Rilindasi by altinoo

PAS RENIES SE KOMUNIZMIT ... SI U PERFSHI KLOSI NE LEVIZJEN DEMOKRA TIKE BASHKE ME RAMEN KOMUNIZMIT... DEMOKRATIKE

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: Nr:17

E diel, 29 prill 2012

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

REFLEKSIONET E 1992

Ardian Klosi: Demokratë e socialistë, ndalni dëshirën për pushtet Nga Edi Rama, Ardian Klosi

isa herë kemi shprehur mendimet tona politike në publik, qoftë në takimet me studentë, me intelektualë ose në biseda apo shkrime për shtypin e huaj. Megjithatë këta 9 muaj, qyshkurse në Shqipëri u përvijua një lëvizje masive antikomuniste, shumë gjëra u kthjelluan më tej dhe këtu na jepet rasti të shprehim thjesht dhe drejtpërdrejt mendimet tona për opozitën shqiptare. Jemi lidhur natyrshëm me lëvizjen e studentëve, demonstratat, refleksionet, më vonë me kërkesat e sindikatave të pavarura. Gjatë këtyre muajve nuk u bashkuam me ndonjë nga partitë e reja politike, për arsyen e thjeshtë që nuk arritëm të identifikoheshim me to. Nuk e gjetëm dot veten as te Partia Demokratike, as te Partia Republikane, as te Partia Ekologjike. Mendojmë se deri këtu nuk ka asgjë të pazakontë, meqë diçka e ngjashme u

Në foto: (majtas) Adrian Klosi (lart) Edi Rama në vitin 1992

HOMAZHET/ Lamtumirë Ardian Klosi...

omazhet në nderim të pub licistit Ardian Klosi nisën dje rreth orës 12:00 dhe zgjaten rreth 2 orë. Miq, kolegë, të afërm e familjarë i janë drejtuar ditën e shtunë Bibliotekës Kombëtare në kryeqytet për të përshëndetur

për herë të fundit, Ardian Klosin. Personalitete te ndryshme të medias, kulturës, politikës e shoqërisë ngushëlluan bashkëshorten dhe 2 vajzat e Klosit, të afërmit e tij dhe familjarët. Homazhe pranë arkivolit bëri edhe shokut e

miku i tij më i ngushtë, kreu dhe Kryetari i PS-së Edi Rama, i shoqëruar nga disa deputetë socialistë. Erdhën pastaj Paskal Milo, kreu i PDS-së, sekretari i LSI-së, Luan Rama, Ministri i Kulturës, Aldo Bumçi... faqe 17 ○

○

ka ndodhur edhe të tjerëve, shumë njerëzve me mentalitet antikomunist, që nuk janë pajtuar me pika të ndryshme të veprimtarive ose programeve të partive që përmendëm apo të ndonjë partie tjetër kësodore. Nga ana tjetër është ndoshta edhe natyra e krijuesit që e bën të vështirë disiplinimin në një parti të caktuar. Dhe rezervat ose kritikat tona i kemi shprehur hapur, në publik, kur kemi mundur, në kushtet e një censure të pashpallur që ekziston- në forma të reja- sot e gjithë ditën. Kemi menduar se kështu pasurohet dhe jo dëmtohet një lëvizje e gjerë opozite kundërkomuniste, ashtu si çdo lidhje demokratike ka kudo në botën e zhvilluar edhe fraksionet e saj. Ka vlerë pra të theksohet sot, në muajin gusht, ajo që duhej thënë qysh në dhjetor të vitit të kaluar. Skuadra e opozitës zyrtare (në të vërtetë është e çuditshme që një... vijon në faqen 16-17 ○

○

E vërteta e Mesharit, e përgatiti Pal Skiro por u zvarrit deri në ‘44

Viti 1981, kur Fadil Hoxha sulmonte hapur Enver Hoxhën

Në këtë përgjigje, mjaft ngacmuese është çështja e zbulimit të mesharit të Gjon Buzukut, punës që bëri me të Pal Skiro dhe tentativës për botim, e cila u zvarrit deri në vitin 1944.

SHKRIMI I P A BOTUAR PA BOTUAR// Si e shihte Perëndimi përplasjen mes ish-udhëheqësve komunistë shqiptarë në të dyja anët e kufirit pas ngjarjeve të dhunshme në Kosovë.

Besim Merlika Kruja. Miqët duhen për së gjalli e nderohen për së vdekuni. Unë kam studjue në Graz t’Austrise. Atje kam edhe ca miq të cilët nuk do të përtojnë të vendosin një tufë të vogël lulesh “Restit” te Besimit. Por kët miqët e mij, e njiheri miqët e Besimit, se janë kolegë të Studentendeimit te Feldmuehlgasses, mund t’a bajnë po të dijnë adresën e sakët. Besoj se këte deshirë të nji mikut të Djalit t’Uej ma të vogël, do t’a pranoni, e unë Ju falenderoj. Për Imzot Skiron Fola para pak ditësh prap me z. Prof. Zef Skiron. I ungji i Tij Imzot Pal Skiro nuk ka qenë kurrë në Shqipni. Ai asht virtualisht zbuluesi... ○

faqe 18-19 ○

○

Nga Louis Zanga

Dhoma e errët Nga Ingo Schulze

Fragment nga romani “Adami dhe Evelina” i shkrimtarit Ingo Schulze, sjellë në shqip nga përkthyesi i njohur dhe publicisti Ardian Klosi, i ndarë nga jeta 2 ditë më parë. ○

○

faqe 22 ○

○

qësve të Shqipërisë ndaj ngjarjeve në Kosovë, është vetëm një evidencë e qartë e gjendjes shumë të keqe në marrëdhëniet aktuale Jugosllavi-Shqipëri, progresi mbresëlënës i të cilave drejt ripajtimit, i cili u verifikua gjatë së shkuarës së afërt, u pa se ishte ndërtuar mbi themele të dobëta, përgjatë gjithë viteve ´70 dhe vitit 19801981, duke i shtuar pritshmëritë e shumë vëzhguesve. Akoma edhe sot, përveç efektit negativ që deklarata e Fadil Hoxhës do të ketë në marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë, do të jetë gabim ta shikojmë fjalimin e tij vetëm në kontekstin e përkeqësimit të marrëdhënieve mes... faqe 20-21

○

16 IN MEMORIAM SH SH..com

www.shqiptarja.com

S HKRIMI

RILINDASI

E diel, 29 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

1992

Nga Edi Rama, Ardian Klosi

vijon nga faqja 15 ...forcë e cila merr pjesë në koalicionin qeveritar dhe në pushtet lokale të vazhdojë të quhet gjithë ditën opozitë) dhe trajnerët e saj e ndërlikojnë shumë në rrjetën e paragjykimeve komuniste atë që ishte e thjeshtë që në fillim: -Opozita demokratike jo-komuniste ka lindur shumë më herët sesa dhjetori i 1990ës. Ajo ka lindur bashkë me lindjen dhe përhapjen e komunizmit në Shqipëri. Kemi parasysh këtu të gjithë ata nacionalistë, intelektualë, klerikë njerëz të thjeshtë që e parandien qysh me Konferencën e Pezës, ashtu si dhe të tjerë që pranuan aleancën në frontin Nacional-çlirimtar, rrezikun që i kanosej Shqipërisë po të vendosej pas lufte një regjim komunist. Ndërmjet atyre që morën pjesë në Luftën Civile si front antikomunist dhe u vranë, u arratisën ose u burgosën më pas, dallohen plot demokratë, ashtu siç dallohen të tillë edhe në frontin partizan-komunist. Pajtimi Kombëtar, për të cilin po flitet kaq shumë, pikërisht aty duhet të fillojë, të Lufta Civile. Kjo është një ide fisnike që e kanë hedhur vetë ish-pjesëmarrës në luftën çlirimtare dhe në atë vëllavrasëse. Kushdo që do t’ u shpëtojë hijeve të së kaluarës duhet ta mbështesë pa asnjë ngurrim këtë ide. Duhet pranuar më në fund hapur që lufta kundër okupatorit degjeneroi në një luftë të përgjakshme civile, njëkohësisht duhet shuar çdo ndjenjë revanshi prej ngadhënjimtari ose të munduri. Prandaj nuk sjell ndonjë fryt të madh pajtimi midis Partisë Demokratike me atë socialiste ose Ekologjike, por në radhë të parë pajtimi midis ish-palëve në Luftën Civile (dhe trashëgimia e tyre), shkaktare e së cilës ishte Partia Komuniste Shqiptare e drejtuar nga emisarët jugosllavë. Histeria e luftës për pushtet që kishte projektuar gjenerali Enver Hoxha dhe marrja e pushtetit me dhunë që ka qenë thelbi i çdo lëvizjeje komuniste, është shkaku i vetëm që ajo luftë kundër okupatorit degjeneroi në luftë civile. Pra çështja e pushtetit është argumenti që zbulon edhe shkakun e tradhtisë që komunistët i bënë demokracisë dhe kombit shqiptar. Prandaj dhe nuk kanë asnjë kuptim thirrjet për harresë dhe për mbyllje dosjesh, kur nuk janë zgjidhur problemet kardinale si Lufta Civile, terrori ndaj inteligjencies e ndaj klerit menjëherë pas luftës dhe në faza të mëvonshme, terrori ndaj rezistencës së organizuar antikomuniste deri në periudhën 1952-1953, qëndrimi ndaj emigracionit politik. Rishikimi i dokumentacionit për këto nyje të rëndësishme të historisë sonë do t’ i kthente Shqipërisë figurat e demokratëve, do t’ i kthente në jetën normale njerëzit e ndershëm dhe do t’ u tregonte vendin inkuizitorëve, që na e bënë atdheun të pabanueshëm dhe që sot bash-

REFLEKSIONET E KLOSIT NË ‘92 Demokratë e socialistë, ndalni dëshirën e pakontrolluar për pushtet Nëntë muaj pas rënies së komunizmit... Si u përfshi Ardian Klosi në lëvizjen demokratike bashkë me Edi Ramën

resa tek ne. Është pikërisht ndrydhja e kujtesës kombëtare, siç e takojmë çdo ditë në shtypin zyrtar, ajo që na bën të mos ndahemi dot nga e kaluara. E kaluara do të na mbajë të gozhduar në rrethin e saj vicioz për sa kohë nuk kemi bërë katarsisin e vërtetë historik. Për këto arsye nuk mund të Për vrasjet e para në Shkodër ishim dakord që në fillim me “Ngjarjet e Shkodrës nuk kanë gjetur asnjë lloj zgjidhjeje faktin që në opozitën e ligjërudhe as nuk kanë për të gjetur në klimën e procedurave ar nuk përfaqësohej as opoziantidemokratike që po ndiqen. Farsa juridike hyri në të ta e hershme shqiptare, as gjitha ekranet tona për t’ u këmbyer me rubrikën “Sot në opozita e mëvonshme e kalbur Kuvendin Popullor”. nëpër burgje dhe kampe pune, as përfaqësues të emigracionit politik. Mendojmë se shkak për këtë ishte organizimi i mbyllur i tipit kojnë zërin e tyre hipokrit me koret e përpartiak-komunist që i drejtohej vizionit të botshme për demokraci. ngushtë për demokracinë të intelektualëve Shifrat e terrorit komunist janë jashtë establishmentit, shumica disidentë të tëzakonisht të mëdha në krahasim me popdhjetorit ’90. Ky vizion i ngushtë për partinë ullatën e Shqipërisë dhe në krahasim me e drejtuar nga ish-komunistët është me sa vende të tjera ish-komuniste të Europës, duket i pashmangshëm, sepse është fryma prandaj edhe më e pamundur është har-

Në foto: (majtas) Adrian Klosi (lart) Edi Rama në vitin 1992

kolektiviste ajo që ka infiltruar tashmë dhe ka zënë vend në inkoshientin e gjithë komunistëve. (Do të mjaftonte si provë e vetme për këtë sektarizëm jo-demokratik, edhe vetëm fakti që organet opozitare të shtypit deri më tani kanë botuar deri në lodhje dhe ekskluzivisht kujtimet e figurave të njohura komuniste. Vetëm komunistë ka pasur Shqipëria? Humanizmi ndaj bashkëpunëtorëve të pafat të Enver Hoxhës e nderon demokracinë shqiptare, por kurrsesi nuk mund ta përfaqësojë atë.) Gjithë ata që diktatura komuniste i detyroi të braktisnin atdheun që në orët e para të vendosjes së saj, ata që i detyroi të kapnin pushkën e të rezistonin nëpër male, ata që i ndryu në burgje e internime- që nga figurat e ndritura të kombit e deri te anonimët- si dhe më të rinjtë që shpresonin një kthesë rrënjësore, prisnin një akt të madh patriotik nga liderët e rinj: hapjen e dyerve të partisë së tyre për të gjithë opozitarët brenda dhe jashtë vendit dhe jo ngutjen për

të dalë në krye e për të kultivuar unitetin partiak- këtë çelës të ndryshkur fitoresh. Pranimi i zgjedhjeve të pabarabarta, jodemokratike, shuarja e lëvizjes punëtore në shkurt, braktisja që shqiptarët i bënë në masë atdheut, premtimet për fitore në zgjedhje dhe zhgënjimi që shkaktoi humbja, e mbi të gjitha ndalimi i krijimit të partive të reja (PD në bashkëpunim me PPSh) në maj janë rrjedhimet logjike të dobësive të opozitës zyrtare. Le të ndalemi pak te pranimi i zgjedhjeve të pabarabarta, pa dashur të luajmë pjesën e atij që jep gjykimin pasi njihet rezultati, por për hir të një analize që mund të na ndihmojë në vlerësimin e së ardhmes: Ç’ përfaqësonin Partia e Punës, presidenti i saj Ramiz Alia dhe Sigurimi i Shtetit përpara zgjedhjeve? Nga ato që njiheshin pak a shumë prej të gjithëve, dilte se kishim të bënim me trinitetin e krimit ndaj kombit dhe- në kohën kur lëvizja komuniste nga poshtë kërkonte shtetin ligjor- duhej të luftohej me të gjitha mjetet demokratike për nxjerrjen e dy të parëve jashtë ligjit dhe për pezullimin e menjëhershëm të Sigurimit të Shtetit, për të cilin nuk ka pasur kurrë asnjë dekret apo ligj. Ky trinitet organizoi më 21 shkurt një grusht shteti që i dha fund shpërthimit demokratik të një dite më parë dhe vendosi në fuqi Këshillin Presidencial, ose më saktë Këshillin e Regjencës. Megjithëse regjentët nxorën tanket në rrugët e Tiranës (u dhanë ndoshta frymëzimin edhe puçistëve mediokër të Kremlin-

IN MEMORIAM 17 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 29 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

HOMAZHET

“Nuk jemi në asnjë parti, sepse nuk identifikohemi me to...” it), ata përsëri morën miratimin e opozitës mendimin se për këtë problem po ndodzyrtare që vetiu e njohu “ligjshmërinë” e hemi sërish te një dëshirë e pakontrolluar tyre. Tani që pamë se ç’ ndodhi në rrugët e për pushtet; pikërisht tek ajo që siç thamë Moskës pyesim: A nuk do të kishte qenë më lart i shtyu komunistët në 1942-43 të burrëria e vërtetë e liderëve të opozitës që nxisnin luftën civile. Nisur nga kjo, me të të hipnin në tanke ashtu siç kërkonte pop- drejtë çdo demokrati i mbetet të denoncojë ulli dhe jo t’ i dërgonin njerëzit e zhgënjyer rrezikun e njohur të degjenerimit të nëpër shtëpi? Në tribunat që u takonin demokracisë në demagogji. qytetarëve hipën, hipën për pasojë vullneNë qoftë se deklarohemi për tarët e Milloshit. Edhe një herë fitoi psiko- demokracinë pa kufij, atëherë sigurisht za e frikës nga një gjoja luftë civile, psikozë kemi parasysh respektimin e pakufishëm që e ushqeu muaj me radhë Partia e Punës të së drejtës. Për ata që mund ta kenë harme papagallin e vet “Zërin e Popullit”. ruar historinë e Shqipërisë, kujtojmë se në Demokracia nuk lufton komunistët, por Konferencën e Pezës është vendosur që komunizmin; duke hyrë në zgjedhje (pavar- çështja e formës së shtetit shqiptar do të ësisht nga fitorja apo jo në to), opozita zgjidhet me një referendum pas lufte. demokratike zyrtare i dha legalitet komu- Kurse Kongresi i Përmetit me fitimin e nizmit në Shqipëri, legalizoi një president, Luftës Civile nga komunistët, ia mohoi prania e të cilit është nënqeshja cinike e popullit shqiptar me dhunë këtë të drejtë Enver Hoxhës mbi demokracinë, dhe njohu politike. organizatën ilegale të Sigurimit të ShtetitNë regjimin despotik të Enver Hoxhës Çetën Plakë të Koçi Xoxes. nuk njohëm se ç’ ishte as monarkia kushNgjarjet e shkurt-marsit duhet të na jap- tetuese as republika. Prandaj kjo çështje in shumë mësime për gjendjen aktuale, na lë të ftohtë. Por për arsyet që përsepse përsëri “opozita” gjendet përpara disa mendëm, nuk lejohet t’ i heqësh askujt të udhëkryqeve parimore. Përsëri në Shqipëri drejtën, që pas një regjimi të dhunshëm të drejton një forcë antidemokratike që nuk le- vendosë në mënyrë demokratike për jon të hyjë ligjshmëria në jetën tonë të formën e shtetit të tij. Një referendum i përditshme. tillë është mbajtur edhe në shtetet fqinje Ngjarjet e Shkodrës nuk kanë gjetur as- më të vjetra në demokraci sesa ne, si në një lloj zgjidhjeje dhe as nuk kanë për të Itali e në Greqi. Mendojmë se referendumi gjetur në klimën e procedurave antidemo- nuk e kërcënon spektrin e demokracisë, por kratike që po ndiqen. Farsa juridike hyri përkundrazi prezumon në vetvete rritjen në të gjitha ekranet tona për t’ u këmbyer e spektrit të demokracisë; sepse demokrame rubrikën “Sot në Kuvendin Popullor”. ci do të thotë që secila shtresë sociale, çdo Amnisti apo pafajësi? (është fjala për grup individësh, bile edhe çdo individ i debatin parlamentar i vitit 1991 për am- veçantë duhet të ketë të drejtë për të gjenistinë apo pafajëstur te fryma deminë e ish-të persekuokratike mendësinë tuarve politikë-red.)e tij. Përsëri në Shqipëri drejton Parlamenti mbeti i Si intelektualë të një forcë antidemokratike që mbërthyer në këtë pavarur, të prirur gozhdë që e ngul vetvetiu të përkranuk lejon të hyjë ligjshmëria gjithmonë ajo forcë him forcat më përnë jetën tonë të përditshme që kërkon t’ i japë parimtare, këmbënligjshmëri një të gulim në idenë e dekaluare anti-ligjore. batit të hapur Duhet të pranosh që ka pasur procese ju- demokratik dhe e përsërisim me keqardhje ridike për të kërkuar amnisti ose pafajësi- që në Shqipëri ende nuk është krijuar kur dihet se ka pasur vetëm despotizëm dhe mundësia për një debat të tillë. mafia shtetërore. Për këtë qëllim mendojmë të hedhim në Eksodi- provoi edhe një herë që qeveria këtë artikull idenë e krijimit të një Forue koalicionit nuk e ka gjendjen në dorë dhe mi të gjerë demokratik në të cilin duhet të se turbullirat në Shqipëri i krijojnë forca jas- marrin pjesë të gjitha forcat antikomuhtëligjore. Partia Demokratike, Republi- niste, përkatësisht antikolektiviste, duke kane etj., edhe njëherë bënë zhurmën e ras- përfshirë këtu partitë ekzistuese politike tit dhe gjithçka u kthye atje ku ishte, gati dhe ato që do të krijohen, shoqata, grupe për shpërthimin tjetër. dhe individë të veçantë që kanë këtë tenDenoncimi pa kompromis i veprimtarisë dencë; sepse vetëm kështu bëhet e munkriminale të PPSH-së deri në nxjerrjen e dur që lufta kundër komunizmit, e cila s’ saj jashtë ligjit është i vetmi shteg nga du- është e thjeshtë, të organizohet në mënyrë het të kalojë PSSH-ja për të fituar të radikale. Asnjeri s’ duhet të harrojë se ende drejtën e qytetarisë në shoqërinë e ardhs- janë të gjitha mundësitë që PPSh të marrë hme shqiptare dhe e vetmja mundësi për sërish pushtetin në zgjedhjet e ardhshme. opozitën që atdheun e mbetur në duart e Ose edhe më keq, që Çeta Plakë të provojë rrugaçëve të qosheve të errëta të nomen- një grusht tjetër shteti. Prandaj kjo e bën klaturës apo të kriminelëve ordinerë t’ ua detyrë imperative krijimin e Forumit të kthejë miliona njerëzve të ndershëm që gjerë antikomunist, i cili do të zgjeronte kanë humbur besimin. Për sa kohë PS nuk ka bërë denoncimin e plotë të origjinës dhe Jemi për referendum historisë së saj, ajo s’ mund “Referendumi nuk e kërcënon spektrin e demokracisë, ta ketë të drejtën për të qenë por përkundrazi prezumon në vetvete rritjen e spektrit të një parti e ligjshme. demokracisë; sepse demokraci do të thotë që secila Edhe fakti që Socialistë shtresë sociale, çdo grup individësh, bile edhe çdo dhe Demokratë bashkërisht individ i veçantë duhet të ketë të drejtë për të gjetur te po i kthehen me një rreptësi fryma demokratike mendësinë e tij.” të paparë kujtimit të monarkisë dhe disa zgjatimeve të saj sot, po e shtrijnë periudhën e diktaturës në Shqipëri nga 47 në kufijtë gjithnjë e më të ngushtë të opozitës 65 vjet, tregon se mungon dëshira për të zyrtare. folur hapur mbi të gjitha çështjet e his(Edi Rama dhe Ardian Klosi, nga Libri torisë dhe të sotshmes sonë. Tregon njëkohësisht njohje të përciptë të historisë dhe Ardian Klosi “Refleksione me Edi Ramën” , inkoshientin e birërisë komuniste. Kemi Shtëpia botuese “Albania”, T Tiranë iranë 1992.

www.shqiptarja.com

Lamtumirë Ardian Klosi...! H

omazhet në nderim të publicistit Ar marrë me vete bagazhin e kësaj kohe, dian Klosi nisën dje rreth orës 12:00 problemet e kësaj kohe, dhimbjet e kësaj dhe zgjaten rreth 2 orë. Miq, kolegë, të kohe, humbjet e kësaj kohe. Ishte zgjedhafërm e familjarë i janë drejtuar ditën e ja e tij, por, gjithsesi, ajo që dua të them shtunë Bibliotekës Kombëtare në është se që nga sot ai në këtë qytet do të kryeqytet për të përshëndetur për herë të mungoj gjithnjë e më shumë”. Ndërsa ishfundit, Ardian Klosin. kryetari i SHISH-it Fatos Klosi tha për Personalitete te ndryshme të medias, gazetën se: “Ardianin e njoha tërë jetën kulturës, politikës e shoqërisë ngushëllu- si person të pasionuar për librat, për gjuan bashkëshorten dhe 2 vajzat e Klosit, hën shqipe. Të paktën shumicën e kohës të afërmit e tij dhe familjarët. di që e kalonte duke përkHomazhe pranë arkivolit bëri thyer. Them që ka një edhe shokut e miku i tij më i meritë edhe për kohën që ngushtë, kreu dhe Kryetari i ai e kalonte me përkthime Fatos Klosi: PS-së Edi Rama, i shoqëruar veprash të rëndësishme Ardiani ka qenë i nga disa deputetë socialistë. nga gjermanishtja. Ai ka gjithanshëm, me Erdhën pastaj Paskal Milo, merita edhe që ishte një shumë dimensione kreu i PDS-së, sekretari i aktivist shoqëror i dhe mbase edhe me LSI-së, Luan Rama, Miniszellshëm, ku kohët fundit shumë aktivitete, me tri i Kulturës, Aldo Bumçi, i mori pjesë në protesta për shumë jetë. Mbase dhe kjo është një cili pas homazheve tha mbrojtjen e mjedisit. Ararsye që mund ta se: ”sot shënohet humbja e diani ka qenë i gjithançonte në depresion një aktivist të palodhur dhe shëm, me shumë dimenhumbja e një prej zërave insione dhe mbase edhe me telektualë”. Pak para përshumë aktivitete, me fundimit të ceremonisë, mbërriti dhe am- shumë jetë. Mbase dhe kjo është një arbasadori i KE në vendin tonë, Ettore Se- sye që mund ta çonte në depresion, sepse qui. Ndërsa një nga bashkëpunëtorët e nëse takoheshe e bisedoje me të, ai kishtij më të afërt në fushën e librit, Remzi te në kokë shumë projekte, kishte një barLani, e quajti Ardian Klosin një përk- rë të madhe që nuk ishte aq e kollajshme thyes të jashtëzakonshëm, publicist, një për një njeri normal që të mbahej kjo. Klomendje të lirë dhe e hapur. Remzi Lani, si më tej ka pohuar se do të ishte mirë që që njihej me Ardian Klosin që koha kur të mos mbetej vetmitar në këto projekte kaq qenë studentë, tha për gazetën se “ nga shteti dhe shoqëria. Ai thotë se: “Po njohjen më të madhe e kemi pasur në të kishte më shumë interes shteti dhe shofillimet e para kur shkruanim të dy, në qëria, kjo jo vetëm që do të ndihmonte atë, korridoret e gazetës “Zëri i Rinisë”, në atë por do ndihmonte çdo intelektual. Unë kohë unë drejtoja këtë gazetë mendoj se për të kanë dhe kam pasur rastin të jem qenë të dyja shtrëngesat, botuesi i një numri të madh predispozioni i tij i sinshkrimesh të tij në atë kohë. qertë si intelektual, por Remzi Lani: I botoja me kënaqësi. Por me edhe mjedisi që nuk jepet Dani mbetej një vite ne na lidhi puna me botmundësinë që të shihte vetmitar, por me një imet, ku Dani ka qenë padyndonjë dritë në fund të sens të humorit të zi, që e bënte afektiv me shim një intelektual i klasit tunelit, që shumë gjëra të shoqërinë. Për mua të parë, një mendje e lirë, një mira të bëheshin. Edhe në ishte një enciklopedi e mendje kritike. Ai e kishte takimin e fundit, në një gjallë. Ikja e tij na ka vështirë t’i bashkohej kokafene në Tiranë, e mbaj lënë një brengë të hërave optimiste. Dani mend që më thoshte se madhe mbetej një vetmitar, por me kam shumë projekte për të një sens të humorit të zi, që bërë, kam shumë punë me e bënte afektiv me shoqërinë. librat në këtë kohë”. Pra, Për mua ishte një enciklopedi e gjallë. Ikja Ardian Klosi edhe në çastet e fundit të e tij na ka lënë një brengë të madhe. Vde- jetës mendonte për librat. Libra të tjerë kja e tij dhe mënyra si e zgjodhi për shumë të pabërë la përgjysmë mbi tryezë. Dje, njerëz që i kanë qëndruar në distancë ka duke lënë pas shpine me dhjetëra vepra qenë shumë e papritur. Për ne që i kemi në Bibliotekën Kombëtare, rreth orës qëndruar më pranë, ndoshta jo shumë e 14:14 minuta trupi i Klosit është nxjerrë papritur. Dani ishte njeri i thellë. Ai ka nga ambientet e saj mes duartrokitjeve lëvizur gjithmonë në kufijtë midis jetës të shumta. Ndër njerëzit më të afërt, sivëldhe vdekjes. Dhe do të lëvizte kështu lai i tij kreu i PS-së, Edi Rama, e mbajti gjithmonë në këtë fije të hollë. Për vde- mbi supe në dalje te Bibliotekës arkivolkjen e tij nuk mendoj se mund të fajëso- in e të ndjerit. Pas kësaj, trupi i pajetë i het as ai, as dikush tjetër, edhe pse si- Klosit u nis drejt varrezave të Sharrës, doqoftë ai është bir i kësaj kohe dhe ka aty ku do të prehet përjetësisht.

18 LETERKEMBIM SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 29 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

K RUJA O RUÇI Kjo është letra e tretë e këmbyer mes Mustafa Krujës dhe studentit të mjekësisë Hamdi Oruçit, një letërkëmbim, ku trajtohen tema, ngjarje e personazhe me mjaft rëndësi për historinë e kulturën shqiptare. Letra e sotme është përgjigje e letrës së gjatë të Mustafa Krujës, ku veç pyetjeve e interesave që ai shfaq ndaj studentit Oruçi, trajtohen gjerësisht edhe detaje biografike të personazhit të shumëdiskutuar Kruja. Në këtë përgjigje, mjaft ngacmuese është çështja e zbulimit të mesharit të Gjon Buzukut, punës që bëri me të Pal Skiro dhe tentativës për botim, e cila u zvarrit deri në vitin 1944. Por veç këtij fakti studenti Oruçi ngulmon që të thellohet në biografinë e Mustafa Krujës, duke e shtyrë të japë më shumë të dhëna rreth jetës e veprimtarisë së tij.

Nga Hamdi Oruçi Palermë me 3 Fruer 1953 Shkëlqesë, Ju falem nderës shumë për letrën e bukur që me keni dërguem. Për mue ka qenë nji mësim i papagueshem, nji mësim aqë i bukur sa që pak kush deri më sot m’a ka dhanun. Gjithmonë Ju kam çmuem por sot Ju çmoj ma shumë se pse munda të njoh shume sende. Më lejoni të Ju kapi dorën e të Ju rroki. Nuk do t’i pergjigjem pyetjeve para se të kem parashtruem nji luetje. I ngrati Besim ka qenë mik i jem jo si bir’i Mustafa Krujes, se atehere Mustafa Krujën e njifshe vetem per emen, por vetem si Besim Merlika Kruja. Miqët duhen për së gjalli e nderohen për së vdekuni. Unë kam studjue në Graz t’Austrise. Atje kam edhe ca miq të cilët nuk do të përtojnë të vendosin një tufë të vogël lulesh “Restit” te Besimit. Por kët miqët e mij, e njiheri miqët e Besimit, se janë kolegë të Studentendeimit te Feldmuehlgasses, mund t’a bajnë po të dijnë adresën e sakët. Besoj se këte deshirë të nji mikut të Djalit t’Uej ma të vogël, do t’a pranoni, e unë Ju falenderoj. Për Imzot Skiron Fola para pak ditësh prap me z. Prof. Zef Skiron. I ungji i Tij Imzot Pal Skiro nuk ka qenë kurrë në Shqipni. Ai asht virtualisht zbuluesi i parë i Buzukut. Qe Historija, që Ju sigurisht edhe e dini: Mbas vdekjes së Pater Gjergj Guzettas (e kemi transportue para disa javësh trupin e tij nga kisha e kapuçinve te Palermos për në Pianë. Ishte shumë mirë i konservuem se kapuçinet janë zanatçi të fortë për konservime të tilla) Imzot Pal Skiro shikon biblioteken e te ndjerit. Në mes të librave e letrave gjen edhe nji letër origjinale të Pater Gjon Kazazit, i cili lajmëronte Guzetten se në Vatikan kishte gjetë nji libër shqip të shkruem nga nji prift shqiptar i quejtun Gjon Buzuku. I jep numrin e raftin etj. Imzot Skiroji niset për në Vatikan edhe më 1912 me anë të shtypit të atëhershëm lajmëron botën shqiptare për zbulimin. I hynë punës e punon për nja dhjet vet. E me që nuk i pëlqen puna e bame deri atëherë i a nisë edhe nji herë e aty nga 1938 e kren. Vepra përmban. 1. Interpretimi fonetik i gjuhës së Buzukut, 2. Përkëthimi italisht, 3. Komentari gjuhësor dhe 4. Fjalori i Buzukut e i të gjithë shkrimtarëve të vjetër të shqipes. Me 1939 1940 hynë në marveshtje me Ministrinë e Arsimit dhe e çon veprën në Shqipni te nipit Prof. Zef Skirojt. Më 1941 vdes ne Palermo. Ministrija e Arsimit pranon të botohen vepra, bahen të gjitha përgatitjet

E VËRTETA E MESHARIT E përgatiti Pal Skiro për botim por u zvarrit deri në ‘44 e nuk u botua I hynë punës e punon për nja dhjet vet. E me që nuk i pëlqen puna e bame deri atëherë i a nisë edhe nji herë e aty nga 1938 e kren. Vepra përmban. 1. Interpretimi fonetik i gjuhës së Buzukut, 2. Përkëthimi italisht, 3. Komentari gjuhësor dhe 4. Fjalori i Buzukut e i të gjithë shkrimtarëve të vjetër të shqipes

Në foto: Dy faqe nga Meshari i Gjon Buzukut

nxjerret mandati e ngarkohen dy inspektora t’epërm të ministrisë që të hedhin sytë për të fundit herë veprës para se të shkoj në shtyp. Por inspektorat e ngarkuem quheshin Prof. A. Xhuvani (a e njihni? Këto ditë kam ndigjue zanin e Tij nga Radio Tirana. A propos, në Paris, kur pat ardhë Z. Tij në Kongresin e Paqes në Salle Pleyel, para nji publiku mija vetesh u shamatosa une me nji mik tjeter, e i thashë, që të shkoj në Shqipni e të baj paqen atje e i dhashë appuntamento në Wladiwostock) e Prof. Karl Gurakuqi. Z. Xh. n’atë kohë transferohet për në Shkodër si drejtuer i Liceut e puna i mbetet në dorë Z. Gurakuqit, i cili me sot e me neser erdhi katastrofa e 44-s. Vepra asht prap në Palermo pranë të nipit të Imzot Skiros e pret. Posë kësaj ka edhe punë të tjera gadi për botim. Për punë të të ndjerit Prof. Gaetano Petrotta Sikurse e keni lexuem këto ditë në “SHQIPËRIJA” vdiq. Ishte i sëmund tash sa kohe prej arteriosclerosis, i erdhi pastaj edhe nji formë encefalite e të shymen i a dha nji polmonite lobare. E percollëm me 2 janar në banesën e fundit. Për punën e Antologjisë, kjo asht nji pun) pak e gjatë por unë po e mbydhi me këto fjalë: Duhet me i u ruejt ma fort nji anmikut që mëshehet nën lëkuren e nji miku se anmikut të deklaruem. Ju keni ra viktim. Dorëshkrimi asht akoma gjallë, ndonjë herë keni me e pa ndoshta e do të bindeni. Per së gjalli të Papa Tanit (kështu e thritshin familjarët) kam

bisedue jo vetëm per Ju por edhe për të tjerë. M’u përgjegj gjatë e gjanë. Kush asht ky mik që meshet? O ky anmik, mos më pyetni, nji ditë kam me Ju a kallxue. I vellai i te ndjerit quhet Onorevole Dr. Rosolino Petrotta, Assessore per l’Igene e Sanita del Governo regionale Siciliano. Asht pra si ministër i qeveris krahinore. Ky asht, bashkë me Prof. Koliqin shkaktarët e pruemjes s’one këtu në Sicili e dhanjes së bursës. Adresa e tij asht Corso Calatafimi 89 Palermo. Për Prof. La Piana. Kam qene edhe te Aji? Kam bisedue, si gjithmone, gjatë e gjanë, e më tha se do të Ju shkruente për së shpejti. Per punen e 40 000 fjalëve Ju keni të drejtë. Kam ra në gabim une me atë “pa”. Ju kërkoj ndjesë. Për fjalorin e Mannit qe adresa: An Historikal Albanian – English Dictionary By Stuart E. Mann, M.A. Author of “A short Albanian Crammar” etc. 1948 Publishet for The British Council dy Longmans, Green and Co. Ltd. London – Neë York – Toronto. Prof. La Piana më tha që Ju të mundoheni me e marrë me anë të ndonji miku në vend, në Londër, se me anë të librarëve e mënyra të tjera duhet të pritni sa muej, siç ka pritë edhe aji. Me sa pashë unë e me sa më spjegoj Z. La Piana, i cili ka studjue gadi tanë gërmen A e B, ka shumë gabime. Hiç ma pak por ai ka vue edhe të gjitha fjalët e

nji poetit shqiptaro Kalabres; Jul Variboba, që, siç më tha La Piana, ka çdo dhjet fjalë italisht o kalabrese nji fjalë shqipe. Me gjithë ate Ju keni me e pa. Lajme. Jam vonue me Ju përgjegj se vetëm dje mbarova provimet e apelit të parë. Dhashë Clinica Medica, Clinica Chirurgica e Clinica Pediatrica. Më mbesin edhe tre provime të tjera. Shpresoj të dal faqe bardhë e aty nga 10 - 15 marsi të laurohem. Prandej kjo ka qenë shkaku që jam vonue të Ju përgjigjem. E besoj se jam i falun. Me dekret të Qeverris krahinore këtu në Sicili asht krijue nji Institut i Naltë i studime mesdhetare. Kryetar i këtij asht nji princ Il principe Alliata di Monreale, deputet në Parlamentin e Romës, e si nënkryetar asht Z. Prof. Ernest Koliqi. Kanë ndër mend të mbajnë edhe nji kongres mbas pak ditësh ndoshta, o javësh, nuk e dij mirë. Duket se De Gasperi paska sygjerue të shtyhet për pak kohë me që ndoshta do të marri pjesë edhe ai vet. Istigatori i parë por asht Onorevole Petrotta. Këto janë lajme të marruna nga persona të treta o të katërta, por unë mendoj se Z. Koliqi do të Ju ket informue, se përfaqësues ma të drejtë për letrat shqipe se Z’Uej kush mund t’ishte? A po Z. Gurakuqi Karl? Si titullar i kathedres së gjuhës shqipe asht emnue Padre Giuseppe Valentini. Ju sigurisht e njihni me që ka qenë mis i Institutit të Studimeve Shqiptare në Tiranë. Ka fillue energjikisht. Po harxhon pare prej

LETERKEMBIM 19 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 29 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

xhepit të vet e po zbukuron e meremeton nji sallë të konviktit t’onë. Ka prue nga Milani 6 arka plot me libra, mendon me marrë edhe ato të Prof. Petrottas e ndoshta ato të bibliotekës shqiptare që ka ngelë në Romë. Kam mjaft shpresë, por jam djegë nji herë me Padre Cordignanon e shkretë i cili filloj po ashtu e vdiq di crepacuore, në mes të rrugës, me që ishte nisë për në Udine. Si assistent i paguem asht emnue edhe Prof. Karl Gurakuqi, por jo i gjuhës shqipe por i Kulturës Islame, me nji rrogë afro 50 000 posë indennita, diritto di firma e di presenza. Shpresojmë se tash me zgjedhjen e problemit financjar të mos hudhen librat e shqipes në tavan. Por, i a kam fort frikën. Kam dy libra, d.m.th., dy kopje të “TE DHEU I HUAJ” i poetit Giuseppe Skiro. Nëse nuk e keni nji kopje une ju a dërgoj me gjithë qejf. E tashti mbassi mbarova si përgjegjen e letrës e sa pata të Ju kallxoj po hyej në nji bisedë shumë të randë për mue. Por “... sa herë që të mos keni punë tjetër shkruemëni edhe Ju kështu nji letër të gjatë, e “merrnje gjakun shqiptarisht” siç me thoni Ju në letër, më lehtësojnë shumë se më japin guxim. Shpresoj se do të jem i falun që në fillim. Besomëni veç Shkëlqesë se flas ashtu siç flasin malcorët t’onë në kuvendet e tyne. Kam pasë fatin e mirë t’assistoj edhe unë ndër disa kuvende shtëpijake të krahinave të Shkodrës sidomos Postrribes. Thelbi i bisedës s’ime asht ÇËSHTJA E BIOGRAFIS S’UEJ. Thoni se jeni granit e nuk doni me i a filluem asaj pune para se me hy në parahistori. Nuk dij a asht rasa me u përgëzuem me Ju, apor asht ndoshta rasa me thanë “Kqyr, sa frigacak qenka Mustafa Kruja.” Unë i përgjigjem negativisht të dy pyetjeve. Nuk përgëzohem e kam prova të gjalla për burrnin e Juej, se Mustafa Kruja nuk asht frigacak, e nuk ka njeri në botë qe mund të më vërtetoj të kundërtën. Asht tepër e bukur e tepër e nevojshme për mue të dij se Asim Eff. asht Mustafa Kruja, por sikur të mos kishi qenë Ju Shkëlqesë të më thoni ket të vërtet, kush vallë do të m’a kallxonte? E me sa emna të tjerë mshehet veprimtarija e Juej gjysëm shekullore në lamin e historis kombëtare? Bile tue lexue numrat e gazetave të ndryshme mbi 28 Nanduerin e historikun e asaj dite, mbeta i habitun kur nuk pash edhe emnin e Juej. Mbajshe ne mend fjalimin e juej në Tiranë. E i bana vehtes këte pyetje: “A ishin të vërteta ato që thonte M. Kruja në Tiranë apor janë të vërteta këto që lexoj sot.” Kur qe letra e Juej. E a e dini ku me shkoj mendja? Te 28 Nandueret e para 39së ku emni i Luigj Goj-mjaltit u mëshehte. Kush janë Shkëlqesë Qazim Koculi, Omer Nishani, Fan Noli, Kol Tromara, Koço Muka, Ali Këlcyra, Aziz Çami, Bahri Omari, Luigj Gurakuqi, Sotir Peci, Haxhi Qamili, Bajram Curri, Nexhip Draga, Kryezit e Gjakovës, etj. etj. Kush janë këta Shkëlqesë? Rinija, mosha e jeme u njeh vetëm për emën e atë pak veprimtari të tyne, në kohna t’vështira. Bile Rinija e sotme as për emën ndoshta s’i njeh. Kush mund të kallxoj veprimtarin e tyne? Apor kujtoni se ndokush do të dali e do të flasi? Qe besa trembem shum se mos historigrafët e ma vonshëm e edukatorët e ardhshëm do t’u mësojnë Rinisë ndoshta shumë ma pak se sa na asht mësue ne, rinis së brezit t’im. E unë nuk Ju mëshehi habitjen t’ime kur u ndodha para gjithë asaj mori pune të Buzukut, kurse unë kishem mësue në shkollë vetëm emnin Gjon Buzuku 1555 e “U doni Gjoni i biri i Bdek Buzukut...” e basta. E arrin pastaj që nji antologji e huej e gjuhës shqipe të ketë mundësin e guximin, për miqësi të teprueme të ndonjenit e për anmiqësi të mshehun të mundi të heshti emnin e nji Mustafa Kruja. E arrin pastaj ajo katastrofë që po vazhdon tash sa vjet, e nuk mendohet dy herë që patriotët autentik e të sprovuem të damkosen me emnin e turpit “Tradhëtar.” Por Ju qëndroni granit Shkëlqesë e mos shkrueni gja... Shfajsimi i Juej se duhet të flit-

Në foto: (Majtas) Faksimile e letrës së studentit Oruçi për Mustafa Krujën (Poshtë) faksimile e një prej faqeve të Mesharit

ni shumë për vehte, më duket i pa mjaftueshëm. E mandej a asht Faji i Juej se jeni ndodhë gjithmonë prezent kudo që asht vendosë për Shqipni, kudo që asht luftue për të mirën e Atdheut e i jeni përgjigjë përherë thirrjes së Kombit, edhe atëherë kur keni pa tym e flakë? Them a asht faji i juej që Zoti Ju ngulë në zemër vetëm nji dëshirë e nji qëllim: SHQIPNIN. Jo Shkëlqesë nuk asht faji i Juej, asht merita e nji Shërbetori të Shqipnisë t’u përgjigjet thirrjes së popullit? E Ju i jeni përgjegj. Me shkrimin e Autobiografisë Ju nuk i bani nji nderë vehtes, ndoshta krejt përkundrazi por i bani nji shërbim rinisë shqiptare. “L’uomo giusto é colui che misura il suo diritto al suo dovere” thotë nji proverbë italjane. Të tjerët mund të thonë çka të duen, por unë jam i bindun se Mustafa Kruja “e il suo diritto e il suo dovere” din t’a baj. As lagështina e as miu e as komunizmi mund të shembin kështjellën 50 vjeçare. Ajo, po, qëndron si granit, por Ju shkëlqesë, ju baba i Besimit, jo. Ju shk-

mbëtar), me pak vjersha melankonike të Naimit, me disa vjerrsha epike të Patër Gjergjit, e udhëhequn politikisht prej dy gazetave, kryeartikujt e të cilave u shkruejshin në Mejhane (siç) prej shokëve të Zoi Xoxez. Ajo rini u mblidhte vetëm nji herë në vjet në Shallvare për të këndue, para nji koloneli e nji drejtori të shkollës e ndonji përfaqësuesi të Abdurrahman Dibrës, them për të këndue “Porsi Fleta e Ejllit’ të Zotit”,

Me 1939 - 1940 hynë në marveshtje me Ministrinë e Arsimit dhe e çon veprën në Shqipni te nipit Prof. Zef Skirojt. Më 1941 vdes ne Palermo. Ministrija e Arsimit pranon të botohen vepra, bahen të gjitha përgatitjet nxjerret mandati e ngarkohen dy inspektora t’epërm të ministrisë që të hedhin sytë për të fundit herë veprës rueni: “Nji popull, tek i cili hovi i guximshëm i të riut nuk përkohet prej matunisë refleksive të Plakut, aji popull asht në rrezik me thyem qafën në ndonji greminë”. Shumë bukur, por bahuni Ju pra Nexhip Draga i rinis. Jepni mësimin e juej siç e batë me mue. Rinija shqiptare, flas për moshën t’ime, s’ka jetue për 15 vjet. Na ishim nënshtetas shqiptar në Shqipni, e asgja tjetër. Rinija Shqiptare asht pajosë me pak njohunina të gjesteve të Skënderbeut (e as nji shkollë e rrugë mbante emnin e Heroit t’onë Ko-

“Porsi Shkëndija”, e ndonji kangë të përkëthyeme nga germanishtja o frengjishtja. Na rinija ishim të huej në Dhe t’onë, jo selbstverständlich siç asht sot në mënyrë katastrofike, por mjaft e huej. Na s’dijshim asgja mbi historinë t’onë kombëtare. Na u mësojshin gjestet e Napoleonit e filosofija e Savanarolas por për Shqipni asgja. E çdo pyetje mbi Luigj Gurakuqin, damakoste rinin me emnin e mbrapsht komunist. Jo rinija, por mbarë populli me përjashtim të nja dhjet vagabondave s’dijshin se çka don me

www.shqiptarja.com

thanë komunismë. E kur komunistat filluen të rekrutojnë Rinin ajo ra gjah e shtrigave mirë të përgatituna nga agjenta të huej. E kur i thanë të shkretës Rini se duhet revolucjon, duhet luftue e duhet gjak, e kur rinija ra në kurth, i u desht ma vonë të nderoj si heroj edhe hamaj maqedonas e malazezë, e të braktisi shkollën e të dali në mal e të krijoj, them të krijoj Tradhëtar. E pse gjithë kjo? Sepse i riu s’njihte Shqipnin, s’njihte shqiptarizmën, ishte i huej në Tokë të vet. E mendoj Shkëlqesë, se ka qenë, po, shumë vështirë me qenë shqiptar n’atë kohë kur s’kishte Shqipni, por nguli kambë se ishte edhe aqë vështirë me qenë Shqiptar atëhere siç asht sot vështirë, ku çdo fjalë e nji babe e nji nane e nji vëllau, për Shqipni paguhet me plumb të huej e me litar t’importuem. Ku ishin msheh Nexhip Dragat atëherë? E pra qëndroni granit Shkëlqesë! Më thoni se jeni sqeptik mbi sa ju kam shkrue në letrën e përparëshme e se do të ndjeheshi shum i lumtun sikur të gaboheshi. E pra gaboheni Shkëlqesë! E qe pse: Këtu ka dasht Zoti jemi pesë vet, studenta, e nuk jemi nji partije o nahije politike, por të rrymave të ndryshme. Por të gjithë shkojmë si vëllazën e nuk na pengon asgja të ndjehemi miq e shokë në të keq e në të mirë. Por vetëm kur vjen puna me shkrue ndonji gja matemi shumë. E besojeni pra se s’ka qenë kurrë ma harmoni se kur erdh puna me i shkrue Mustafa Krujës e Rexhep Mitrovicës. Për mue ka qenë ditë gëzimi ajo kur morra vesht nga Dervish Rexhepi se e keni ba gati botimin e Abetares të Mërguemit e nuk mendova hy herë me Ju shkrue se, tash me veti qé rasa ma e bukur me i shkrue Shkëlqesës Kruja. E kjo qe spontanisht, jo i shtyem prej askujt por nga vet - vehtja. Si unë e si miqët e mijë kështu janë shumë e shumë të ri. Na të rijt njihemi njeni me tjetrin shpejt e shpejt. Kemi shumë të meta, kemi shumë gollë e e njohim shumë pak Shqipnin. Na e njohim Atdheun t’onë nga gazetat e nga ndonji libër. Kemi njohunina jo të sakta e ato që kemi nuk janë të plota. E qe se na kemi nevojë për Ju. E Ju, si çdo herë, i jeni përgjegjë thirrjes së pesë të rijve. Nesër mund të bahen pesdhet e pes mijë. Shkëlqesë, Unë kam nji lutje të madhe. KALLZOMËNI PAK HISTORI SHQIPTARE. Të tjerët përtojnë, ose janë zanë nga punët e tepërta. E ketë e them me turp, i skuqun në ftyrë. Por e bazoj në thanjen e juej: “Unë e kuptoj rinin.” E kam edhe nji send tjetër. Flas si mjek; Mefistofeli le të largohet, përndryshe... përndryshe e ka punën keq me mue, se mund t’i dërgoj nji virus qe edhe n’atë jetë e banë të vdesë për së dyti. Ka njerëz të tjerë që duhet të vizitoj, aty në Rue Eglise s’ka çka ban. Pra me kaq i jap fund kësaj here letrës tue Ju urue shëndet, punë të mbarë e më lejoni të Ju a kapi edhe nji herë dorën. Besomëni në sinqeritetin t’im, më falni për guximin t’im dhe më falni gabimet e gjuhës e të maqinës. Me nderime Hamdi Oruçi Foton posa t’a gjej kam me Ju a derguem. Për adresat e ndonji miku për librin e Juej kam me pasë nevojë për nja 2 - 3 kopje, e tash i ndaj unë.

20 DOSSIER SH SH..com

www.shqiptarja.com

B OTOHET

RILINDASI

E diel, 29 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

PËR HERË TË PARË Në foto: (Djathtas) Enver Hoxha në vitet e fundit të jetës kur ndodhte edhe përplasja me ish-udhëheqësit komunistë kosovarë (poshtë) Fadil Hoxha, 15 mars 1916 - 22 prill 2001

ë Kosovë prej vitesh ka pla sur një debat i hapur rreth rolit e veprimtarisë së ishudhëheqësve të tyre komunistë gjatë kohës së ish-Jugosllavisë titiste, që përfshin periudhën përgjatë viteve 1945-1990. Një miksturë idesh e opinionesh që variojnë që nga dënimi i ashpër i veprimtarisë së tyre, duke i cilësuar si kolaboracionistë e përmbarues të verbër të urdhërave të regjimit të vjetër sllavo-komunist e deri tek botimi i librave e aktiviteve përkujtimore që lidhen me nderimin e jetës e veprës së tyre, haset rëndom edhe në forumet e lira publike. Shumë prej protagonistëve të këtyre diskutimeve ( pothuajse e gjithë udhëheqësia politike e kohës në Kosovë: Fadil Hoxha, Xhavit Nimani, Sinan Hasani, Mahmut Bakalli etj.) tashmë kanë vdekur e ato që kanë mbetur, janë përfshirë në jetën politike, atë ekonomike, diplomatike e atë shoqërore në Kosovën e re ( si Azem Vllasi për shembull). Por, do të ishin pikërisht demonstratat e vitit 1981, të cilat do të përbënin edhe pikën e vdekur nga ku do të niste një kthesë e madhë, jo vetëm në lidhje me fatin e shqiptarëve në ish-Jugosllavi, por edhe të shumë prej këtyre liderëve. Po ashtu, pas një stine vere në marrëdhëniet e tensionuara mes ish-R.S.F. J. dhe ishR.P.S.SH që do të kapte periudhën mes fundviteve ´70 deri në fillimvitin 1981 të shekullit të shkuar, tashmë do të viheshin re në një format të paparë më parë, përplasjet mes lidershipit shqiptar në të dyja krahët e kufirit, që do të kulmonin me deklaratat e atij që njihej si “babai” i provincës Jugosllave me shumicë shqiptare të Kosovës, Fadil Hoxha dhe kreut të shtetit shqiptar, Enver Hoxha. Ato çka përmbanin deklaratat e Fadil Hoxhës dhe deklaratat e Tiranës zyrtare, të konsumuara kryesisht nëpërmjet shtypit të kohës ( një seri artikujsh të botuar në faqet e “Zërit të Popullit” dhe në faqet e gazetës “Rilindja” të Prishtinës nga ana tjetër) tashmë dihen dhe nuk do të përbëjnë objektin e këtij shkrimi. Gjithashtu do të anashkalohen një seri artikujsh në mediat e huaja të kohës, të cilat raportonin gjerësisht nga terreni për atë që po ndodhte në Kosovë. Materiali i sjellë sot për botim është shkëputur nga libri që gazetari dhe studiuesi Armand Plaka ka nxjerrë nga botimi së fundmi nën titullin: “Shqipëria, ashtu siç e pamë! – Shqipëria moniste në mediat perëndimore, 1945-1990”, ku një pjesë e konsiderueshme prek direkt ose indirekt edhe realitetin shqiptar në anën tjetër të kufirit. Kësisoj analiza e një opinionisti të njohur të Radios “Europa e Lirë”, angazhuar asokohe me problemet e ish-Jugosllavisë dhe të Shqipërisë, Louis Zanga, bëhet në mënyrë të natyrshme pjesë e skanimit të realitetit panshqiptar të kohës, ku përtej asaj çka dukej mëse e qartë, ai rreket të sjellë edhe anën e padukshme të mesazheve apo deklaratave të Fadil Hoxhës.

VITI 1981

Kur Fadil Hoxha sulmonte hapur Enver Hoxhën Si e shihte Perëndimi përplasjen mes ish-udhëheqësve komunistë shqiptarë në të dyja anët e kufirit pas ngjarjeve të dhunshme në Kosovë dhe spastrimeve ekstreme që kishte ndërmarrë Tirana zyrtare. Çfarë shihte tjetër ai pas deklaratave shumë sfiduese të kreut të provincës ish-jugosllave dhe njëkohësisht njërit prej politikanëve më të lartë të atij shteti?

Më poshtë, artikulli i plotë i sjellë për herë të parë në shqip *** Louis Zanga

ersonaliteti udhëheqës nga Kosova, Fadil Hoxha, i cili është një anëtar i Presidencës Jugosllave dhe i Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë, si dhe figura e njohur në provincë si “babai” i saj, kohët e fundit lëshoi një deklaratë kundër Tiranës zyrtare, duke e ngritur në maksimum zërin për të dënuar rrugën joadekuate të komunizmit shqiptar, duke regjistruar të parën të ndërmarrë ndonjëherë nga kritikët më të ashpër të Enver Hoxhës, në Lindje e në Perëndim në këtë aspekt. Reagimi i liderit kosovar që pasoi reagimet armiqësore të udhëheqësve të Shqipërisë ndaj ngjarjeve në Kosovë, është vetëm një evidencë e qartë e gjendjes shumë të keqe në marrëdhëniet aktuale JugosllaviShqipëri, progresi mbresëlënës i të cilave drejt ripajtimit, i cili u verifikua gjatë së shkuarës së afërt, u pa se ishte ndërtuar mbi themele të dobëta, përgjatë gjithë viteve ´70 dhe vitit 1980-1981, duke i shtuar pritshmëritë e shumë vëzhguesve. Akoma edhe sot, përveç efektit negativ që deklarata e Fadil Hoxhës do të ketë në marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë, do të jetë gabim ta shikojmë fjalimin e tij vetëm në kontekstin e përkeqësimit të marrëdhënieve mes këtyre dy

Në foto: Kopertina e librit të autorit, Armand Plaka nga ku është marrë edhe materiali i botuar sot vendeve fqinje. Po aq i rëndësishëm është një motiv që fshihet pas akuzave antishqiptare të Fadil Hoxhës. Lideri kryesor i Krahinës kërkoi të bindte kosovarët, duke u dhënë një mesazh të ngjashëm me këtë: “shihni, krahasur me kushtet e jetsës në Shqipëri, ju kurrë më parë nuk i keni pasur më të mira!” dhe në këtë

linjë ai po përpiqet të përballet me kritikat që vijnë nga propaganda e Tiranës, e cila ka me ç´duket ka pasur sukses në Kosovë, sidomos mes rinisë të provincës. Kjo mund të shihet nga fakti se Fadil Hoxha lëshoi një deklaratë ( e dyta në radhë që pas shëprthimit të trazirave në provincë) në një tubim të madh intelektualësh të provincës, ku përfshiheshin mësues, artistë dhe akademikë; njerëz me një profil profesional, të cilët duket se kanë qenë më të prekurit nga përpjekjet e fundit të propagandës së Tiranës zyrtare. Trazirat që kanë shpërthyer tashmë në provincë, për shembull, përfshijnë një numër të madh mësuesish, përtej faktit se funksionarët e Provincës kishin deklaruar në fillim se vetëm një pjesë e pakonsiderueshme e stafit pedagogjik të Provincës ishte përfshirë në demonstrata. Gjatë sesionit të fundmit të Lidhjes Komuniste Krahinore u tha se 36 profesorë ishin pushuar nga puna si dhe 56 mësues e 37 studentë ishin përjashtuar nga vendet e tyre të punës apo të studimit. Mund të vesh re tashmë fare lehtësisht se funksionarët lokalë nuk të përcjellin një panoramë të qartë mbi arsyet që fshihen pas shëprthimit të protestave të papritura. Fjalimi i mbushur me tone emotive i Fadil Hoxhës lexohet si një refuzim kategorik i elementëve radikalë të ditës mbi sistemin komunist shqiptar. Ai shpjegon prishjen e qetësisë në Kosovë, duke folur për kushtet e jetesës në Shqipëri, duke u ankuar se sjellja jomiqësore e Shqipërisë

DOSSIER

RILINDASI

E diel, 29 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

ndaj Jugosllavisë, përsa i përket ngjarjeve në Kosovë, nuk të le rrugë tjetër përgjigje, përveçse të vijosh të përgjigjesh me deklaraNe pyesim: Cili është ta ekstreme. Nëse udhëheqësit shqiptarë në Tiranë fati i shumë njerëzve kanë bërë një kalkulim të keq në lidhje me me emër gjurmët e të atë se ku do të çonin këto demonstrata, apo nëse kanë tentuar vërtetë të nxjerrin në pah cilëve janë zhdukur me synim të paracaktuar problemet e brendshme në Jugosllavi, kjo është e vëshfare? - A mund të jemi tirë të thuhet, por çfarëdo që të ketë qenë, ne indiferent, sidomos pak gjasa ka që sulmet e Fadil Hoxhës të mos marrin përgjigje tashmë nga Tirana. kur bëhet fjalë për jetët Ekzistenca e kampeve të përqëndrimit, eliminimi i udhëheqësve kryesorë të partisë, e anëtarëve kaq të persekutimi fetar, kolektivizimi i detyrueshëm e të tjera si këto, janë ndër shquar të Byrosë Poliakuzat më të rënda që vërtiten mbi kokën e tike dhe të Komitetit sistemit shqiptar përtej kufirit. Duke iu përgjigjur pyetjes që vetë shtron, atëherë Qendror; gjeneralëve, përse nuk ndodh që Tirana të thotë ndonjë gjë kritike ndaj situatës kritike në vendin e oficerëve dhe revoluciotij, Fadil Hoxha thotë: narëve të tjerë të dalë Na vijnë shpesh lajme të trishtuara këtu prej andej. Njerëzit tanë janë shumë të innga populli shqiptar? dinjuar dhe u vjen shumë keq kur dëgjojnë për ekzistencën e kampeve të përqëndrimit, burgjeve, të likujdimit të organizatorëve të luftës popullore dhe të rindërtimit të vendit pas Luftës. Ata vazhdimisht thonë se ka shumë të burgosur politikë në vendin tonë dhe fshehin faktin se Shqipëria ka shumë tjes së zhvillimit ekonomik në Kosovë, e simë tepër nga këta të burgosur se sa e gjithë domos krahasimit të saj me atë në Shqipëri. Jugosllavia, megjithëse popullsia e kësaj të Një krahasim mes dy vendeve në këtë aspekt ka qenë i pamundur të bëhet, fundit është thuajse 10 herë më e madhe. Ne pyesim: cili është fati i shumë megjithëse disa ekonomistë perëndimorë njerëzve me emër gjurmët e të cilëve janë kanë tentuar ta shohin performancën e Shzhdukur fare? - A mund të jemi ne indifer- qipërisë paksa më pozitive. Por, për shkak të uniformitetit të sisteent, sidomos kur bëhet fjalë për jetët e anëtarëve kaq të shquar të Byrosë Politike mit ekonomik shqiptar, shumë vëzhgues të dhe të Komitetit Qendror; gjeneralëve, cilët kanë vizituar ato rajone tentojnë të daoficerëve dhe revolucionarëve të tjerë të dalë lin në përfundimin se Kosova është në një stad më të avancuar zhvillimesh, për shkak nga populli shqiptar? Megjithëse argumentet e përdorura në të aplikimit të elementëve më vizionarë të këtë citim shërbejnë për të dënuar sistem- një shoqërie konsumi në ekonominë e in politik shqiptar, është thuajse e papreçe- Provincës. Edhe pabarazia në greva në ekodentë gjithsesi për një zyrtar të lartë nominë e Krahinës në krahasim me pjesën jugosllav të pranojë hapur ekzistencën e burgjeve politike në vendin e tij. Përsa i përket shqetësimit të tij rreth fatit të zyrtarëve të njohur shqiptarë, Fadil Hoxha, me shumë gjasa, ka pasur ndërmend Beqir Ballukun, Abdyl Këllezin dhe të tjerë si ata që janë burgosur ( apo siç raportohet edhe janë ekzekutuar) gjatë mesit të viteve ´70, të akuzuar nga Enver Hoxha se kishin komplotuar në emër të “revizionistëve” të huaj, duke përfshirë edhe Jugosllavinë. Interesi i ringjallur së fundmi nga Fadil Hoxha rreth fatit të këtyre njerëzve Foto e njohur e fundviteve ´70, e cila paraqet mbi Tiranën, papritur mund liderët komunistë kosovarë (nga emajta në të të zgjojë reagim shumë të djathtë: Xhavit Nimani, Mahmut Bakalli e Fadil fortë nga ana kësaj të fundit, Hoxha) duke u takuar me ish-liderin jugosllav, madje deri në deklarimin se Marshallin Josip Broz Tito. Jugosllavia ka qenë e përfshirë në luftën e brendshme për pushtet në Shqipëri në mesin e tjetër të Jugosllavisë, ka qenë njëra ndër viteve´70. Duhet të vihet re gjithashtu se arsyet kryesore sepse shumë kosovarë të Fadil Hoxha nuk është thjesht dhe vetëm rinj dhe intelektualë, kanë mbetur të zhnjë zyrtar tjetër i lartë në Jugosllavi që flet gënjyer nga sistemi i atjeshëm. Fadil Hoxrreth problemeve të brendshme në Shqipëri, ha, nga ana e tij, ka marrë përsipër të gjitha por edhe si njëri nga ata të lidhurit më avantazhet që të krijon mungesa e një studimi zyrtar mbi ekonomitë e të dyjave shumë me çështjet e Shqipërisë. Megjithëse i lindur në Kosovë, Fadil Hox- vendeve, duke shtruar kësisoj pyetjen se pse ha, për shkak të mungesës së mundësisë për Tirana nuk bën dot asnjë krahasim; dhe t´u shkolluar në gjuhën shqipe në përgjigjet se ajo nuk do guxonte ta bënte Jugosllavinë e paraluftës, e kreu shkollën këtë gjë, pasi do të “diskretitohej vetvetiu në Shqipëri, ku ai gjithashtu nisi edhe vep- në një mënyrë shumë bindëse”. Kjo është rimtarinë e vet revolucionare komuniste arsyeja se pse ai ndjek linjën e paraqitjes dhe karrierën si anëtar i Grupit Komunist së një realiteti më të mirë për performancën të Shkodrës, ku ai njohu një numër të madh ekonomike të Kosovës në terma të ekonokomunistësh vendas me peshë, të cilët më misë së tregut, duke deklaruar se vetëm vonë do të vinin në pushtet. Në vitin 1941, komuna e Prishtinës ka më shumë furra ai lëvizi drejt Kosovës ku drejtoi lëvizjen elektrike, frigoriferë dhe pajisje të tjera eleAntifashiste-Nacionalçlirimtare të Kra- ktroshtëpiake, më shumë TV dhe makina se sa e gjithë Shqipëria. Ai thotë madje se e hinës nën urdhërat e Titos. Fadil Hoxha gjithashtu i dha një vend të njejta pamje mund të shihet edhe mes stankonsiderueshëm gjatë fjalimit të vet çësh- dardit të jetesës së fshatarit shqiptar dhe

SH SH..com

www.shqiptarja.com

Në foto: Fadil Hoxha ( majtas) dekorohet Hero i Popujve të Jugosllavisë, 1982

N EXHMIJE H OXHA : Enveri s´dinte gjë për demonstratat në Kosovë

veja e ish-diktatorit komunist të Shqipërisë, Nexhmije Hoxha, deklaroi pak ditë parë gjatë një interviste që zhvilloi me analistin e njohur, Janosh Bugajski ( shih: Albanian Screen, 22 mars 2012) , se kreu i shtetit shqiptar në atë kohë nuk e ka ditur të vërtetën për demonstratat në Kosovë në vitin 1981. Pasi u lajmërova nga Mehmeti, ai “mblodhi Byronë atje dhe tha çfarë është kjo? Dhe u mobilizuam natë dhe ditë dhe u shkruan tre artikuj mbështetës që kanë mbetur në histori. Nexhmije Hoxha theksoi se habitet edhe vetë me faktin se si Enveri nuk ishte në dijeni se çfarë po ndodhte në Kosovë, përfshirë edhe Ministrinë e Brendshme. “Neve dinim edhe mizat që fluturonin lart. Nuk hynte dot njeri atje dhe të mos dish që diçka po ndodhte atje? Dhe të mos e dinte Enver Hoxha? Unë isha në korrent dhe dija çdo gjë që i thuhej atij”. Nëse ka pasur më 1981 ndërhyrje nga Shqipëria, kjo – sipas saj - ka mundur të bëhet nga një grup agjentësh në shërbim të Kadri Hazbiut dhe Mehmet Shehut. “Hazbiut i tha: ‘Ke mbaruar ti, vrit veten’. Pra, ministri i Brendshëm nuk raportoi, them unë”, deklaroi në fund bashkëshortja e ish-diktatorit shqiptar, Enver Hoxha.

atij kosovar, duke shtuar se ai i pari me hir apo me pahir është detyruar të hyjë në kooperativë në mënyrë “vullnetare”, duke u kthyer kësisoj në një punëtor krahu me mëditje”. Udhëheqësit shqiptarë e kanë dëgjuar me siguri këtë akuzë nga të tjerë, relativisht shpesh, por shoku do të jetë edhe më i madh këtë herë, nëse vjen nga një vend tjetër komunist. Para se të vijonte me kritika të tjera, Fadil Hoxha bën një pauzë të shkurtër, duke deklaruar se ai nuk do i kushtonte më vëmendje gjithë këtyre gjërave nëse “gishti” nuk do të drejtohej mbi Kosovën: Ata na drejtohen neve si “vëllezër”. Nëse është kështu, ne gjithashtu, si vëllezërit e tyre, kemi të gjithë të drejtën për të thënë se ne jemi të shqetësuar për këtë situatë në Shqipëri. . . . gjithsesi, ne nuk mund t´i injorojmë dot faktet, dhe nëse ata duan të na mësojnë ne, atëherë duhet të thuhet hapur se çfarë nuk shkon. Çfarë është e zezë dhe çfarë e bardhë. Ai shpesh ndjek këtë linjë në fjalimet e tij, duke folur për lirinë e lëvizjes, të mendimit, të deklarimit, të fesë, të drejtave, të cilat ai thotë se nuk janë cënuar në Jugosllavi, por përtej kufirit, janë trajtuar plotësisht në mënyrë të ndryshme: Në Shqipëri, njeriu nuk mund të lëvizë i lirë nga një qytet në tjetrin pa pasur leje. Të gjitha lëvizjet janë të kontrolluara. Liderët shqiptarë besojnë se ata kanë arritur një kryevepër të madhe revolucionare duke mbyllur, shkatërruar apo kthyer në magazina, kishat dhe xhamitë dhe duke likujduar hoxhallarët dhe priftërinjtë. Kosovarët me të drejtë thonë: “na kurseni nga kjo lloj lirie dhe revolucioni”! Ata flasin me ne rreth lirisë dhe të drejtave të qytetarëve, të njerëzve që i kanë mbyllur në mënyrë hermetike njerëzit e vet, të atyre që nuk lejojnë njerëzit të udhëtojnë të lirë në një mënyrë normale në vendin e tyre apo të shkojnë jashtë e të shohin botën, ndërsa ua ndalojnë të huajve të hyjnë e të shohin vendin e tyre. Këto janë pikat kryesore të asaj që mund të cilësohet si polemika “hakmarrëse” personale e Fadil Hoxhës, kundrejt homologëve të tij në Tiranë. Beogradi jo vetëm që e ka pranuar sfidën propagandistike të Tiranës, por i është përgjigjur me një ashpërsi të papreçedentë, diçka që mund të kishte qenë e paparashikuar vetëm një muaj më parë. Nuk është vetëm zelli nacionalist në Kosovë ai që shkakton trazirat, por edhe shpërthimi i propagandës së hapur nga ana e dy fqinjëve - duke ia nisur nga prilli - që tregon se sa i brishtë paskësh qenë i ashtuquajturi “ripajtim” mes Jugosllavisë (dmth. Kosovës) dhe Shqipërisë. Fishekzjarret e një propagande të ndezur shqiptaro-jugosllave sërish janë kthyer në modë.

22 LETERSI SH SH..com

www.shqiptarja.com

NË

KUJTIM

RILINDASI

E diel, 29 prill 2012

SUPLEMENT JAVOR I

TË PËRKTHYESIT

Fragment nga romani “Adami dhe Evelina” i shkrimtarit Ingo Schulze, sjellë në shqip nga përkthyesi i njohur dhe publicisti Ardian Klosi, i ndarë nga jeta 2 ditë më parë. Trupi i tij i pajetë u gjet i vetëvarur në një prej ambienteve të shtëpisë së tij, rreth mesnatës së të enjtes. Ingo Schulze

a ku u shfaqën më në fund ato, gratë. Ia behën nga hiçi, të stisura me rrobat e tij, pantallona, funde, bluza e pallto. Nganjëherë atij i dukej sikur ato jepeshin nga bardhësia apo sikur qenë shfaqur krejt papritur, si ta kishin çarë syprinën për të treguar vetveten. Atij i duhej vetëm të epte pakëz mënjanë enën e cektë me solucionin zhvillues, më shumë jo. Më së pari nuk dukej asgjë e pastaj befas shfaqeshin ato. Veçse çasti midis Hiçit dhe Diçkasë nuk kapej dot, thua se nuk ekzistonte. Tabaku i madh rrëshqiti në enë. Adami e përmbysi atë me pincat plastike, e zhyti më thellë, e rrotulloi edhe një herë, ia nguli sytë së bardhës, duke soditur më pas mendueshëm figurën e një gruaje me fustan të gjatë që i linte zbuluar një sup e pastaj i shkonte përqark si spirale trupit të kolmë, gati-gati si të kish ndodhur një mrekulli, si ta kishte shtyrë ndonjë shpirt të nxirrte në shesh figurën e vet. Adami e mbajti për një hop fotografinë ngritur lart me pincat. Sipërfaqja e zezë e sfondit tani ishte çelur, por pa ia prishur konturet fustanit dhe sqetullës. Mori nga cepi i tavllës puron, e thithi dhe e shfryu pastaj tymin mbi fotografinë e njomë, përpara se ta zhyste atë në enën me kronometër e prej aty në enën tjetër me solucionin fiksues. E trazoi gërvima e portës së oborrit. Ndje hapat që po dëgjoheshin gjithmonë e më shumë, tri shkallë përpjetë, deri edhe goditjen e mbytur të trastës së pazareve kur kjo goditi pas derës së shtëpisë tek hapej. “Adam, aty je?” “Po!”, briti ai fort që ajo ta dëgjonte. “Këtu!” Takat e saj ecën përmbi kokën e tij, ndërkohë që ai i frynte lehtë negativit, e pastronte atë me një lëkurëz e pastaj e vendoste përsëri në aparatin stampues. Mprehu kontrastin e figurës pastaj fiku dritën e aparatit. Dëgjoi të hapej e të mbyllej sërish në kuzhinë rubineti, pastaj hapat u kthyen mbrapsht, befas ajo kërceu mbi një këmbë teksa hiqte sandalet. Kërcitën shishet e zbrazëta në shportën që ndodhej prapa derës së bodrumit. “Adam?” “Hm.” Ai nxori një tabak nga pakoja 18x24 cm, duke e rregulluar atë në kuadrin e stampimit. Evelina zbriti shkallë pas shkalle përposhtë. Tani duhet t’i jenë bërë gishtërinjtë me pluhur, sepse prek me to tavanin e ulët në mënyrë që të mos përplaset gjëkund. E mori përsëri puron dhe e thithi disa herë radhë, derisa u gjend krejt i mbështjellë në tym. E gradoi kronometrin në 15 sekonda e pastaj shtypi butonin e madh drejtkëndor – drita u ndez sërish dhe kronometri nisi të gumëzhinte. Sikur të trazonte diçka, Adami zuri të lëvizte mbi kokën e gruas një lugë alumini të dystuar, e hoqi pastaj me shpejtësi, zgjati gishtërinjtë e vet duke i llokoçitur pak në ujë e duke i bërë me to hije trupit të gruas. I tërhoqi ata pastaj menjëherë, para se të fikej drita e aparatit e të rreshtte gumëzhima. “Puh, ç’kutërbim! Po pse duhet të tymosësh këtu kaq shumë Adam?!” Adami e zhyti letrën me pinca në solucionin zhvillues. Nuk i pëlqente kur e

DHOMA E ERRËT shqetësonin gjatë punës me fotot. As radion nuk e duronte dot këtu brenda. Evelina, e cila edhe zbathur ishte ndonjë gjysmë koke më e gjatë se Adami, erdhi me të prekur tek ai pastaj e çiku në sup. “Mendova se do na bëje ndonjë gjë për të ngrënë.” “Me këtë vapë? U mora gjithë kohën me korrjen e barit.” “Duhet të iki.” Mbi letrën e bardhë u shfaq përsëri gruaja me fustanin e gjatë. Adami nervozohej shumë që ajo e tërhiqte barkun nga brenda, i dukej madje se shihte buzëqeshjen e saj teksa mbante frymën. Por ndoshta edhe gabohej. E zhyti me pinca fotografinë në banjën e kronometruar e pastaj prej aty në solucionin fiksues. Pastaj nxori një tabak të ri nga pakoja, e palosi atë në mes dhe e grisi më dysh te zgripi i tryezës. Gjysmën tjetër e futi sërish në pako. “Çfarë po ha?”, pyeti ai. “Mbylli sytë. Mos u çakërrit ashtu.” “Janë të larë?” “Po, mos ki frikë se të helmoj”, tha Evelina dhe i futi atij në gojë një kokërr rrushi. “Ku kishte nga këto?” “Tek Kreçmanët. Plaku më dha një qese më shumë, as nuk e dija se ç’kishte brenda.” U ndez drita e stampimit. “E çfarë t’i them tani Gabrielës?” “Mbaje varur.” “Po duhet t’i them sot patjetër diçka. Derisa ma japin lejen në gusht, duhet ta pranoj.” “Ajo nuk është në vete. Ne do të ikim kur të duam.” Drita u shua. “Po ne donim të iknim në gusht. Ti vetë the në gusht, edhe Pepi tha se në gusht është më mirë. Pa fëmijë nuk të japin kurrë leje në gusht. Veç kësaj skadon edhe viza.” “Ajo nuk është vizë.” “S’ka rëndësi se si quhet. Ne e kërkuam

lejen për në gusht.” “Ajo vlen deri në 10 shtator.” Adami e tërhoqi letrën përmes enës pastaj e rrotulloi dy herë. “Hëm, ç’e mirë”, tha Evelina kur u shfaq aty gruaja në kostum me pantallona, e cila i kishte lidhur duart pas shpine dhe nxirrte përpara gjinjtë. “Kishte ardhur postë?”, pyeti Adami. “Asgjë”, tha Evelina. “Pse nuk udhëtojmë me tren?” “Nuk dua të ngulem gjithë kohës në një vend. Pa makinë është shumë e mërzitshme. Ke edhe më?” Evelina i futi në gojë kokrrat e mbetura të rrushit pastaj i fshiu duart e lagëta pas xhinseve. “Çfarë t’i them tani Gabrielës?” “Të na japë të paktën një javë afat.” “Atëhere zëre se ka mbaruar gushti.” “Mund ta ndezësh dritën”, tha ai si e kishte futur foton në solucionin fiksues. Shkoi te lavamani katror ku pluskonin një numër fotografish, peshkoi njërën syresh dhe e vari atë te filli bashkë me të të tjerat. “Kush është kjo? “ “Lili.” “Po emri i vërtetë?” “Renate Horn nga Markleeberg.” “Ke edhe më?” “Duhet të ngjitesh lart. Po kjo këtu?” “Po ti e njeh, Desdemona.” “Kush?” “Ajo, Albrehti, nga poliklinika, gjinekologia.” “Ajo që ka atë algjerianin?” “Nuk ka ajo ndonjë algjerian. Po ju keni shtrënguar njëherë duart bashkë. Këtë” Adami dëfteu një fotografi të varur në fill – ia kam bërë në qershor.” “Ej ti...” Evelina i erdhi fotografisë fare pranë. “Po kjo ka veshur këpucët e mia, po po janë këpucët e mia!” “Si?” “Po këto janë të miat, ja shihi majat, edhe gërvishtjen, ej ti je në vete?!”

“Ato s’ua kanë idenë këpucëve, më vijnë këtu me ca opinga që i prishin të gjitha, për dhjetë sekonda i kanë huajtur...” “Po unë nuk dua që këto femrat e tua të veshin këpucët e mia. Nuk dua as që ti t’i fotografosh në kopsht e aq më pak në dhomën e ndenjes!” “Ishte shumë nxehtë lart.” “Nuk e lejoj!” Tani Evelina filloi t’i vështronte me vëmendje edhe fotografitë e tjera. “Do të nisemi pasnesër?” “Sapo të na vijë karroja, nisemi.” “Këto i dëgjoj tash tri javë.” “I mora në telefon, ç’mund të bëj tjetër unë?” “As që kemi për t’u nisur fare. Vëmë bast po të duash.” “Ke për të humbur.” Adami nisi të nxjerrë prej ujit fotografi mbas fotografie. “Ke për të humbur, dorë me një.” “Nuk do të marrim vizë asnjëherë tjetër. Edhe tani s’do të na jepnin më. E kanë bërë rregullin që duhet të jesh të paktën pesëdhjetë vjeç, thotë Gabriela.” “Eee Gabriela. Ajo të përrallis sa të duash.” “Kjo këtu është e bukur. Çfarë ngjyre është, e kuqe?” “Blu, mëndafsh.” “Përse nuk bën fotografi me ngjyra?” “E solli vetë mëndafshin, kurse kjo këtu...” Adami po mbante ngritur një fotografi ku shihej një grua e re me fund të shkurtër e një bluzë që i rrinte gjerë. “Me çmim të kripur, edhe në Perëndim, por nuk e ndjen fare në lëkurë, aq fine është.” Adami palosi një fotografi të njomë dhe e hodhi në koshin e letrave. “Çfarë bën ashtu?” “Nuk bënte.” “E pse jo?” “Shumë e errët.” Evelina futi dorën në koshin e letrave. “Sfondi është plot me vrima të zeza”, tha Adami. “Lili është kjo?” “E saktë!” Evelina e hodhi fotografinë aty ku e kishte marrë, pastaj shkoi në paradhomë te rafti me frutat e konservuara. “Edhe këto nuk po hahen fare. Do dardha apo mollë?” “Po ftonj ka më? Mbylle derën!” Adami fiku dritën dhe priti derisa të binte dera në bravë. “Nga viti ’85, në qoftë se e lexoj mirë që kjo është pesë”, thirri nga jashtë Evelina. “S’ka rëndësi.” Ai nxori nga pakoja gjysmën e tabakut, e vuri atë nën aparat, zgjodhi një negativ të ri, rregulloi kthjelltësinë pastaj shtypi butonin e kronometrit. Adami zuri të gumëzhinte në të njëjtin tonalitet. “Do të të hedh edhe ty në një tas?” “Më vonë.” “Do shkosh sot në muzeum?” “I kanë filluar guidat përsëri?” “Po, dhe unë prapë mbeta pa gjë.” “As unë nuk mundem dot, do më vijnë për provë”, tha Adami. Për një çast ra heshtje. Ai e la letrën të rrëshqiste në solucion, e shtypi pakëz për poshtë. Në paradhomë kërciti çelësi i dritës. “Evi?” Ai dëgjoi përsëri trokëllimën e shisheve bosh. “Evi!”, thirri ai e deshi të shkonte pas saj, por pas një hopi u përkul thellë mbi enë si të donte të sigurohej se gruaja që sapo u shfaq aty duke qeshur e me krahët hapur, po vështronte me të vërtetë atë. Përktheu nga origjinali Ardian Klosi