Rilindasi

EPISTOLAR/ VURI RREGULL NE FSHA T, NDERTOI KISHEN DHE SHOI MERITE E GJAKDERDHJEN FSHAT

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: Nr:18

E diel, 6 maj 2012

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

MJEDA NE TRI LETRA

Zbulohen dorëshkrimet: Si i vuri në vijë hajdutët e VIG-ut Mentor Quku

M

jeda në këtë periudhë ka lëvizur sa në Shkodër, aq edhe në Vig. Është koha kur Mjeda i kërkon Shoqatës bamirëse “Leopoldina” në Vienë, mbështetjen financiare të projektit të tij për restaurimin e kishës së Shën Mhillit. Në letrat e tij, Mjeda përshkruan gjendjen shumë të keqe që kishte kisha e fshatit, gjë që është një arsye e fortë për të kërkuar rindërtimin e saj. Kjo famulli kishte vite pa pastor të vetin dhe vetëm sa vizitohej nga ndonjë prift kalimtar.

Kisha ishte pa tavan, dyshemeja ishte tokë dhe vende vende, me varre të lashta të hapura, ku dukeshin eshtrat e të vdekurve.

Muret ishin të paqëndrueshme, po ashtu edhe altari. Këto provohen edhe nga relacioni i Ippenit, i dates 4 marsit 1898: “Kur Mjeda erdhi në Shkodër, në pranverë të vitit 1899, me siguri figuronte i pranuar si famullitar i Vigut, famulli që kishte vetëm tetë vjet

Në foto: (Majtas) Mjeda (djathtas) Dorëshkrimi i letrës autografe të Mjedës të datës 13 tetor 1901 nga Vigu. Letra është e transkriptuar e plotë në këtë artikull

që kishte kaluar nga Sapa në Abacinë e Mirditës. Famullia e Vigut administrohej nga famullitari i Mnelës.” (Rel. i Ippen, mbi famullitë katolike në Shqipëri, Shkodër, 4 mars 1898, HHStA, AIHT, ds. 43/4, nr. 438). Po ashtu nga relacioni i misionit shëtitës të jezuitëve mësojmë: “Mnela kishte 82 shtëpi e famullia tjetër, e ndarë nga përroi i Gjadrit, Vigu, numëronte 55. Në famullinë e Vigut mungon tash tetë vjet prifti. Vjen ndonjëherë për të celebruar Meshën e Shenjtë dhe për të ndihmuar të sëmurët, famullitari i Mnelës…ngjan që banorët e famullisë së Vigut janë nevojshmërisht pa shërbim fetar e kalojnë muaj të tërë pa pasur një prift.”

(Misioni shetitës i Jezuitëve, 1895, Relazione sulla Missione volante Albanese, 1896, fq. 55-57). Ai erdhi në Shqipëri në pranverë të vitit 1899, si kryetar i shoqërisë “Bashkimi” , si famullitar i Vigut dhe administrator i Mnelës. Kjo provohet nga shumë burime të sigurtë të kohës... vijon në faqen 14-15 ○

○

○

○

○

○

Ardian Klosi, Misioni i përkthyesit në kulturën tonë postkomuniste

Qemal Stafa Shëmbëlltyra e papërsëritshme

Në shqipërimin e kronikave të Pouquevillit për Ali Pashën, Ardian Klosi ja ka dalë t’i shpërfillë kallëpet tjetërsuese që dogma e dikurshme prodhoi enkas për mjetin gjuhësor artistik

Ata që e njohën nga afër afër,, thonë se Qemali fëmijë dukej djalë dhe Qemali djalë dukej burrë. Ndoshta këto fjalë, bartin mbresën kryesore që ai u ka lënë bashkëkohësve....

Ledi Shamku-Shkreli

A

ka ndonjë kërkesë kul tura e cilësdo bashkësie të izoluar njerëzish?

Natyrisht e ka; përkon me të njëjtën kërkesë të gjindjes që përfaqëson: gjallimin. E ashtu si njerëzit, edhe kultura gjallon përmes komunikimit me veten dhe me simotrat e saj rretherrotull.

Sistemi totalitar që u instalua në Shqipëri pas 1944ës, ndërmori menjëherë një aksion ideologjik dykahësh: ndërprerjen e lidhjeve kulturore e gjuhësore me të kaluarën nga njëra anë, dhe shpalljen e produktit të ri kulturor shqiptar si të vetëmjaftueshëm nga ana tjetër. Kjo vetëmjaftueshmëri, që duhej të përftohej prej një populli që “jetonte e

punonte si në rrethim”, rrezikoi thellësisht gjallmeninë dhe vlerat kulturore që u servireshin shqiptarëve. E sakaq u vu në dyshim dhe çdo prurje e jashtme, nga botë në mos të lira, ku e ku më me liri se jona. Pikërisht këtu do kërkuar shkaku i rëndësisë së pashoqe që shqiptarët i atribuan Përkthyesit. Për dekada me radhë shqipëruesit u panë si figura mistike e ndonjëherë më të rëndësishme edhe se vetë shkrimtarët. Asokohe gjithkund flitej nën zë për do shpirtëna të lirë që prodhonin shqipërime magjiplote edhepse kumtet e këtyre shpirtnave vinin sa nga toka edhe nga nëntoka, pasi kish syresh të ndryrë në qeli a burgje të angështa. Kësisoj, gjatë gjithë asaj periudhe izolimi kulturor... ○

○

faqe 20 ○

○

Prof. Nasho Jorgaqi

A

Mustafa Kruja: Deshtën me më bamë nji pashë tyrk E njoh Aleksandër Xhuvanin si paren e kuqe... d.m.th., ashtu siç âsht moralisht e politikisht.

E kam pasun bashkpuntuer n’Institutin e Studimevet Shqiptare kur un isha kryetar ○

faqe 16-17 ○

○

○

i që ka provuar të hyjë në jetën e Qemal Stafës, sado mirë ta njohë, përsëri e ka të vështirë t’i qaset personalitetit të tij, pa një farë mahnitjeje. Një jetë aq e shkurtër, me reflekse aq të fuqishme në jetën e rinisë së kohës së tij dhe më vonë. E mbushur plot e përplot me hove lufte e qëllime të mëdha, me një dendësi ngjarjesh e përpjekjesh vetëmohuese, e frymëzuar nga një ideal fisnik. Një fytyrë imponuese si vetë e vërteta, ai ishte siç e ka përcaktuar me të drejtë mësuesi i tij Skënder Luarasi “fillimi i një personaliteti universal”.

Ata që e njohën nga

○

○

afër, thonë se Qemali fëmijë dukej djalë dhe Qemali djalë dukej burrë. Ndoshta këto fjalë, bartin mbresën kryesore që ai u ka lënë bashkëkohësve. A ishte kjo shprehje e një pjekurie të parakohshme e të pazakontë, i një natyre liridashëse apo e një shpirti përherë kërkues, me aspiratën për të parë larg dhe për të mos u pajtuar me jetën e padrejtë? Mendoj se të gjitha këto janë shfaqje të ndryshme të të njëjtit individualitet, po të një individualiteti të spikatur.

S’ka dyshim se cilësitë vetjake të Qemalit kanë rolin e tyre, por në radhë të parë ai është pjellë e kohës së tij, e një epoke të rëndë për fatin e popullit shqiptar. Qemali i takon përfaqësuesve... faqe 18-19

○

○

○

○

14 EKSKLUZIVE SH SH..com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

E diel, 6 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

D ORËSHKRIMET A RKIV A RKIVA Mentor Quku

vijon nga faqja 13 ...(1. Sipas relacionit të Dedë Pasit, I 29 Gushtit 1900, në pranverën e vitit 1900, Mjeda është mikpritës në Vig i Atë Dedë Pasit. 2. Letra konfidenciale e Ndre Mjedës dërguar kardinalit Ledochovski më 13 tetor 1901. 3. Regjistri i lindjeve të Vigut. 4. Artikull redaksional i Kumbonës së Diellës, më gusht 1938. 5. Kujtime të bashkëkohësve të Mjedës nga Vigu).

Mbas kthimit në atdhe, Mjeda mori pjesë në mbledhjen e Shoqërisë “Bashkimi” më 22 qershor 1899 dhe mbasi nuk ra dakort për problemin e alfabetit, u nis direkt në Vig (HHStA, AIGJL, Tiranë, D-4/1, ), Fil. 111/21, K. 70, v. 1899, rel. i Dr. Ranzit, Shkodër, 22 qershor 1899.) Në letrën e 3 qershorit 1899, Mjeda përshkruan gjendjen e mjerë që gjeti në Vig: Kisha dhe qela ishin të rrënuara. Banorët e fshatit ishin të zhytur në varfëri, injorancë dhe vese. Vigu deri në vitin 1890 kishte qenë pjesë e dioqezës së Sapës dhe vetëm në këtë vit ajo kishte kaluar me abacinë e Mirditës. Mjeda ishte kthyer në atdhe me projekte dhe vizione shumë të përparuara që i kishte mësuar mirë në qendrat e kulturuara dhe të përparuara të Perëndimit. Duke e nisur jetën famullitare në një fshat të humbur të Mirditës, siç ishte Vigu, Mjeda ballafaqohet me gjendjen e mjeruar që mbizotëronte aty dhe nis menjëherë nga reformat që ishin në mënyrën e tij të menduarit dhe vepruarit.

Kjo edhe pse ai sapo ishte kthyer nga qendrat më të qytetëruara të Europës ku kishte jetuar për dy dekada.

Dorëshkrimet e reja që prezantojmë këtu provojnë se ai ka nisur të restaurojë Kishën e Vigut, që i ishte kushtuar Shën Mëhillit.

Kemi të dhëna se para kësaj, Mjeda ka ndërtuar qelën e Vigut. Paraqitja dinjitoze e shtëpisë së Zotit dhe e asaj ku do të banonte vetë famullitari do ta rriste autoritetin e fjalës së tij në mes të banorëve të zonës. Duke e ndjekur rrugëtimin e Mjedës në famulli të tjera ku, më vonë e solli jeta për të shërbyer, mësojmë se këtë “zakon” ai e shfaqi edhe në Nënshat, Kodhel, Dajc, Grash, Kukel e kudo tjetër ku shkoi: kudo Mjeda solli zakone e mentalitete të reja, solli progresin dhe punoi për transformimin e fshatit e të banorëve të saj. Natyrisht ky projekt do të marrë formën e vet në Kukel ku do jetojë e shërbejë për 30 vite. Zbulohen dorëshkrime të reja të panjohura autografe të Mjedës: Një nga projektet tona më kryesore në punën studimore-botuese mbi Mjedën, ka qenë ajo për kërkimin dhe zbulimin e dorëshkrimeve autografe të Mjedës. Këtu përfshihen edhe letra në dorëshkrim autograf të tij, që më erdhën kohën e fundit nga miku im Pjetër Logoreci, i cili i zbuloi në Arkivin e Shtetit të Vienës. Herë pas here ne gjëndemi para të papriturave të këndshme, kur miq e dashmirës na ofrojnë ndihmën e tyre në fushë të kërkimeve e studimeve mjedologjike. Kam

Në foto: Ndre Mjeda Gjergj Fishta dhe Imzot Bumçi

MJEDA NË TRE LETRA

Si i vuri në vijë hajdutët e VIG-ut Vuri rregull në fshat, ndërtoi kishën dhe shoi mëritë e gjakderdhjen e mentaliteteve të vjetra që bartëshin këto zona, ndriçojnë më tej raportet e Mjedës me personalitete të fuqishme të kohës, si Kardinali Ledochovski, Emzot Prenk Doci, abat i Mirditës, presidenti i shoqërisë bamirëse “Leopoldina”, etj.

Në foto: (Majtas)Faksimile e letrës autograf të Mjedës e datës 3 qershor 1899 (Sipër) faksimile e letrës së Mjedës e datës 1 prill 1900

dëshirë të evidentoj ndihmesën që ka dhënë ky punëtor i shquar i kulturës shqiptare në emigracion. Po japim këtu më poshtë tekstet e transkriptuara të tri letrave autografe të Ndre Mjedës. Ato janë të lidhura me projektin e Mjedës, i cili sapo u kthye në atdhe, mori përsipër që të riorganizonte veprimtarinë famullitare të tij në Vig të Mirditës.

Letra e parë ka datën “3 qershor 1899”, letra e dytë datohet “1 prill 1900” dhe e treta mban datën “13 tetor 1901”.

Që të tri letrat janë hartuar nga Mjeda në Vig të Mirditës, që të tria me shkrimin

karakteristik të poetit, me kaligrafi të bukur e të kujdesshme, që të tria për të njëjtin objekt: Restaurimin e kishës së Sh’Mhillit të famullisësë Vigut. Dy të parat i janë drejtuar presidentit të Shoqërisë bamirëse “Leopoldina” (Vienë) ndërsa e treta i është drejtuar Prefektit të Kongregacionit të Propaganda Fides, kardinal Miaceslao Ledochovskit, në Romë. Letrat paraqesin rëndësi jo vetëm pse janë autografe të një personaliteti të spikatur si është Dom Ndre Mjeda, por edhe pse shpalosin planet e tij për transformimin e fshatit të mbrapambetur shqiptar, për luftën e tij kundër veseve

Letra e parë hedh dritë mbi kohën se kur Mjeda shkoi në Vig të Mirditës për të filluar detyrën si famullitar: “I ndrituri Zotëri, i nënshkruari Famullitar i Vigut ne abacinë e sh’Aleksandrit te Mirditës, me aprovimin e një Ordinari, guxoj t’ju prezantoj një lutje Shoqërisë bamirëse. Kjo famulli ka rreth 20 vjet që ka qenë e privuar nga pastori vetjak, e vetëm herë pas here u vizitonte prej ndonjë prifti. Kisha e këtij fshati është në një gjendje më shumë se të mjeruar, kështu që diku tjetër do të ishte e vështirë të ishte një shtëpi banimi për kafshët; mungon plotësisht tavani; dyshemeja ishte e hapur vende-vende ku dukeshin eshtrat e varreve të lashta, që jane të lëvizura; muri ne pjesën më të madhe është i paqëndrueshëm dhe altari gjithashtu. Ardhja ime këtu si famullitar i kësaj kishe, më bën të dëgjoj përgjegjësi zemre për detyrën e të ushtruemit të mistereve të prifit të fesë sonë, në këtë vend kaq të mjeruar. Vendi, në një numër të mire, është ekstremisht i varfër, kështu që shumë kanë qenë prej disa muajsh të privuar nga buka personale. Pra prej këtij populli nuk kam asnjë ndihmë për restaurimin që dua të bëj. Për këto duhen të paktën shuma 400 florinj. I lutem Shoqërisë bamirëse t’i kthejë këtij vendi besimin për lavdinë e Zotit dhe shkëlqimin e kultit katolik, të japë gjysmën e shumës që është dyqind florinj. Një bamirësi e tillë për këtë popull do të përfitonte më shumë se kushdo tjetër në vende të tjera për të rizgjuar besimin dhe prestigjin e religjionit. Me shpresë që të jem shpjeguar, deklaroj stimën e thellë dhe nderimin e madh. Për Istitucionin bamirës Leopoldian Viena, Të Shkëlqyeshmit Zotërisë Suaj, Sherbëtor i devotshëm, Vigu 3. 6. 1898; Prift Andrea Miedia Famullitar i Vigut.”

Letra e dytë, e shkruar nga Mjeda një vit më vonë, hedh dritë mbi përpjekjet e tij për të gjetur fonde për restaurimin e kishës së Vigut: “I Ndrituri Zotëri, duke qenë mirënjohës për favorin që më bëri vitin që kaloi, Fondacioni mirëbërës për restaurimin

EKSKLUZIVE 15 SH SH..com

RILINDASI

E diel, 6 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

www.shqiptarja.com

Zbulohen dorëshkrimet e panjohura të poetit. Projekte të reja për fshatin shqiptar e Kishës time Famullitare, marr guximin të vi tek Shkëlqesia juaj për një lutje të re, për të njëjtin objekt. Unë kam bërë një preventiv prej 400 florinjsh. Dyqind i kam pasur me shumë falënderime prej atij Fondacioni; dyqindëshin tjetër e kam pritur që të më vijë prej një ane tjetër; por prej asaj anë më kanë ardhur vetëm njëqind florinj. Me pak fjalë ajo që më duhet është më shumë sesa ka preventivi. Përvec borxheve që kam patur, kam konsumuar gati të gjitha të ardhurat e famullisë; megjithatë mungojnë përsëri mjaft për të përfunduar restaurimin. Është shumë e vërtetë se kjo Kishë në qoftëse do të ishte e mundur të përfundojë, do t’i bëjë nder bamirsëve, e pse me vogëlsinë e saj, do të ishte ndër më të mirat e këtyre anëve, por më mungojnë plotësisht mënyrat. Prandaj i lutem Fondacionit bamirës që të denjojë me dashamirësi, që të rrisë shumën në treqind florinj për këtë punë, për lavdinë e Zotit, për zgjimin e fesë në këto vende, për emrin e mirë të kombit august protektor, për kultin katolik në Shqipëri.

Pranoni i ndrituri Zotëri, sigurinë e ndjenjave të mija me shumë stimë e nderim. Për zotërinë e ndritur President i “Fondacionit Leopoldian”, Viena , Për Zotërinë tuaj të ndritur. Vigu 1 Prill 1900; Shërbëtori juaj, Prift Andrea Miedia, Famullitar i Vigut”.

Letra e tretë e shkruar edhe një vit tjetër më vonë, i drejtohet kardinalit Miaceslao Ledochovski, për të kërkuar ndihma për të vazhduar punën jo vetëm në plotësimin e kishës së Vigut, por kërkon të bëjë të njëjtën gjë edhe me Kishën e Mnelës, e cila ishte nën administrimin e tij. Ai raporton për punën e bërë dhe për preventivat si edhe për borxhet që ka hyrë për realizimin e projektit të tij. Njofton me episode konkrete se si iniciativa e Mjedës për restaurimin e kishave kishte filluar të jepte frutet e saj. Banorët e kësaj zone i binden ndërhyrjeve të Mjedës për të zgjidhur ngatërresat, madje dhe ato më të rëndat e më të pashpresat për t’u zgjidhur. Gjithashtu flet për konfliktet me abatin Doçi, konflikte të bartura nga debatet për problemet e alfabetit në Konferencën e Ipeshkvijve, në Shkodër, maj 1902. Doçi nuk mund të pranonte që një prift i thjeshtë të mos i bindej autoritetit të tij, megjithëse brenda juridiksionit që mbulonte ai. Mjeda në këtë kohë ishte kandidaturë potenciale për postin e Ipeshkvit të Sapës, të lënë bosh nga dorëheqja e Atë Joakim Serreqit: “Kandidat shumë i përshatshëm do të ishte famullitari Don Ndre Mjeda. Ai është 40 vjeç dhe është pa dyshim kleriku shqiptar më i ngritur”. (raport i Ippenit drejtuar Golluhovskit, Shkodër, më 16 qershor 1900; Arkivi i Vjenës AIHT, v. 9, d. 5, nr. 673). Në këtë kohë, Dom Ndreu kishte plane krijuese dhe mbasi tërhiqet dhe bën të triumfojë kandidatura e vëllaut, Emzot Lazër Mjedës, i cili më 20 janar 1901 shugurohet ipeshkv i Sapës.

Raportet kanë kaluar gjithsesi në favor të Dom Ndreut dhe planeve të tij për ndërtimin e ndërtesave të Kultit dhe përmirësimit të nivelit të jetesës së banorëve të famullisë së tij. Është vendi të kujtojmë se është e njohur veprimtaria si arkitekt e Ndre Mjedës, i cili gjatë jetës së tij, projektoi dhe ndërtoi shumë banesa, vepra kulti, etj. Ja letra që i ka dërguar kardinalit Ledochovskit (APF, N.S., vol.

212, fl. 405-406, nr. Prot. 46560): “Pa llogoritur ushqimin dhe mbajtjen e punëtorëve për dy vite të tëra, gjë që më ka detyruar të shpenzoj para për restaurimin e kësaj kishe, e tejkalon së tepërmi shumën e ndihmave të marra dhe për rrethanat e mia është një shpenzim i tejmadh. E dhjeta e kishës, që këtu është në misër, nëse për-

Në foto: Dorëshkrimi i letrës autografe të Mjedës të datës 13 tetor 1901 nga Vigu. Letra është e transkriptuar e plotë në këtë artikull

jashtohet një pjesë e vogël që kanë konsumuar shërbëtorët dhe disa mysafirë, më është mbaruar e gjitha për mbajtjen e punëtorëve, madje nuk ka mjaftuar. Kur në këtë stinë priftat tjerë arrijnë të shesin misrin (kur çmimi është më i shtrejti), unë jam detyruar të blej nga ky misër për mbajtjen e shtëpisë dhe të punëtorëve. Edhe pjesa më e madhe e lëmoshave të meshave është përdorur për të paguar e për të mbajtur punëtorët, pa mundur të mbaj në personin tim një paraqitje të thjeshtë, madje jam katandisur në zhele, deri sa në këtë vit përshtata për vete veshjet e hedhura të vëllait tim, me rastin e konsakrimit si peshkop i Sapës. Por pikërisht mendimi i shumë borxheve më brengos. Për qartësi më të madhe, më lejoni princ i nderuar, që t’ju paraqes në mënyrë të detajuar hyrjet dhe daljet, pa llogaritur asnjë prej shpenzimeve për mbajtjen e punëtorëve.

Hyrjet Prej Kongreg. Të Shenjtë Lira it.

500 piastra..............…………..2522:24 Prej Institutit Leopoldina Fl. 200....................................................2250 Prej Immakolatës në Vienë Fl. 100 …………………………………………...1130 Prej Leopoldina (1901) Fl. 150 ……………………………………………1680:20 Prej Immakolatës (1901) Fl. 50 ………………………………...……561:20 Prej famullisë Ofr. 31….............164 Totali Ofr 1.540………………..8316 Daljet Lëndë dërrase, hekurishte, etj.

Piastra………………….........2984:29 Materiale……………....….......1481 Murator dhe punëtor...............3399 Transport…………….................640 Zdrukthëtari………….......…...4120 Objekte të shejta…................4120 Punimi i ulluqeve të çatisë…..216 Varrezat….....................…….950 Totali Piastra 16.469:29…............................................Ofr.3050 Sikur parqitet nga ky bilanc, diferenca në mes të hyrjeve e daljeve është 1.510; prej këtyre vetëm 210 franga kam paguar prej vetes. Kështu që mbeten 1.300 fr. Me të tjerë 130 fr. për të paguar me interes me 10%.

Zoti ynë ka dashur në këtë mënyrë, që me shkëlqimin e kësaj kishe të bëjë një vepër të lartë apostolike. Në fakt, Vigu i njohur më parë për grabitje, tani është ndryshuar plotësisht, si me magji; E tani numërohen vetëm dy hajdutë të bërë objekt dënimi nga vetë bashkëfshatarët. Në një mënyrë të atillë sa që etërit Jezuitë në misionin e tyre, që bënë vitin e kaluar, gjetën pak për të ndrequr në këtë drejtim dhe patën një popull shumë të ëmbël në betimin publik që e zhvilluan në Mirditë, që të mos shkonin më të vidhnin; dhe nuk patën nevojë për predikimin e faljes së armiqëve për të arritur faljen e plotë të hasmërive e të gjaqeve që ekzistonin.

Ndërsa të gjitha zonat rreth e rrotull kanë shumë njerëz që vriten si kafshë, këtu, prej gati dy vjet, nuk ka ndodhur asnjë vrasje, gjë që përpara ishte e zakonshme. Por ja që Zoti, që për hiret e tij intime, është shërbyer nga kjo kishë për të prodhuar në popullin tim këtë ndryshim të sipërthënë…

Katër vetë të kësaj famullie i grabitën një malësori që po dimëronte në Zadrimën e afërt, 60 dele. Qeveria, duke parashikuar shumë ngatërresa, përdori gjithë pushtetin për t’i detyruar që të dorëzonin delet dhe në këtë drejtim punoi shumë Emzot abati. Por

hajdutët, të pathyeshëm, iu përgjigjën se kishin parashikuar shumë gjak që do të ishte derdhur në mes të Mirditës e Mbi Shkodrës e që pikërisht, për të provokuar këto gjaqe e për të shfryrë hakmarrjet e veta, ata kishin kryer këtë vjedhje. Pa asnjë shpresë rrugëdaljeje, por vetëm për t’i dhënë sadisfaksion detyrës sime, i luta këto hajdutë që të më bënin favorin që të m’i dhuronin këto dele. Ato, pa hezituar e pa kërkuar asnjë shpërblim, m’u përgjigjën: Mbasi ti punon në favorin tonë dhe do të bësh nji kishë kaq të bukur, do t’i kesh delet, por me marrëveshjen që i zoti të vinte për t’i marrë në shtëpinë tënde. E kështu u bë, duke çuditur qeverinë dhe turqit e Shkodrës dhe të Zadrimës. Gjithashtu në Këshndellat e kaluara, në oborrin e Kishës ndodhi një ngjarje e tmerrshme: Është një prej atyre që, sikurse u betuan vetë fshatarët, nuk ishte parë kurrë që të mbaronte pa gjak e në këtë rast gjaku do të ishte derdhur pa kursim, pasi fshati ishte ndarë në dy tarafe dhe asnjeri nuk dëshironte të lëshonte pe. Pati mjaft punë prifti duke u futur në mes me lutje e përbetime, më në fund duke vënë vetë dorën tek gryka e pushkës së atyre që ishin gati për të qëlluar. E vërteta qe, sikurse dëshmuan më vonë, më guximtarët e kësaj grindjeje, se ajo që i përmbajti nga masakra, qe mendimi për të mos profanuar kishën, e cila, sikurse ata thanë, është objekt i smirës së gjithë famullive përqark. Gjitha këto dhe shumë të tjera të këtij lloj janë sigurisht ngushllimet më të mëdha që mund të ketë zemra e një prifti dhe shpërblimi më i mirë për mundimet e mia modeste. Për arsye se priftërinjtë e këtushëm nuk arrijnë t’i mbajnë si duhet kishat pa dashur të shpenzojnë një qindarkë për mbajtjen e tyre, kam kërkuar të siguroj shtëpi, ara dhe pyje, në mënyrë që të shërbejnë posaçërisht për mbajtjen në gjendje të mirë të kishave me të ardhur vjetore. E sigurisht të ardhurat e kësaj pasurie që kam blerë, janë të mjaftueshme për të siguruar atë që duhet çdo vit për mbajtjen e kishës e të altarit; Kjo do të ndodhë nëse abati do të pranojë me këtë kusht e nëse priftërinjtë që do të vijnë mbrapa do t’i përdorin për këtë qellim e kjo pra për kishën e Vigut. Shpenzimet e tjera, ndonëse janë më të vogla, jam detyruar t’i bëj për kishën e Mnelës, të cilën unë administroj. Kjo kishë, sikur pjesa më e madhe e kishave të abacisë, është në një gjendje me të vërtetë të tmerrshme: pa dysheme e pa tavan, madje gati pa asgjë, saqë pikon në të gjitha anët e për rrjedhim muri është i leskuar në shumë vende, është shumë e ngushtë për famullinë. Anëtarët, duke parë kishën e Vigut, u gjallëruan së tepërmi për të pasur edhe ata një kishë të bukur dhe arritën të caktojnë një taksë për veten.

Sikurse besoj, do të ishin mbledhur 1500 franga, përveç që për të mbajtur ata vetë punëtorët dhe falas transportin e gurëve e materialeve të tjera. Emzot Abati nuk qe i mendimitt për të pranuar këtë hov entuziazt. Fshatarëve u ka thënë se kisha do të fillonte kur të thoshte ai. Kjo qe si një kovë uji të ftoftë për këta malësorë të varfër. Megjithëse duke mos mundur për të frenuar zemrën për të celebruar sakrificën Hyjnore në një lokal ku me vështirësi lihen edhe kuajt, rregullova çfarë munda presbiterin, rregullova dyshemenë, një tavan të mbrapshtë, parmakët, dritaret dhe një altar mjaft të pastër, kurse janë këto vende, me disa shtesa të vogla mund të shërbejnë për kishën e re, kur të bëhet.

Vigu, 13 tetor 1901. Prift Andrea Miedia Famullitari i Vigut”.

(Në numrin eardhshëm do të botojmë disa kujtime të bashkëkohësve të mjedës për angazhimiet e tij në këtë periudhë të shërbimti në V Vig ig të Mirditës)

16 EPISTOLAR SH SH..com

www.shqiptarja.com

L ETRA

RILINDASI

E diel, 6 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

E KA TËRT KATËRT

K

jo është letra e katërt dhe e fundit në letërkëmbimin mes studentit të mjekësisë Hamdi Oruçi dhe Mustafa Merlikës. Më shumë se letra ato ishin copëza autobiografije, sidomos sa i takon letrave të Merlikës, ndërsa ato të Oruçit ishin të mbushura plot informacione, detaje të panjohura albanologjike por edhe politike për fillim vitet ’50, kur të dy ishin larg Shqipërisë, vendlindjes së tyre, ku perdja e hekurt e komunizmit kishte rënë e një dramë e dhimbshme kishte nisur të luhej...

Letrat u mundësuan për suplementin tonë nga nipi i Mustafa Krujës, Eugjen Merlika, pas një botimi në “Hyllin e dritës”. Kjo letër e katërt, firmosur prej Mustafa Krujës, sjell të reja nga marrëdhënia e tij me kulturën e kohës, raportin me pushtetin në kohën e qeverisë së tij, si e njihte Aleksandër Xhuvanin, dhe një kapitull i ri nga fëmijëria e tij, ku tregon se si u shkollua, e se si babi i tha të lidhej me Esad Pashën për ta dërguar me studime në Turqi...

Ramleh, 9.IV .1953 9.IV.1953 Doktor,, I dashuni Doktor Mâ par’e mâ dalë po m’a ka ânda me Ju përsritun gzimin e përgzimin t’em për doktorimin t’Uej në mjeksí e me Ju pyetun mbi programën t’Uej për këndej e mbrapa.

Ju falem nderës për letrën e dashun qi më ka kënaqun. M’u desh me Ju a vonuem dy muej përgjegjen. Por s’prish punë, besoj, as ndër sw t’Uej: kso letrash si t’onat, qi nuk shkëmbehen për etiketa, mund të presin ngé e volí, apo jo?

Zêmra fisnike, mendimi miqsuer i Juej për kujtimin e Besimit t’em më mallëngjejnë e më bâjnë mirnjohës. Por nuk dij a ka për të qênë gjâ me i nginjun apo jo. Tëmer’e hijes së bolshevizmës i ka kapërcyem edhe kufîjt e tokavet mbi të cilat zotnon efektivisht.

Urn’e atij hîni të bekuem tash gjindet në Graz. Nuk dij përpiknisht se në cilin vênd, por mâ nj’atje ndër vorrezë ku ato âsht zakon me i vënduem. Âsht i shënuem me nji pllakë a rrasë mermeri të dallueme vetëm me emnin Besim. Pra pa mbiemën! Arsyeja? Âsht nji familje grazjane qi ka pasun mirsinë t’a tërhjekë urnën prej Vjene atje. Por me kujdes të madh qi mos të dihej për kê po interesohej, se i biri kuj ishte Besimi. Pse? Eh! Sepse sod në Graz ka nji pushtet civil qi âsht qeverija austrijake e nji pushtet ushtarak qi âsht ushtrija inglize. Por nesër? Nuk dihet: mundet me ardhun në vênd të qeverisë demokratike të tashme nji qeverí komuniste ase në vênd t’ushtrisë inglize ushtrija bolshevike! Nuk dihet, mâ mirë me qênë i matun e largpamës në këtë jetë!... Kështu pra qëndron puna, lum miku. Rreth këtij fakti të vogël, sa konsiderata morale e politike mund t’u bâjshin! Por ç’dobi? Miqt e mij, qi janë vetëm burr’e grue, interesohen me e shikuem e lulzuem urnën. Por sigurisht, me u dërguem kênd në derë për me i pyetun se ku gjindet urn’e Besimit nuk do t’u vinte mirë aspak.

Me Prof. Skironë kemi shkëmbyem nga nji letër, sikurse do t’a dijni, mbasi qeshë i shtrënguem me i u përgjegjun me adresën t’Uej. Aleksandër Xhuvanin e njoh si paren e kuqe, d.m.th., ashtu siç âsht moralisht e poli-

MUSTAFA KRUJA

Deshtën me më bamë nji pashë tyrk, por unë dojsha me qênë nji apostull i idesë kombtare E njoh Aleksandër Xhuvanin si paren e kuqe... d.m.th., ashtu siç âsht moralisht e politikisht. E kam pasun bashkpuntuer n’Institutin e Studimevet Shqiptare kur un isha kryetar kryetar.. Parandej kam pasun nji polemikë gjuhsore të gjatë me tê kur iranë a n’Elbasan profesor un isha refugjat ne Genève e ai në T profesor..

Tiranë

Kur mbarova mësimet e mesme pata dashun me hymë n’ingjenjerí, se kisha nji prjerrje fenomenale për mathematikë.

Baba i ngratë analfabet më detyroi qi të pyetsha opPashën t’onë (Esad T Toptanin) e të bâjsha si të më kshillonte ai. E kështu qeshë i shtrënguem me hymë në Mylkije, qi i epte mbretnisë othomane administratorët e diplomatët e saj. Por si mbarova studimet e u bâna i zoti vetiut i u shmânga karrjerës s’eme e lypa me u emnuem profesor në gjysgjymnazin e Durrsit

tikisht. E njoh kamot. E kam pasun bashkpuntuer n’Institutin e Studimevet Shqiptare kur un isha kryetar. Parandej kam pasun nji polemikë gjuhsore të gjatë me tê kur un isha refugjat ne Genève e ai në Tiranë a n’Elbasan profesor. Pat pasun mjerimin e madh me i u vramë i biri komunist në nji përpjekje. Edhe ndienjat e tija personale i njiheshin mirfilli prej gjithë qeverivet shqiptare të dý perjodavet pushtimore. Por të gjithë kemi mbyllë swtë kundrejt tij. E quejshim nji vlerë arsimore n’atë vênd të vorfën tonin. E liga mâ e madhja qi i pat ramë mbë krye prej nesh pat qênë shpërngulj’e tij në Shkodër. S’e kisha ndiem deri tash qi paska pasë qênë edhe delegat i komunizmës shqiptare në konferencën e Parisit për nji paqë bolshevike. Ju paskeni edhe nji kujtim personal të ndeshuni me tê n’atë rasë. Por Xhuvani ka nji fytyrë brunxi, qi s’din as me u kuqun as me u zbemë. Kush t’a dij me ç’thema po u marrka vallë në radjo? Politike a kulturore?

Ju falem nderës qi m’a latë zêmrën

Në foto: Mustafa Kruja kryekëput prej atij pezmi të vogël qi ka pasë marrë ndaj Papa Tanit të shkretë. Kam qênë i sigurtë krejt qi shkaktar s’ka mundun me qênë tjetër posë ndonji anmiku “të veshun në lëkurë miku”. E u kam vûmë gishtin, qyshë kur e këndova atë libër, dy vetve. Ndoshta janë të dy bashkë, ndoshta njâni vetëm e... ndoshta edhe asnjâni. Kushdo qoftë Zoti

i a faltë atë mëkat e i a largoftë atë ves. Âsht resa, bij’e egoizmës, i dashun mik. E Perëndija na ruejttë soje! Ju siguroj se asnji shênj idhnimi s’i kam dhânë as njânit as tjetrit prej “miqvet” për të cilët më han zêmra. As mëní s’u mbaj, vetëm më dhêmbsen. Jam edhe gati me e harruem krejt atë dhunë të vogël qi më kanë bâmë edhe sa tjera qi ndoshta un nuk

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

EPISTOLAR 17

katastrofale, por mjaft të huej. î Më ka ramë me luftuem për t’i a mbushun mêndjen ndokuj për këtë dallim të detyrshëm, të qartë, historik e ndoshta me pak apo aspak sukces! Nuk gjindet kurrë e vërteta pa u shliruem prej paragjykimesh.

Realitet’i jetës âsht relativiteti, jo ideali, i cili âsht vetëm nji ândërr e bukur qi na tërhjek drejt vetes për me i u afruem sa mâ tepër përsosunisë pa mundun me i a mbërrîmë kurrë. Ju në letrën t’uej zêni me gojë nji ligjëratë t’emen, qi besoj se ka me qênë ajo e mbrapmja, me 22 nânduer 1942, pak kohë para se t’epsha dorhjekjen. Me gjithë qi ka qênë botuem si fashikull aktualiteti, Zoti e din nëse ka mbetun kund gjallë ndonji kopje, posë njije qi un pata pasun fatin t’a gjêjsha ndër librat e Besimit të mjerë. E kisha pasë lânë n’Italí me sa gjâna tjera e më ka ardhun tash vonë.

Më tërhoq ana e e këndova edhe nji herë tash mbas 10 vjeç e gjymsë qi pat qênë shqiptuem. Gjeta në tê, për sa i përket rinisë n’atë perjodë qi përmêndni Ju, të njâjtin koncept të shprehun me fjalë tjera. Por, ofshé!..., ku âsht sod ajo perjodë? Në të cilën Shqipnija s’qeverisej sigurisht prej njerzvet mâ të mirvet qi kishte, ku djelmnija ishte lânë mbas doret e në padije të historisë së vet e të burravet qi ishin bâmë flí për lirin’e kombit, por ku prap se prap ajo rronte n’atdhe të vet, secili në gjî të familjes së vet e jo në mërgim, jo nëpër burgje e fushime përqëndrimi, edhe kur s’pushkatihet; prap se prap rritej me nji idé kombtare e jo adhuruese e nji doktrine antikombtare e antinjerzore nën maskën e zezë hajsmi të nji ideali njerzuer!

Ju, shqeptiqizmës s’eme për sa më shkruejshi në letrën e parë mbi orjentimin e sodshëm të djelmnisë s’onë, natyrisht tue e marrë në përgjithsí, po i përgjigjeni emfatikisht: “E pra gaboheni!” Këtê urojsha edhe vetë, e pra Ju lumtë goja. Pa dyshim, harmonija e 5-6 djelmoshave shqiptarë t’universitetit të Palermës, me gjithë qi prej rrymash e partishë të ndryshme, përbân nji shpektakull të bukur. Por, Në foto: Faksimile e letrës së Mustafa Krujës dërguar studentit Hamdi Oruçi ah këto rryma e partí apo ideologjí të ndryshme për nji Shqipní qi âsht tue dhânë shpirt dhe ka nevojë qi forcat e gjithë bijve dij. Historin’e vërtetë s’e shkruejnë, s’kanë e t’admirueshëm. Ju siguroj se ndiesit’e pas- të vet të përbâjnë nji të vetme për t’a shpëpër t’a shkruem kurrë picrrakë qi e ushqe- tra të zêmrës s’Uej plot zjarr patrijotik s’kanë tuem nga deka, nji herë! Atje n’Australí kërjnë zêmrën me smirë. E pra, kushdo qoftë ai mbetun pa lânë nji gjurmë të thellë në shpir- sasin dajakët e kuburet ndërmjet djelmnisë anmik frikacak a ai mik hypokrit, besoj se tin t’em. Por të shohim tash se ç’ka për të së partive të ndryshme. A s’âsht dâm, a s’âsht ka me qênë nji qi s’ka pamë të keq prej meje, bâmë edhe koha. Kam nëpër duer do pun- krim? Peshku në det e na shahemi, rrihemi edhe në mos pastë pamë të mira. ime historike qi duhen kryem e përsosun: e vritemi se si do t’a hamë! Djelmnija s’ka Dr. Petrotta-s i a kam dërguem Abe- kam në trû do projekte gjuhore shumë të faj këtu, faji âsht i pleqvet politikanë. Por tarin porsa nxûna adresën e tij prej letrës rândsishme. Mund t’i vijë dita edhe edhe djelmnija do të bânte mâ mirë sikur s’Uej. Prof. La Piana-s kujtoj qi i a kam dër- sendërtimit të deshirit t’Uej. të përmblidhej mbë vete e t’u thonte pleqvet: guem nëpër dorën t’Uej. Shumë tjerve va E der atëherë...qe se Ju po më drej- “Merrnju vesht, bashkonju e na kallzoni se kam nisun me adresa qi kam marrë prej toni nji lutje: “Kallzomni pak historí sh- ç’udhë doni me marrë se mbrapa na keni!”

Gurakuqit. Nëse Ju dijni ndonji të meritS’ka dyshim qi rinija ueshëm qi s’e ka marrë, më shkrueni. âsht e pastër, e lame prej Fjalorin e Mann-it kam me e porosiambicjesh qi kanë heltun porsa të gjêj mënyrën me i dërguem të matisun, mjerisht, hollat. E dij mirë qi ka me qênë plot me gagjakun e shumë politiXhuvani ka nji fytyrë brunxi, qi s’din as me u bime si të gjithë fjalorët shqip qi kanë botukanve profesjonista. em të huejt. Mâ i sakti prej këtyne âsht ai i Me gjithë qi s’i thema kuqun as me u zbemë. Kush t’a dij me ç’ ç’thema Gustav Meyerit. Rreth punimit t’albanologve njoh se kush janë ata po u marrka vallë në radjo? Politike a kulturore të huej mbi gjuhën t’onë i kam shkruem Prof. t’Australisë, jam i bindSchiroit nja pak rreshta. un se nuk do të jenë të Kam marrë nga Prof. La Piana, posë rij qi kanë studjuem, në studimit qi ka botuem te Flamuri, edhe përgjithsí nemose. varia-n. I kam shkruem për swshë të dý ve- qiptare” po më thoni. Gati pra më keni me Prandej, sjellja e tyne s’i bie ndonji marre prat e më janë dukun mjeshtrore. Pse vallë Ju ndriçuem mbi çdo problemë të historisë djelmnisë universitare. Veçse un, sikur t’a s’ka qênë emnuem ky kompetent i vërtetë s’onë e të shoqnisë s’onë, kuptohet vetvetiu, kisha në dorë, edhe ksaj së fundit do t’i a titullar i kathedrës së shqipes n’universitetin me aqë dritë sa të më ketë falë Zoti. E kam mbyllsha dyert e partivet dersa mos të kenë e Palermës? E pse s’ka qênë emnuem mis i edhe nji mik tjetër të këtilë, âsht nji françes- kryem studimet. Shqipnija ka vuejtun e do Institutit të Tiranës? Ani tue qênë edhe Sh- kan, qi shpesh herë më bombardon me py- të vuejë edhe kushedi për sa kohë për mjekë qiptar! etje e un i përgjigjem me gzim. Ai âsht i urtë të mirë, ingjenjerë të mirë të çdo dege, për Mbasi te DHEU I HUEJ paskeni dý e më lên ngé. Kështu kemi me qênë edhe Ju, gjykatës të mirë, financjerë të mirë et.. et..jo copë, e pranoj me gzim e miradije njânën. i dyti, pa dyshim. për politikanë.

Un e kam lânë atê e tjera vepra të dy mâ të A dijni sa më kënaqet shpirti kur Letrën t’Uej e keni mbaruem me kërcmëdhajvet poetë italo-shqiptarë atje ku më gjindem përpara të rijsh objektivë në nimet e mjekut kundra Mefistoflit. Fausti mbet gjithë ç’pata të dashun e të çëmueshëm. gjykimet e tyne? Besa përpara të rijsh edhe pra mjek qe e ra në lak të tij! S’po jam i Nji pjesë të madhe të ksaj letre s’Uej pleqsh, por sidomos të rijsh. Qe si më thoni sigurtë nëse në mênden t’Uej protagonisti e paska zânë çeshtja e kujtimeve të mija. E Ju: “Na rinija ishim të huej në dhé t’onë, jo, djallzuer i ksaj alegorije vetson pesimizmën keni rrahun me nji afsh të mallëngjyeshëm selbstverständlich, siç âsht sod në mënyrë apo tjetër gjâ a tjetër kênd. Në qoftë pes-

SH SH..com

E diel, 6 maj 2012

www.shqiptarja.com

imizma, mos kini frikë, se ka tridhetë vjet qi luftoj me tê e jam ende gjallë e mundës.

Shpresoj se kështu kam me dekun.

Tekembramja, edhe sa më ka mbetun mâ me duruem? Jam 66 vjetsh! Mandej kam beslidhun të fortë: Besoj verbnisht në Zotin, besoj se kurrgjâ s’bâhet pa dashun Ai (“Non muove foglia che Dio non voglia”, “L’uomo propone, Dio dispone”), besoj se në shumë sende qi neve na duken të këqija Ai mund të ketë fshehun nji të mirë mâ të madhe qi na s’e shohim, besoj se edhe kur Ai përmeton të këqijat ka atje nji myster qi na s’e kuptojmë. Kam lemë e jam rritun në Krujë, malsí me të tâna zakonet e saja mâ të pastrat, gurishtë ku njeriut i duhet me luftuem me jetën. Kam lemë e jam rritun në nji familje qi s’ka dijtun t’i trêmbet swni kurrë në të drejtën e vet. Kam pasun fatin me studjuem e studjova mirë. Para se me lânë çerdhen t’eme 15 vjetsh e gjymsë për me votun në gjymnaz të Janinës, kisha nxânë gati për mêndsh gjithë veprat e Neim Frashërit ndër teqet bektashijane qi më kishin injektuem në gjak farën e shqiptarizmës (siç e quejshim aso kohe). Qyshse rashë në mênt e mija jetova për Shqipninë e për familjen, e gjithsa herë detyrat kundrejt njânës e tjetrës u gjindën në kundrështim, un bâna flí të dytën për të parën. Fichte-ja ka thânë: “Offenbare mir was du wahrhaftig liebst, was du mit deinem ganzen Sehnen suchst, zu finden hoffst- und du hast mir dadurch dein Leben gedeutet. Was du liebst das lebst du.”

E qe jeta e ime! Kryekëput nji jetë detyrash pa menduem kurrë nëse ka dhe të drejta qi u përgjigjen këtyne detyrave. Pra nji jetë e këtillë s’ka si mohohet, s’âsht e mundun me i a kthyem shpinën në të mbrapmin ças. Amiel-i ka shkruem: “Etre méconnu même par ceux qu’on aime, c’est la coupe d’amertume et la croix de la vie; c’est là ce qui met sur les lèvres des hommes supérieurs ce sourire douloureux et triste dont on s’étonne.” Un s’jam aqë mêndemadh për me e kategorisun veten në radhën e njerëzvet eprorë t’Amielit, por jam admirues e nji nxânës modest i tyne. Mundohem me bâmë si ata, me ndjekun gjurmat e tyne. Pra mund të duket edhe në buzët e mija nga nji herë ajo buzqeshje dhimbet e idhnimit qi thotë ai. Un s’kam lemë për me qênë politikan e më vjen marre qi fati, nëpër udhën e patrijotizmës, më qiti në jetën politike. Kur mbarova mësimet e mesme pata dashun me hymë n’ingjenjerí, se kisha nji prjerrje fenomenale për mathematikë. Baba i ngratë analfabet më detyroi qi të pyetsha Pashën t’onë (Esad Toptanin) e të bâjsha si të më kshillonte ai. E kështu qeshë i shtrënguem me hwmë në Mylkije, qi i epte mbretnisë othomane administratorët e diplomatët e saj. Por si mbarova studimet e u bâna i zoti vetiut i u shmânga karrjerës s’eme e lypa me u emnuem profesor në gjysgjymnazin e Durrsit: un s’e kisha kurrkund mênden me u bâmë nji pashë tyrk, dojsha me qênë nji apostull i idesë kombtare për vêndin t’em.

A po shihni nji herë, mik i dashun, se si pa i dhânë dum as vetë rashë në grackën t’Uej? Ça shkrova këtu posë nji kapitulli të shkurtën të nji autobijografije? Ani pse?

Për me Ju bindun qi nuk jam i deshpruem si Fausti e qi Mefisti s’ka ça bân tek un!

E pra, mbasi Ju a lava edhe këtë borxh të mbrapëm për ksi shtegu, tash po Ju lâ me shëndet e po kthehem te historij’e Maqedonisë së hershme qi kam lânë në dorë.

Mustafa

18 PROFIL SH SH..com

www.shqiptarja.com

E diel, 6 maj 2012

70- VJETORI

SUPLEMENT JAVOR I

I RËNIES

Prof. Nasho Jorgaqi

A

RILINDASI

i që ka provuar të hyjë në jetën e Qemal Stafës, sado mirë ta njo hë, përsëri e ka të vështirë t’i qaset personalitetit të tij, pa një farë mahnitjeje. Një jetë aq e shkurtër, me reflekse aq të fuqishme në jetën e rinisë së kohës së tij dhe më vonë. E mbushur plot e përplot me hove lufte e qëllime të mëdha, me një dendësi ngjarjesh e përpjekjesh vetëmohuese, e frymëzuar nga një ideal fisnik. Një fytyrë imponuese si vetë e vërteta, ai ishte siç e ka përcaktuar me të drejtë mësuesi i tij Skënder Luarasi “fillimi i një personaliteti universal”.

Ata që e njohën nga afër, thonë se Qemali fëmijë dukej djalë dhe Qemali djalë dukej burrë. Ndoshta këto fjalë, bartin mbresën kryesore që ai u ka lënë bashkëkohësve. A ishte kjo shprehje e një pjekurie të parakohshme e të pazakontë, i një natyre liridashëse apo e një shpirti përherë kërkues, me aspiratën për të parë larg dhe për të mos u pajtuar me jetën e padrejtë? Mendoj se të gjitha këto janë shfaqje të ndryshme të të njëjtit individualitet, po të një individualiteti të spikatur.

S’ka dyshim se cilësitë vetjake të Qemalit kanë rolin e tyre, por në radhë të parë ai është pjellë e kohës së tij, e një epoke të rëndë për fatin e popullit shqiptar. Qemali i takon përfaqësuesve më të mirë të atij brezi të rinisë sonë, që iu kundërvu padrejtësive të kohës së vet dhe u vu në kërkim të një ideali. Sigurisht, rruga për të gjetur dhe për të përqafuar këtë ideal nuk qe e lehtë.

Përkundrazi, pati vështirësitë dhe zigzaget e saj, që në rastin e Qemalit u kapërcyen brenda një kohe relativisht të shkurtër. Në qoftë se në fillim, ai u ushqye me idetë patriotike të rilindësve dhe me adhurimin për figurën e Mustafa Qemal Ataturkut, këtij reformatori të shquar demokrat, të cilat ia mëkoi i ati, që e kish pasur Ataturkun shok klase, më pas rol do të luajë fryma demokratike, ndjenja e revoltës dhe e guximit qytetar, antizogizmi që do të ngjallë tek ai mësuesi i gjimnazit, patrioti demokrat Skënder Luarasi. Por aspiratat dhe synimet serioze të Qemalit nuk do të ndaleshin këtu. Njohja dhe afrimi me intelektualin revolucionar Zef Mala, i dhanë mundësi Qemalit të bjerë në kontakt për herë të parë me idetë komuniste. Literatura filozofike e sociologjike, që mori prej tij dhe sidomos veprat klasike të filozofisë marksiste sollën një përmbysje në mendimet e Qemalit të ri dhe hodhën themelet e botëkuptimit të tij revolucionar. Me këto ide të reja, me guximin dhe besimin te progresi social, Qemali do të hynte në mjediset e rinisë shkollore në Shkodër e më vonë në Tiranë dhe do të kontribuonte në organizimin shoqëror e politik të rinisë shqiptare. Në fillimet e rrugës së vet revolucionare, ai do të militonte në gjirin e shoqërisë “Besa shqiptare” të gjimnazit të Shkodrës, ku do të luftonte për bashkimin e të rinjve pa dallim feje, mbi bazën e interesave kombëtare.

Por ideali revolucionar do t’i japë kuptim konkret jetës së Qemalit dhe do të gjejë fushë veprimi kur ai do të lidhet me punëtorin militant Vasil Shanto.

Miqësia e tyre legjendare përbën një nga faqet më të bukura të lëvizjes revolucionare shqiptare. Do të jetë Vasili, ky punëtor revolucionar, që do ta radhisë

QEMAL STAFA

Shëmbëlltyra e papërsëritshme Ata që e njohën nga afër afër,, thonë se Qemali fëmijë dukej djalë dhe Qemali djalë dukej burrë. Ndoshta këto fjalë, bartin mbresën kryesore që ai u ka lënë bashkëkohësve....

Personaliteti Vetë jeta e Qemalit, mendimet dhe gjithë veprimtaria e tij krijuese e praktike është një shembull që provon se si mund të harmonizohen natyrshëm te një individ i emancipuar njeriu, revolucionari i vërtetë, artisti

Në foto: “Qemal Stafa”, tablo e Bukurosh Sejdinit 1964

përfundimisht intelektualin e ri Qemal Stafa në frontin e luftës për të drejtat dhe interesat e punëtorisë shqiptare. Në këtë luftë do të përftohet botëkuptimi revolucionar i Qemalit, ideali për ndërtimin e një bote të re. Prej këndej do të zënë fill e do të burojnë serioziteti e vendosmëria, besimi e guximi, ai

afresk vlerash shpirtërore e intelektuale, që vijnë e shpalosen me një shpejtësi të çuditshme në jetën e tij të shkurtër.

Diviza kryesore e jetës së ndërgjegjshme të Qemalit do të jenë përkushtimi i thellë dhe besnikëria ndaj kauzës së çlirimit dhe lirisë së njeriut.

Qëllimi i tij i vetëm do të mbetet për-

pjekja për të triumfuar kjo kauzë, e cila mishërohej në planin filozofik e social në idealin revolucionar. Ky ideal, ashtu siç e mendonte dhe e propagandonte Qemali, kish në bazën e vet, jo vetëm logjikën shkencore dhe mësimet e historisë, por dhe një koncept të gjallë human dhe frymë të thellë demokratike. Të gjithë ata që kanë pasur fatin të futen në rrugën revolucionare, nëpërmjet mësimeve dhe fjalës së mençur të Qemalit, do të mrekulloheshin nga mendimet dhe qëndrimi i tij human.

Idealin e vet Qemali do ta shpallte me guxim, kur ish akoma nxënës 15 vjeçar, kur do të shkruante në një nga hartimet e tij se “Edhe ne shqiptarët do ta rrënojmë të vjetrën dhe mbi të do të ngremë flamurin e barazisë e të drejtësisë”. Por idealin e tij politik, ai nuk do ta ndante asnjëherë nga ideali patriotik, kur përsëri në këtë kohë do të shkruante se “Është i lumtur, ai që vdes për atdhe”. Te Qemali do të ndodhë ajo që të harmonizohen në mënyrë të natyrshme aspiratat për një atdhe të lirë me ëndrrën fisnike për një shoqëri të lirë shqiptare. Këto mendime në jetën e Qemalit nuk qenë poza dhe shprehje retorike, po shfaqje të një qëndrimi koseguent dhe qëllimesh thellësisht të ndërgjegjshme. Prandaj në mes fjalës dhe veprës së Qemalit dhe rënies së tij heroike, do të ngrihet figura e tij prej liridashësi të madh. Kush e njeh nga afër këtë rrugë që përshkoi Qemali nuk mund të mos emocionohet e të mos e nderojë angazhimin e tij total, luftën heroike e punën fisnike për kauzën e çlirimit të atdheut dhe të lirisë së njeriut të thjeshtë.

Kredoja e jetës revolucionare të Qemalit nuk do të ishte një ide abstrakte, por aspirata e detyra historike e një klase, siç ishte atëherë klasa punëtore, e cila në gjysmën e parë të shekullit të kaluar kish marrë përsipër ndërtimin e një shoqërie të re, pa shtypje e shfrytëzim, me synimin për të realizuar ëndrrat më të bukura të njerëzimit. Qemali, duke u gjendur objektivisht në këtë kuotë të proceseve historike, nuk do të

PROFIL

RILINDASI

E diel, 6 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

qëndronte spektator, por përkundrazi do të ndihej i lidhur shpirtërisht dhe do të aktivizohej në kushtet e Shqipërisë për t’i ndihmuar këto zhvillime progresive.

Në mendjen dhe zemrën e këtij të riu, si dhe e mjaft të rinjve guximtarë të kohës kjo që po ndodhte ishte një mrekulli që po përjetonte bota e vuajtur dhe e munduar. Një ndërmarrje e tillë historike, sado utopike që dukej, që kish nisur me Revolucionin e Tetorit, me dimensione dhe detyra të panjohura deri atëherë, ishte eksperimenti më i madh dhe më i guximshëm në historinë e shoqërisë njerëzore. Shumë nga mendjet e ndritura intelektuale të botës, shkencëtarë e artistë të mëdhenj si, A. Ajshtajni e P. Kyrie, E. Fermi e P. Pavllovi, R. Rolani e T. Mani, Pikaso e Zh. Sartri, B. Shou e H. Barbysi, V. Uellsi e T. Drajzeri e sa e sa të tjerë, jo vetëm do të tregoheshin entuziastë para këtij eksperimenti të pangjarë ndonjëherë, por dhe besonin se ai do të sillte një fat më të mirë për njerëzimin. Sigurisht, jeta dhe historia treguan më pas se, realizimi i kësaj ëndrre të madhe të njerëzve nuk ishte thjeshtë triumf idesh dhe dëshirash, por një proces qilizmash të thella e përmbysjesh të mëdha, me pasoja të panjohura e që praktika po dëshmonte për trauma dramatike dhe eksese nga më tragjiket. E vërteta është se Marksi, në një letër të dërguar Engelsit, sapo kish mbaruar “Kapitalin”, sikur ta ndjente tragjedinë e ardhshme, do të shkruante këto fjalë: “Idetë tona do të jenë fatlume dhe do të realizohen pa dhimbje të mëdha në qoftë se do të triumfojnë në vende të zhvilluara si Gjermania, Franca, Anglia, SHBA. Ato do të jenë fatkeqe, po qe se revolucioni do të triumfojë në vende të prapambetura si Rusia, Kina, India etj.”.

Historia e provoi parashikimin profetik të Karl Marksit. Tanimë mund të themi se nga parashikimi i tij gjenial deri te eksperimentimi dhe nga eksperimentimi te dështimi e pastaj nga dështimi te zhgënjimi prej ideve dhe praktikave për të ndërtuar një shoqëri të re, pavarësisht nga disa rezultate historike të pamohueshme, një pjesë e madhe e njerëzimit e pagoi me sakrifica të pallogaritshme. Veçanërisht breza të tërë revolucionarësh, njerëz me shpirt e zemër të madhe, të ndershëm dhe vetëmohues, u sakrifikuan për idealin e një bote të re. Disa ranë ose vdiqën me bindjen për drejtësinë e kauzës së tyre, të tjerë i hëngri pa mëshirë vetë revolucioni, por shumë nga ata përjetuan rëndë zhgënjimin që solli dështimi në zbatimin dhe realizimin e idealeve të revolucionit.

Qemali do t’u përkasë atyre që përjetuan epokën romantike të revolucionit, periudhën e ëndrrave të mëdha e të mendimeve të guximshme që zgjon ideali i një kauze çlirimtare. Në kushtet e një Shqipërie të prapambetur, ajo që ndodhte në vitet ‘30 në Bashkimin Sovjetik ishte për Qemalin dhe shokët e tij një mirazh i mrekullueshëm, që i bënte komunistët e rinj shqiptarë të ngazëlleheshin dhe të ëndërronin, madje dhe të vepronin.

Te Qemali, që kish një natyrë liridashëse, karakter të hapur e të drejtë, prirje artistike këto ide do të rrezatonin ëndrra të bukura e aspirata tepër humane. Dhe këto do të manifestoheshin në veprimtarinë e Qemalit. Lufta dhe përpjekjet e tij do të karakterizoheshin nga një përmbajtje e gjallë njerëzore dhe frymë demokratike, larg çdo fanatizmi politik dhe skemash të ngurtësuara.

Filozofia dhe politika në fjalën e këtij të riu inteligjent dhe zemërmadh ishin përherë të natyrshme, bindëse dhe pabujë. Ai do të dinte të tregohej dhe mendimtar dhe psikolog, dhe veprimtar me intuitë të hollë e me takt, dhe njeri tepër i edukuar.

Janë këto cilësi dhe afirmimi i tij si revolucionar militant që e bënë Qemalin një nga figurat qendrore të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, pavarësisht se ai u nda shpejtë nga jeta. Në këtë pikëpamje do të thoshim se nuk është vetëm shembulli i madh që ai la prapa me rënien e tij heroike, duke u shndërruar në flamur kushtrimi dhe vetëmohimi patriotik, por dhe veprimtaria e pasur që ai zhvilloi kundër pushtuesve fashistë si organizator dhe propagandist i shkëlqyer i luftës për çlirimin e atdheut. Kjo veprimtari, nga ditët e para të prillit 1939 e deri në fillim të majit 1942 është aq’ e madhe e intensive dhe e një niveli të tillë, sa nga disa pikëpamje do të thoshim i ka shoqet e rralla.

Lufta dhe puna e Qemalit do të shtrihen në këto vite në një front tepër të gjerë. Nga një anë, ai do të punonte për organizimin e rezistencës, duke pasur si fushë kryesore pune dhe lufte rininë dhe nga ana tjetër, do të gjendej në ballin e përpjekjeve për themelimin e PKSH. Terreni i punës së tij do të ishte gjithë Shqipëria, po dhe tërë ato qytete të Italisë ku studionin me qindra të rinj shqiptarë. Në Itali, në kontakt me lëvizjen klandestine vendase, ai do të pasuronte përvojën e luftës dhe të punës ilegale, por dhe do të ndihmonte në përpjekjet e shokëve italianë. Kanë mbetur të paharrueshme tek ata përshtypjet që u ka lënë figura e Qemalit si militant shembullor, i mençur e trim. Cezare Kolini, udhëheqësi i lëvizjes klandestine për gjithë krahinën e Toskanës, do të më shkruante në një letër se “Qemal Stafa la në mes nesh shëmbëlltyrën e një revolucionari të madh me vlera politike, filozofike, intelektuale dhe morale të rralla”.

Por Qemali si udhëheqës i Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare dhe organizator i shkëlqyer i rinisë antifashiste në përmasa kombëtare do të zbulojë dhe tregojë veten veçanërisht në gjashtë muajt’ e fundit të jetës. Me themelimin e PKSH, veprimtaria e tij udhëheqëse, jo vetëm i zgjeroi kufijtë e vet, por fitoi peshë e atribute sa asnjëherë. Puna dhe fjala e tij e mençur, besimi dhe bindja

në drejtësinë dhe domosdoshmërinë e luftës kundër fashizmit, guximi dhe aftësitë propaganduese, optimizmi dhe komunikimi i shkëlqyer me njerëzit, do ta ngrenë atë në shkallën e një udhëheqësi tepër të dashur e të respektuar nga rinia dhe populli. Ai do të dinte të fliste si me rininë punëtore ashtu dhe me atë shkollore, si me partizanët e Pezës ashtu dhe me elementë nacionalistë dhe intelektualë të ndryshëm. Në këtë periudhë jashtëzakonisht të shkurtër Qemali do t’i bjerë kryq’ e tërthor Shqipërisë me kokë në torbë, duke kapërcyer me guxim rreziqet dhe pengesat e armiqve e tradhtarëve. Kudo që do të shkojë, në Shkodër e Sarandë, në Elbasan e në Fier, në Durrës e Gjirokastër, ai do të mbjellë farën e lirisë, do të ngrejë zemrat peshë e do t’i hedhë njerëzit në luftë.

Asnjëherë energjitë dhe vlerat e tij

Në foto: Busti i Qemal Stafës në Tiranë

Pas dekadash...

Qemal Stafa mbetet rishtas ai që ishte, luftëtar i paepur i lirisë së atdheut dhe i çlirimit të popullit nga çdo shfrytëzim, humanist, armik i padrejtësive, njeriu që e jetoi jetën denjësisht dhe me vdekjen e tij heroike sfidoi vdekjen.

prej njeriu të mendimit dhe të aksionit nuk kishin shpërthyer me aq forcë e bukuri sa shpërthyen në këtë kohë të stuhishme. Kryefjala e Qemalit në ato ditë lufte ishte “Ta jetojmë, shokë ditën e lirisë që sot!”

Themi një të vërtetë, një të vërtetë, që e sjellin deri në kohën tonë kujtimet e shokëve dhe analet e luftës, se tipari kryesor i Qemalit ishte dashuria e madhe dhe besimi i thellë për njerëzit, të cilin në rrethanat e luftës do ta materializojë me forcë e bukuri të rrallë. Këtë cilësi, një partizan pezak do të ma shprehte një herë me fjalët: “Qemali ishte terjaqi njerëzish”. Dhe, me gjithë mend, ai dinte të fitonte zemrat, siç dinte të kthjellonte mendjet e njerëzve, me idetë e luftës për çlirim. Sepse gjithçka njerëzore nuk ishte e huaj për të dhe prej

SH SH..com

19

www.shqiptarja.com

këndej buronte humanizmi i tij i thellë, ai entuziazëm e përgjërim për lirinë e atdheut dhe vlerat e njeriut, tek të cilat ai gjente kuptimin e jetës dhe ishte gati të vetëflijohej siç ndodhi në fakt brenda një kohe të shkurtër.

Personaliteti i Qemalit, nga ana tjetër nuk do të ishte i plotë pa dimensionin intelektual dhe dhuntitë e tij artistike.

Megjithëse shumë i ri, gjithë jeta e tij ishte lufta e paprerë për triumfin e lirisë, e një lirie në kuptimin sa filozofik aq edhe social, sa shpirtëror dhe moral.

Por kjo luftë tek ai është e lidhur dhe me etjen e pashuar për dije. Edhe nga kjo pikëpamje, Qemali është njeri i kohës sonë, për të cilin mësimet shkollore do të ishin vetëm një pjesë e vogël e punës së madhe që ai bënte për të njohur hapësirat e kulturës. Mendja e tij e ndritur do të dinte të depërtonte në fusha të ndryshme të dijes me synime jo të një diletanti, por të një njeriu serioz. Ai arriti kështu të mësonte nga filozofia dhe historia, nga sociologjia dhe shkencat e natyrës, nga letërsia dhe artet. Ishte jo vetëm një lexues i apasionuar, një përjetues i thellë i artit, po dhe një studiues këmbëngulës, me kërkesa të përhershme ndaj vetes për t’u orientuar dhe formuar drejtë e me themel si njeri e si intelektual. Përqendrimi te disa nga veprat kapitale të kulturës dhe të vlerave të qytetërimeve botërore përbente pasionin më të madh të studimeve të Qemalit. Dhe masa, çmimi i kësaj pune do të ishte aksioma se sa kjo i shërbente jetës, progresit, idealit të vet revolucionar.

Kultura dhe arti për Qemalin kishin kufij të gjerë dhe një thelb tepër demokratik, ato ishin shtytje të fuqishme për njeriun dhe shoqërinë drejt lirisë së vërtetë. Mjafton të kujtojmë se dhe muajt’ e fundit të jetës së tij, në rrethanat e detyrave të mëdha të ditës dhe të rreziqeve eventuale që i kanoseshin, ai nuk do të shkëputej nga kultura.

Kudo që shkonte, në baza ilegale apo në çetën e Pezës, ai do të kishte në çantë libra të Marksit apo të A. Gramshit, do të gjente rast t’i binte violinës, apo do të ngrinte e drejtonte kurse kundër analfabetizmit me partizanët e thjeshtë të Pezës. Veç kësaj, ishte po ai pastaj, që në debate e biseda do të ngrihej kundër koncepteve dhe praktikave të atyre që luftës për liri i kundërvinin kulturën dhe artin, që predikonin asketizmin, që vulgarizonin dijen dhe skematizonin artin.

Duke pasur parasysh këto, ma merr mendja se në qoftë se Qemali do të kishte jetuar më vonë, nuk do të ishte pajtuar me politizimin dhe tendenciozitetin e tejskajshëm që njohën kultura dhe artet tona. Vetë jeta e Qemalit, mendimet dhe gjithë veprimtaria e tij krijuese e praktike është një shembull që provon se si mund të harmonizohen natyrshëm te një individ i emancipuar njeriu, revolucionari i vërtetë, artisti.

Dekadat që na ndajnë nga Qemali nuk janë pak për të provuar vlerat e qëndrueshme të një figure si ai e që tanimë ka hyrë në histori. E themi këtë se këto vite, që nga dita e rënies së tij, nuk e kanë zhvleftësuar figurën e Qemalit, por përkundrazi. Edhe nga kjo distancë e largët kohore, ai mbetet rishtas ai që ishte, luftëtar i paepur i lirisë së atdheut dhe i çlirimit të popullit nga çdo shfrytëzim, humanist, armik i padrejtësive, njeriu që e jetoi jetën denjësisht dhe me vdekjen e tij heroike sfidoi vdekjen.

Prandaj themi një të vërtetë të pamohueshme se Qemali sjell në kohën tonë të trazuar mesazhin e lirisë, kumtin fisnik e human se vlerat më të mëdha të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare nuk i takojnë vetëm historisë, por dhe shoqërisë së sotme, për të cilat janë të shtrenjta pavarësia e atdheut dhe dinjiteti i njeriut, liria e mendimit dhe progresi i pandalshëm social.

20 HOMAZH SH SH..com

www.shqiptarja.com

P ËRKTHIMI

E diel, 6 maj 2012

SUPLEMENT JAVOR I

VEPRA

Ledi Shamku-Shkreli

A

RILINDASI

ka ndonjë kërkesë kultura e cilësdo bashkësie të izoluar njerëzish? Natyr isht e ka; përkon me të njëjtën kërkesë të gjindjes që përfaqëson: gjallimin. E ashtu si njerëzit, edhe kultura gjallon përmes komunikimit me veten dhe me simotrat e saj rretherrotull.

Sistemi totalitar që u instalua në Shqipëri pas 1944-ës, ndërmori menjëherë një aksion ideologjik dykahësh: ndërprerjen e lidhjeve kulturore e gjuhësore me të kaluarën nga njëra anë, dhe shpalljen e produktit të ri kulturor shqiptar si të vetëmjaftueshëm nga ana tjetër.

Kjo vetëmjaftueshmëri, që duhej të përftohej prej një populli që “jetonte e punonte si në rrethim”, rrezikoi thellësisht gjallmeninë dhe vlerat kulturore që u servireshin shqiptarëve. E sakaq u vu në dyshim dhe çdo prurje e jashtme, nga botë në mos të lira, ku e ku më me liri se jona.

Pikërisht këtu do kërkuar shkaku i rëndësisë së pashoqe që shqiptarët i atribuan Përkthyesit. Për dekada me radhë shqipëruesit u panë si figura mistike e ndonjëherë më të rëndësishme edhe se vetë shkrimtarët. Asokohe gjithkund flitej nën zë për do shpirtëna të lirë që prodhonin shqipërime magjiplote edhepse kumtet e këtyre shpirtnave vinin sa nga toka edhe nga nëntoka, pasi kish syresh të ndryrë në qeli a burgje të angështa. Kësisoj, gjatë gjithë asaj periudhe izolimi kulturor, puna e përkthyesit, më fort se një profesion, jo rrallë u shndërrua në mision.

Këta të fundit u bënë dorëzanë të lirisë kulturore dhe çelën atë gallustër përmes të cilës gjindja shqipfolëse vijoi të këqyrë botën rrotull saj. Ky, pra qe misioni i fshehtë përkthyesve në kulturën shqiptare gjatë komunizmit, mision pa të cilin dogma do kish qenë ende më mbytëse. E tash që shkruajmë, ka dy dekada që avllitë e nalta të rrethimit kulturor kanë rënë; një mori tituj autorësh klasikë e modernë janë sjellë e vijojnë me u sjellë në shqip. Në dukje të parë kurrgjë nuk e rrezikon jetën e kulturës shqiptare, e megjithatë, shqiptarët vijojnë ta ruajnë të pacënuar e ta respektojnë figurën e përkthyesit. Ndonëse sot gjendet e mbështjellë nga informacioni, lexuesit e shqipes, me një këmbëngulje thuajse instiktive, e konsiderojnë ende shqipërimin jo thjesht si profesion teknik, por si diçka atmetare. Pa mundur ta shtjellojnë hollë thelbin e pritmenisë që kanë prej tekstesh të shqipëruara, ata vijojnë me e pa përkthyesin si misionar të kulturës tyre. Si dikënd që u prin drejt rivendosjes së një tjetër lidhjeje, ndërprerë kohë më parë, lidhjes me shqipen-gjuhëamtare. Por jo gjithkush mund ta prijë lexuesin kësi shtegu. Ardian Klosi, psh, ja ka dalë të jetë një i tillë prijës. Në shqipërimin e kronikave të Pouquevillit për Ali Pashën, mund të thuhet plot gojë se ai ja ka dalë t’i shpërfillë kallëpet tjetërsuese që dogma e dikurshme prodhoi enkas për mjetin gjuhësor artistik. Kështu shqipja e qashtër e kësaj vepre ka një përkatësi të goditur krahinore e kohore, gati-gati si të mos qe përkthim i sotëm, por një kronikë e shkruar drejt e në koinenë tonë jugore, aty në ag të shek.

XIX. Këtë çlirim Klosi nuk e mbërrin formalisht, pra thjesht duke i dhënë shqipërimit të vet një patinë të stisur vjetëruese, por duke i vendosur mjetet gjuhësore të ligjërimit në një ekuilibër delikat mes të shkuarës e të tashmes.

E në këtë ekuilibër, elementet e moçme i takojnë sa formës aq edhe përmbajtjes. Thënë sosyrianisht, në këtë shqipërim të Klosit, koha dhe vendi përcillen bukur mirë përmes shenjuesish e të shenjuarish. Duke e përimtuar më tej këtë vëzhgim, përmes shembujsh nga teksti, le të ndalemi fillimisht te forma e fjalëve. Kështu themi se në këtë “arpezh” linguistik, i cili luhet i tëri në çelës toskë, janë intonuar me mjeshtëri të lakmueshme disa lloj regjistrash nga reper-

ARDIAN KLOSI

Misioni i përkthyesit në kulturën tonë postkomuniste Në shqipërimin e kronikave të Pouquevillit për Ali Pashën, Ardian Klosi ja ka dalë t’i shpërfillë kallëpet tjetërsuese që dogma e dikurshme prodhoi enkas për mjetin gjuhësor artistik. Shqipja e qashtër e kësaj vepre ka një përkatësi të goditur krahinore e kohore, gati-gati si të mos qe përkthim i sotëm...

Në foto: (Sipër) Ardian Klosi (djathtas) kopertina e librit Ali Tepelena përkthyer nga Klosi tori i kësaj koineje të shqipes. Çdo dialog përfaqëson njimend gjuhën e folur, pikërisht ngase Klosi, në të tilla situata ligjërimore, i largohet me qëllim gramatikëzimit dhe transkripton kodin e folur. Kësisoj vërehen lehtas replikat e Ali Pashës kur këlthet: “Ai litar aty - u thoshte duke u treguar kurorën e maleve ngarkuar me borë që rrethonin Janinën, - do t’i marrë më qafë armiqtë tanë. [...] Më quajnë Kara Ali; por s’e kanë mirë, Elmaz duhet të më thoshnin; se nuk gjën dot në mbarë Turqinë edhe një si puna ime në këtë moshë. Do bëhen keq pishmën lepujt kur ta mësojnë se ç’hatara do t’u lë mbas, se ç’është në gjëndje të bënjë luani plak me trimat e vet që nuk ditën t’i çmojnë si duhej. Më lëftojnë se duan të më marrnë thesaret, po do t’i marrën, do t’i marrën të lara në gjak! Do ta shohën se ç’tufan e ç’tërbim do t’u ngrë unë mbi krye, Edhe pak muaj e do ta shkunt dovletin me themelì, kush të më sulmonjë pastaj do dridhet si qën mu në zëmër të Stambollit. Qytet i pëgërë, prit, pa prit se nukë vdes Aliu pa t’i parë pallatet shkrumb e hì dhe ministrat makutër me zorrët përjashtë!”. Në zgjedhjen e mjeteve gjuhësore, Klosi nuk ndalet thjesht te makrodallimet dialektore, e as tek ato të mesme diamezike (regjistër shkrimor apo gojor), por vijon të rrëmojë edhe brenda vetë regjistrave, duke kërkuar nuanca të ndryshme ligjërimi në përputhje me situatat kumtuese. Kështu, ndonëse mbetemi brenda regjistrit të folur, ligjërimi i vënë në gojë të Aliut ndryshon edhe në varësi të personit kujt i drejtohet. Për ta realizuar këtë dallim, përkthyesi herë-herë fut në punë të ashtuquajturat kundërvënie sintaktike. Kështu makrosintaksa e paragrafit të mësipërm, në të cilin Pashai u drejtohet rivalëve, ndryshon krejtësisht nga

organizimi i fjalërenditjes kur u drejtohet të dashurve të zemrës, fjala vjen Vasiliqisë: “M’u duk, o vajzë e shtrënjtë, m’u duk se gjegja zërin tënd në mes të hijeve. Hajde këtu, o zonjë e zëmrës sime, nuk do t’më pushoç në krahëruar? [...] Oh, të dëgjonj! Aliu po troket te ora e tij e sprasme.”.

Kushdo mund ta vërë re ndryshimin. Në paragrafin e parë fjalitë janë të llojit klasik, të shkurtëra, pa përsëritje e kthime prapa në rend; ndërsa në të dytin, makrosintaksa paraqitet krejt e kundërt. Pjesët e fjalisë janë redondante apo të lëna në mes; ndërsa pika si shenjë fundore nuk e ruan rolin që ka në paragrafin e parë; vendi i saj shpesh zihet nga presja, çka e bën fjalinë më të labërguar e për pasojë edhe kumtin tejet më të zbutur. Nuk lypet të jesh doemos aktor për ta marrë të qartë mesazhin e shqipes së Klosit. Sikundër u tha qysh në fillim kjo melodi gjuhësore është e orientuar e gjitha në linjë të toskërishtes, pasi fragmentet e dialogjeve, herë në labërishte e herë në çamërishte të theksuar, pushojnë në një sfond narrativ (edhe ky nga po e njëjta gurrë ligjërimi, porse natyrisht me ngjyresa më të zbehta për të mundësuar dallimin e folësve nga kronisti). Sjellim për shembëll një fragment narracioni: “Sapo që u davarit tymi ng’ajo anë, pikasi Kapllanin, pashanë e Krujës, që kishte bujtur dikur tek ai e, si ju fal (këtu ‘fal’ dmth lut, po të kemi parasysh që ‘falem’ në kuptim të parë dmth ‘ulem, përulem’ – shënim i autores) njëherë nënës që t’ja merrte shpirtin besëqenit, ja nguli plumbin në gjoks; Kapllani lëshoi një klithmë të mprehtë dhe u valavit mbi kalin që rendi tej i tromaksur, duke përhapur òorodinë ndër ushtarët e Drinit. Haxhi Bedua i Himarës, i mbiquajtur Buzëlepuri, Mustafa Barbërushi i Konicës, Ibrahim Vrajemadhi i Kolonjës, binjakët e Vlorës, Bajrami dhe Islami, ranë të gjithë njëri mbas tjetrit nën të shtënat e tij”. A nuk duket se i keni takuar a njohur prej kohësh këta luftëtarë me llagape mesjetare?

Këtë shkrirje harmonike mes dialogjeve agramatike dhe sfondit narrativ përgjithësisht të gramatikëzuar Klosi e mundëson edhe duke ngjëruar aty-këtu forma të toskërishtes si: zhurmhurì, i lojtur mënç, njerëzit vanë e u mblodhën, vrau të anë, e çkalli nga qelitë, korat e shënjta (për ‘ikona’) etj. Të tilla ndërthurje janë po aq të hajthme, sa edhe ndërkalljet mbresëlënëse stilemore të turqizmave në mes të fjalive si: “tani që berber-bashit i doli bafti, edhe baftit të Kalet efendiut i ndriti ylli”. Duke u shtyrë më thellë nga ekuilibri i formës, tek ai i përmbajtjes së fjalëve, a më saktë tek shtresëzimi semantik i tyre në

rrjedhë të kohëve, nuk mund të mos e kesh lakmi artin shqipërues të Ardian Klosit, aftësinë e tij për t’i dhënë gjuhës së tekstit motnimin e natyrshëm magjiplotë. Me ca vëmendje, kushdo, sadopak i lëçitur, mund ta verë re se një numër i konsiderueshëm i shenjuesve të tekstit përfaqësojnë në fakt jo kuptimet që kanë sot, por ato që kanë pasur njëherë e një mot, para se të zhvendoseshin vertikalisht drejt kuptimësive aktuale. Kështu: ‘gjegj’ është përdorë për ‘dëgjoj’, ndërsa ‘dëgjonj’ (dëlgonj) për ‘marr vesht, kuptoj’; apo ‘ta vështroni’ = ta ruani, ta mbroni, sipas kuptimësisë së rrënjës indoeuropiane *vronio; e kështu me radhë: ‘i ftohën suljotët’ = i vranë; ‘sërë-sërë’ = me radhë (sirá-sirá, sipas rastit); ‘i dëftoi gjalmën’ = i drejtoi pushkën (ku, me meronim, pjesa shenjon të tërën, pra: gjalmë = dyfek); ‘rroj në çipin tjetër të jetës’, ku jetë = botë (në toskërishten e vjetër, sikundër del edhe te Reinholdi apo dhe ndër këngë folklorike: u mbush jeta = u mbush bota); ‘vëngjëllon’ = vigjëlon; ‘t’i irnosim’ = t’i zemërojmë; ‘shtinak’ = i dështuar (drejpërdrejt nga folja shtinj = dështoj); ‘i kishin truar jetën’ = kushtuar, blatuar, falur (siç del edhe në vargjet e Fishtës: nji kryq druni t’kjosha true, xjerre e venma përmbi mue); ‘vraponi rend!’ = vraponi rrëmbyeshëm (duke shkuar kështu në kërthizë të etimonit rend nga rrënja indoeuropiane *rhin, prej nga vjen përrenj – thënë ndryshe: vrulltakë). Pa dashur të zgjatem tejet me radiografinë e shqipes së Ardian Klosit, sadoqë performanca të tilla gjuhësore të joshin të ndash me të tjerët çdo mirakandje që përjeton gjatë leximit, dëshiroj t’i rikthehem mesazhit tim nistor e të theksoj se: pavarësisht shembujve të tillë, marrëdhënia e shqipfolësve me shqipen-gjuhë amtare sot vijon të mbetet e denatyruar si trashëgim genetik i totalitarizmit të dikurshëm në gjuhë; e mb’anë tjetër, gjithkush është tashmë i vetëdijshëm për ndikimin masiv që ka fjala artistike në mbrujtjen dhe në selitjen e vijuar të ligjërimit të çdo shqiptari. Ndaj kish të drejtë Charles Baudelaire, duke iu drejtuar shkronjësve publikë, kur thosh: “manier savamment une langue, c’est pratiquer une espèce de sorcellerie évocatoire”. Ardian Klosi e dha sërish shembullin e ndorimit me urti të shqipes. Të tilla ndorime gjuhësore, njëlloj siç thotë më sipër Baudelaire, kanë fuqi magjike të evokojnë atë limfë të ngrirë të shqipes, sot jetike për gjallimin e kulturës sonë ende të atrofizuar. Të tilla ndorime gjuhësore duket se do të përbëjnë edhe misionin e përkthyesit në kulturën shqiptare post-komuniste.