lidhen me pozitën gjeografike, me konfliktet ndërfisnore, me shkëputjen e tokave dhe zvogëlimin e kufijve pa zot, me kombësitë fqinje, me perandoritë e mëdha, me shkeljen dhe përdhosjen e tokës së shqiptarëve prej turmave sa barbare aq dhe prej ushtrive të mirëorganizuara, të cilat instaluan në boshtin e kulturës vendase edhe njësi kulturore të besimeve, dokeve dhe zakoneve të tyre. Kjo çështje është shumë e përbërë, i takon historianëve të përgjithshëm dhe specialistëve të fushave antropologjike të argumentojnë dhe të nxjerrim rrezultate të dobishme mbi kompleksin social-psikologjik të popullsisë sonë. Argumentet në Shqipëri mbi çështje të tilla kërkojnë përshkrime alternative dhe të gjata të fakteve, të cilat po i marr si “të dhëna dhe të ditura” dhe po përqëndrohem te atmosfera e artit të gjysmës së parë të shek.

XX dhe te emri i të nderuarit Vangjush Mio. Kjo është një periudhë ende në gjysmë errësirë, por që hulumtimet mbi jetën dhe krijimtarinë e Vangjush Mios do të hedhin pak më shumë dritë dhe do të theksojnë pak më shumë përpjekjet për normalizimin e dijeve tona rreth artit të zhvilluar në këtë hark kohor. Shqipëria feudale në fund të shek. XIX ishte një njësi territoriale nën sundimin osman. Ajo kishte një popullsi të shpërndarë në sanxhaqe, të cilat kishin në krye të tyre pashallarë e komandantë osman dhe shqiptarë. Popullsia ishte më e përqëndruar dhe në numër më të madh në zonat rurale, pasi jeta e varfër social-ekonomike ishte e lidhur me tokën dhe produktet e saj. Familja e kishte më të garantuar zhvillimin e vet në këto zona. Qytetet e mirëfillta dhe zgjerimi e organizimi i tyre urban filloi të ndjehej në kapërxyell të shek. XX, kur, në to, u shfaqën administratorët, zanatçinjtë dhe punëtorët e parë, të cilët punonin në dyqane, në punishte të vogla, në administrimin e çështjeve të qytetit, të kulteve fetare dhe të shërbimeve në mbrojtje të rendit. Në këtë periudhë jeta në qytetet kryesorë në jug, në qendër dhe në veri filloj të merrte një hov të konsiderueshëm. Gjithësesi, ende jeta në qytete ishte një kompleks marrëdhëniesh feudale dhe nuk kishte dallim shumë të madh nga jeta në zonat fshatare dhe malore. Popullsia e gjerë i nënshtrohej lëvizjeve të detyruara ekonomike dhe individë të veçantë i nënshtroheshin lëvizjeve për qëllime pasurimi, aftësimi dhe arsimimi.

Shumë shqiptarë iknin dhe vinin në mërgim.

Ata lëviznin për një jetë më të mirë në vende të ndryshme të Evropës, por edhe më tutje, në Amerikën e largët. Shumë u shkolluan në këto vende, shumë u kthyen dhe shumë të tjerë mbetën larg. Të shkolluarit e asaj kohe formuan grupet e para intelektuale,

Në foto: Një foto e panjohur e Mios me piktorin Simon Rrota, botohet po për herë të parë

TE GJASHTET Fillesa e pikturës së re shqiptare

Punimet e piktorëve, Kol Idromeno, Spiro Xega, Ndoc Martini, angjush Mio, krijuan fondin më të Vangjush Andrea Kushi, Simon Rrota, V rëndësishëm të arteve pamore në fund të shek. XIX dhe në fillim të atij XX. Të gjashtë piktorët dhe veprat e tyre janë dëshmi trashëgimie e rëndësishme për fillesat e pikturës së re shqiptare.

Në foto: Piktorët (Majtas) Vangjush Mio (sipër) Spiro Xega (poshtë) Kol Idromeno (foto që botohet për herë të parë)

prej të cilëve shquhen dhe personalitetet e para në të gjitha fushat e arteve dhe të letrave, në vitet e shek. XX. Në artet pamore kontributet e tyre janë të pakta, por vendimtare për artin e deritanishëm të zhvilluar në Shqipëri. Edhe pse artistët e parë shqiptarë, që lindën në shek. XIX numërohen me gishtat e dorës, përsëri na duhet të pranojmë se ata janë artistët e parë klasik tradicionalë shqiptarë, që sollën erën e ndryshimit në artet figurative. Faktet e deritanishme tregojne se ata bënë hapin e madh të praktikimit për herë të parë të artit laik, që do të thotë se pikturuan për herë të parë njeriun dhe pejzazhin e jetës së përditshme. Kjo lloj krijimtarie, e realizuar në përmasa dhe nivele modeste është e bollshme për të konkretizuar ndryshimin dhe kalimin nga arti fetar i ikonës së kishës, nga arti i miniaturës së xhamive, nga artizanati i përditshëm popullor, te arti laik i mjediseve të jetës së përditshme. Punimet e piktorëve, Kol Idromeno (1860-1939) me veprimtari artistike në Shkodër, piktor i parë tradicional, klasik, figurativo-naiv, autodidakt me drejtim realist; Spiro Xega (1876-1953), nga Korça, piktor tradicional, autodidakt, figurativo-naiv me kah drejt realizmit; Ndoc Martini (1880-1916), nga Shkodra, kryesisht pikturoi afreska në kisha të arbëreshëve të ngulur në Italinë e Jugut, autodidakt, figurativ; Andrea Kushi (1884-1959), piktor i shkolluar në Akademinë e Arteve të Beogradit, zhvilloi jetën krijuese ndërmjet Shkodës dhe Tiranës, tradicional, akademik, një nga pedagogët e parë të Shkollës së Vizatimit (1931); Simon Rrota (1887-1961), piktor i formuar në Akademinë e Arteve në Brera, tradicional, akademik, realist dhe Vangjush Mio (1981 - 1957), piktor i formuar në Shkollën e Arteve të Bukura në Bukuresht dhe në Institutin Superior të Arteve të Bukura në Romë, piktor dhe restaurator profesisonist, realist i qartë me frymën moderne, piktor në “en plain air” me kah drejt impresionizmit, krijuan fondin më të rëndësishëm të arteve pamore në fund të shek. XIX dhe në fillim të atij XX. Të gjashtë piktorët dhe veprat e tyre janë dëshmi trashëgimie e rëndësishme për fillesat e pikturës së re shqiptare. Ky është grupi i parë i artistëve shqiptarë, të cilët lindën gjatë shek. XIX, që thyen të gjitha normat e pikturimit bizantin dhe pasbizantin të kohës së gjatë të Mesjetës.

Ata sollën një imazh, ku më naiv, ku me dilentat, ku më realist, ku më populist e amator, ku më të qartë e më profesionist, që ishte i kundërt nga imazhi i deriatëhershëm i një pikture fetare ose pikture ikonash, afreskesh, epitafesh apo ilustrime kodikësh dhe arabeska të destinuar për ekspozim dhe përdorim në mjediset kishtare dhe muslimane. Krijimtaria e tyre ishte linja paralele e artit laik, që shijonte prej kohësh njerëzimi. “Të gjashtët” është një emërtim apo cilësim i ri, i cili mbase do arrij të mbijetojë dhe simbolizojë atmosferën krijuese, të portretizojë dhe justifikojë më fuqishëm rëndësinë e përpjekjeve të tyre. Është vullneti im për t`i vlerësuar; për t`i kujtuar si një grup edhe pse nuk funksionoi si një i tillë; për t`i trajtuar dhe për tu kujdesur si rrënjë të një arti të liberalizuar në formë dhe të demokratizuar në përmbajtje dhe tema, në mjedisin shqiptar të dhjetëvjeçarëve të parë të shek.

XX. Në një kuptimin të qartë, këta artistë e bënë artin figurativ më të afërt me njeriun, me jetën dhe mjedisin e tij. Njeriu i jetës së përditshme, i tregut, i familjes, i besimit, i administratës ushtarake dhe laike, mjedisi i brendshëm familjar dhe shtëpijak dhe natyra mëmë me pamjet e saj u bënë tema, subjekte dhe objekte të tabllove të artistëve të parë shqiptar.