Rilindasi

ZBULOHEN 9 LETRA KU U JEPET PERGJIGJE SHUME TE P ANJOHURA VE RRETH POETIT PANJOHURA ANJOHURAVE

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: Nr:30

E diel, 29 korrik 2012

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

NDRE MJEDA NE KUKEL

Dokumentet e reja që zbardhin enigmat e një prifti Mentor QUKU

Në foto: Ndre Mjeda dhe 5 faksimile nga dokumentat e zbulara së fundmi

J

emi në prag të 100-vjetorit të Pavarësisë dhe më 1 gusht 2012, në Kukel (Bushat-Shkoder) organizohet veprimtaria “Në kujtim të Mjedës”; Në kuadrin e këtij aktiviteti që tashmë është bërë mbarëkombëtar dhe i përvitshëm, ka kohë që po bëhen përgatitje serioze: po punohet me ritme të kënaqshme për ngritjen e qendrës muzeale “Ndre Mjeda” në Kukel, atje ku rilindësi ynë i shquar, jetoi, punoi dhe krijoi për tre dhjetëvjeçarë me radhë. Punë e madhe dhe e kualifikuar po bëhet për restaurimin e Kishës së Shën Shtjefnit, për ringritjen e muzeut të Mjedës, për ngritjen e shtatores në bronz të poetit, si edhe për sistemimin e mjedisit rretheqark qendrës muzeale. Ndërkohë po vazhdojnë studimet rreth kësaj periudhe të rëndësishme të jetës së Mjedës,

periudhë e ngarkuar me projekte që lidhen me misionin të tij, për një rilindje kombëtare. Duke u kthyer në atdhe, Mjeda, mori përsipër të sillte aty kulturën dhe qytërimin perëndimor, megjithëse nuk u kursye ta denonconte Europën për padrejtësitë që u bëri shqiptarëve gjatë një shekulli.

E gjithë historia e kthimit të Mjedës në atdhe dhe e vendosjes në disa fshatra të humbura të Veriut, duke filluar me Vig të Mirditës e më vonë në Nënshat, Kodhel, Dajç, Grash të Zadrimës, e thënë shkurt, e tërë kjo odise, e denjë për një film serial, përfundoi me vendosjen e tij si famullitar në Kukel. Është një periudhë që studiuesit e Mjedës, ose e kanë anashkaluar, ose i kanë qëndruara në sipërfaqe. Kjo ka ndodhur sepse nuk janë ndërmarrë kërkime në arkiva e muzeume, edhe për shkak të metodave të rutinës zyrtare të kohës. Ka ekzistuar edhe... vijon në faqen 16-19 ○

Vdekja e Marko Boçarit e paraqitur në art

N

ë një vitrinë të thjeshtë të Muzeut Historik Kombëtar të Athinës është ekspozuar një kuti e vogël, brenda së cilës është një rrobë e bardhë dhe një plumb pushke i rrumbullakët si sa«me, nga ata të përdorur në shekujt e kaluar. Me këtë plumb është vrarë Marko Bo«ari, suliot, shqiptar si ne. Kjo ndodhi në betejën e Karpenisit, sipas Koli Xoxes, natën e njëzet e një gushtit të vitit njëmijë e tetëqint e njëzete e tre.

Hero i revolucionit grek, një nga herojtë më të shquar të asaj lufte, nga më të përmendurit në Greqi, nga më të njo-

○

○

○

○

○

○

Thellë në mua më mbyt diç e pathënë…

Objeket personale në Muzeun Historik Kombëtar të Athinës dhe tre tablo me data të ndryshme vdekjeje, përballje faktesh mbi një personazh shumë të njohur të historisë Frederik Stamati

○

Shkoi poeti i madh dhe zani i poezisë shqiptare jashtë, Ali Podrimja. Në vitet e 90-ta, poezia e Podrimjes damkoste dhunën dhe zullumet e llahtarshme të policisë, ushtrisë dhe politikës serbe...

hurit, nga më të nderuarit. Ai u vra nga një ushtar shqiptar i Mehmet Pashë Bushatlliut, sepse luftonte kundër Perandorisë otomane, asaj perandorie që kishte robëruar edhe atë shqiptar. Të dy qëndrojnë pranë e pranë në histori, njëri hero përjetë, tjetri mjeran po përjetë! Në se luftoi për «lirimin e Greqisë, Marko Bo«ari është po aq i lavdishëm për ne.

Krenaria jonë legjitimohet nga gjaku bujar i derdhur për «lirim. ªlirimi i Greqisë, dobësimi i Perandorisë otomane, a nuk ishte edhe ky një afrim i «lirimit tonë kombëtar?

Një plumb që i dha vdekjen një heroi, i ekspozuar në një muze! Gjë e rrallë për të gjithë botën! Lavdija dhe vdekja... ○

○

faqe 20 ○

○

Hans-Joachim Lanksch

A

Veshja e të varfërve të Shën Palit e një aventurë në Shën Kostandin Prodhimi i veshjeve nga gjineshtra një traditë e hershme në banorët e Shën Palit...Këtë herë bashkë me këtë rrëfim edhe nj ë aktivitet në një Shën Kostandin, një projekt i quajtur “Parku i Aventurës” së Shën Kostandinit ○

○

faqe 22 ○

○

li Podrimja i mbijetoi të gjithë – Fahredin Gungën, Beqir Musliun, Azem Shkrelin, Rrahman Dedajn, Enver Gjerqekun, Din Mehmetin, Teki Dervishin… Tash dha shpirt edhe i fundit i klasikëve të poezisë moderne shqipe të Kosovës.

Në fillim, në moshën rinore, Aliu i këndonte me entuziazëm – si dhe kolegët e tij – “Metohisë”: “Metohija – vendlindje e artë” etj. Mirëpo, ai u emancipue shpejt prej kësaj vendlindje të arte në prehrin e Serbisë resp. Jugosllavisë dhe zuni me i këndue Kosovës. Ali Podrimja u ba zani ma i njohun dhe ma i popullarizuem poetik i

Kosovës. Njikohësisht, në fushën e poezisë ai u ba seç u ba Ismail Kadare në fushën e prozës: ma i përkthyemi.

Suksesin e jashtëzakonshëm dhe respektin e madh në botën e jashtme e fitoi falë nji poetike të cilën e karakterizoi me nji fjali të thjeshtë: “Të shpreh sa më shumë me sa më pak fjalë”.

Poetikën e ekonomisë së skajshme të fjalëve e gjeti të sendërtueme në mënyrë ideale në thesarin e traditave të lashta gojore. Ashtu si dhe para tij poeti rumun serbishtshkrues, Vasko Popa, Ali Podrimja u mbështet mbi teksturën e dendësueme të trajtave të shkurta të folklorit. Mbi shtratin kishte nji raft librash ku mbante dhe vëllime kashelashash... ○

○

faqe 21 ○

○

16 SPECIALE SH SH..com

www.shqiptarja.com

75

RILINDASI

E diel, 29 korrik 2012

VJETORI

SUPLEMENT JAVOR I

I VDEKJES

NDRE MJEDA NE KUKEL Dokumentet që zbardhin enigmat e një prifti

Mentor QUKU

vijon nga faqja 15 ...një farë ndrojtjeje për t’iu qasur në brendësi kësaj periudhe biografike të Mjedës. Sot shtrohen disa pyetje që kërkojnë përgjigje shkencore në këtë drejtim: 1. Pse Mjeda, pavarësisht se u shkëput nga shoqëria e Jezuitëve, e ruajti pektun e priftit? 2. Cila është arsyeja që Mjeda preferoi detyra të thjeshta si famullitar apo administrator në fshatra të humbura, ku me vite e vite nuk shkonte asnjë prift (Vig, Kukel, Mnelë, Kodhel, Grash)? 3. Megjithëse kleriku më i kulturuar dhe më i përgatitur i kohës, Mjeda nuk pranoi poste të larta por bëri detyra të dyta, si sekretar apo ndihmës famullitar në Nënshat, si mësues në Dajç të Zadrimës, etj.

4. Pse refuzoi postin e ipeshkvit të Sapës, i mbetur bosh nga dorëheqja e Atë Joakim Serreqit (në vitin 1900)? 5.

Pse Mjeda, për pesë vite me radhë, nuk pranoi të bënte betimin kishtar? Kjo gjë ndodhi mbasi Abati Doçi e nxori nga Abacia e Mirditës (15 mars 1902), mbasi Emzot Serreqi e përjashtoi nga Grashi (15 shkurt 1906) e deri sa bëri betimin për të shërbyer në famullinë e Kuklit (4 shkurt 1907). E thënë me një penelatë, kryesorja është sepse Mjeda tentoi për të qenë sa më i lirë për të realizuar projektet e tij: kulturore, sociale, letrare, gjuhësore, artistike, arsimore, me përmasa kombëtare.

Këtu më poshtë, po parashtrojmë vështrimin tonë mbështetur në dokumente dhe argumente rreth kësaj periudhe të jetës së poetit. Është e vërtetë se Mjeda e ruajti petkun e priftit për shkak të devovionit që kishte për këtë detyrë, por njëkohësisht duhet thënë se ai ushqeu një dashuri të zjarrtë për atdheun e tij, duke derdhur energjitë e tij titanike në drejtim të një rilindjeje të vërtetë kombëtare. Objekti i këtij studimi është çasti shumë përcaktues, ai i kalimit të tij nga famullia e Grashit (dioqeza e Sapës) në famullinë e Kuklit (Arqidioqeza e Shkodrës). Kur dhe pse ndodhi kjo lëvizje e detyruar? Kemi të bëjmë me një rast unikal dhe shumë domethënës në ecurinë e jetës së Dom Ndreut: Më 29 tetor 1905, Emzot Jak Serreqi erdhi në krye të dioqezës së Sapës dhe gjënë e parë që bëri vendosi të disiplinonte dom Ndre Mjedën, i cili në atë kohë shërbente si administrator i Grashit, pra ishte edhe vartës i tij.

Këtu rindizet beteja për alfabetin në mes të dy drejtuesve të shoqërive Agimi (Mjedës) dhe Bashkimi (Serreqi). Më shpejt se sa mendohej, po vërtetoheshin parashikimet dhe frika për prishje të mundshme të ekuilibrave, me rastin që Vjena vendosi për shtypjen e teksteve shkollore me alfabetin e Mjedës. Nga njera anë janë vëllezërit Mjeda dhe në anën tjetër, Doçi-Serreqi. Dom Ndre Mjeda rifutet në vorbullën e historive që përsëriten. Rishfaqet historia e rebelit që dëbohet herë pas here, e kryengritësit të lindur që nuk i nënshtrohej disiplinës, e njeriut që thyente kanunet dhe kornizat dhe që kishte guximin të kundërshtonte eprorët. Ai qe avanguardist në idetë dhe planet e tij,

Pse Mjeda, pavarësisht se u shkëput nga shoqëria e Jezuitëve, e ruajti pektun e priftit?

Pse ai preferoi detyra të thjeshta si famullitar apo administrator në fshatra të humbura, ku me vite e vite nuk shkonte asnjë prift (V ig, Kukel, Mnelë, Kodhel, Grash)?

(Vig,

Veprimtari Me 1 gusht mbahen në Kukël, një varg aktivitetesh me rastin e 75 vjetorit të vdekjes së Mjedës dhe 100-vjetorin e Pavarësisë. Përurohet Kisha e Shën Shtjefnit e rindërtuar dhe e kthyer në identitet, shtatorja e Mjedës e derdhur në bronx, ndahet çmimi vjetor për studimet e krijimet artistike ”Ndre Mjeda”, hapen ekspozita, panaire libri, veshjesh karakteristike, e prodhimesh vendit, përurohet Muzeu dhe Qendra Muzeologjike “Ndre Mjeda”,etj….

Në foto: Portreti klasik i Mjedës, 1922

njeriu, që shekulli i vet nuk e kuptoi, talenti gjenial me energji të papërballueshme.

Pak retrospektivë: Mbasi doli nga Shoqëria e jezuitëve -1899, Mjeda u kthye në Shkodër për të drejtuar shoqërinë Bashkimi, dhe njëkohësisht, famullinë e Vigut. Por u prish menjëherë me Abatin për problemin e alfabetit, doli nga shoqëria Bashkimi dhe mori pjesë në kryengritjen antiosmane, gjë që u bë shkak për ta larguar edhe nga

abacia. U vendos në Nënshat në selinë dhe nën mbrojtjen e të vëllait të tij dhe pa bërë betimin që e lidhte me dioqezën e Sapës, bëri detyra të dyta, si sekretar, mësues, administrator, ndihmës famullitar, negociator, etj. Tani, me ardhjen në krye të dioqezës së Sapës, të Emzot Jakë Serreqit nuk i bindet përsëri eprorit të ri. E largojnë nga famullia e Grashit, megjithëse mblidhen gjashtë fshatara të Zadrimës dhe i kërkojnë Vatikanit që ta lënë Dom

Ndreun në mesin e tyre. Më tej bëhet një zgjidhje kompromisi: mjeda përfundon aty pranë, tej lumit Drin, në Kukel.

Tani Këtu sqarojnë me dokumente dhe argument krejtësisht të reja kalimin e Mjedës në famullinë e Kuklit: Më 14 dhjetor 1905 Emzot Serreqi ankohet se Mjeda nuk i bindet urdhërave të tij. Me 8 shkurt 1906 bëhet mbledhja vjetore e zakonshme, për sinodin, (emrimet e lëvizjet e priftërinjëve të dioqezës), ku Ndre Mjeda shkarkohet nga detyra e famullitarit të Grashit. Më 15 shkurt 1906 u përjashtua, prej dioqezës së Sapës nga Serreqi. Zyrtarisht, sipas radhës kronologjike të famullitarëve të Grashit (Kumbona e së Diellës, v. 3, nr. 4, Shkodër, prill 1940, fq. 61), Ndre Mjeda shërben në famullinë e Grashit deri më 18 shkurt 1906. Mjeda vendoset në Kukel një tremujor me provë më 24 shkurt 1906, kohë kur Guerini lëshon dekretin që pranon Dom Ndre Mjedën për tre muaj provë “dhe nëse s’do të ketë më asnjë pengesë mund të vazhdojë edhe më gjatë.” (AQSH, fondi Ndre Mjeda, dok.

Nr. 21775). Më 1 mars 1906 Guerini njofton Prefektin e Propaganda Fides Gotti, se “ka pranuar Mjedën në një famulli të vogël, për tre muaj provë.”(APF, Romë, Rubrica 109/ viti 1907, fq. 392, Indica-Rubrica, nr. 11, viti 1907, vol.

400, N.S.). Më 28 mars 1906 kemi përgjigjen zyrtare të Vatikanit, i cili është dakort me zgjidhjen e Guerinit për ta pranuar Mjedën për provë në një tremujor në famullinë e Kuklit. (APF, Romë, Rubrica 109/ viti 1907, fq. 499, Indica-Rubrica, nr. 11, viti 1907, vol.

400, N.S., nr. prot.70673). Propaganda

SPECIALE 17 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 29 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

www.shqiptarja.com

Megjithëse kleriku më i kulturuar dhe më i përgatitur i kohës, Mjeda nuk pranoi poste të larta por bëri detyra të dyta, si sekretar apo ndihmës famullitar në Nënshat, si mësues në Dajç të Zadrimës, etj. Pse refuzoi postin e ipeshkvit të Sapës, i mbetur bosh nga dorëheqja e Atë Joakim Serreqit (në vitin 1900)? ka formuluar qëndrimin e saj lidhur me precedentin e Sapës. Mjeda i është mbështetur arqidioqezës së Shkodrës.

Më në fund çdo gjë rregullohet sipas planeve të Mjedës për të qenë nën mbrojtjen e të vëllait.

Gjënë e parë që bën Ndre Mjeda sapo shkel në Kukel është nisja e ndërtimit të shtëpisë famullitare. Arsyet dhe motivet për një angazhim të tillë i zbulojmë nga një letër autografe e tij: Kukli ishte, në atë kohë, fshat i mjerë, famullia ishte shumë e varfër, ndërsa kisha dhe shtëpia famullitare ishin në gjendje te vajtueshme. Qela ishte një shtëpi e vjetër fshatarësh, e konsumuar prej kohësh, me shumë lageshtirë prej se ishte në bri te malit, ofronte një strehim të keq për priftin. Vendi ishte jo i shëndetshëm. Restaurimi ishte i pashpresë, prandaj Mjeda vendosi të ndërtojë një të re. Kjo do t’i siguronte komoditetin e nevojshëm cilitdo famullitar, i cili nuk do të kishte mundësi të nxirrte pretekstin për të refuzuar të qëndronte në këtë vend. Me takt Mjeda thotë se priftat nuk kishin mundësi të vërenin nevojat dhe rëndësinë që kishte rezidenca, gjë për të cilën edhe populli nuk kishte dijeni. Më tej Mjeda ankohet se mjetet për ndërtimin e shtëpisë famullitare jane te pamjaftueshme, vështirësitë e vendit, ku po ndërtohet e reja kërkojnë shpenzime më të mëdha. Perveç borxheve shumë të mëdha, kërkohen edhe para të tjera për të përfunduar ndërtesën e shtëpisë famullitare, e cila ka kohë që ka filluar se ngrituri në këmbë. Që këtej del se Mjeda, mbasi kaloi me sukses provën tremujore, duhet të jetë vendosur me vullnetin dhe dëshirën e vet, përfundimisht në Kukel. Është krejtësisht e gabuar që të vajtja e Mjedës në Kukel të interpretohet si një dënim. Mjeda duhet të ketë filluar për të ndërtuar shtëpinë e re famullitare andej nga qershori 1906. Kjo gjë e detyroi Mjedën që t’i drejtohet shoqërisë bamirëse “Lepoldina” në Vjenë për të kërkuar ndihma për të përfunduar shtëpinë e filluar. Në letrën e dërguar më 27 nëntor 1906 ekziston shprehja: “Pikërisht për këtë, përveç borxheve shumë të rënda që jam detyruar të bëj deri këtu, kërkohen edhe më shumë për të arritë tek kryerja e veprës së filluar”.

Fondacioni Leopoldina për perandorinë AH ishte nji shoqëri misionare, e cila mblidhte mjete të ndryshme dhe të holla për kishen katolike në Amerikën e Veriut. Ky fondacion u krijua më 13 maj 1829 në Vjenë, me inisiativën e misionarit nga Hanoveri Fridrich Reese, i cili ma vonë u bë ipeshkëv i Detroitit. Ky fondacion mori emrin e Leopoldinës e cila ishte një nga vajzat e Kaiserit Franz Jozef I dhe ishte mbretëresha e Brazilit. Ajo u martue me 1817 me Dom Pietro prej familjes mbretërore të Portugalisë. Leopoldina ishte shumë aktive per mbledhjen dhe dhurimin e fondeve. Ky fondacion funksionoi në periudhën 1831 – 1914. Kjo shoqëri ndihmoi misionin katolik në Amerikë duke ndërtuar atje mbi 400 kisha. (Arkivi i Arkidioqezës së Vienës, Fondi i Shoqërisë Leopoldina, Dosja Albania.) Por Mjeda i ka kërkuar ndihma edhe Guerinit, Lazër Mjedës, Ministrisë së Kultit, konsullit të përgjithshëem në Shkodër, Kralit, etj. Ai ka qenë edhe në Vjenë ku, përveç problemeve të al-

1 Në foto: Dy letra të 9 prill 1907 dhe 21 maj 1908

2

fabetit, ka biseduar me personalitete edhe për ndihmat për të mbuluar shpenzimet për ndërtimin e Rezidencës dhe Kishës së Kuklit.

Por për të qëndruar në Kukel, Mjeda duhet të bëjë betim të ri, analog me atë që i është kërkuar katër vite më parë për shërbimet në dioqezën e Sapës dhe që ai nuk e kishte bërë. Kësaj radhe ndryshojnë gjërat dhe Mjeda pranon të bëjë betimin që e lidhte me shërbimin e tij në arqidioqezën e Shkodrës, si famullitar i Kuklit. Origjinalin autograf të betimit të Mjedës, në latinisht, bërë më 4 shkurt 1907 e kemi publikuar në Mjeda 3 (libri i dytë), Tiranë, 2008, fq. 462. Që Mjeda e kishte ngritur pothuaj plotësisht rezidencën e re në Kukel brenda vitit 1907, e vërtetojnë nëntë dokumente, të cilat po i paraqesim të transkriptuara. Në këto dokumente, kryesisht autografe, të Dom Ndre Mjedës, mësojmë shumë gjëra të panjohura deri tani lidhur me motivet që e shtynë poetin tonë të preferojë famullinë e Kuklit, për radhën e veprimeve në ndërtimin e rezidencës, për mjetet që u përdorën, etj.

1.Letër autografe e Ndre Mjedës, Kukel, 27 nentor 1906: “E Nderuara Drejtori, Kukli, një prej fshatrave më të mjera të Arqidioqezit dhe një prej famullive më të varfëra, e ka kishën dhe shtëpinë famullitare në një gjendje shumë të vajtueshme. Shtëpia famullitare (një shtëpi e vjetër fshatarësh), përveçse është gati e konsumuar prej kohësh ofron një strehim të keq për priftin për arsye të lagështirës së malit, bri të cilit qëndron. Për këtë arsye ndodhte që priftërinjtë kushtuar kujdesit të këtyre shpirtrave, në pjesën më të madhe, nuk kishin mundësi të vërenin nevojat që kishte rezidenca, gjë për të cilën edhe besnikët nuk kishin dijeni.

Duke qenë se jam dërguar për të drejtuar këtë famulli u ballafaqova me nevojën për të përmirësuar rezidencën, nëse do të doja më të vërtetë t’i kushto-

Erë e re Mjeda, deri sa vdiq, jetoi dhe krijoi plot 31 vjet në Kukel (1906-1937). Fshati i humbur, Kukli, do të transformohej në një qendër të banuar ku punohet fort, ku kanë hyrë teknikat dhe metodat moderne të kohës, i cili brenda një kohe rekord pësoi transformime të mëdha. Me ndërtimin e rezidencës Famullitare sapo erdhi në detyrë në Kukel, Mjeda solli në praktikën kishtare në Shqipëri një erë të re.

hesha kryerjes së detyrimeve të mirëfillta. Për çdo restaurim që duhej t’i bëhej shtëpisë së vjetër ishte një punë e pashpresë; kështu që vendosa të ndërtoj një të re, që përveç pozicionit më të shëndetshëm, t’i ofronte një komoditet më të madh famullitarit në këtë vend jo të shëndetshëm, duke shmangur pretekstin e refuzimit të qëndrimit në këtë vend.

Megjithatë mjetet, të cilat kanë Ordinari dhe Famullitarët, janë të pamjaftueshme. Pastaj, në këtë rast, pasi vështirësitë e vendit kërkojnë shpenzime më

të mëdha, mjetet janë gati asgjë. Pikërisht për këtë, përveç borxheve shumë të rënda që jam detyruar të bëj deri këtu, kërkohen edhe më shumë për të arritë tek kryerja e veprës së filluar.

Për këtë arsye lus me përvuajtje këtë Drejtorinë që të ketë parasysh këto vështirësi të mia të rënda, duke më bërë dhurata pa u kursyer të kësaj Shoqërie Bamirëse, ndaj së cilës i detyrohet shkëlqimi i kultit hyjnor në këtë Atdheun tonë, Shqipërinë. Të pranoni e Nderuara Drejtori shprehjet e respektit dhe të adhurimit më të thellë, me të cilin shfaqet para Drejtorisë së Nderuar, Kukli, 27 nentor 1906, Shërbëtor i devotshëm Andrea Miedia, Famullitar i Kuklit.” (E zbuloi në A.Vjenës Pjetër Logoreci. Shqipëroi Nexhmi Bushati, të cilët i falënderoj nga zemra) 2. Ekspertizë e Kons.

Përgjith. August Kral, Shkodër, 4 dhjetor 1906: “Nr.795/ 2, “Famullia e Kuklit, më e varfëra dhe më e vogla famulli shekullare e Shkodrës, ka qenë prej shumë vitesh një kësollë e mjeruar e fshatarëve të këtij vendi. Ajo nuk i ka dhënë priftit as rehat, as shëndet të mirë, për shkak të vendndodhjes së sajë.

Famullia gjëndet në rrëzë të malit te Kakarriqit, një mal shkëmbor, i shkretë, që ngrihet thik mbi fushën e Drinit, ku një shi me rrëbesh të paparë zbret nga mali. Famullia i ekspozohet drejtpërdrejt kësaj klime. Personi që ka bërë kërkesën, ka filluar që prej vitit të shkuar ndërtesën e një residence famullitare të re, ndërtesë me një kat, në një vend më të përshtatshëm dhe më të mirë për shëndetin. Pjesën e ndertimit të kryer deri tani (karabina e ndërtesës), ai e ka realizuar me ofrimet e dashamirësve dhe ndihmën e fshatarëve. Per çastin, i mungojnë të ardhurat për vazhdimin e punimeve.

Ai nuk mund të mbështetet më në ndihmën e popullatës së këtij fshati të varfër me 300 banorë. Banorët janë tepër të varfër, për shkak të përmbytjeve të përsëritura të shkaktuara nga Drini që kanë shkatërruar çdo gjë, edhe ndërtesën famullitare të vjetër.

Meqenëse, Shkeqesija e tij, Arqipeshkvi i Shkodrës, nuk ka mundësitë e duhura për promovimin e ndërtimit të rezidencës Famullitare të Kuklit, mendoj se Konsullata e Përgjithshme e AustroHungarisë nuk mund të refuzojë një kërkesë për dhurimin e 400 koronave.

Kërkesa mund të konsiderohet plotësisht e drejtë. Në Konsullatën e Perandorisë Austro-Hungareze në Shkodër, më 4 dhjetor 1906, nga Konsulli...

vijon në faqen 18

18 SPECIALE SH SH..com

www.shqiptarja.com

75

VJETORI

RILINDASI

E diel, 29 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

I VDEKJES

Pse Mjeda preferoi famullinë e Kuklit vijon nga faqja 17 ...i pergjithshëm. Kral” (E zbuloi në AVjenës Pjetër Logoreci. Shqipëruan Nevila dhe Lothar Springer, të cilët i falënderojmë).

3. Kuitancë autografe e Ndre Mjedës, Shkodër, 19 prill 1907: “ Unë i nënshkruari deklaroj se kam marrë prej Konsullit të Përgjithshëm të A-H, në Shkodër, 300 korona, me mirësjellje prej Drejtorisë Qëndrore të Shoqërisë “Leopoldina”, në Vienë, për ndërtimin e Shtëpisë Famullitare në Kukli, Shkodër, më 19 prill 1907, Me besim D. Andrea Miedia, Famullitar në Kukli”. (Autografe e N. Mjedës; Arkivi i Shtetit Vienë, E zbuloi Pjetër Logoreci); 4. Letër autografe e Ndre Mjedës, Kukel, 5 tetor 1907:”E Nderuara Drejtori, Duke u gjetur në vështirësi më të mëdha, marr guximin të drejtoj më lart këtë lutje ndaj Shoqërisë Bamirëse të nderuar.

Sikurse e kemi paraqitur vitin e kaluar, pasi kam ardhë në këtë Famulli mjerane të Kuklit, gjeta gati të pabanueshme shtëpinë famullitare kështu ju vura punës që të ndërtoja një tjetër në një pozicion më higjenik; ndonëse nuk është mbaruar krejt (sepse duheshin për këtë edhe 1000 korona të tjera), kati i sipërm dhe gjysma e fasadës është përfunduar.

Për këtë arsye, për largësinë e transportimit dhe për vështirësitë e vendit kam qenë i detyruar të shpenzoj më shumë se tetëmijë franga. Për këtë punë kam futë këtu gjithë atë që mund të hiqja prej jetesës sime edhe atë që kam ruajt më parë nga bujaria e bamirësve; por megjithëkëtë më mbeten edhe tremijë korona borxh që më trokasin në derë çdo ditë dhe që nuk kam mundësi t’u përgjigjem.

Për të thatësirën e madhe të këtij viti nuk mund të nxjerr shpenzimet e bëra për mbjelljet; ka edhe një vdekshmëri në gjënë e gjallë, jam gjetë në pamundësi të punimeve të tokës në këtë vjeshtë dhe në pranverën që do të vijë.

I drejtohem, ndërkaq dhimbshurisë bujare të asaj Shoqërie Bamirëse të Nderuar; ndaj së cilës aq shumë i detyrohet rritja e shkëlqimit të Kultit të shejtë në Shqipëri, me qëllim që të marrin në konsideratë këto vështirësi të miat dhe të dal prej këtyre borxheve, si rrjedhojë e këtyre ndërtimeve. Të pranoni e Nderuara Drejtori shprehjet e respektit dhe të adhurimit më të thellë, me të cilin shfaqet para Drejtorisë së Nderuar, Kukli, 5 tetor 1907, Shërbëtor i devotshëm Andrea Miedia, Famullitar i Kuklit.” (E zbuloi në AVjenës Pjetër Logoreci. Shqipëroi Nexhmi Bushati, të cilët i falënderoj nga zemra) 5. Letër autografe e Mjedës, Kukel, 25 tetor 1907: “I ardhur në vitin e kaluar në famullinë e Kuklit, e pata të nevojshme (si ju paraqita një herë tjetër) për të ndërtuar shtëpinë e famullisë në të cilën shpenzova mbi 8.000 franga.

Dokumentet e paraqitura së Nderuarës Ministri, mund të sqarojnë si janë shpenzuar këto para. Megjithatë kam një humbje 3.000 korona. Përunjësisht ju drejtoj këtë lutje të nderuarit dikaster; duke iu lutur ngrohtësisht për të denjuar të më hiqni këto humbje. Dom Andrea Miedia, famullitar i Kuklit, Kukel, 25 tetor 1907”.

6. Ekspertizë e Kons. Përgjith. August

Dokumente dhe argument krejtësisht të reja mbi kalimin e Mjedës në famullinë e Kuklit.

Pse Emzot Serreqi ankohet më 14 dhjetor 1905 se Mjeda nuk i bindet urdhërave të tij….

Në foto: Ekspertizë e Konsullit të Përgjithshëm August Kral, Shkodër, 12 dhjetor 1907

Kral, Shkodër, 12 dhjetor 1907: “Bashkëngjitje për raportin Shkodër, 1907, Nr 141, Ekspertizë, Famullija e Kuklit, është një ndër më të varfërat në dioqezën e Shkodrës, me një klimë shumë të papërshtatshme për shëndetin. Kjo shpjegon gjendjen tmerrsisht të mjeruar të famullisë së vjetër të këtij fshati. Kushte të tilla, e bëjnë shumë të vështirë të gjëndet një prift që mund të qëndrojë atje.

Ato të gjithë janë të detyruar të largohen për shkak të sëmundjeve, kryesisht malarjes.

Prifti që gjëndet atje aktualisht, Don Andrea Mjeda, është i pari që po reziston për dy vite, me kurajo dhe me vetëmohim. Ai ka filluar të punojë për përmirësimin e kushteve të jetesës. Etapa e parë ka qenë që të zhvendosë ndërtesën e vjetër famullitare, që është

Kukli i famshëm Prej Mjedës, Kukli u kthye në vend peligrinazhi.

Aty vijnë për të takuar këtë njeri të ditur, paksa të çuditshëm, anekënd, dijetarë, njerëz të pushtetshëm e të shquar. Kukli është kryefjala, kur duhej folur apo shkruar për njërin nga punëtorët më të shquar të Rilindjes Kombëtare, Dom Ndre Mjedën

një stallë, në një ndërtesë të re, të pastër e më të shëndetshme. Kjo është bërë e mundur nga mbështetja e një grupi donatorësh të një klubi të nderuar, 200 korona, në vitin 1907. Kjo ndërtesë nuk është përfunduar, por ajo është tashmë një vend më i këndshëm, përsëri tepër modest. Eshte një ndërtesë me hapësirë më të madhe, në të cilën asnjë nga priftërijtë e ardhshëm nuk do të refuzonte të punonte. Don Andrea Mjeda, ka bërë një shërbim të madh me këtë ndërtesë dhe kjo jo vetëm për komunën por edhe për kishën. Kjo meriton një mirënjohje të gjithanshme. Si njeri që ka një formim europian dhe që nuk i mungon ndjeshmëria për estetikë në ndërtim, dëshira dhe qellimi i tij ka qenë të ndërtohet diçka në stilin europian. Kjo në mënyrë indirekte, mund të konsiderohet si shembull me efekt të mirë në edukimin kulturor të popullit. Don Andrea i përket asaj pakice priftërinjsh shqiptarë që bëjnë studime dhe kërkime mbi letërsinë dhe që kanë një akivitet shkencor. Kjo shpjegon faktin që ai dëshiron që ne ta konsiderojmë këtë ndërtesë të re edhe në shërbim të aktivitetit të tij intelektual. Dhe gjithnjë, në kuadrin e një aktiviteti intelektual, duhet thënë se ndërtesa e vjetër është një vend krejtësisht i papërshtatshëm edhe për fshatarët. Me ndih-

mën plot vlerë të disa miqëve dhe të vëllait të tij, prifti i lartëpërmendur, që me duart e tij ka punuar pa u lodhur në këtë ndërtesë, ka arritur të ndërtohet në linja të përgjithshme ndërtesa, por mungojnë të ardhurat për ta vazhduar dhe për të përmbushur angazhimin material që është i domosdoshëm. Prandaj, guxoj të ju kërkoj të pranoni donacionin e një shume minimale prej 1800 koronash për Don Andrea Mjedën për të cilin ju bëj një rekomandim plot përzemërsi. Mbështetja e këtij prifti, në këtë mënyrë, do t’i shërbejë interesit katolik të lokalitetit dhe zhvillimit letrar të klergut shqiptar, si dhe të banorëve të kësaj komune që ne e ndjekim me simpati. Don Andrea zhvillon aktivitetin e tij letrar dhe fetar të bekuar dhe kjo ka vlera edhe në fushën e agrikulturës. Nga konsullata AustroHungareze ne Shkodër, 12 dhjetor 1907, Konsulli i pergjithshëm.” (E zbuloi në AVjenës Pjetër Logoreci. Shqipëruan Nevila dhe Lothar Springer, të cilët i falënder nga zemra) 7. Kuitancë autografe e Ndre Mjedës, Shkodër, 19 prill 1907 .” Për shumën e 500 korona, të cilat i nënshkruari deklaron se i ka marrë nga Fondacioni “Leopoldina” në Vienë, përmes

SPECIALE 19 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 29 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

Në foto: Letër autografe e Ndre Mjedës, Kukel, 27 nentor 1906

të Konsullit të Përgjithshëm, e cila është një ndihmë shumë e madhe për shpenzimet për rindërtimin e shtëpisë Famullitare në Kukli, Shkodër, më 21 maj 1908, D. Andrea Miedia, Famullitar i Kuklit”. (Autografe e N. Mjedës; Arkivi i Shtetit Vienë, E zbuloi Pjetër Logoreci); Kuitanca ëhtë përgatitur nga një nëpunës i konsullatës, dhe Mjeda ka bërë me dorën e tij vetëm nënshkrimin.

8. Raport i Kralit drejtuar Vjenës, Shkodër, 30 qershor 1909: “Një meritë tjetër e Dom Ndre Mjedës qëndron në atë që në cdo vend në të cilin ai ka shkuar, e pruri famullinë në gjendje kishtare të denjë, si shembull në Vig (Mirditë), Grash (Sapa), e në fund në Kukli.

Për famullinë e fudnit para tij ishte e pamundur të gjëndej një famullitar për t’u caktuar që të vendosej në një fole mushkonjash, ku s’kishte asnjë strehim të rregulltë. Dom Ndre Mjeda e transferoi shtëpinë famullitare duke e hequr nga fusha e erërave të këqija të ngordhësirave, duke e cuar në një pikë më të lartë të kodrës, ku ngriti një ndërtesë shumë të bukur që unë, megjithë ekzagjerimet që bëhen shpesh,

e quaj meritë të tij. Shtëpia e pstër e Dom Ndres formon për udhëtarin e huaj një oazë në të gjithë rrethet e Shkodrës.

Pa marrë parasysh se ishte e nevojshme që të ndërtohej kjo rezidencë famullitare, për të nfritur administrimin ekonomik të leverdisshëm të famullisë, nuke quaj si të paktë këtë veprimtari të Dom Ndres e këtë shërbim të bërë në të mirën kulturore e qytetare të bashkëadhetarëve të tij.

Për ndërtimin e rezidencës famullitare, i përmenduri mori ndihma të ndryshme, jo të vogla, nga Ministria, në qoftë se nuk gaboj, rreth 1500 ose 1800 korona; ashtu vëllai i tij dhe Emzot Guerini i dhanë atij ndihmesa, por jo aq sa të paksonin dhe aq borxhet që iu shtuan nga ndërtimi.

Këto borxhe të krijuara nga shkaqet e përmenduara, po brengosin Dom Ndren prej kohësh dhe e kanë detyruar shumë herë të drejtohej tek unë për ndihmë. Ai bëri këtë, ndër të tjera, në lutjet e bashkëngjitura si edhe personalisht tek Ju ne Vjenë”.(AVjenës, AIHT, dosja 19/11, viti 1909, nr. 1137, letër e Kralit drejtuar Vjenës, Shkodër, më 30 qershor 1909).

9. Raport i Delegatit Apostolik, Emzot Ernesto Cozzi, 1922, fq. 251): “Famullitari i Kuklit, Dom Ndre Mjeda, kur

hyri në famulli, gjeti rreth 45 juger tokë të shpërndarë; në pak vjet arriti të grumbullonte në një vend të vetëm jo vetm kaq, por bleu edhe 55 juger tokë shumë të mirë me shpenzimet e veta edhe borxhe, sepse ishin për të mirën e Seminarit. Një çiflig i tillë prej 100 jugerësh tokë pjellore në një trup të vetëm, paraqet një vlerë të paçmuar.

Shembull unik në Arbëri”.

Përfundimi: Me ndërtimin e rezidencës Famullitare sapo erdhi në detyrë në Kukel, Mjeda solli në praktikën kishtare në Shqipëri një erë të re. Gjatë kohës që u mor me ndërtimin e rezidencës famullitare, Mjeda u angazhua me alfabetin. Sipas dok. të kohës, më 14 tertor 1907, Mjeda është nisur për në Prizren për çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe. AQSH, fd. 132, ds. 22, fq. 12, dorëshkrim në italisht. Boton Abetaren, Historinë Shejte, si edhe tekste të tjera shkollore. Merret seriozisht me projektin për ngritjen e një ferme bujqësore moderne në Kukel e më tej në tërë Zadrimën. Në qershor 1909 kur erdhi në Kukel, Siebertzi e gjeti shtëpinë e sapopërfunduar: “Si duhej ata t’i ndërtonin shtëpitë e tyre në mënyrë praktike, sa higjenike dhe të pastër duhej të ishin në banesë dhe stallë, edhe këtë ia tregon Dom Ndreu Zadrimorëve të tij. Ai ka ndërtuar për vete në shpat të malit një shtëpi , modeli i një shtëpie fshati, sipas planeve e projekteve të tij, me punën e duarve të tij. Edhe kjo ka efekte edukuese në këtë anë të veçuar nga bota dhe që në famullinë e Kuklit është e vetmja e konstruktuar dhe e ndërtuar nga vetë Dom Mjeda, votërloce në tërë Shqipërinë. Të më falet konstatimi, por Mjeda duhet të vlerësohet si gradëmatës për lartësinë e kulturtës shqiptare”. Po aty ai shkruan se kisha e fshatit ishte gati e rënuar dhe e varfër: “Kisha e Kuklit ishte shumë e varfër; madje shumë shumë e varfër: katër mure të rëna me boshlleqe. Ndër mure, afër lterit, grumbull disa kuadro prej vaji ordinere. Dyshemeja- e shrregullt prej dheu. Kjo ishte e tëra.” Kisha vazhdonte të ishte ajo e vjetra, deri sa ajo e reja u ndërtua nga Mjeda, si projekt dhe si vepër e duarve të tij, në vitin 1913, kur përfundoi si karabina. Ne mendojmë se Mjeda që kishte parë e kishte jetuar pranë monumenteve e veprave të artit më të shquara të botës nuk mund të pajtohej me një gjendje të tillë. Prandaj është fare e kuptueshme, që ai ta niste nga rezidenca dhe Kisha Famullitare kudo që shkoi në fshatarat e humbura të Shqiprisë së Veriut. Me vendosjen përfundimtare të Mjedës në Kukel, fillon për këtë fshat një kapitull më vete në historinë e tij: Kukli hyn në analet e historisë së Shqipërisë, duke u identifikuar me emrin emadh të Dom Ndre Mjedës. Ky fshat, të cilin deri atëherë nuk e njihte njeri, prej të cilit iknin të gjithë si prej kolerës, iknin ku sytë, këmbët, befas bëhet i famshëm dhe i lakmueshëm. Fshati bëhet menjëherë vend peligrinazhi. Aty vijnë për të takuar këtë njeri të ditur, paksa të çuditshëm, anekënd, dijetarë, njerëz të pushtetshëm e të shquar. Kukli është kryefjala, kur duhej folur apo shkruar për njërin nga punëtorët më të shquar të Rilindjes Kombëtare, Dom Ndre Mjedën. Dhe jo vetëm kaq: shpejt fshati i humbur, Kukli, do të transformohet në një qendër të banuar ku punohet fort, ku kanë hyrë teknikat dhe metodat moderne të kohës, i cili brenda një kohe

Në foto: Letër autografe e Ndre Mjedës, Kukel, 5 tetor 1907

www.shqiptarja.com

rekord pësoi transformime të mëdha.

Mjeda, deri sa vdiq, jetoi dhe krijoi plot 31 vjet në Kukel (1906-1937). Vështirë të gjendet një rast tjetër analog, kur emri i një njeriu të jetë i lidhur kaq ngushtësisht me vendin ku ka jetuar. E gjithë periudha e Kuklit në jetën e Mjedës, përbën në vetvete një përpjekje titanike të mbushur me projekte të guximshme, të lidhura e të gërshetuara me tërë veprimtarinë albanologjike, apostolike, arsimore, bujqësore e shoqërore të tij. Kjo periudhë përbën një njësi biografike origjinale dhe domethënëse, për të zbuluar se kush ishte dhe cka synonte të bënte ky prift, në dukje i humbur, i një fshati pothuajse të vdekur. Ne kemi dhënë sqarime të shumta për këtë periudhë në veprën tonë Mjeda 3 (libri i dytë), Tiranë, 2008, fq. 449-510. Aty ne kemi publikuar dokumente autografe të Mjedës që provojnë se në vitin 1914, ai i ka kërkuar Konsullit të AH, Halla, një hua të madhe bankare për zmadhimin dhe modernizimin e fermës së Kuklit, në një çiflig të madh që do të shtrihej në tërë Zadrimën. Kësaj radhe kemi sjellur informacione të freskëta e të panjohura nga vetë Mjeda si edhe nga aktorë të tjerë të kohës, sipas të cilave ne u japim përgjigje disa prej pyetjeve të mësipërme, deri tani të mbetura pa përgjigje.

20 HISTORI SH SH..com

www.shqiptarja.com

F AKTE

RILINDASI

E diel, 29 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

MUZE

Frederik Stamati

N

ë një vitrinë të thjeshtë të Muzeut Historik Kombëtar të Athinës është ekspozuar një kuti e vogël, brenda së cilës është një rrobë e bardhë dhe një plumb pushke i rrumbullakët si sa«me, nga ata të përdorur në shekujt e kaluar. Me këtë plumb është vrarë Marko Bo«ari, suliot, shqiptar si ne. Kjo ndodhi në betejën e Karpenisit, sipas Koli Xoxes, natën e njëzet e një gushtit të vitit njëmijë e tetëqint e njëzete e tre.

Hero i revolucionit grek, një nga herojtë më të shquar të asaj lufte, nga më të përmendurit në Greqi, nga më të njohurit, nga më të nderuarit. Ai u vra nga një ushtar shqiptar i Mehmet Pashë Bushatlliut, sepse luftonte kundër Perandorisë otomane, asaj perandorie që kishte robëruar edhe atë shqiptar. Të dy qëndrojnë pranë e pranë në histori, njëri hero përjetë, tjetri mjeran po përjetë! Në se luftoi për «lirimin e Greqisë, Marko Bo«ari është po aq i lavdishëm për ne. Krenaria jonë legjitimohet nga gjaku bujar i derdhur për «lirim. ªlirimi i Greqisë, dobësimi i Perandorisë otomane, a nuk ishte edhe ky një afrim i «lirimit tonë kombëtar?

Një plumb që i dha vdekjen një heroi, i ekspozuar në një muze! Gjë e rrallë për të gjithë botën! Lavdija dhe vdekja pranë!

Edhe vdekja e lartëson një trim në konceptin tonë të lavdisë. Edhe vdekja e një heroi frymëzon. Frymëzimi i vdekjes së Marko Bo«arit është edhe evropian.

Në një vizitë të shpejtë në disa muzeume të Athinës arrita të fotografoj në kushtet e errësirës së sallave tre vepra arti në pikturë, që paraqesin momentin e vrasjes, apo të vdekjes së Marko Bo«arit. Nuk shquhen për cilësi, por japin idenë. Është tepër e vështirë, në mos e pamundur, që të bësh fotografi cilësore në errësirën e ekspozimit, të mbajtur në nivele të ulta për të penguar veprimin shpërbërës të dritës ndaj pigmenteve të pikturës. Ndërsa fotografitë për botime të posa«me realizohen në studio.

Tre veprat e artit janë: 1.-Në Muzeun “Benaqis”. “Vdekja e Marko Bo«arit”, me autor Filippo Marsigli (1790-1863). Në etiketën shpjeguese përbri pikturës shkruhet: “Kapiteni karizmatik suliot Marko Bo«ari (1790-1823) u vra në betejën e Karpenisit, Greqia Qendrore, gjatë natës së 8 prillit 1823. Ai u varros në Mesolongj midis një zie të përgjithshme popullore”.

2.-Në Muzeun “Benaqis”. “Vdekja e Marko Bo«arit në Karpenisi, 8 gusht 1823”, me autor Peter von Hess. Peter von Hess kishte udhëtuar në Greqi në vitin 1832 si antar i shoqëruesve të mbretit Oton. Gjatë udhëtimeve në Greqi ai u frymëzua shumë nga lufta për pavarësi, së cilës i dedikoi albumin “ªlirimi i Greqisë” me tridhjetë e nëntë portrete të udhëheqësve të saj. Midis tyre pesë janë për arvanitasit. Këtë temë e kam trajtuar në shkrimin “Arvanitasit e Peter von Hess”, botuar ne gazetën “Shekulli” dt 27 korrik 2010. Është interesante te vërejmë se në litografinë e tij vrasësi i Marko Bo«arit paraqitet si një zezak, apo evgjit, kur ai ishte shqiptar. Markoja mban në kokë një si lidhje prej cope të kuqe, kur tekstili i ekspozuar në muze dhe që ka qenë në kokën e tij, është i bardhë, ndërsa jele-

Në foto: Një pjesë nga kostumi i Marko Boccarit dhe plumbi me të cilin mbeti i vrarë nga Mehmet Pashë Bushatlliu

Vdekja e Marko Boçarit e paraqitur në art Objeket personale në Muzeun Historik Kombëtar të Athinës dhe tre tablo me data të ndryshme vdekjeje, përballje faktesh mbi një personazh shumë të njohur të historisë

ku është i ngjashëm me ate të paraqitur po në Muzeun ‘Benaqis”.

3.-Në Muzeun Historik Kombëtar të Athinës. Një gravurë italiane pa autor dhe pa vit. Ajo titullohet: “LA MORTE DI MARCO BOTZARI”, “VDEKJA E MARKO BOªARIT”. Poshtë titullit ka nje shkrim në italisht, i cili mund të përkëthehet kështu:

“Marko Bo«ari. Vdiq Leonidha i Ri që u shenjtërua me vdekjen me plumb për shpëtimin e vendit të tij. Koka e këtij djali trim 23 c, (kuptimi paditur, F.S.), solli shkatarrimin në kampin musliman”.

Në se do të krahasojmë datat e vdekjes, të përmendura në di«iturat e pikturave ndryshojnë: ato jane 8 prill, 8 gusht, por 21

gusht sipas botimit të Koli Xoxes në “Marko Bo«ari”, Tiranë 1988. Nuk është qëllimi i këtij shkrimi saktësimi i datës së vrasjes së Marko Bo«arit, prandaj edhe nuk do ta shtjellojmë. Megjithatë të bën përshtypje se në të tria këto piktura të gjithë luftëtarët janë paraqitur me veshje të trasha dhe jo si për në muajin gusht.

Në fund dëshëroj të thom se ky shkrim nuk pretendon hulumtimin e plotë të kësaj teme, por vetëm paraqitjen e atyre piktutave që më dha rasti për të parë, gjatë një vizite të ngutur dy vjet më parë në disa muzeume të Athinës.

KUJTESE

RILINDASI

E diel, 29 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

L AMTUMIRË

SH SH..com

21

www.shqiptarja.com

POETIT

Hans-Joachim Lanksch

A

li Podrimja i mbijetoi të gjithë – Fahredin Gungën, Beqir Musliun, Azem Shkrelin, Rrahman Dedajn, Enver Gjerqekun, Din Mehmetin, Teki Dervishin… Tash dha shpirt edhe i fundit i klasikëve të poezisë moderne shqipe të Kosovës.

Në fillim, në moshën rinore, Aliu i këndonte me entuziazëm – si dhe kolegët e tij – “Metohisë”: “Metohija – vendlindje e artë” etj. Mirëpo, ai u emancipue shpejt prej kësaj vendlindje të arte në prehrin e Serbisë resp. Jugosllavisë dhe zuni me i këndue Kosovës. Ali Podrimja u ba zani ma i njohun dhe ma i popullarizuem poetik i Kosovës. Njikohësisht, në fushën e poezisë ai u ba seç u ba Ismail Kadare në fushën e prozës: ma i përkthyemi.

Suksesin e jashtëzakonshëm dhe respektin e madh në botën e jashtme e fitoi falë nji poetike të cilën e karakterizoi me nji fjali të thjeshtë: “Të shpreh sa më shumë me sa më pak fjalë”. Poetikën e ekonomisë së skajshme të fjalëve e gjeti të sendërtueme në mënyrë ideale në thesarin e traditave të lashta gojore. Ashtu si dhe para tij poeti rumun serbishtshkrues, Vasko Popa, Ali Podrimja u mbështet mbi teksturën e dendësueme të trajtave të shkurta të folklorit. Mbi shtratin kishte nji raft librash ku mbante dhe vëllime kashelashash dhe fjalësh të urta në të cilat kishte zakon me lexue përnatë para se me ra në gjumë. Këte burim inspiracioni estetik Aliu e kombinoi deri në përsosmëni me nji dhunti unike individuale poetike. Poezia e tij ishte shumë tërhjekëse për botën letrare jashtë Kosovet për disa arsye. Në letërsitë perëndimore kultivohej e kundërta e idealit letrar të Ali Podrimjes: dyndalla e fjalëve, invazioni i fjalëve banale që s’ kishin peshë – ndryshe nga poezia lakonike e Aliut e kristalizueme dhe e reduktueme në minimumin absolutisht të nevojshëm ku s’ kishte vend për stolisje a ornamente të paduhuna ku çdo fjalë, çdo rrokje e kishte peshën dhe vlerën e vet. Poezia e Aliut u ba edhe ma tërhjekëse dhe ma e madhe për lexuesin e huej për shkak se ajo e artikulonte njikohësisht edhe qëndresën e shqiptarit të bllokuem e të izoluem kundruell rrethinës shtypëse jugosllave edhe vetminë e individit. Poezia e tij i shprehi jo vetëm fatkeqësitë kombëtare të shqiptarëve të Kosovës, nji tematikë jo interesante për lexuesin joshqiptar, por në të njëjtën kohë dhe dilemat e njeriut të rrezikuem në kohën moderne. Poezia e Aliut e viteve të 60-ta e 70-ta nuk ishte as narrative dhe as përshkruese por ishte e abstragueme dhe njikohësisht simbolike dhe kishte nji sharm të posaçem sidomos për lexuesin jashtë sepse me mjete stilistike arkaike të nji bote e kulture parashkrimore përftoi poezi moderne.

Ndërsa poezia e cikleve antologjike Pylli, Cungu, Guri, Kulla etj. ishte e nji bukurie klasike, por e distancueme dhe impersonale, poezia e Ali Podrimjes ma vonë u zhvillue tue u ba ma direkte dhe, para së gjithash, personale, zhvillim ky që kulminoi më 1982 në vëllimin Lum Lumi ku Aliu e vajtoi vdekjen e pandalshme të të birit Lumi. Gjithë dhimbja, sëmbimi, pikëllimi për vdekjen e djalit, gjithë rekuiemi per-

Në foto: Ali Podrimja Hans-Joachim Lanksch, e pranë këtij të fundit nobelistja Herta Müller 1993

Thellë në mua më mbyt diç e pathënë…

Shkoi poeti i madh dhe zani i poezisë shqiptare jashtë, Ali Podrimja. Në vitet e 90-ta, poezia e Podrimjes damkoste drejtpërsëdrejti, konkretisht dhe drastikisht dhunën dhe zullumet e llahtarshme të policisë, ushtrisë dhe politikës serbe... sonal për fatin tragjik të fëmijës u shkri me trishtimin për fatin kobzi të popullit shqiptar të Kosovës.

Edhe ma direkte u ba poezia e Aliut në vitet e 90-ta, kur ajo nuk fliste ma me simbole, metafora dhe alegori për qëndresë dhe dhimbje por damkoste drejtpërsëdrejti, konkretisht dhe drastikisht dhunën dhe zullumet e llahtarshme të policisë, ushtrisë dhe politikës serbe. Në nji letër më shkroi: “Thellë në mua më mbyt diç e pathënë” dhe ai filloi me vjellë të gjitha të pathanat tue i quejtë tenksat tenksa dhe vorret vorre.

Mbas nji ore letrare në qytetin Schëalenberg (Shvalenberk) nji kritike letrare e cila ishte përndryshe shumë e entuziazmueme nga poezia e tij, i bani Aliut nji pyetje interesante: “Pse nuk shkrueni poezi dashuniet?” Përgjigja e tij e befasoi kritiken: “Përderisa nuk zgjidhet çështja jonë kombëtare nuk kam kohë të shkruaj për dashurinë”. Nji pyetje të ngjashme i kish ba vetes vetë Aliu në nji poezi ku tha përafërsisht kështu: “si do të këndojë zogu në liri?”. I çliruem nga zgjedha serbe, Ali Podrimja nuk këndonte poezi për dashuninë. Në realitetin e Republikës së Kosovës të sundueme nga korrupsioni dhe strukturat mafioze të parvenyve të ndryshëm popullin e vet ai nuk e pa të lumtun dhe me lirinë relative në Kosovë për te nuk ka kenë e zgjidhun çashtja kombëtare shqiptare. Kështu, Aliu nuk e zgjanoi ma gamën stilistike dhe tematike të poezisë së tij por u kënaq me rolin e poetit kombëtar, botonte 6 antologji të poezisë moderne shqipe dhe udhëtonte në manifestime dhe aktivitete letrare në botën e jashtme tue çue zanin e poezisë shqipe në pjesë të ndryshme të Europës.

Njeriu Ali Podrimja kishte, ndër të tjera, nji tipar të rrallë e të vyer. Jo se nuk fliste për poezinë e vet, por gjithnji më thoshte se “unë nuk jam i vetmi, ka

Në foto: Podrimja, Lanksch dhe përkthyesi i Podrimjes. Fotot janë realizuar më 1993 me rastin e një burse për një qëndrim njëmujor në qytetin historik Schwalenberg të Gjermanisë për Aliun bashkë me përkthyesin e tij

dhe shumë shkrimtarë të tjerë shqiptarë” dhe më sillte paketa të trasha librash çdo herë që vinte këndej. Në vitet e 90-ta ai vinte shpesh... Kështu, Aliu ma solli nji bibliotekë të tanë të letërsisë shqipe si nga Kosova ashtu dhe nga Shqipnia.

Jetën ia kushtoi poezisë, poezinë ia kushtoi popullit dhe kombit të vet.

Lamtumirë, Ali, në nji botë ma të mirë nga ajo që sapo e le mbas!

E ngushëlloj sinqerisht zonjën Fitore që kisha rast të njihesha personalisht me te, si dhe fëmijët dhe familjarët e tjerë të Aliut.

Ngushëllimeve u bashkëngjitet nji mik i përbashkët, Ludviku (Ludëig Hartinger), lektori i tre librave të Aliut në gjermanisht.

Në Mynih, më 24 korrik 2012-07-24

22 SPECIALE SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 29 korrik 2012

SUPLEMENT JAVOR I

T RADIT A V LERA RADITA

Veshja e të varfërve të Shën Palit dhe një aventurë në Shën Kostandin

Shën Pali shqiptar Gjineshtra: V eshja e të varfërve Veshja

T

okat e Shën Palit nuk janë as në luginë e as prodhuese: shkëmbinj, shpate, pyje, gremina e kanale; të pakta janë fushat e lehta për t’u punuar. Gjithsesi, në këtë tokë kaq të varfër, lind kudo gjineshtra: një shkurre shumë e fortë me lule të verdha shumë të bukura që më kujtojnë kur, fëmijë, ndërsa ruaja dhitë, duke i ndjekur shkëmbinjve, kapesha nga dega në degë pas këtyre bimëve shumë rezistente që gratë e Shën Palit mblidhnin për ta shndër-

ruar në copë.

Mbledhja e gjineshtrës kryhej në muajt e verës; zihej në tenxhere të mëdha, mblidhej tufa-tufa dhe nga çdo degë hiqej pjesa e gjelbërt e jashtme, që më pas zhytej në ujin e lumit. Pas një jave, gratë i shplanin dhe i godisnin me okllai derisa ngjyra e gjelbërt zhdukej.

Më pas risilleshin në fshat me gomar, vendosur në shporta të mëdha. Tjerreshin me një krëhër të vjetër rudimental derisa ngjasonin me shtëllunga leshi që në vijim mblidheshin fije në çikrikë.

Çikrikët, që zbuteshin në hi me ujë të zier, ngjyroseshin kryesisht me tre ngjyra: e kafta e arrave, e kuqja dhe e verdha. Gjatë dimrit, kur puna në bujqësi ndalej, bëhej endja në tezgjah. Me copën e prodhuar krijoheshin veshje, çanta, mbulesa, batanije e thasë për të transportuar grurin në mulli.

Mbaj mend teze Marianna-n që, ndërsa kalonte fillin lart e poshtë në tezgjah, më tregonte përralla e ndjej një nostalgji të madhe për ato kohë të vështira mbijetese dhe për këtë aktivitet shtëpiak tashmë të zhdukur.

Pietro Abitante

V

N

jë projekt që ka si synim zhvillimin tur istik të zonës së Pollino-s përmes krijimit të një parku të vërtetë dëfrimi, të zhytur në natyrën e pyllit “Tumbarino”: do të jetë gati për Ferragosto (15 gusht), deklaron firma që po realizon veprën, “Parku i Aventurës” së Shën Kostandinit shqiptar, që merr frymëzim nga parqe të tjera prezente në Itali ndonëse, ai Shën Kostandinit, do të jetë një nga më të mëdhenjtë, me rreth 5 hektarë tokë në të cilën shtrihet projekti. Bashkia është promovuesja dhe fondet, që kapin shifrën kompleksive prej rreth 230 mijë eurosh, janë pjesë e fondeve që secila prej 15 bashkive të Programit Special Senisese ka marrë dhuratë në mënyrë të barabartë nga Rajoni. “Parku i Aventurës - shpjegon kryebashkiakja e Shën Kostandinit, Rosamaria Busiçhio - kompleton një ofertë në Luginën e Sarmento-s ku nuk mungonte kultura”.

Mungonte diçka “tërheqëse” që të kishte më shumë si synim dëfrimin në kontakt direkt me natyrën. Por çfarë janë parqet e aventurës? Ka të shumtë në të gjithë Italinë, nga ai i Malit të Bardhë deri tek parku i Madonie. Eshtë një udhëtim mes sportit dhe dëfrimit i ndërtuar në pyll, i hapur ndaj të gjithëve, të rritur e sidomos fëmijë, i përbërë shpesh nga shtigje të ndryshme me platforma të varura në ajër, trungje, rrjeta, litarë e ura që të lejojnë të kalosh nga një pemë te tjetra. “Parku i Shën Kostandinit shqiptar - shpjegon zv/kryetari i Bashkisë, Renato Iannibelli - do të paraqesë 7 kalime me vështirësi të ndryshme, nga të cilët 3 u janë dedikuar fëmijëve. Kalimet për të rinjtë e të rriturit janë 4, ai i gjelbërt, blu, i kuq dhe vjollcë”. Parku është menduar me qëllim shtimin e fluksit të turistëve në Bashki dhe në territorin e Luginës së Sarmento-s. ergallito Mariapaola V Vergallito

Në Sh’kostantin vemi a la ventura

N

ti iknei të gjeljbërit. Gruaja i prirnei në katund e i shkonei ka krëhëri për ti pastronei e ti frinei si ljesh. Pëstajna i kllis tek furka e me boshtin i tjerrnei në ljëmsh, i ljanei e i zbardhënei me hit të finja. Pas zbardhur ljyhei me kullure: kulluri kështënje me skorcën e arrës, i kuq me rrëzën, i verdhë me ljuljet e spartës.

Në fund, në dimër kur jashta pushon, ljëmshti shkonei tek argaljia e bëhei rrobë për të veshura, trasta, duaq, paljaca, mësallae cakulje mbi gadhjurin për mullin.

Mba mend cien Marianë kur shërbenei tek argaljia e shtinei shgjetëzën ljart e posht, tue më thënur prrallazë e më bvjen keq se ky zakon u buar.

je proxhet që shërben drejt për zvillupin turis tik në sferën e Puljinit me zgjedhjen e një park divertimentesh mbrënda naturës se Tumbarinit: do jetë gati jo më shumë se gjymësa gushtit, ashtu thot imbreza qëështë e e bënë Parkun “ Avventura” në Sh’kostantin që e muar ideen ka të tjerët parkë që janë në ‘Taljet e ky i Sh’kostantinit me 5 ektare është më i madhi ndër gjithë.

E bënë komuni me fondet (230 milj eura) që vinjën ka “ Programma Speciale Senisese” e që i ndaqi Rexhona 15 komunëvet i këtij programi. Parku “ Avventura”- rrëfien sinku i Shkostantinit “Rosamaria Busiçhio – vete e mbushen pljot një ofertë kulturore ndër ato të tjerat e Valsarmentit.

Mangonei një “attrattore” pushimi për divertimente në mes naturës .

Po që janë këta parke “ avventura”?

Ata janë shumë ne gjithë ‘Taljen, që ka “Monte Bianco” njera Madonitë në Siçiljet. Ai është një udhë sporti e divertimenti e bërë tek voshku për të gjithe të mëdhinj e sidomos të viçër me ruga të ndrishe me sheshe të vjerrë, tronge,rrjeta, telje e ponde mbi të çiljet ka një ljis e njatër Parku i Shkostantinit- spjegar viçesinku Renato Jannibelli- do të ketë 7 udha me natura të ndryshe: tre për ata më të vigjelj e katër për ata më të mëdhenj me kulure të ndrishe. Parku u bë për të rritet flusi i turstëvet tek katundi e në Valsarmentin.

Përktheu: Pietro Abitante

Përktheu: Pietro Abitante

Sparta: rrobë poverjeljshë alsarmenti nëk ka shumë dhera të bukurë: shkëmbe, timba, kalanga ka një anë e voshqe e prrenje ka jetra. Po aty bihet soc soc sparta, një drizë e fortë me ljulje të verdha shumë të bukura. Mba mend kur isha i vogelj, ruanja dhitë, ia strosnja e, tue hipur tek shkëmbi, mbahsha spartë më spartë Gratë , anë e ndanë vitin, e mbidhin spartën e e bëjin rrobë. Ato , s’bashku, e mbidhin në gusht e tek gjitonia e bejin kokulla e e ziejin tek kusi të mëdha. Këto kokulla, një herë të ziera, bëhshin strumbilje. Ka çdo fil ndahei ana përjashta ka kutruci.

Këta strumbilje qellshin ka ljumi e i ljëshoin tet ditë nd’uj për të shputur. Pas një javë shkohshin tek ujit e ljumit,tue i rarë fort me kupanin njera sa

Në Shën Kostandinin shqiptar në kërkim të aventurës