Rilindasi

KONSULLI AMERIKAN: TE ASHTUQUAJTURIT “HERONJ” GREKE ISHIN SHQIPT ARE, SI EDHE FILIPI I MAQEDONISE SHQIPTARE,

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: Nr:12

E diel, 25mars 2012

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

DORESHKRIMI I KONSULLIT HAVEN Hileja e grekëve dhe serbëve në kufijtë e Shqipërisë së 1914

Agron Alibali

N

ë këtë numër botojmë pjesën për ekonominë në Raportin e diplomatit amerikan Haven që ishte me mision të posaçëm në Shqipëri nga marsi deri në fund të majit 1919.

Gjatë punës së tij në postet e shumta konsullore ku shërbeu, Konsulli Haven kishte për detyrë të vëzhgontet zhvillimet ekonomike e politike, burimet natyrore dhe veçoritë kulturore të rajoneve që mbulonte. Në këtë pjesë Z Haven shpjegon pasuritë natyrore të vendit, përmend pyjet, ullishtat, gjendjen e prapambetur të bujqësisë dhe transporteve. I ndërgjegjshëm për kundërshtimin që haste në popull synimi i Italisë për të mbajtur Vlorën, konsulli Haven, megjithatë, raporton se shqetësimi më i madh i shqiptarëve ishin pretendimet e fqjinjëve të afërt, gjurmët e masakrave të të cilëve shiheshin ende të gjalla në fshatrat e Sh-

Në foto: Faksimile të raportit të konsullit Amerikan Haven mbi gjendjen ekonomike të Shqipërisë së 1919

“Zëri i Shqipërisë”, gazeta e 1880, e Anastas Kulluriotit Nga Arben Llalla

L

idhja shqiptare e Prizrenit e mbajtur në qershor të vitit 1878 frymëzoi shumë shqiptarë për të luftuar me çdo mjet për mbrojtjen e tokave që bano-

heshin nga shqiptarët autokton dhe ruajtjen e identitetit kombëtar. Pikërisht ky Kuvend i madh i bashkimit të shqiptarëve frymëzoji dhe shumë shqiptarë të Greqisë, ndër ta Anastas Kulluriotin, i cili punoi për ruajtjen e

gjuhës, kulturës dhe traditës kombëtare shqiptare në Greqi dhe jashtë saj. Sot do të shkruajmë për përpjekjet e Kulluriotit për botimin e gazetës ZËRI I SHQIPËRISË, gazetë e cila për fatin e keq të saj... faqe 17 ○

○

○

○

qipërisë. Në këtë drejtim, me shumë vlerë janë përshtypjet që ai sjell lidhur me ngjarjet në Shqipëri gjatë Luftrave Ballkanike dhe vuajtjeve dhe torturave të tmerrshme të cilave iu nënshtrua popullsia civile si pasojë e ndërhyrjes së armatosur të vendeve fqinje. Me interes të veçantë janë edhe vëzhgimet e Konsullit Haven për jetën në fshatin shqiptar. Ai i kushton vëmendje edhe rajonit të Bregut, sidomos përshkrimi i murit dhe portës së gurtë në Kalanë e Himarës, dhe të monumentit venedikas në Vunó. Ndofta historianë dhe studiuesit vendas të monumenteve mund të krahasojnë shënimet e diplomatit amerikan me gjendjen reale sot në terren, çka mund të nxisê përpjekjet për mirëmbajtjen, ruajtjen, restaurimin dhe mbrojtjen e tyre nga shteti.

Raporti ka edhe ndonjë moment kontradiktor. Për shembull, në rastin e gjendjes së rrugëve, përshkrimi i tij në Raport dallon nga vijon në faqen 14-15 telegrami i... ○

○

○

○

○

○

Dranja e Martin Camajt, fati i shqiptarëve në ekzil

Një profil për Mustafa Krujën nga një dorëshkrim i ‘41

Pas botimit të shkrimit “Mynihu dhe Albanologu Shqiptar” kushtuar Martin Camajt, RILINDASI sjell sot për lexuesit, pjesën e parë të një studimi mbi romanin “DRANJA”...

Ky portret, është shkruar nga Henrik Lacaj në vitin 1941, për botimin e një antologjie nga shtëpia botuese "Mesagjeria shqiptare". Dorëshkrimi është në arkivin e Musine Kokalarit...

Nga Gjergj Frashëri

R

omani “Dranja – mbi fatin e një frymori të papërsosur”, i shkruar midis viteve 1975 – 79 dhe i botuar në Romë në gjuhën shqipe më 1981, është një nga veprat më të mira të shkrimtarit Martin Camaj. Ai ka gjithësej 99 faqe dhe është i ndarë në tri pjesë më nëntituj të veçantë: I. Përvojë jete (38 faqe); II. Mprehje shqisash (34 faqe); III. Fryma e ngujueme në asht (27 faqe). Forma artistike e zgjedhur për romanin i përket madrigales, por me një dallim. Ai është thurur me strukturën e një serie ciklesh, konform asaj të madrigalit tradicional (klasik), por ciklet nuk janë shkruar në vargje

poetike (poema) por në prozë poetike. Ky kombinacion e dallon veprën prej madrigalit klasik dhe i jep asaj një trajtë letrare krejt të papërdorur deri sot në letërsinë shqipe. Në pamjen e jashtme, romani Dranja është historia e një breshke të zakonshme, fillimisht e gjallë dhe më pas vijon historia e rrashtës së saj. Natyrisht që kjo zgjdhje nuk është qëllim në vetvete. Siç e vë në dukje dhe autori në shënimet anësore të librit, breshka dhe historia e saj i takojnë vetëm pjesës aksiomatike të veprës. Emblematika (simbolika) është mjeti që përshkon veprën tejmbanë, pa kapjen e së cilës nuk mund të kuptohen as „ndodhitë” e zakonshme të... ○

faqe 18-19 ○

○

○

Nga Henrik Lacaj

M

Frederik Rreshpja, një foto e panjohur dhe disa lirika “Lirika të zgjedhura” nga ku i kemi marrë këto poezi të mëposhtme të Frederik Rreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë e tij botuese “Evropa”, në vitin 1994, pra dy vite pas realizimit të kësaj fotografie. ○

faqe 16

○

○

○

ustafa Merlika – Kruja Asht një nga veteranat tanë më të çmueshëm dhe lavrues i gjuhës shqipe. U lind vjetin 1887 në Krujë. Këtu nisi shkollën fillore, të cilën e vazhdoi në Durrës, ku zuni vend familja e tij.

Kur pëlset lufta turkogreke i ati dhe i ungji i Mustafait u thirrën nën arm, kështu që edhe djaloshi detyrohet të këthejë rishtas në Krujë.

Kryen shkollën fillore dhe hyn në rruzhdije (gjimnaz i ultë). Ma vonë vendoset si ndihmës në tregëtizën e nji krutani. Ishte koha në të cilën ideja e pamvarësisë kombëtare filonte m’u përhapë dhe me ngroh shumë zemra djel-

○

○

moshash, të cilët lexonin tinëz libra dhe vepra shqipe. Mustafai që n’agimin e parë të rinisë së vet e ndjeu zanin e atdheut të robnuem që lypte ndihmën e tij. Tregtiza ku ndodhej djaloshi u ba fole propagande kombëtare dhe shkollë e thjeshtë për të nxanë shqip.

“Istorin e Skanderbeut, Qerbelan dhe Lulet e Verës” të Naimit kurrë s’i lëshoi dore. Ma von, i grishur prej t’et, shkoi në Janinë, ku paraqiti diplomën e ruxhdijes së Krues, por me mzi që e pranuen në shkollë, pse në atë dëftesë mungonin disa landë. Me shumë përpjekje dhe mundime ia duel t’arrinte në një shkallë me shokët e vete të gjimnazit, të cilët mbas do koke i kaloi.

Vjetin e fundit të shkollës së mjesme e... ○

faqe 20 ○

○

○

14 DORESHKRIMI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 25 mars 2012

SUPLEMENT JAVOR I

B OTIM E KSKLUZIV Agron Alibali

vijon nga faqja 13 ...përcjellë në numrat e kaluar.

Gjithsesi, Raporti përbën kontribut të vyer në studimet juridike dhe historike shqiptare, pasi përcjell gjendjen reale në vend pas mbarimit të Luftës Botêrore dhe në prag të vendimeve të Konverencës së Paqes të Parisit.

PJESA III GJENDJA EKONOMIKE Shqiptarët kqyren si raca më e lashtë në Evropën Juglindore dhe mendohet se janë pasardhës të shtegtarëve arianë. Simboli kombëtar është shqiponja dykrenare kurse fjala Albania ose “Shqipërie” (në gjuhën vendase) do të thotë “vendi i shqipeve të malit”. Qysh prej kohës së qytetërimit të hershëm pellazgjik dhe deri tek qeverisjeve të njëpasnjëshme të Romakëve, Arbërve, Venedikasve dhe Turqve, vendi ka kaluar ndër shumë tallaze, kulmi i të cilave mbërriti ndofta gjatë viteve 1913-1914 kur forcat greke shkretuan Jugun e vendit ndërsa “bandat” serbe kapërcyen kufirin veri-lindor. Shkatërrimi i përgjithshëm ishte aq i plotë, sidomos në jugë, sa Pompei dhe Mesina sot do të shfaqeshin si të parëndësishëm kurse tmerret e kryera ishin të tilla sa nuk do të besoheshin.edhe po të shkruheshin.Pavarësisht nga shekujt e tallazeve, vendi ka ruajtur traditat dhe gjuhën kombëtare. Trima dhe luftëtarë si rrjedhojë e luftrave të vazhdueshme, shqiptarët janë të ndershëm, shumë të zgjuar dhe mikpritës.

Burrat e sotëm janë pasardhës të stërgjyshëve të shquar, dhe shumë prej të ashtuquajturëve “heronj” grekë ishin shqiptarë, sikurse edhe Filipi i Maqedonisë. Ishte traditë që truproja e Sulltanit të Turqisë të përbëhej nga shqiptarët, që shquheshin për guximin dhe ndershmërinë e tyre të mirënjohur. Ndër heronjtë kombëtarë më i njohuri, pa dyshim, është “Skënder-Beu”, një udhëheqës i madh që u qëndroi dhe i mundi turqit për vite me rradhë.

Emri i tij i vërtetë ishte Gjergj Kastrioti, por turqit e quanin me admirim “Skënder” (Aleksandri i Madh), të cilit i bashkëngjitej titulli “Bej”. Ai është sot për Shqipërinë edhe Gjergj Uashingtoni, edhe Abraham Linkolni, edhe Udru Uillsoni. Virtyti i grave mbahet si i shenjtë pavarësisht se prej klasës fshatare ato vlerësohen një shkallë më lart se kafshët e punës, pasi janë pikërisht gratë ato që kryejnë të gjitha punët e vështira në Shqipëri, përshirë të korrat dhe ngarkesat apo barrët që do të bezdisnin edhe kuajt. Kur i shikon këto gra nëpër shtigjet e malit apo kodrave të ngarkuara me barrë të rënda drush dhe të kërrusura më dysh, nuk mund të mos vëresh duart e tyre që kurrë nuk pushojnë: ato ose tjerrin lesh, ose qëndisin. Leshi është ndër prodhimet kryesore të vendit dhe shpatet e çveshura të maleve janë plot me kope dhensh dhe dhish. Leshi shërben për prodhimin e shumë veshjeve vendase, ndër më karateristiket e të cilave është xhamadani i rëndë e i zi, i veshur pothuajse nga gjithë burrat.

Deri kur vendi u pushtua prej ushtrive evropiane në Shqipëri rrugët moderne nuk njiheshin. Mjeti i vetëm i transportit ishte mushka ose kali vendës. Edhe pse sot ka rrugë shumë më të mira, automjetet dhe karrocat janë të rralla dhe ajo çka haset më shpesh nëpër rrugët e vendit janë burra që udhëtojnë.

Këto janë mbetje të ndikimit turk në Shqipëri.

Hakmarrjet, që ishin aq të shpeshta vetëm pak kohë më parë po davariten me shpejtësi.

Njerëzit po çmojnë se ligji dhe drejtësia evropiane janë jo vetëm po aq të efektshme sa edhe e hakmarrja e egër, por mbi të gjitha, janë shumë më pak penguese për zhvillimin kombëtar. Kodi i lashtë vendas i nderit ka patur shumë karakteristika interesante. Ndër to shquhej norma zakonore se burri i shoqëru-

Shqipëria një kombinim i Zvicrës Siçilisë dhe Rivierës frënge Raporti i konsullit amerikan për gjendjen e Shqipërisë në vitin 1919 1

2

3

Në foto: 1. Hyrja a Raportit të Konsullit Haven për Gjendjen Ekonomike 2. Pjesa ku përshkruhet gjendja dhe jeta e fshatit shqiptar.

3.Pjesa ku Konsulli amerikan përshkruan Bregun dhe Himarën.

ar nga gruaja nuk mund të mësyhej. Kësisoj, shpesh gruaja shoqëronte burrin duke u kthyer në njëfarë polise e sigurimit të jetës së tij.

Kostumet vendase (të cilat vishen vetëm për ditë feste) janë piktoreske, sidomos ato të burrave, që përbëhen nga fustanella me palë të bardha që shkon deri në gju, e veshur mbi pantallona të ngushta. Mbi to vishet një xhaketë e shkurtër dhe pa mëngë, kurse këmbët mbulohen nga opinga të trasha me maja të kthyera lart ku dalin xhufka prej leshi të kuq.

Në kokë burrat veshin një feste të bardhë ose ngjyrë gështenje. Dikur në palët e brezit vendasit mbanin thika ose pistoleta, mirëpo autoritetet ushtarake frënge dhe italiane tashmë e kanë çarmatosur popullsinë. Qytezat dhe fshatrat e Shqipërisë vendosen midis shpateve të kodrave ose maleve të përhime, dhe duken si njolla me ngjyrë më të hapur se sa gurët rrethues. Shtëpitë janë me dy kate.

Dritaret e katit të sipërm janë të vogla, dhe në formën e bimëzave apo frengjive për t’u mbrojtur në rast sulmi. Nga poshtë këto fshatra të duken si një grumbull fytyrash njerëzore, ku dy dritarëzat e vogla në secilën shtëpi ngjasojnë si dy sy që të shikojnë me habi.

Shtëpitë janë të ndërtuara me gurë të nxjerrë prej shkëmbinjëve vendorë, të lidhur me baltë ose llaç, kurse çatitë janë të sheshta ose

pak të pjerrëta. Kubeja dhe minareja e xhamisë së fshatit sjell kontrastin më të këndshëm artistik përballë monotonisë së grumbullit të shtëpive të vogla të mbuluara me myshk. Rrugët janë shumë të ngushta, gjarpëruese dhe të shtruara keq, dhe sigurisht pa ndriçim, pasi kurrkush nuk guxon të dalë jashtë pas perëndimit të diellit. Në gjithë Shqipërinë nuk ka më shumë se pesë hotele, mirëpo nëpër fshatra që ndodhen në rrugë kryesore gjinden hane, ose bujtina me pronarë vendas. Ato janë si biçim gjysëm stalla, pasi përdoren nga karvane si dhe nga udhëtarë të rastit. Për arësye të dukshme (kryesisht të natyrës entomologjike), udhëtarit evropian do t’i këshillonim t’u qëndronte sa më larg këtyre haneve. Gjithsesi, rehatia atij nuk do t’i mungojë ngase kryeplaku, apo kreu i “fisnikërisë” së fshatit do ta quante për nder që të strehonte të huajin kalimtar dhe t’i jepte atij më të mirën që mund t’i siguronte shtëpia e tij. Në Shqipërinë qëndrore ende ekziston sistemi i rentës dhe i pronarëve (ose bejlerëve).

Bejlerët janë njëfarësoj baronësh të vegjël feudalë vendas, të cilëve fermerët u paguajnë gjysmën e prodhimit të drithit dhe bulmetit.

Ky sistem me siguri që i ka ditët e numëruara, pasi bujqit janë thuajse si skllevër. Fshtrat e popullsisë që e quan veten Rumenë (Vl-

lahë), gjinden të shpërndarë në mbarë Shqipërinë, por më shumë janë të ngulur rreth rrugës së vjetër Romë-Konstantinopojë (e cila quhet Rruga Apia në dalje të Romës, dhe e cila kalonte në Brindisi, pastaj përtej detit në Durrës të Shqipërisë, dhe më pas në Elbasan, Ohër, Manastir dhe Selanik). Vllehët janë pa dyshim pasardhës të Legjionit të Pestë Romak, pasi u shpërnda si njësi dhe pjestarët e tij u ngulën në vend. Gjuha e tyre është përzierje e latinishtes, kurse tek kolonia e tyre e madhe në rrëzë të maleve të Pindit ende praktikohen shumë zakone të vjetra romake, sidomos sa i takon ceremonialit. Vetë sjellja tyre (bearing) të jep përshtypjen e një race të ndryshme, por krenare, ngase ata me të vërtetë mund të jenë pasardhës të Legjonarëve Romakë. Numri i Rumenëve në kufinjtë e sotëm të Shqipërisë çmohet të jetë rreth 80,000 frymë, kurse në Greqi (Malet e Pindit) më shumë se 100,000. Shqipëria e mirëfilltë është kombinim i Zvicrës, Siqelisë dhe Rivierës frënge. Tek i afrohesh brigjeve shqiptare nga deti nuk mund të mos vëresh madhështinë hijerëndë të bregdetit dhe majat e mbushura me dëborë të hinterlandit. Shqipëria përbëhet prej fushash dhe luginash shumë pjellore, malesh të larta dhe të rrudhura si dhe liqenesh të mrekullueshme. Turqit nuk lanë pemë në këmbë, prandaj Shqipëria është vend pa pyje, mirëpo në disa zona ahu, dushku, plepi, bredhi, qiparisi dhe pisha hasen me shumicë.

Ulliri (kujtim i hershëm i Republikës Venedikase) gjindet me shumicë rreth Vlorës dhe me pak përkujdesje shkencore, prodhimi i vajit do të ishte i konsiderueshëm. Republika e Venedikur kishte tregëti të zhvilluar të vajit të ullirit të prodhuar në ishujt e saj jugorë, por kur këta ranë në duar armike, Republika e pruri industrinë më afër qendrës duke ofruar një shpërblim prej gati një dollar për çdo ulli të mbjellë në Shqipëri. Ullishtat prej mijëra rrënjësh të Vlorës janë dëshmia e tyre e gjallë. Ndofta shembullin më të mire të këtij sistemi e ofron ishulli i Korfuzit, ngase ai sot praktikisht është i mbulura me ullishte, edhe pse në të kaluarën vreshtaria ishte e para. Republika Venedikase jo vetëm që ofronte shpërblim për çdo ulli të mbjellë, por vendosi edhe një sistem të rreptë taksash ndaj verës së prodhuar në Korfuz, kësisoj njëra industri ia zuri vendin tjetrës. Një tjetër gjurmë e madhështisë së Republika e Venedikut janë kalatë e shumta që, edhe pse sot janë të rrënuara, të japin përshtypjen e lavdisë së dikurshme sa i takon madhësisë dhe masivitetit të ndërtimit. Natyrisht që ato zenë pika strategjike (majat e kodrave) dhe muret e bedenat e tyre të lashta, sot të banuara prej shtërgunjve (shtërgu - zog që mbahej si shenjtë në Shqipëri), i japin pejzashit pamje shumë piktoreske. Vlen të përmendet, posaçërisht Kalaja e Tepelenës që ngrihet e zymtë dhe e murrme duke komanduar krejt luginën madhështore ku bashkohet Vjosa me Drinon.

Një tjetër kala jashtëzakonisht interesante është ajo e Himarës. e vendosur në krye të kepit që zotëron detin, në mes të rrugës midis Vlorës dhe Korfuzit. Kjo pjesë e vendit është kopësht i vërtetë, dhe pamjet mahnitëse të bregdetit ja kalojnë madje edhe atyre të Rivierës frënge. Kalaja venedikase është

DORESHKRIMI 15 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 25 mars 2012

SUPLEMENT JAVOR I

www.shqiptarja.com

Shqetësuese janë pengesat serbe në kufirin verilindor dhe propaganda e djallëzore greke me kërcënime dhe rrufshete në rrethin e Korçës.

4

Një pikë negative e vendit sa i takon shëndetit është ekzistenca e malaries në shumë pjesë të tij, sidomos në Vlorë, ku edhe përqindja e vdekjeve është e lartë. Insekti bartës janë mushkonjat, dhe meqë në veri të Vlorës ka sipërfaqe të mëdha me këneta, ky kërcënim ndaj shëndetit publik do të vazhdojë të ekzistojë derisa të ndërtohet dhe të funksionojë një sistem i gjerë kullimi. Ushtria italiane ka vuajtur së tepërmi prej malaires shqiptare, e cila i takon një shtami veçanërisht virulent aq sa udhëtari i huaj në këto vise asnjëherë nuk ulet për të ngrënë pa vendosur anash pjatës shishen me kininë. Oficerët italianë gjithmonë e mbushin xhepat me karamele me çokollatë (secila përmban një dozë të vogël kinine), për t’ua dhënë fëmijëve vendas. E mira kryhet kësisoj në mënyrë sekrete, pasi edhe prindërit edhe fëmijët nuk do të pranonin të përdornin (askance) asnjë ilaç të çfarëdolloji. Sa u takon mjekëve, ky vend ka shumë pak syresh, kështuqë kur vendasit sëmuren, ai është ose në duart e Zotit ose të Allahut, në varësi të besimit të tij fetar. Kufiri i i sotëm Shqipërisë nuk është fare i drejtë (correct), meqë vise të tëra të gjera dhe të pasura të vendit iu dhanë Greqisë dhe Serbisë në Konferencën e Londrës në vitin 1914. Tregohen thënie të çuditshme dhe të tmerrshme se si Komisioni i ardhur në Shqipëri për të caktuar kufinjtë u mashtrua; se si grekë dhe serbë u importuan për rastin në fjalë dhe u “mbollën” [planted], gjatë vijës në të cilën udhëtonte Komisioni; se si vendasit shqiptarë ose u kyçën brenda shtëpive të tyre ose u dëbuan nëpër male disa ditë para ardhjes së Komisionit nga banda rufianësh të përzgjedhura posaçërisht. Mjafton një vizitë në këtë vend për të mësuar se në ç’nivel të lartë janë përmirësuar artet e buta të Inkuizicionit spanjoll.

Vdekja është mënyra më e pakët e terrorit, dhe disa tortura që janë bërë aq të zakonshme sa me kohë bëhemi si të vdekur nga tmerri i përgjithshëm i tyre përfshijnë: mbajtja e duarve të fëmijëve të vegjël përmbi flaket deri sa ata të fishken; djegia e gjallë

6

Në foto: 4. Zgjerimi i ndikimit të Kishës greke në Breg, i lejuar nga otomanët.

6. Përshkrimi i masakrave dhe torturave të cilave iu nënshtrua popullsia gjatë Luftrave Ballkanike.

ndërtuar përmbi themelet e një kalaje të lashtë pellazgjike sikurse provohet nga blloqet massive të gurëve të ndërlidhur me njëritjetrin, pa kurrfarë llaçi apo çimentoje midis tyre. Me interes të veçantë historik, dhe ndofta prova më bindëse e lashtësisë së Kombit Shqiptar, lashtësi që shkon madje edhe përtej periudhës së pushtimit grek (pavarësisht pretendimeve të kundërta të ditëve të sotme), është një mur dhe një portë e ndërtuar drejtpërdrejtë përmbi themelet pellazgjike, dhe përmbi këtë vepër, grekët ndërtuan një mur tjetër që më pas u bë trualli i një kishe të lashtë ortodokse, e ngritur përpara kalasë më moderne venedikase. Në gurin e qoshes të harkut të kësaj porte të vogël por të lashtë dhe në blloqet e gurëve bashkëngjitur shquhet me vështirësi shqiponja dy-krenare e Shqipërisë, që edhe pse e rrahur prej shtrëngatave të shekujve, që kanë kaluar nëpër këtë shkrep mali, mbetet ende e qartë edhe sot, duke pretenduar me krenari të drejtën e pëparësisë. Simboli i Republikës Venedikase ishte Luani me njërën kthetër të vendosur përmbi një Libër të Hapur mbi të cilin shkruhej fjala “PAX”. Ky simbol gjindet në shumë vise të Shqipërisë, por ndofta i vetmi që ende ekziston dhe që e tregon Luanin me një Libër të mbyllur ndodhet në qytezën e Vunoit (pak më në veri të Himarës), mbi një mur të lashtë që kontrollon rrugën kryesore. Meqenëse Libri i Hapur përfaqësonte PAQEN, kësisoj mund të pandehim se skulptori i Luanit të Vunoit kishte vizion profetik, pasi logjikisht, Libri i mbyllur do të përfaqësonre Luftën, dhe ndofta ai e çmonte se këtij vend të palumtur vazhdimisht do t’i shkatoheshin gjakderdje prej fqinjëve të tij grabitqarë. Pjesa e Himarës gjatë bregut jugor ka qenë relativisht në paqe në krahasim me viset e tjera. Meqë vendi ishte shumë i begatë dhe tregtia me vende të tjera, sidomos me Greqinë, u solli pasuri banorëve, ata ishin në gjende t’i paguanin tribute më të lartë qeverisë turke, dhe kësisoj burrat ishin përjashtuar nga shërbimi ushtarak në ush-

trinë turke. Turqia gjithashtu lejoi lulëzimin e shkollave greke, prandaj është e lehtë të kuptohet shkaku se pse një numër banorësh sot flasin greqisht dhe i takojnë besimit të Kishës Ortodokse. Për arësye të arësimit primitive në fshatra, i cili mungonte krejtësisht ndër katundarët e varfër, kuptohet edhe më qartë se vetëm me pak trysni prej priftërinjve grekë, këta njerëz të thjeshtë janë përgjysëm të bindur se i përkasin Greqisë.

Fjala e priftit për ta është ligj, dhe parimi i tij është gjithmonë “Feja dhe kombësia janë një e të pandara”. Mosbindja ndaj porosive dhe urdhërave të priftit sjell si dënim terrorin e kishës ndaj katundarit injorant dhe supersticioz në trajtën e refuzimit të pagëzimit (që

Virtyti i grave mbahet si i shenjtë pavarësisht se prej klasës fshatare ato vlerësohen një shkallë më lart se kafshët e punës, pasi janë pikërisht gratë ato që kryejnë të gjitha punët e vështira në Shqipëri, përshirë të korrat dhe ngarkesat apo barrët që do të bezdisnin edhe kuajt sjell më pas mallkimin) e fëmijëve të tij, dhe mohimin e kungatës. Pushteti i kishës është arma më e fortë në fushën e propagandës.

Nën regjimin turk dallimet fetare nxiteshin pasivisht, meqenëse pakësonin mundësinë e zhvillimit të frymës kombëtare. Shkollat dhe kishat greke toleroheshin, mirepo ato shqiptare ndaloheshin. Shkrimi i gjuhës shqipe ishte krim i ndëshkueshëm. Pavarësisht nga këto, shpirti dhe gjuha e Shqipërisë kanë lulëzuar nëpër shekuj, dhe kjo duket nga fakti që gjuhë universal e mbarë vendit është sot shqipja. Për shkak të karakterit malor të vendit në Shqipëri hasen të gjitha varietetet e klimës. Dimri êshtë krahasimisht i shkurtër dhe me rreshje në vendet e ulëta, ndërsa vera është e nxehtë.

e pleqve dhe plakave; coptimi i mishit të një njeriu të gjallë; hedhja e vajit të zjerë në shpinën e xhveshur; prerja e gjinjve; qorrimi i syve; mbajtja e fëmijëve bashkë me baballlarët duke shikuar nënat e tyre që përdhunohen. Dhe të gjitha këto gjëra ndodhën në 1913 dhe 1914. Ato do të ndodhin sërish nëse edhe një këmbë tjetër dhe i jepet Serbisë ose Greqisë. Popullsia e tanishme e Shqipërisë është pakësuar në rreth 800,000 banorë, porse po qe se kufinjtë do të ishin caktuar saktë, vendi do të kishte një popullsi prej 3,000,000 frymësh. Burimet natyrore janë të shumta dhe tërësisht të pazhvilluara Vendi është i pasur me bitum, qymyr, baker, hekur, ar, argjend, plumb, linjit, shkëmbinj fosfatikë dhe naftë. Eshtë plot me gjah dhe parajsë e

vërtetë gjahtarësh: janë mëse të bollshëm dhelpra, lepunj, derra të egër, chamoix, drenj, arinj dhe pata. Ulliri, vreshtat dhe agrumet kultivohen aty këtu, kurse produktet bujqësore përfshijnë rye, miser, grurë, oats dhe barley. Megjithatë barishtet janë të pakta. Kudo shihen tufa me dhen dhe dhi. Produktet e tyre, si leshi, qumështu dhe djathi janë ndofta pasuria më e madhe kombëtare. Toka është mrekullueshmërisht pjellore, mirëpo plugimi bëhet me plugjet më primitive të prodhuara me dorë, tërhequr nga qe apo buaj, gjallesa të cilat janë të vlefshme edhe për qumështin dhe gjalpin e mrekullueshëm që prodhojnë.

Për të parën herë, pas shumë shekujsh vendi ka jetuar në paqe nën ushtrinë italiane të okupimit. Veçanërisht në jugë të vendit janë ndërtuar qindar milje me rrugë të mira (rrugë që do të vlerësohesin në çdo vendi), janë hapur shkolla, janë sjellë në pushtet qeveritarë dhe kryepleq vendas, drejtësia administrohet nga gjykatës ushtarakë kompetentë, hajdutëria është zhdukur, është formuar policia vendase, janë hapur ferma të mira eksperimentale ku vendasit mund të mësojnë lirisht mënyrat moderne të kultivimit me maqineri bujqësore moderne dhe ku ata ose mund t’i blejnë ose mund t’i marrin ato me qera me çmime të ulta, janë ndërtuar spitale, është vendosur shërbim postar ajror midis disa qyteteve, dhe ka filluar puna për autostradën Trans-Ballkanike, që do të lidhë Vlorën me Manastirin, dhe atje do të bashkohet me rrugët për Selanik dhe Stamboll. Edhe një vështrim në hartë tregon rëndësinë e kësaj rruge, meqë Shqipëria jo vetëm që do të hapet ndaj botës dhe do të nisin dhe zhvillohen, veprimtari tregtare e industrial, por edhe turisti i nginjur me jetën e zakonshme kontinentale do të mirepresë me gëzim këtë tokë të re, me histori të lashtë, me bukuri që vetëm natyra mund t’i krijojë dhe që është piktoresk deri në skaj. Kërkuesi i kënaqësive jo vetëm që do të hasë sharmin e së resë, por studenti i lashtësisë do të zbulojë një dhé të virgjër, sepse Shqipërisë nuk i mungojnë as qytetet e varrosura greke dhe romake, që presin të gërmohen, dhe të cilat mbajnë në gjirin e tyre ndofta dëshmi të paçmuara të së kaluarës meqenëse nëpër Shqipëri kalonin rrugët e lashta tregtare qysh nga Lindja misterioze e deri në Kapitolin e Perandorisë së fuqishme Romake. Kushtet në Shqipërinë Qendrore dhe Verioire janë pak a shumë të ndryshme sepse duhet mbajtur parasysh se ky territor ka qenë nën administrimin e ushtrive të Fuqive Qendrore deri në tetor 1918, çka i ka lënë vetëm pesë muaj kohë Italisë të vendosë qeverinë civile. Tani rrugët dhe urat po ndërtohen me shpejtësi, zyrat bashkiake dhe provinciale po riaftësohen, dhe komunikacionet telegrafike dhe postare po instalohen, kështuqë edhe ajo pjesë e Shqipërisë nën kontrollin italian do të funksionojë si njësi kohezive. Qyteti i Shkodrës në veri dhe provinca e Korçës në juglindje janë nën kontrollin frëng, por meqë këto pika janë deri diku të kufizuara si hapësirë, edhe për autoritetet frënge ka qenë krahasimisht e lehtë të vendosin administrate civile, e cila në vija të përgjithshme funksionon kryesisht në mënyrë të ngjashme me atë italiane. E vemtja çështje shqetësuese tash për tash janë pengesat serbe në kufirin verilindor dhe propaganda e djallëzore greke me kërcënime dhe rrufshete në rrethin e Korçës. Këto kombe fqinje synojnë të grabisin tokat pjellore në perëndim dhe nuk e fshehin vendosmërinë e tye për t’i zënë ato qoftë me mjete “diplomatike”, qoftë me forcën e armëve.Vazhdimisht e shkatërruar nga luftrat dhe kryengritjet, e përçarë nga mospajtimet e brendshme dhe “diplomacia” e huaj, Shqipêria kërkon veç të lejohet që të jetojë si komb autonom nën mbrojtjen e kufizuar të Fuqive të Mëdha (përveç Greqisë dhe Serbisë). Kjo mbrojtje dhe organizim duhet të vazhdojë për një periudhë të caktuar vitesh, deri sa vendi të jetë në gjendje të qëndrojë me këmbët e veta.

16 POEZI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 25 mars 2012

SUPLEMENT JAVOR I

Më duhet të vdes...e të shpërndaj gjakun tim mbi trëndafilat...

Kjo foto krejt e panjohur e Frederik Rreshpjes dëshmon një prej momenteve kyçe të jetës së poetit, fillimvitin 1992, kur Rreshpja sapo ishte larguar nga Shkodra dhe ishte vendosur në T iranë, në një apartament me qira. Foto është realizuar nga Giovanni Ruggiero, Tiranë, gazetar i "A vvenire", një e përditshme italiane me frymëzim katolik, i cili ishte ndër të parët reporterë të huaj që ka vizituar "Avvenire", Shqipërinë në fillimet e demokracisë së saj.Rreshpja është fotografuar në ambientet e shtëpisë së tij me një tufë dorëshkrimesh në dorë, mbase në prag të botimit të një vëllimi të ri poetik. Pak kohë më pas ai hapi shtypshkronjën dhe shtëpinë botuese "Evropa", dhe nisi një aktivitet të gjerë e të vrullshëm botimesh. "Lirika të zgjedhura" nga ku i kemi marrë këto poezi të mëposhtme të Frederik Rreshpjes, u botuan pikërisht në shtëpinë e tij botuese "Evropa", në vitin 1994, pra dy vite pas realizimit të kësaj fotografie.

Frederik Rreshpja

Moment Qielli absurd, ëndrra ime se do të fluturoja një ditë!

Qëllon që nganjëherë bëhet mars Por vetmia është e dimërt.

Sytë e tu më vështrojnë përtej horizontit të borës Në foto: Poeti Frederik Rreshpja me një tufë dorëshkrimesh, foto e vitit 1992, e realizuar nga Giovanni Ruggiero, gazetar italian i të përditshmes “Avvenire”

Te kroi flenë stinët, vallëzon mermeri i legjendave: Ti sonte do të bëhesh gur, Nuk ke për të dashuruar më!

Qielli absurd, lodra e fëmijëve të ajrit!

Oremus Një zog i kaltër këndoi mbi drurët Këngën e artë të lamtumirës.

Vetmia, mbi supin tim Rëndon e bëhet dru Thuaje lamtumirën e zogut dhe t ujit!

Përditë më duhet të nxitoj drejt diçkaje që nuk është

Alo qiell i vjeshtës, alo!

Këndoj për tërë ata që ikin Dhe që nuk do të kthehen kurrë më Dhe për tërë të braktisurit Dinjitozë deri në dhëmbje.

Por nuk jam një odise i shpikur.

Eh itakën time e kam shpikur vetë Se kam nevojë të domosdoshme për ishuj.

Vdekja e një lisi Ecën një lis i vdekur nëpër pyll, Kryqëzuar krahët si një patriark, Krahët që skano për të lulëzuar më.

Kështu vajtonin zogjtë për një lis të prerë.

Kur të vdes, të më përcjellin zogjtë si ndër ballada.

Pikëllim qiejsh, shi bilbilash!

Fati im Një ujvarë e vogël vetmon lart në mal Dhe lot me ylberët.

Mjegulla e hollë ndan dritares sime Qan me lot shiu.

Shpirti i vjeshtës, në shkretirën e gurit Ulërin i trishtuar.

Vdekja e ylbereve ra në qiell Dhe vdekja e gjetheve në duar.

Tërë shtegtarët po ikin, ti o zog mos shko!

Të gjithë e kemi nga një palmë që na thërret Dhe udhë e vjetër rri varur mbi shkrepa Si patkoi i fatit tek dera e këngës.

Diku, kudo Shi, ti fëmijë i vockël që qan prej mijëra vitesh Për ditën tënde të pangushëlluar!

Shfaqet dhe zhduket itaka Nën pasione vetëtimash.

Më vështro me sytë prej uji Te dritarja, fëmija lakuriq; Bien itakat e legjendave Pas bregut madhështor të vetmisë.

Lërmë të vi me ty

Vizatim Bien nga çerdhet ëndërrat e zogjve, Bien rrezet e fundit dhe gjethet.

Në skaj të një reje po ndez qiriun e hënës Për tërë këta shpirtëra të rënë.

Shtëpia e këngës Shtëpia e vjetër kulmrrëzuar si fati im, Shtegu i mbuluar me lule- harresë.

Shkoi dhe bardi plak me lahutë, Me sytë prej mermeri të verbër.

Në fushë ecin ciganët dhe mbi supe Daullet u varen si kufoma Ku shpirtrat e shkretëtirës S’kanë për tu zgjuar më kurrë.

Tani edhe mua tek balli çdo ditë më rëndon një mermer i verbër; po shkoj edhe unë mbi lule-harrese, po shkoj edhe unë në shtegun e vjetër.

Nga çerdhja e shiut fluturoi Kënga e reve tërë gjëmë.

O shtëpi kulmrrëzuar, ç’qe ky fat?

Sytë e mermertë i kemi pasë Por, koha jonë ka Kuaj prej Druri, Por koha jonë nuk ka Iliadë.

Lermë të vi me ty!

Ky është muzgu im i fundit.

Unë vi tek ti të vdes, s’e ke kuptuar?

Më duhet të vdes dhe më duhet pastaj Të shpërndaj gjakun tim mbi trëndafilat.

Të pres Bilbil që rri zgjuar në pyllin me pisha Pres e pres te dritarja e zërit tënd Që çelet në muzg.

Tutje shtrihet hëna Mbi një botë të mbushur me mungesën tënde.

Pres dhe zemra më dhëmb Te dritarja e zërit tënd Në këtë muzg xhamethyer.

O shteg i gjelbër! Po përse vallëTërë kjo pritje nxori thikën kundër meje?

Ç’të këndojmë iliada të stisura? Ç’të këndojmë akilët e gënjeshtërt?

Homerin e bënë heronjtë, Homerin nuk e bëri talenti.

Dashuri e humbur Dola nga guernika e kësaj nate I vrarë egërsisht.

Vetëm kali i Zi i Pikëllimit Në shtegun e vjetër më priste.

Kali i Zi i Pikëllimit ç’më rrëzoi Dhe rashë si në ballada Gdhendur në gravurat e vjetra, Përmbys mbi shqytin e natës.

I vrarë nga një pranverë e kotë, Braktisur nga bota e tërë...

Vetëm kali i Zi i Pikëllimit vjen rrotull Dhe qan për të zotin e vjetër.

ARKIV 17 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 25 mars 2012

SUPLEMENT JAVOR I

G AZET A AZETA

E

2

1880

Kullurioti e botoi gazetën “Zëri i Shqipërisë” nga 29 maj 1879 deri më 23 gusht 1880, gjithsej 40 numra. Gazeta shkruhej në gjuhën greke dhe artikujt më me rëndësi botoheshin edhe në gjuhën shqipe me shkronja greke Arben LLALLA

L

idhja shqiptare e Prizrenit e mbajtur në qershor të vitit 1878 frymëzoi shumë shqiptarë për të luftuar me çdo mjet për mbrojtjen e tokave që banoheshin nga shqiptarët autokton dhe ruajtjen e identitetit kombëtar. Pikërisht ky Kuvend i madh i bashkimit të shqiptarëve frymëzoji dhe shumë shqiptarë të Greqisë, ndër ta Anastas Kulluriotin, i cili punoi për ruajtjen e gjuhës, kulturës dhe traditës kombëtare shqiptare në Greqi dhe jashtë saj. Sot do të shkruajmë për përpjekjet e Kulluriotit për botimin e gazetës ZËRI I SHQIPËRISË, gazetë e cila për fatin e keq të saj shumë pak është shkruar dhe vetëm disa kopje origjinale ekzistojnë sot.

Në moshë të re Anastas Kullurioti emigroi për të punuar në Amerikën e Veriut, ku edhe mbaroi studimet arsimore. Me tu kthyer në Athinë hapi një shtypshkronjë të cilën në gjuhën shqipe e shkruante “Zëri i Arbërisë”) dhe filloji të botonte libra edhe gazetën “Zëri i Shqipërisë”.

Aktivitetin si shkrimtar Anastas Kullurioti e ka filluar në fillim të viteve 1860. Libri i tij i parë që na ka rënë në dorë është: “Greece: her past condition under King Otho, her present requirements and tendencies, and her future prospects, ëith a feë ëords about the movement in favour of Prince Alfrend’s election as King of Greece” (Greqia: E kaluara e saj nën mbretin Oton, kërkesat dhe prirjet e saj të tanishme, parashikimet për të ardhmen e saj, me pak fjalë rreth lëvizjes në favor të zgjedhjes së Princit Alfrend si Mbret i Greqisë). Pas botimeve të këtij libri dhe të disa të tjerëve, ai do të botonte siç thamë më lart gazetën “Zëri i Shqipërisë” nga 29 maj 1879 deri më 23 gusht 1880, gjithsej 40 numra. Gazeta shkruhej në gjuhën greke dhe artikujt më me rëndësi botoheshin edhe në gjuhën shqipe me shkronja greke. Gazeta kishte si nëntitull “Gazetë për të drejtat e shqiptarëve” dhe “Duam një Shqipëri të Lirë dhe të Pavarur”.

Përbëhej nga 4 faqe dhe zakonisht botohej dy herë në javë, një numër ishte javor dhe një tjetër dilte vetëm të shtunave.

3

1

Në foto: 1. Faqja e parë e gazetës së 29 shtatorit 1879 2. Faqja e parë e e gazetës së 3 nëntorit 1879 3. Faqja e parë e e gazetës së 27 tetorit 1879

“ZËRI I SHQIPËRISË” Përpjekjet e arvanitasit Anastas Kulluriotit për botimin e një gazete Zëri i Shqipërisë është një gazetë, e cila për fatin e keq të saj shumë pak është shkruar rreth saj dhe vetëm disa kopje origjinale ekzistojnë sot...

5

4

Gazeta shkruhej në gjuhën greke dhe artikujt më me rëndësi botoheshin edhe në gjuhën shqipe me shkronja greke. Gazeta kishte si nëntitull “Gazetë për të drejtat e shqiptarëve” Me mbylljen e gazetës Anastas Kullurioti botoji më 1882 abetaren për mësimin e gjuhës arbërore(shqipen) “ABAVATAR ARBËROR” si flitet dhe shkruhet gjuha arbërore në Greqi. Një libër në gjuhën shqipe dhe greke. Abetaria e Kulluriotit ka 220 faqe, me hyrje vetëm në gjuhën greke, e ndarë në disa kaptina si: hyrja historike e gjuhës shqipe, mbi shqiptimin e shkronjave shqipe, fjalë dy zërash, fjalë me dy shkronja, fjalë

www.shqiptarja.com

6

Në foto: 4. Faqja e parë e e gazetës së 6 tetorit 1879 5. Faqja e parë e e gazetës së 13 tetorit 1879 6. Faqja e parë e e gazetës së 20 tetorit 1879

me tri shkronja, përralla, vargje popullore e proverba.

Pas shumë vështirësisë që haste për përhapjes e gjuhës dhe mbrojtjen e identitetit kombëtar nga mos asimilimi, vendosi të shkonte në vitin 1882 në ishullin e Salaminës nga e kishte origjinën e familjes me shpresën se atje do të gjente hapësirë për

të përhapur mësimin e gjuhës shqipe dhe librat. Por kryetari i Bashkisë së Salaminës ju përgjigj: “Ne po mundohemi të bëjmë këta njerëz ta harrojnë këtë gjuhë, ndërsa ti na solle libra!”

Edhe pse Anastas Kulluriotit i dolën shumë pengesa, mbyllja e gazetës, zhgënjimin që morri në ishullin e origjinës, ai nuk

e ndali punën për të botuar vepra të tjera.

Për fat të keq deri më sot nuk është botuar ndonjë studim serioz rreth gazetës “ZËRI I SHQIPËRISË”, (I FONI TIS ALBANIAS).

Në duart tona ndodhen vetëm gjashtë numra të kësaj gazete me vlera historike dhe kulturore, numrat e muajt shtator, tetor dhe një numër i nëntorit të cilat po ja paraqesim.

18 STUDIMI SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 25 mars 2012

SUPLEMENT JAVOR I

I DEJA P ERSONAZHI Pas botimit të shkrimit “Mynihu dhe Albanologu Shqiptar” kushtuar Martin Camajt, një studim i shkruar nga Gjergj Frashri në vitin 1991 në Mynih të Gjermanisë, RILINDASI sjell sot për lexuesit, pjesën e parë të një studimi të gjatë të tij mbi romanin “DRANJA”...

Gjergj Frashëri

R

omani “Dranja – mbi fatin e një fry mori të papërsosur”, i shkruar midis viteve 1975 – 79 dhe i botuar në Romë në gjuhën shqipe më 1981, është një nga veprat më të mira të shkrimtarit Martin Camaj. Ai ka gjithësej 99 faqe dhe është i ndarë në tri pjesë më nëntituj të veçantë: I. Përvojë jete (38 faqe); II. Mprehje shqisash (34 faqe); III. Fryma e ngujueme në asht (27 faqe). Forma artistike e zgjedhur për romanin i përket madrigales, por me një dallim. Ai është thurur me strukturën e një serie ciklesh, konform asaj të madrigalit tradicional (klasik), por ciklet nuk janë shkruar në vargje poetike (poema) por në prozë poetike. Ky kombinacion e dallon veprën prej madrigalit klasik dhe i jep asaj një trajtë letrare krejt të papërdorur deri sot në letërsinë shqipe. Në pamjen e jashtme, romani Dranja është historia e një breshke të zakonshme, fillimisht e gjallë dhe më pas vijon historia e rrashtës së saj.

Natyrisht që kjo zgjdhje nuk është qëllim në vetvete. Siç e vë në dukje dhe autori në shënimet anësore të librit, breshka dhe historia e saj i takojnë vetëm pjesës aksiomatike të veprës. Emblematika (simbolika) është mjeti që përshkon veprën tejmbanë, pa kapjen e së cilës nuk mund të kuptohen as „ndodhitë” e zakonshme të breshkës dhe aq më pak, situatat ireale të ashkës së saj.

Mund të thuhet që në krye, se për nga karakteri i formës artistike, arti i veprës është një dukuri e re në letërsinë tonë në tërësi.

Të parën skicë që autori vizaton në madrigalen e tij është trualli i romanit – atdheu i vet, Shqipëria dhe më në fokus, viset e ashpra veriore të saj dhe treva e Dukagjinit. Në botën karakteristike të këtyre viseve, autori jeton tërë mall e endje rininë e tij të hershme.

Sfondi natyror dhe njerëzor i kësaj bote, nuk vjen tek lexuesi si zakonisht. Në vend të një rrëfimi të hollësishëm, skicohen me realizëm vetëm disa dukuri tipike prej bimësisë e klimës karakteristike të vendit, relievit të butë kodrinor që ashpërsohet më tej ndër bjeshkët e larta ku jeton ujku dhe bora. Peizazhi në të cilin zhvillohet ngjarja Në foto: Martin lihet deri në fund të veprës në gjendje impresioni. Mungesa e elementëve të tjerë realistë në të, të cilët në të vërtetë nuk marrin pjesë në ngjarjen, i japin këtij peizazhi një pamje të veçantë, me të „fshehta” që nuk i tregon, madje e kthejnë atë deri në „mister”. Vendi ku jeton autori vjen kështu qysh në faqen e parë, i mbyllur në kornizën e një bote të veçantë dhe të pangjashme prej viseve të huaja që e rrethojnë. E veçanta reale e kësaj bote kthehet prej ndjesive të shkrimtarit në ireale.

Për rrjedhojë, ndodhitë e ngritura mbi këtë tabllo impresioniste, priren të shkojnë me ritmin e madrigales drejt tregimtarisë

Dranja e Martin Camajt, fati i shqiptarëve në ekzil Kritika e Camajt priret drejt ironisë dhe ka për burim, dy personazhe – autorin, që detyrohet të lërë vendin “prej Drinit të dalun mendsh!” dhe kur në Shqipëri filluan “provat dhe eksperimentet e vështira antitradicionale për krijimin e njeriut të ri”

tradicionale të përrallës tonë surealiste.

Nëpërmjet kësaj „magjie” figurative, vendi i tij (Shqipëria) kthehet në një botë unikale, të papërsëritshme. Kështu përgatitet skena, që dashuria ndaj saj të mbulohet me adhurim ndaj kultit të lashtë kombëtar.

Prej kësaj bote magjike të vendlindjes shkrimtari zgjedh me vetëdashje personazhin kryesor të veprës – një breshkë nga moria e të tjerave që zvarriten mbi dheun e këtyre trojeve, të cilat ai i dallon si troje breshke. Fillimisht të duket së kjo breshkë e zakonshme është një simbol i rastit, i lidhur me kujtimet e jetës fëminore të tij.

Më tej, sikur ajo është marrë enkas prej vendlindjes si “relike” për të thyer vetminë e mërgimit. Diku tjetër, sikur karakterizon disa prej vetive tradicionale të vendasve, pse diçka e përafërt me këtë, etj. Sidoqoftë, enigma rreth „arsyeve” për zgjedhjen e breshkës si simbol nuk të mundon gjatë. Për ta kthyer „frymorin” e zgjedhur në personazh, ai i jep asaj emrin e “Dranjes”, aq sinjifikativ në mitologjinë popullore të krahinës, e cila ka ardhur deri në ditët tona. Pagëzimi i breshkës me emrin e Dranjes e zmadhon së tepërmi kontekstin elmblematik të saj, si të thuash shtresëzon simbol mbi simbol. Emblematika e dubluar e kthen atë në një figurë artistike, që identifikon (personifikon) tashmë një botë me përmasa shumë më të mëdha prej asaj të një breshke. Duke ecur nëpër madrigalet e Camajt, Dranja arrin të simbolizojë në shpirtin e vetmuar e të përmalluar të mërgimtarit – Shqipërinë, vendlindjen, historinë dhe atdhedashurinë e shqiptarëve, luftën për ekzistencë, vuajtjet dhe gjithçka të tokës dhe të shpirtit të tyre – tërë kozmosin shqiptar. Prej tyre, malli dhe dashuria për viset e veta janë dy vetitë më tipike që shfaq Dranja në romanin omonim, dy Camaj shinat mbi të cilat udhëtojnë shqiptarët ndër viset e huaja.

Simbolika e duhur (dy katëshe) e breshkës Dranje, nuk ka për veti vetëm të rritet pambarimisht. Ajo shkon edhe në kahjen e kundërt, të personifikojë mikrobotën, sendet qeniet dhe ndjenjat më intime të jetës dhe të njeriut shqiptar. Në këtë rast, horizonti i Dranjes rrudhet deri në atë të breshkës, tashmë me rolin e frymorit të vetëm të mbetur kujtim prej Dheut. Kjo prirje e ridimensioneve të „Dranjes” – prej Dranjes breshkë deri në Dranjen kozmos përkon me realitetin e ndryshëm shpirtëror të jetës së shqiptarëve. Nga ana tjetër, ajo është

Në foto: Faksimile e faqes së parë të së përmuajshmes “Revista letrare”, ku u botua, në tetor 1992, studimi i Gjergj Frashërit mbi veprën “Dranja”

një hapësirë që Camaj i lë njeriut, të zbulojë shkallën e njohjes dhe të ndjesive vetjake në perceptimin e atdheut, në përputhje me fatin dhe kulturën e gjithsecilit.

Ridimensionmi i Dranjes, peizazhi impresionist herë në ngjyra të ndezura për të ravijëzuar cilësinë e „dheasit” dhe herë në kontrast grafik, kur luftohet me fatin e vetmisë, si dhe rrëfimi diku primitivist e diku surealist mbi „ndodhitë” e breshkës, nuk e intrigojnë aspak qartësinë dhe idenë e veprës. Kështu, autoktonia e racës së popullit të tij, kërkohet thellë në histori. Rezultatet e një arkeologu të huaj, i cili ka provuar me metoda shkencore se, në viset e tij edhe breshkat vendase, behën për të një lëndë e preferuar figurative letrare për të personifikuar lashtësinë e racës së tij njerëzore. (Në tempullin e Afroditës, fq.

21). Figurat dhe nuancat mitologjike të cilat Camaj i njeh si studiues, mbijnë kudo në shtratin e veprës. Rrashta e një breshke me gjarprin të mbledhur dredha – dredha mbi kurrizin e saj dhe ashtu të gurosur nga nëna e Orëve diku në bjeshkën e Cukalit (Si doli emni prej gurit, fq.7), sillet për të treguar fatin e trojeve të veta

që kanë mbajtur tërë jetën pushtuesit mbi shpinë. Prej pyetjes së një banori se “përse breshka e vendit e solli vete mbi shpinë gjarprin helmues deri në këto maja të larta të vendit”, qëndron fakti se në historinë fatkeqë të kombit tonë, faji nuk bie i tëri mbi pushtuesin, janë dhe rastet kur popullit i është dhënë helm prej vetë njerëzve të tij dhe ky ka qenë mjerimi më i madh. Durimi dhe urtësia popullore përherë janë përpjekur për ta larguar këtë të keqe nga vetja, ashtu si breshka me gjarprin në kurriz që sakrifikohet për të shpëtuar të tjerët.

Camaj ndjehet pjesëtar i krenarisë së banorëve të trojeve të të parëve, me tradita të përjetshme, për vetëmbrojtje (si breshka nën rrashtën e saj), i “fisit” për të ruajtur identitetin kombëtar, gjuhën, zakonet dhe kulturën e tij – “zotave të huej u la emnin e vet për të mos e përlye gjuhën me ta!”. Figurë tjetër shfletohet për ndjenjën e qëndres ndaj asimilimeve perandorake – “Më duket së përpara se me hapë sytë ai popull përvetësoi parimin: Me qenë gur i latuem përgjysmë për mos me hy kurrë në shtylla madhështore për të mëkambë ndoj tempull, dhe fjala e tij vetëm tingull ndër dhambë të thyem për të mos lanë kund hije në rrasë, as në pergamenë” (Fis i panjoftun, fq. 16). Një banor tjetër shkul me brisk gjarprin e breshkës së gurosur mbi rrashtë (ç’ka personifikon çlirimin së fundi nga pushtuesit), por mbi faqen e rrashtës mbeti “gërresa dredha – dredha”, gjurmët e vendit të mëparshëm të gjarprit (pasojat që mbetën nga shekujt). Dhe kjo është Dranja – Dheu i autorit, një botë më vete, një gjysmë rruzulli, si rrashta fortifikuese e breshkës me njolla pushtimesh disa ngjyrëshe mbi kurrizin e saj. (Një botë në vete, fq. 18), brenda së cilës jeton një racë

STUDIMI

RILINDASI

E diel, 25 mars 2012

SUPLEMENT JAVOR I

e veçantë, ku “fëmijët në djep i mësuem me njohë dhe me emnue barnat mirëbamëse, yjet e sheje në qiell për ndërtime stine e moti” (fq. 16), ku banori ka aftësi “mos me nda kufij me askënd; mos me gjimue për ma të voglën dhimbë si egërsinë në kurthë; mos me u grindë me moshatarë kryethijun; mos me shkue krahas me të tjerë në mort e në dasmë; mos me qenë i shtrengum me përdhunë me vrojtë fikjen e diellit në majë as me qenë sy njeriu që mbyllet i vetëm e bahet shkrumb! Mos me përjetue thellësisht lëkundjet e dheut e me pa në një timte si ngel njeriu pa kulm mbi krye”. (Aftësitë e Dranjes, fq. 33), ku jeton “ai fis “, “i vetmi që shikoi diellin kokërr e pau një pikë të kuqe në një disk: dritëzën e syve të vet!” (fq. 16), i cili di të bëjë rezistencë të gjatë edhe në heshtje (fq. 35). Me zhvillimin e romanit, krahas Dranjes si personazh kryesor, vjen natyrshëm pranë saj, figura e autorit me fatin dhe ndjesitë e tij. Dialogu me Dranjen përbën në njërën anë llogjikën e ftohtë historike të veprës, në anën tjetër zbulon në përmasa dramtatike, brengën dhe zjarrin e përjetshëm të njeriut për Shqipërinë. Në pjesën e parë të romanit, dialogu zhvillohet midis Dranjes dhe djaloshit vendës. Biseda përfaqëson edukimin e tij rinor me traditat historike e kulturore të vendit të vet. Përmes kësaj njohjeje shkrimtari ndjen edhe plagët tradicionale të kohës, si për shembull fenomenin e “gjakmarrjes”, të çfarëdo forme të ekzistencës së tij në viset e Shqipërisë. Qëndrimi kritik ndaj anëve negative të traditës trajtohet nën një kënd realist bashkëkohor. Për rolin e kritikës në ecurinë e qytetërimit të sotëm të shoqërisë, ai priret prej konceptit të „papërsosmërisë” së gjithçkaje. Nëpërmjet simbolikës “Dranja – një frymor i papërsor”, shihet si e tillë çdo gjë që i takon kozmosit shqiptar – historia, tradita, zakonet, njeriu e djeshmja, e sotmja, madje vetë realiteti i Shqipërisë dhe vetja e tij. Papërsosshmëria shihet e lidhur përjetësisht, prej asaj që trashëgojmë dhe asaj që duhet arritur. Ajo duhet zbuluar dhe njohur pafundësisht, sepse kështu ruhet tradita e gjuha dhe gjendet rruga më e mirë për më tej. Kjo filozofi me burim tradicional e Camajt, trajtuar tërësisht nën figuracionin letrar, e vendos atë qartësisht në radhën e realistëve kritikë bashkëkohorë.

Në pjesën e dytë të romanit me nëntitullin “Mprehje shqisash”, ai ndjek dhe gjykon ndryshimet që ndodhin në gjysmëshekullin e fundit në vendin e tij. Përkrahë kësaj tablloje njëherazi skicohet fati i tij vetmitar në vitet që rrokullisen, pesimizmi i të cilit arrin të mposhtet prej vullnetit për të mbijetuar dhe dhuntive ndjesore të karakterit. Është vaçanti e zhvillimit të subjektit se si krejt pa u ndjerë të dy këto linja gjenden së fundi të shkrira në një të vetme, prej ngjashmërisë së fatit dhe të përsosmërisë së ekzistencës të materies në botën e veprës. Arrihet të njehsohet kështu, në njërën anë vuajtja dhe sfilitja shpirtërore e botës shqiptare në përgjithësi, ndërsa në anën tjetër, zemra e ndrydhur e atij që jeton në Shqipëri (breshka Dranje ha copa gazetash në vend të ushqimit), zemra e shtypur e kosovarit nga dhuna e racës tjetër (breshkë e përlyer me petkun e pafajësisë), zemra e djegur e arbëreshit (asht breshke i thyer ndër shkëmbinj) dhe zemra në tretje e mërgimtarit për atdheun me dyer të mbyllura (vetëm rrashta e breshkës, pa breshkën brenda).

Dhe ky është fati ynë – fati i ndarjes dhe i vetmisë shqiptare dhe thelbi që Camaj shikon realisht në përsosmërinë e fatit të kombit tonë në tërësi.

Shkrimtari nuk mund të pajtohet me këtë fat, pa kritikën ironike dhe humorin tragjik, me armët e tij simbolike. Kritika e Camajt, përherë e adresuar, gjendet shpesh herë e mbuluar me mjegull ndaj një për-

Në foto: Kopertina e një prej botimeve të veprës së Martin Camajt “Dranja”

katësie të nënvizuar. Sepse ai nuk dëshiron të bëhet shkaktar i egërsimit të mëtejshëm të politikanëve, që rrinë si „ujku mbi majën e bjeshkëve” të ndarë nga popullata që jeton poshtë në „troje bjeshke”. Madje, simbolika dhe mesazhi i tij i kalon kufijtë e një treve apo vendi të caktuar, duke hyrë edhe në filozofi. Ato përfaqësojnë fenomene të jetës së kudondodhur. Megjithatë lënda ilustrative thellësisht tradicionale që ai përpunon, e lidh veprën me realitetin tonë të sotëm. Madje, mënyra se si është ndërtuar kritika ndaj tij, me gjuhën e simbolit në linjën e një romani – madrigal, sjell një formë të re në artin e kritikës të letërsisë tonë.

veçanërisht për vrullin e propagandës politike në gjirin e saj, aq sa dhe breshka detyrohet të hajë një copë letër të shkruar (Në pranverën e vonë, fq. 45). Nënkuptimi këtu shkon edhe më tej: ndërsa një sistem e ngop vetveten me lëvdata fitoresh dhe nuk sheh pjesët e përsosura që ka, ai e përgatit shkatërrimin e tij. Ndonjëherë kritika është edhe më e drejtpërdrejtë: „Kur një brezni apo një popull i tanë e humb drejtimin, s’ka zot që e ndih”, Camaj e parandien rrezikun e ecjes së një populli „në shtigje të reja, të pashkelura e të panjohura”prej historisë së tij. Dhe sjell një krahasim përsëri nga jeta e breshkave, sepse edhe ato kanë në trevën e vendlindjes së tij rrugën tradicionale të ekzistencës: “Ajo quhet Udha e BreshTë parën skicë që autori vizaton në madrigalen kave, thonë banorët e vjetër të e tij është trualli i romanit – atdheu i vet, trevës, kah ngarendën populShqipëria dhe më në fokus, viset e ashpra lata e tyre me veriore të saj dhe treva e Dukagjinit shekuj nëpër të gjatë mjergullës ose të motit të mirë me të njëjtën Në të shumtën e rasteve kritika e Ca- barrë në shpinë, me besimin e ngultë, të gdmajt bëhet e tërthortë, siç është rasti i hendun në asht, se kurrë nuk do të humdëmeve që shkakton vërshimi i lumit Drin basë raca. Dhe kur kalojnë ato përmes dheut ndër viset e vendlindjes së tij, çka letrari- të shthurun, pa prita e me erë të ngime ndër zohet me pasojat kur një popull përqafon degë, sy – zbazët e pa mallin që ka Dranja një ideologji të huaj për traditat e veta his- vetë për largësina të fshehta, ua lëshon torike (Vërshimi, fq. 42); apo kur të motrën gjithkush rrugën (Udha e Breshkave, fq. e breshkës Dranje e zgjedhin si më të për- 56). Autori tregon qartë pikëpamjen e vet, shtatshme për në „kopshtin zoologjik”, pse se populli shqiptar e ka rrugën e vet të lashajo kishte „kërçikë të gjatë që ia mbanin nalt të nga duhet të ecë – rrugën e shqiptarisë, krejt kurmin dhe kothrën pezull si cubë të cilën të gjithë ia njohin dhe janë të detyrushtatore… e për ma tepër një larë të bukur ar ta respektojnë e ta lënë të hapur, e jo të mbrenda pesëkëndëshit mbi bisht” (Sele- shtyhet ai të ecë në rrugë të verbra e apakcioni, fq. 48), emblemë kjo për të vënë në sionante për hir të disa “parimeve të preme” dukje shfaqet e moralit të ulët në mjedisin të mësuara ndër libra të huaj. e strukturës së lartë shtetërore. E tërthortë Kritika e Camajt priret drejt ironisë dhe është edhe kritika ndaj përsosmërisë së ka për burim, dy personazhe – autorin, që jetës të shoqërisë shqiptare bashkëkohore, detyrohet të lërë vendin “prej Drinit të

SH SH..com

19

www.shqiptarja.com

dalun mendsh!” (Vërshimi, fq. 42) dhe kur në Shqipëri filluan „provat dhe eksperimentet e vështira antitradicionale për krijimin e njeriut të ri” (Si shtatë yje në qiell, fq. 44), dhe breshkën Dranje, për të cilën aludohet se ai mori me vete kudo në viset e huaja që shkeli, si frymor simbolik prej trojeve të tij.

Si rrafsh, mbi të cilin ngrihet kjo ironi qëndron fati i dy personazheve – vetmia dhe ftohtësia në shpirt përgjatë një jete të tërë!

Veçmas, Dranja, e veshur me sfond më përgjithësues, simbolizon kështu izolimin përreth gjysmë shekulli të pjesëve të kombit prej njëra – tjetrës, banorëve të Shqipërisë, të Kosovës, të ekzilanteve dhe të diasporës.

Në këtë mes, shkaktari kryesor i kësaj gjendje bëhet – Hija e Dranjes (fq. 47), çka personifikohet me politikën e Shqipërisë.

Madje, si pasojë e këtij izolimi vijnë mjerimi ekonomik dhe vuajtja shpirtërore, derisa njeriu i lidhur me traditën detyrohet të murosë në themelet e shtëpise së re, në vend të kokës së berrit, një breshkë – të shoqin e Dranjes madje. (Murimi, fq. 51).

Pikën kulminante të ironisë të përzjerë me nënqeshje tragjike, autori ia drejton vetvetes. Thelbi i saj buron ose prej rrëfimit të „sjelljeve” të Dranjes, ose prej dialogut me të. Ndërsa moralin e kësaj ironie mund ta kërkojmë nëpërmjet pyetjes, se kujt prej të dyve i ra vuajtja më e madhe shpirtërore në këto rrethana? Është e pamundur të ndahen e të peshohen ndjesitë e secilit. Dialogu dhe meditimet zhvillohen ndën një vibrim të tejskajshëm tingujsh, fijet e të cilave thurin një rrjetë si ajo e merimangës, ku „autorësia” e njërit apo tjetrit nuk pretendohet. Autori dhe Dranja endin bashkërishisht, një pëlhurë – fatin e tyre të njëjtë, madrigalet e vuajtjeve të përjetshme . Megjithatë, diçka është e ndashme, por gjithmonë simbolikisht. Prej vetmisë mërgimgjatë në viset e huaja, e para vdes Dranja. Kuptimi është se, me gjithçka të dheut ku lind. Ajo është vetë Toka, ose sipas sfondit mitologjik – Perëndia e Dheut të vet.

Ajo vdes pa këtë Dhé, sepse natyra nuk e ka pajisur me veti ndërgjegjësore, që mund të kapërcejnë mungesën e kësaj materie. „Po e kapi dikush e si për lojë ta marrë me vete ndër dhena të tjera, ajo i mbaron të tana! „Për Dranjen buzëhollë, lepusha e laknës së huej nuk e ka shijen e duhun e njomësisë e avullit, i cili as me qenë pëlhurë, mëvishet bimësisë buzë Drinit në mëngjes. Larg këtij vendi, edhe shpirtin e jep, e s’prek gja me gojë” (Luledielli i vendit tonë, fq. 66).

Autori përfaqëson direkt njeriun, vuajtjen njerëzore në Dheun e Dranjes. Ai është i lidhur me njerëzit që flasin të njëjtën gjuhë me të, i cili ka mall dhe amanete për të shlyer. Atij i takon të gdhendë për t’ua lënë brezave dy amanete shpirtërore – Dheun e Dranjes (ashta e saj e pavarrosur) dhe mallin e vuajtjen njerëzore për këtë Dhé (ftohtësia në shpirtin e mërgimtarit), veprim që si personazh e shlyen në aktin e fundit të romanit. Fati për të vuajtur shpirtërisht tërë jetën përbën ironinë ndaj vetes, i cili në këtë rast dallohet prej asaj të breshkës pa simbol: “Fat i madh ashtë me qenë breshkë! Asaj, nga mundi ose dhimba shpirtnore, s’i bie kurrë pika në zemër!”

(Hini ishte ende i ngrohtë, fq. 72). (... vijon numrin e ardhshëm) Munchen 18.4. 1991 Shënim: Në numrin paraardhës në shkrimin e Gjergj Frashërit “Si më pastroi Camaj politikisht e atdhetarisht” ka një gabim në frazën: “Por fati im i mirë qëlloi, që njohja me veprën e Camajt dhe më të tej me autorin, nuk më “pëlqeu”, por më pastroi politikisht dhe atdhetarisht....”. Gabimi qëndron në fjalën “pëlqeu”, që duhej të ishte “përleu”.

20 DORESHKRIME SH SH..com

www.shqiptarja.com

P ORTRET

RILINDASI

E diel, 25 mars 2012

SUPLEMENT JAVOR I

I PANJOHUR

Një profil për Mustafa Krujën nga një dorëshkrim i 1941 I shkruar nga Henrik Lacaj, dorëshkrimi u gjet në arkivin e Musine Kokalarit Ky portret për Mustafa Merlikën, është shkruar nga Henrik Lacaj në vitin 1941, sipas gjasave, i destinuar për botimin e një antologjie nga shtëpia botuese “Mesagjeria shqiptare”, pronë e Kokalarëve.

Dorëshkrimi është gjetur mes shumë të tjerëve të këtij lloji në arkivin e Musine Kokalarit.

Henrik Lacaj Mustafa Merlika –Kruja Asht një nga veteranat tanë më të çmueshëm dhe lavrues i gjuhës shqipe. U lind vjetin 1887 në Krujë. Këtu nisi shkollën fillore, të cilën e vazhdoi në Durrës, ku zuni vend familja e tij.

Kur pëlset lufta turko-greke i ati dhe i ungji i Mustafait u thirrën nën arm, kështu që edhe djaloshi detyrohet të këthejë rishtas në Krujë. Kryen shkollën fillore dhe hyn në rruzhdije (gjimnaz i ultë). Ma vonë vendoset si ndihmës në tregëtizën e nji krutani.

Ishte koha në të cilën ideja e pamvarësisë kombëtare filonte m’u përhapë dhe me ngroh shumë zemra djelmoshash, të cilët lexonin tinëz libra dhe vepra shqipe. Mustafai që n’agimin e parë të rinisë së vet e ndjeu zanin e atdheut të robnuem që lypte ndihmën e tij. Tregtiza ku ndodhej djaloshi u ba fole propagande kombëtare dhe shkollë e thjeshtë për të nxanë shqip. “Istorin e Skanderbeut, Qerbelan dhe Lulet e Verës” të Naimit kurrë s’i lëshoi dore.

Ma von, i grishur prej t’et, shkoi në Janinë, ku paraqiti diplomën e ruxhdijes së Krues, por me mzi që e pranuen në shkollë, pse në atë dëftesë mungonin disa landë.

Me shumë përpjekje dhe mundime ia duel t’arrinte në një shkallë me shokët e

Ka gati për shtyp një vëllim dokumentash të rilindjes shqiptare prej Lidhjes së Prizrenit e deri në 1915 vete të gjimnazit, të cilët mbas do koke i kaloi. Vjetin e fundit të shkollës së mjesme e bani në Stamboll dhe e kreu me lavd.

Hyni pastaj, me konkurs, në shkollën Civile Mbretënore (Mektepi Mylkije Shahane) që kish themeluar Abdyl Hamiti II mbas modelit t’Ecole des Kiemences Politiques të Parisit.

Dy vjet mbrapa qe dëbuem prej asaj shkolle së naltë nga Tyrqit e ri për arsye politike. Mustafa Kruja ish bam prisi i djalëris universitare shqiptare t’asajë kohe në Stamboll. Vendosi të niset për Amerikë, por nëpër këshillin dhe ndërhyrjen e deputetëve shqiptarë dhe të profesorëve të Mylkijes, hyni rishtas në këtë shkollë, të cilën e kreu ma sëmiri.

Mustafai në vend të rrinte në Turki, ku e kishte të sigurt karrjerën, dau m’u drejtuem n’atdhe, pse atje e kishte zemrën.

Në foto: Faksimilet e tre faqeve dorëshkrim të Henrik Lacajt mbi profilin e Mustafa Merlikës Në foto: Mustafa Merlika në kohën kur ishte student Prandej në tetorin e vjetit 1910 ai fillon veprimtarin e vet si profesor në gjimnazin e Durrsit dhe i ep një zhvillim të hovshëm veprës së vet revolucjonare në kontakte të padamë me nacionalistat e tjerë të gjithë prefekturës. I shtrin lidhnit ideale dhe e miqsit personale deri në Vlonë dhe në Shkodër. Q’atë herë nisin përpjekjet e tij të mëdha për çlirimin e Shqipnisë nga zgjedha e huaj. Vepra ideale e këtij veterani të vlertë ndiqet rrebtas jo vetëm prej qeverisë otomane, por mjerisht edhe nga ndonjë bashkatdhetar i tij. Qortimet, burgosjet, mërgimet i vërtiten rradhë mbas rradhe, por ai duron e punon gjithnjë.

Ngjarjet e vitit 1924 e shtrëngojnë Mustafa Krujën t’i thotë edhe’i herë lamtumirë atdheut të dashur e kësi shtegu për një

mërgim aq të gjatë sa me plasun zemrën ma të durueshme. Por këtë kohë mjerimi ai s’e kaloi kot. Trupin e kishte larg, por mendja, por shpirti i rrinte në Shqipni.

Ndaj tetë vjet në Zara, tri vjet e gjysëm në qetinë e një fshati të Gjenovës, dy vjet në Gjinevë dhe një motmot ndër vise të tjera të Germanis e t’Italis. Gjatë këtij mërgimi, ngushëllimin ma të madh e ka gjetur ndër studime gjuhësore rreth shqipes dhe ndër punime për këtë. Ka botuem, pas shum artikujve politikë në “Lirin Kombëtare” të Gjinevës e në “Shqiprin e Re” të Konstancës, studime gjuhësore në revistat shkodrane “Hylli i Dritës” e “Leka” edhe një përkthim të librit të Vladan Gjorgjeviqit me titull “Shqiptarët e Fuqitë e Mëdha” prej serbishtes në Zara.

Ka përpiluem një fjaluer të madh të gjuhës shqipe me spjegime shqip e një pjesë edhe italisht, të cilin nuk dëshiron të botojë pa e shqyrtuar edhe njëherë këtu në vend. Ka gati për shtyp një vëllim dokumentash që i përkasin rilindjes shqiptare prej Lidhjes së Prizrenit e deri në 1915. Në dorëshkrim ka edhe disa përkëthime të tjera nga frëngjishtja dhe italishtja. Të gjitha këto, fruti i një mërgimi të gjatë të një njeriu që nuk ‘din të rrijë kot.

V.O Porsa i përket ndonji pjese të zgjedhun për antologji, pyetn vetë auktorin Shkodër Kallnuer 1941