rilindasi

SHKRIMT ARI MES ENVER HOXHËS DHE NEXHMIJES. "REGJIMI S'MUND TTA A PËRBALLONTE NJË DISIDENT ..."

SHKRIMTARI DISIDENT..."

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

E-mail: rilindasi@gmail.com

Tani jemi edhe online www .com www..shqiptarja shqiptarja.com Nr: 5

E diel, 25 dhjetor 201 1 2011

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

ISMAIL KADARE SI KOMPLOTIST! Rrëfimi i Helenës: Dosja sekrete që do ta fundoste shkrimtarin

Admirina Peçi

Z

onja Helena, libri juaj 'Kohë e pamjaftueshme', ka dhjetëra stacione ku vlen të ndalesh e të pyesësh, ka dhjetëra dritare nga ku mund të kundrojmë historinë e ngjizjes të së cilës vepër të shkrimtarit, të shuajmë kureshtjen për personazhe a ngjarje, që Kadare i trajton në romanet e tij.

Në këtë libër mund të zbulojmë më në fund përmes një shtegu të pashkelur kurrë më parë (edhe pse i diskutueshëm nga disa pasi ju jeni bashkëshortja e shkrimtarit), nga një këndvështrim që ka ngjallur gjithmonë kuriozitet të thellë.. pra zbulojmë marrëdhënien e vërtetë të shkrimtarit me regjimin. Dyshimet në familje, frikën, hamendjet, ankthin pas çdo dorëzimi vepre për botim, mijëra pyetje dhe qindra befasi me të cilat përballeshit më pas...

Në foto: Ismail dhe Helena Kadare në vitet ‘80

Ziçishti: Si e përfshiu Mehmet Shehu Kadarenë në komplot Helena Kadare

N

jerëzit për të cilët fola më lart, përbënin atë që mund të quhej tabloja e dukshme e së keqes.

Por kishte tjetër tablo, që ishte shumë më e frikshme, ndonëse e

padukshme. Këtë tablo, as Is dhe as unë, nuk e dinim dhe as që e përfytyronim shkallën e së keqes së saj.

Shumë herë kemi menduar se kishte qenë më mirë, madje, shumë më mirë, që nuk e kishim ditur deri në fund këtë gjë. Një dokument tjetër

sekret, që na ra në dorë shumë vite pas rënies së komunizmit, e jep të qartë anën e zymtë të kësaj tabloje. Është një procesverbal i hetuesisë së Sigurimit të Shtetit, që po e sjell në këtë libër dhe që botohet për herë të parë... faqe 14 ○

G

Edicioni i tretë i "Ditëve të albanologjisë". Ç'do të thotë kjo për ju?

○

○

○

Ata nuk e zënë më në gojë emrin e marksizmit. E kthyen atë në eufemizëm, duke e quajtur ... quajtur... thjeshtë "monizëm"

Është një lajm i mirë, tashmë është një traditë.

U bë kohë që Qendra e Studimeve Albanologjike në fund të dhjetorit, para mbylljes së një viti kalendarik, organizon këtë ngjarje që për të gjithë ne, për çdo kënd që merret me vlerën më të çmuar ndoshta që kemi ne, me gjuhë shqipe dhe trashëgimin që buron prej saj. Vjet në këtë kohë u organizua konferenca e mbajtur në Durrës, që shqyrtoi pikërisht marrëdhëniet e gjuhës standarde me gjithë trashëgiminë e varietetit dialektor dhe substandard të shqipes dhe propozimet për ta çliruar kodin standard, në mënyrë që ai të bëhej më pritës ndaj gjithë trashëgimisë sonë. Një vit akoma më përpara, sërish kishim "Ditët e albanfaqe 20 ologjisë", ku... ○

○

Intelektualët që marshuan me forcë drejt pushtetit

"Po krijohet traditë për aktivitetet mbi gjuhën.

Ku ka debat ka shkencë dhe ku ka shkencë ka progres"

juhëtarja Ledi Sha mku, si pjesë e aktivitetit "Ditët e albanologjisë", ku u prezantua me kumtesën rreth një vështrimi sociolingustik të shqipes në ditët e sotme dhe perspektivat e saj me lëvizjet e mëdha demografike të shqiptarëve brenda vendit, flet për "RILINDASIN" lidhur me problematikat që has sot gjuha jonë, për botimet që i duhen sot gjuhës, për projektet e saj në funksion të shqipes moderne. "Sikur çdo muaj të organizohej një event shkencor për shqipen, unë nuk do mungoja në asnjërin"- thotë Shamku.

○

1. Kush ishte ky burrë që e nënshkruante me dorën e tij këtë dënim për shkrimtarin?

Në ç'rrethana e nënshkroi? A kishit ju njohje të afërt me të?

Burri për të cilin ju më pyesni është Llambi Ziçishti, një faqe 14 mjek i njohur... ○

Ledi Shamku: Shqipja e rikthyer pa polic trafiku

Niko Kotherja

○

Megjithatë mua më ngjan se kulmi i gjithë dramaticitetit të marrëdhënies së shkrimtarit me regjimin, u shënua në vitin 1982. Në libër ju e rrëfeni këtë periudhë përmes një dokumenti hetuesie të datës 24 shtator 1982 dhe ca komenteve të shkurtra mbi të. Është "Procesverbali i të pandehurit Llambi Ziçishti", i cili deponon kundër shkrimtarit Ismail Kadare, duke e bërë pjesë të grupit komplotist të ish-kryeministrit të vetëvrarë Mehmet Shehu...

E gjitha kjo, në vija të trasha, për shkrimtarin Ismail Kadare në ato rrethana, ishte një 'dënim me vdekje'...

○

○

○

Mimoza Ahmeti

Arian Leka: Në viset detare s'ka të humbur Një cikël i veçantë poetik i Arian Lekës me vargje kushtuar detit, filozofisë, frymëzimeve, dilemave, dashurive e vdekjes ○

faqe 17

○

○

○

Pluralizmi dhe jeta politike, shoqërore Në qoftë se do ti përmbahemi zhvillimit historik të shoqërive, që prej lashtësisë, dy forma botëkuptimore kanë shërbyer si ideologji në fuqi, forma ku shoqëria bazohet mbi një sistem të vetëm filozofik-ideolojik dhe forma e larme ose ajo që e quajmë pluralizëm.

Pavarësisht nga iluzionet që të krijon një shoqëri pluraliste është e nevojshme të kuptohet se sistemi politik i saj dhe i çdo shoqërie në përgjithësi mbetet një dhe vetëm një.

Në shoqërinë e pluralizmit ai është sintezë e grupeve politike që luftojnë në parlament. Demokracia nuk mund të identifikohet me pluralizëm, megjithëse ky i

fundit mund të jetë shfaqje e një demokracie të caktuar.

Zakonisht sistemet njëbotëkuptimore në fuqi, presupozojnë një shoqëri, ku bazat e grupeve sociale, domethënë klasat, nuk krijojnë përplasje interesash në planin ekonomik të tilla që të rrezikojnë rendin. Ose kur vetë grupet sociale nuk kanë diferenca të dukshme midis tyre. Presupozohen pra shoqëri me zhvillim ekonomik njëformësh dhe relativisht te qetë. Kështu mund të shpjegohet sundimi i kristianizmit në mesjete, apo sprova e socializmit për të mbijetuar në shoqërinë e qytetërimit të sotëm borgjez.

Por kur bazat sociale të grupeve shoqërore bien në konflikt njëra me tjetrën, kur format strikte të strukturave ekonomike nuk i faqe 18 hapin... ○

○

○

○

2

www.shqiptarja.com

INTERVISTA

E diel, 25 dhjetor, 2011

D OSJE S HKRIMT ARI HKRIMTARI

vijon nga faqja 13 ...në atë kohë, që ishte emëruar në postin e ministrit të Shëndetësisë. Dëshmia e tij për Ismailin jo vetëm është nënshkruar, por gjithë teksti është shkruar me dorën e tij.

Nuk ka as më të voglin dyshim se kushtet në të cilat e ka shkruar këtë deponim duhet të kenë qenë nga më çnjerëzoret. Imagjinata jonë sot nuk mund t'i riprodhojë ato tmerre e tortura morale e fizike. Nisur nga kjo, për asnjë çast ne nuk kemi menduar se ky njeri ka patur qoftë dhe më të voglën përgjegjësi për atë që ka shkruar.

Ne e njihnim të dy, Ismaili dhe unë, ngaqë ai, si intelektual që ishte e aq më tepër frankofon, vinte shpesh në Klubin e Shkrimtarëve e artistëve, midis të cilëve kishte miq. Unë personalisht s'kam patur rast te kem qenë në ndonjë bisedë të veçantë me të.

Dokumenti hetimor na ra në dorë shumë vonë. Një vit e ca më parë, në mos gaboj, nga dy burime të ndryshme.

2.Si qe përballja me këtë dokument?

Përballja e parë me të ishte sigurisht tronditëse. Sado të jesh i informuar për krimet e një diktature, sado të ketë kaluar koha e, bashkë me kohën edhe rreziku, kur ke para syve dokumente të tilla, të shkruara me vetë dorën e viktimës, që së shpejti do të zhduket, tronditja është e jashtëzakonshme.

3. Çfarë ju tronditi më tepër në rreshtat e atij procesverbali?

Vetë fakti që ai tmerr ishte shkruar kapërcente çdo gjë. Ishte një tekst që nuk lejonte asnjë rrugëdalje, asnjë shpresë.

Im shoq akuzohej se bënte pjesë në "komplotin më të madh të kohës", për rrëzimin e shtetit komunist, rrëzimin e E.Hoxhës. Për këtë ishte bërë gati një dosje, që do të paraqitej në një gjyq, i cili do të dënonte fajtorët. Pra përfundimi dihej.

Ne dinim se kishte kohë që në rrethe te caktuara qarkullonte një mendim radikal kundër I. Kadaresë. Por ama është fare ndryshe kur e sheh këtë mendim të formuluar me shkrim, në një dosje hetimore, me emra e me nënshkrime poshtë. Ka një shprehje të njohur: të shikosh vdekjen me sy.

Desha të shtoj se, meqenëse e pamë këtë pjesë të dosjes tani vonë kur rreziku për ne kishte kaluar, trishtimi ynë për një kohë të gjatë u lidh me njeriun që e detyruan të shkruante këtë deponim. E kishim vështirë ta përfytyronim atë burrë aq të sjellshëm, të kulturuar, që vishej gjithmonë me shumë sqimë, të rrëzuar nga torturat, tek po e detyronin të shkruante atë lemeri.

4. Pse duhej ta lidhnin figurën e Kadaresë me Mehmet Shehun? A mjaftonte miqësia e tij me djalin e kryeministrit për ta shpallur agjent?

Nuk e kam të lehtë t'i përgjigjem kësaj pyetje. Sepse ajo lidhet me të tjera pyetje që ende nuk janë sqaruar. Së pari, a kishte pasur vërtet një komplot? Shumica mendojnë se nuk ka patur dhe se e gjitha kjo ka qenë një sajim. Së dyti, edhe po ta pranojmë një çast se paska patur një komplot, del pyetja se a ka qenë I.Kadare pjesëtar i këtij komploti? Besoj se askush nuk e ka besuar dhe nuk e

SUPLEMENT JAVOR I

HELENA KADARE: Regjimi donte një Kadare komplotist Një disident? Kjo e trembte...

Dosja Ne dinim se kishte kohë që në rrethe te caktuara qarkullonte një mendim radikal kundër I. Kadaresë.

Por ama është fare ndryshe kur e sheh këtë mendim të formuluar me shkrim, në një dosje hetimore, me emra e me nënshkrime poshtë. Ka një shprehje të njohur: të shikosh vdekjen me sy.

beson një gjë të tillë. Atëherë përse shteti e përgatiti këtë dosje të rreme kundër shkrimtarit të njohur?

Siç e shihni këto gjëra nuk mund të ndahen nga njëra-tjetra. Hapjen e arkivave dhe dosjeve të fshehta unë kështu e kuptoj: të dalë në dritë e vërteta në të gjitha pamjet e saj. Një pjesë e madhe e njerëzve që kanë përgatitur këto dosje janë ende në jetë. Ata do të mund të jepnin sqarimet e duhura, të ndihmonin historinë.

Po i kthehem pyetjes suaj, ju keni të drejtë të mendoni se për të dënuar një shkrimtar do të mjaftonin gjëra më të thjeshta se një komplot kundër shtetit.

Të gjithë e dimë se si janë dënuar shkrimtarë e poetë për një copë tekst, për një mendim të quajtur "liberal". Ngaqë

I.Kadare ka qenë shumë i njohur, është menduar, ndoshta, se komploti do të ishte një shkak më justifikues për dënim.

5. Si reflektoi në familje kjo ngjarje?

Si ishte për ju fundi i vitit 1981 dhe i gjithë viti 1982 në vijim?

Fundi i vitit 1981 dhe fillimi 1982 kanë qenë shumë të vështirë jo vetëm për ne, por përgjithësisht. Psikoza për zbulimin e "komplotit më të madh" zotëronte kudo.

Në një farë mënyre ne ishim të përgatitur pak a shumë pêr këtë. Djali i

kryeministrit, shkrimtari i ri Bashkim Shehu, që ju e përmendët më lart, qysh në shtator të vitit 1981 ka ardhur enkas tek ne për t'i thënë Ismailit se udhëheqja, duke përfshirë edhe babanë e tij, e konsideronin atë si agjent të Perëndimit. B.Shehu e ka pohuar disa herë , në shumë shkrime dhe intervista një gjë të tillë, ashtu siç ka pohuar pyetjet intensive që i bëheshin në hetuesi për ne.

Sigurisht, një gjë e tillë nuk është e lehtë të kapërcehet. Ishte vërtet e rëndë, tepër e rëndë.

Kur e kanë pyetur më pas gazetarët e huaj, Ismaili ka folur për këtë. Madje disa herë ne vetë kemi menduar se as vetë shteti shqiptar nuk e besonte këtë, por ka qenë një presion i tij. Mirëpo tani vonë, kur pamë me sytë tonë dosjen për të cilën po flasim, kuptuam se ata kishin qenë shumê këmbëngulës në qëllimin e tyre dhe ishin përgatitur për një proces gjyqësor. Sipas shpjegimit të Ismailit, pas një presioni të tillê të shtetit, shkrimtari ka dy rrugë: ose thyhet përgjithmonë, ose e kapërcen provën.

Për fat të mirë, me të ndodhi kjo e dyta dhe këtë mund ta vërtetojë vetëm një gjë: vepra e shkrimtarit. Pas vitit 1981 ai nuk bëri asnjë ndryshim orientimi në

DËSHMIA E LLAMBI ZIÇISHTIT

“Fiqret Shehu më tha: Kadareja u porosit që të godiste vijën e Partisë në letërsi” Fragmenti i librit "Kohë e pamjaftueshme" prej të cilin lindën pyetjet e kësaj interviste me shkrimtaren Helena Kadare Helena Kadare

punës tuaj armiqësore.

N

jerëzit për të cilët fola më lart, për bënin atë që mund të quhej tabloja e dukshme e së keqes. Por kishte tjetër tablo, që ishte shumë më e frikshme, ndonëse e padukshme. Këtë tablo, as Is dhe as unë, nuk e dinim dhe as që e përfytyronim shkallën e së keqes së saj. Shumë herë kemi menduar se kishte qenë më mirë, madje, shumë më mirë, që nuk e kishim ditur deri në fund këtë gjë.

Një dokument tjetër sekret, që na ra në dorë shumë vite pas rënies së komunizmit, e jep të qartë anën e zymtë të kësaj tabloje. Është një procesverbal i hetuesisë së Sigurimit të Shtetit, që po e sjell në këtë libër dhe që botohet për herë të parë. Dokumenti është i vitit 1982. Është pikërisht koha, që, siç ka dalë më vonë në shtyp, po përgatiteshin me ngut dosje të tilla, në bazë të të cilave do të përcaktoheshin gjithë pjesëtarët e "Komplotit të madh". Is ishte njëri nga ata.

Ja teksti i plotë i dokumentit:

Ismail Kadare

PROCESVERBAL I PYETJES SË TË P ANDEHURIT PANDEHURIT Tiranë, më 4.9.1982 Unë, Ferit Sula, hetues në Ministrinë e Punëve të Brendshme, rimora në pyetje të pandehurin Llambi Ziçishti.

Pyetje: Vazhdo i pandehur të shpjegohesh se cilët janë personat e tjerë që tradhtari Mehmet Shehu i ka marrë në shërbim të

Përgjigje: Mehmet Shehu që drejtonte grupin tonë armiqësor kishte parashikuar që përveç sektorëve të tjerë, që unë kam shpjeguar më parë, të godiste vijën e Partisë edhe në art e letërsi, kështu në një nga bisedat e shumta armiqësore që kam bërë me Mehmet Shehun, kam mësuar se në këtë drejtim kishte përpunuar me detyra edhe Ismail Kadarenë. Konkretisht, për këtë person unë do të shpjegoj ato gjëra që më ka treguar Fiqret Shehu.

Po bisedonim në një rast me Fiqret Shehun në shtëpinë e saj, për filmin shqiptar "Skëterrë '43?, ku skenarist ishte djali i saj, Bashkim Shehu. Fiqreti më tregoi se edhe Ismail Kadareja ishte prej kohësh në pozicionin armiqësor. Përpunimin e tij, më tha ajo, e ka bërë Todi Lubonja me të cilin Ismaili kishte shoqëri të ngushtë dhe pasi Todi Lubonja me Fadil Paçramin u zbuluan nga Partia për veprimtarinë e tyre kundër saj, Ismail Kadareja ishte marrë në mbrojtje nga Mehmet Shehu, duke e paraqitur Ismailin si viktimë të tyre. Ky është momenti, më ka

INTERVISTA

E diel, 25 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

3

www.shqiptarja.com

Në foto: Ismail Kadare me familjen në apartamentin e Rrugës së “Dibrës”, Tiranë

Dy rrugë Kur pamë me sytë tonë dosjen për të cilën po flasim, kuptuam se ata kishin qenë shumê këmbëngulës në qëllimin e tyre dhe ishin përgatitur për një proces gjyqësor. Sipas shpjegimit të Ismailit, pas një presioni të tillê të shtetit, shkrimtari ka dy rrugë: ose thyhet përgjithmonë, ose e kapërcen provën. Për fat të mirë, me të ndodhi kjo e dyta dhe këtë mund ta vërtetojë vetëm një gjë: vepra e shkrimtarit

Dorëshkrimet Për dorëshkrimet nuk kishim vende sekrete fshehjeje.

Gjatë udhëtimit në Francë në vitin 1983, Ismaili foli haptas me botuesin e tij francez, Claude Durand për gjendjen e tij. Ishte ky botues, mik krejtësisht i besuar, që e shtroi çështjen e nxjerrjes së dorëshkrimeve jashtë shtetit tonë. Më vonë, ai vetë do të bënte dy udhëtime për këtë qëllim

veprën e vet, bile ka ndodhur e kundërta: disa nga veprat e tij më të dalluara për antikonformizmin u shkruan në periudhën 1981-1986, si pjesa e fundit e "Pallatit të ëndrrave", "Qorrfermani", "Nata me hënë", "Hija", "Vajza e Agamemnonit".

Një shpjegim tjetër i Ismailit, më ka habitur në fillim. Sipas tij, periudha e vështirë 1981-1983 i ka shërbyer, ndoshta, si një lloj vaksine për më vonë. Them se kishte një logjikë në këtë arsyetim: përderisa akuza më e rëndë kundër tij, ajo e agjentit, ishte bërë, akuzat e tjera dukeshin më të lehtë dhe më pak të rrezikshme.

6. Kadare ishte edhe deputet në këtë libër.. Ishkohë, siç e cilësoni edhe ju në libër

thënë Fiqret Shehu, që u shfrytëzua për ta vënë Ismail Kadarenë në shërbim të punës tonë. Pastaj, Fiqreti më ka treguar se Ismail Kadareja ishte porositur që të godiste vijën e Partisë në letërsi dhe në art, duke shkruar tregime dhe romane me dy kuptime, nga njëra anë të dukej se mbronte e zbatonte vijën e Partisë, ndërsa nga ana tjetër, pa dalë hapur, të godiste atë.

Gjithashtu, Ismail Kadareja ishte ngarkuar që të punonte sa më shumë me shkrimtarët dhe artistët e rinj, e gradualisht t'i përpunonte ata, duke u bërë sa më shumë të tillë, të formonte një rrymë liberale disidentësh, që do të përdoreshin kur të vinte koha. Për ta pasur më afër Ismail Kadarenë, më ka thënë Fiqret Shehu, është porositur djali i tyre, Bashkim Shehu, që të krijonte shoqëri të ngushtë me të dhe të justifikoheshin plotësisht hyrjet dhe daljet e tij të shpeshta në shtëpinë tonë. Në një rast, më ka treguar se ajo kishte qenë edhe vetë e pranishme, kur Mehmet Shehu kishte biseduar me Ismail Kadarenë. Në këtë rast, Mehmeti e porositi Ismailin që të punonte me kujdes dhe të mos dilte hapur kundër vijës së Partisë, sepse kështu rrezikonte veten. Realizmit socialist, i tha Mehmeti, po i kalon koha dhe së shpejti do të vijë dita që shkrimtarët dhe artistët t'i shprehin gjërat hapur dhe pa ndrojtje, atëherë dhe letërsia dhe arti te ne do të përparojnë dhe do të pëlqehen edhe nga bota e jashtme. Kjo, i tha Ismailit Mehmet Shehu, do të bëhet kur të ndryshojë sistemi politik në Shqipëri.

Këto janë disa nga momentet e veprimtarisë armiqësore, që më kujtohen se ka kryer Ismail Kadareja, të cilat, siç shpjegova më sipër, m'i ka thënë Fiqreti Shehu.

Procesverbalin e shkrova vetë dhe thëniet

te tronditur jeta juaj shoqërore, publike?

Ju kishin braktisur miqtë?

Po natyrisht që jeta na ishte tronditur. Por duhet të keni parasysh se kjo ndodhte me të gjithë njerëzit që kishin ndonjë problem. Kishte njerëz të tjerë, familje të tjera që përballeshin me probleme shumë mê tragjike. Kurrë, asnjëherë nuk e kemi harruar një gjë të tillë.

Bile kjo ishte një nga arsyet për të mos e humbur toruan, për të mos e humbur sensin e gjërave.

Unë nuk mund të them se njerëzit na kishin braktisur. Jo, jo, çështja nuk shkonte gjer atje. Po në atë kohë ndodhnin edhe ca ngjarje kontradiktore, p.sh. forumi franko-shqiptar i romanit shqiptar, që u mbajt në Paris më 1983.

Mehmet Shehu

i vërtetoj më firmën time".

I pandehuri Llambi Ziçishti (firma) Hetuesi Ferit sula (firma) Në pamje të parë ky dokument, që gjoja vërtetonte se Is bënte pjesë në grupin komplotist të ish-kryeminstrit të shtetit, për të rrëzuar regjimin, dukej qesharak. Por nga ana tjetër, po të mendoje se me dokumente të tilla, të hartuara me një stil e me të njëjtën mënyrë (tortura, premtime, e kushedi çfarë lemerish të tjera), me dhjetëra njerëz të pafajshëm kishin shkuar në pushkatim, të zinte tmerri. E dinin qysh më parë, sidomos nga fjalët e Bashkim Shehut, në shtator të vitit 1981, mendimi që qarkullonte se Is ishte agjent i Perëndimit, por ky dokument tregonte se dosja për arrestimin e tij ishte përgatitur ndërkaq dhe nuk pritej një urdhër i fundit, për t'i hedhur prangat shkrimtarit.

Kishte kohë që përgatitej ky forum dhe nuk mund të anulohej për shkak të atyre ngjarjeve që po ndodhnin në Shqipëri.

Kam folur gjerësisht në kujtimet për këtë forum. Pala franceze ngulte këmbë për pjesëmarrjen e domosdoshme të I.Kadaresë. Në fillim kjo u mor si provokim i Francës, gjë që s'përjashtohej, sepse shtypi francez ndërkaq kishte folur për dënimin e "Pallatit të ëndrrave". Pastaj I.Kadare u fut në delegacionin prej pesë vetësh. Kjo shkaktonte çorientim: një shkrimtar i sapokritikuar udhëton në Paris për përfaqësimin e letërsisë shqipe. Tani që ne e dimë dosjen për të cilën po flasim, merret me mend se ç'do të thoshin hartuesit e saj: ne sapo e vërtetuam që I.K. ish-

Më kujtohet pamja e Llambi Ziçishtit, një mjek i njohur, me sjellje tepër të kulturuar, që vinte shpesh në klubin e shkrimtarëve. Ai kishte miqësi me shkrimtarin e "borgjezisë" së viteve tridhjetë, Vedat Kokonën, me të cilin e lidhnin, siç dukej, kujtimet e liceut francez të Korçës.

Ende sot e kam të vështirë të përfytyroj se si, i detyruar nga torturat, kishte shkruar me dorë të vet, atë tmerr për Is. Kur e lëshoi procesverbalin, për asnjë çast, as Is, as unë, nuk e patëm as më të voglen ndjesi ndaj tij. Përkundrazi, provuam një keqardhje të tillë për fatin e tij të zi.

Llambi Ziçishti, mjeku i sjellshëm, adhurues i kulturës franceze, u pushkatua në një nga ditët e errëta të fundit të vitit 1982, me sa jam në dijeni, pa gjyq. Flitej se shkaku i dënimit të tij ishte çasti fatal, kur ishte thirrur si mjek që ishte, në shtëpinë e ish-kryeministrit atë mëngjes, kur ky i fundit u gjend i vrarë në dhomën e tij të gjumit.

Flitej në atë kohë se sapo kishte parë kufomën, kishte thënë: Po kjo nuk është vetëvrasje! Ishin ato fjalë që kishin vulosur fatin e tij.

Sa për hetuesin që e kishte marrë në pyetje viktimën, ai banon aktualisht në Gjermani. Për fat të keq, në Shqipëri ende nuk tregohet ndonjë vullnet për zbulimin e krimeve të diktaturës, as të mjeteve e mënyrave monstruoze që përdorte ajo.

Pjesë e dosjeve sekrete, që zyrtarisht ende qëndrojnë të mbyllura, qarkullojnë andej këndej, por vetëm me përjashtime të rralla tërheqin kureshtjen e studiuesve, në vend të këtyre dosjeve, qarkullojnë gjithfarë historish të pasakta, duke e bërë gjithmonë e më të vështirë zbulimin e së vërtetës për gjithçka…

te pjesëtar në komplot dhe ky udhëton në Francë!

Sa për deputet, në atë kohë Ismaili s'ishte më, por edhe po të ishte kjo s'lozte ndonjë rol. Në radhët e deputetëve kishte shpesh të dënuar. Madje edhe shume më lart se deputet, siç dihet.

7. Ndërkohë ju e kishit kaluar edhe furtunën e "Nënpunësit të Pallatit të ëndrrave"... Ç'ndodhte në shtëpinë tuaj? Ku ishin zonat sekrete ku fshiheshin dorëshkrimet, cilat rrugë mendonit për t'i shpët uar ... për t'i nxjerrë shpëtuar uar... jashtë vendit? Çështja e "Nëpunësit të pallatit të ëndrrave" ishte e lidhur me të gjitha ato që folëm. Në shtëpinë tonë ne përpiqeshim të ruanim të njëjtin stil jetese. Kujdeseshim që vajzat mos e ndjenin gjendjen e dyzuar. Ashtu kujtonim ne, sepse shumë më vonë, prej gojës së tyre kemi mësuar se s'kish qenë ashtu.

Për dorëshkrimet nuk kishim vende sekrete fshehjeje. Gjatë udhëtimit në Francë në vitin 1983, Ismaili foli haptas me botuesin e tij francez, Claude Durand për gjendjen e tij. Ishte ky botues, mik krejtësisht i besuar, që e shtroi çështjen e nxjerrjes së dorëshkrimeve jashtë shtetit tonë. Më vonë, ai vetë do të bënte dy udhëtime për këtë qëllim.

8. A ishte e lehtë për ju, në këto rrethana, të besonit, në njerëz, në ngjarje...

Duke i parë gjërat nga larg, me gjithë zhgënjimet që nuk mund të shmangeshin, ne nuk e humbëm besimin te njerëzit. Unë përgjithësisht jam pozitive dhe e kam të vështirë t'i besoj të keqes, pra besoj gjithmonë në të mirën. Dhe po të bëj bilancin e gjërave del se nuk kam gabuar. Pavarësisht njohjeve të reja, unë ruaj si një gjë shumë të shtrenjtë miqësitë e vjetra dhe u qëndroj shumê besnike atyre. Ndërsa Ismaili, sado që mund t'ju duket pak e habitshme, gjithashtu, pavarësisht nga ngjarjet dhe personazhet e frikshëm që trajton nëpër veprat që shkruan, në thellësi të tij e ka të theksuar prirjen pozitive. Ai nuk ka qenë asnjëherë alarmant, por as i thjeshtonte rreziqet, për të më hequr frikën.

Kishte qejf të thoshte se këtë gjakftohtësi e kishte falë letërsisë. Sipas tij, ishte një ligj i letërsisë, që edhe pse trajtonte gjëra të lemerishme, nuk të ligështonte moralin. Shembull për këtë sillte tragjedianët antikë dhe Shekspirin.

9. Ramiz Alia drejtonte plenumin ku u kritikua "Nënpunësi i pallatit të ëndrrave" dhe zonja e diktatorit ishte diku aty në rresht të parë... A mund ta për për-shkruani sot, portretin e saj. Çfarë reflektonte? A po përmbusheshin pritshmëritë e saj?

Ky plenum është ngulitur në kujtesën time më shumë se çdo gjë. Ndodhesha në sallë dhe i kam para syve të gjitha hollësitë. Jo vetëm kritika kundër romanit ishte e rëndë, por Ismaili ndodhej në presidiumin e mbledhjes, i ulur fare pranë kritikuesit, Ramiz Alisë. S'do mend që gjithë salla i mbante sytë tek ai, për ta parë si do të reagonte. Disa nga udhëheqësit, duke përfshirë edhe zonjën Hoxha, ishin gjithashtu në sallë, në radhën e parë. Unë isha nga mesi i sallës dhe nuk kisha mundësi ta vëreja, po ata që ishin pranë, dhe vetë Ismaili që e kishte përballë, më treguan se ajo ishte shumë e vëmendshme ndaj gjithçkaje. Dihej prej të gjithëve se ajo kishte në përgjithësi mosbesim ndaj njerëzve të letrave.

Ndërsa reagimi i Ismailit ndaj kritikës që po i bëhej...

vijon në faqen a 16

4

www.shqiptarja.com

INTERVISTA

E diel, 25 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

Llogaritë Këta lloj regjimesh bënin llogari të ftohta: sa përfitonin nga një dënim i tillë dhe sa humbnin. Nga përfundimi i kësaj llogarie varej vendimi. I.Kadare ishte tepër i njohur jo vetëm në Shqipëri, por në botë. Kështu që hipoteza juaj se ndoshta Shqipëria nuk e përballonte dot dënimin qëndron.

vijon nga faqja 15 ...ishte shumë shqetësues. Nuk ishte fjala vetëm për mua, por edhe për dashamirësit e tij. Ai rrinte me një fytyrë Kadare të ngrirë, pa asnjë shprehje . Gjakftohtëme Michel sia e tij, që aq shumë ia kisha çmuar, më Piccoli, dukej e tepruar dhe pa sens. Jepte përParis shtypjen sikur nuk flitej për të, por për më 1982 dikë tjetër. Mund të merrej si shpërfillje, bile më keq.

Në pushim të seancës doja t'ia thoja këtë, por s'arrita dot ngaqë ai nuk zbriti në sallë. Në seancën tjetër, ndërsa vazhdonin diskutimet, kishte të njëjtën shprehje në fytyrë. Plenumi do të vazhdonte të nesërmen dhe rrugës për në shtëpi ia thashë shqetësimin tim. U duk sikur u habit. Më tha se nuk e kishte bërë me ndonjë qëllim, por në të vërtet nuk e kishte mendjen në ato që thuheshin ngaqë një tjetër gjë shumë më e rëndë e shqetësonte. Këtë "gjë tjetër" e kam shpjeguar te kujtimet. Shqetësimi lidhej me marrjen në pyetje të B.Shehut, djalit të kryeministrit dhe të gruas së tij që ndërkaq ndodheshin në izolim ose në burg, si dhe i Stalinit ishte më i qartë se çdo tjetër. bërë aluzion për romanin "Kamarja e një shembull që Ismaili e ka përmendur me dorëshkrimin e romanit "Koncert në Asnjë dënim apo asnjë falje dënimi nuk turpit" (Pashallëqet e mëdha), tha se "ne gjatë një emisioni televiziv, lidhur me fund të dimrit", që ishte dorëzuar në shështë bërë pa dijeninë ose pa vullnetin e presim të vijë në Francë I.K. dhe jo koka rastin e shkrimtarit më të njohur gjertëpinë botuese disa javë përpara vdekjes tij. Janë kaq e kaq libra të shkruar nga e tij në pjatancë". man të kohës së nazizmit, Ernest së kryeministrit, dhe që ishte në vetë të dënuarit për këtë.

Këto ishin presione të hapura, por Junger. Megjithëse shkrimtar i shqyrtim. Në atë dorëshkrim kishte një Këta lloj regjimesh bënin llogari të kishte dhe të tjera, më të sofistikuara, që përkrahur dhe i shfrytëzuar prej propakoinçidencë që të ngjethte mishtë: përftohta: sa përfitonin nga një dënim i tillë ne nuk i dinim, por që i kemi mësuar më gandës së regjimit, ai mori pjesë vërtet shkruhej misteri i vdekjes së Lin Biaos, dhe sa humbnin. Nga përfundimi i kësaj vonë, ose nuk i kemi mësuar asnjëherë. në një komplot kundër Hitlerit, por, pasardhësit të Maos, për të cilin thuhej llogarie varej vendimi. I.Kadare ishte Një befasi e këndshme ka qenë para ndërsa komplotuesit e tjerë u dënuan pa se u vra në një aksident ajror, kurse në tepër i njohur jo vetëm në Shqipëri, por ca ditëve për ne, një film dokumentar i mëshirë, pjesëmarrja e tij në komplot u të vërtetë u vra me porosi të Maos vetë, në botë. Kështu që hipoteza juaj se ndosh- gazetarit të njohur A.Bushati, me film- mbajt e fshehtë. Kjo për shkak të njopas një darke në shtëpinë e këtij të funta Shqipëria nuk e përballonte hjes së madhe të shkrimtarit. E dit. Koinçidenca lidhej me vdekjen e dot dënimin qëndron. vërteta u mor vesh pas mbarimit kryeministrit shqiptar, për të Detraktorët e I.Kadaresë e të luftës dhe Jungeri vdiq tani cilin thuheshin dy versione: shtrojnë çështjen ndryshe. Ata vonë, në moshën 102 vjeç! vetëvrasje ose vrasje. Ishte një pyesin: përse bëhet fjalë për Presionet koinçidencë e bërë pa qëllim, 14. Nëse ktheheni sot në kohë, dënim? Sipas tyre, ky shkrimtar Shtypi francez botoi siç thashë, por një koinçidencë si do ta jetonit këtë ngjarje, çfarë çmohej shumë nga regjimi dhe në një kohë të katastrofike, që të merrte më do të korrigjonit në veprimet tuaskujt s'i shkonte mendja për shkurtër dhjetëra qafë. Për fat, çështja u mbyll aja, reagimet me të njohurit...? tjetër gjë. artikuj për me ndalimin e botimit. Siç Pa bërë retorikë, në këtë rast Përgjigja për një pyetje të tillê "shkrimtarin dukej, shtetit nuk i interesonmund të tregohet kjo dosje, që u do të ishte gati e pamundur. Tani shqiptar që, me sa te rihapja e dyshimit që përbë shkak për këtë intervistë. është lehtë që njeriu të thotë, dukej, kishte menda. Ç'është kjo dosje? Mos është sikur të kisha vepruar kështu probleme në vendin ndonjë propozim për dekoratë? ose ashtu, por asnjëherë s'mund e vet". ...Publicisti 10. A ka tentuar Nexhmije të dijë atë që do të mund tê më i njohur i TV Hoxha të lidhet me ju, pas 12.

A është e vërtetë se perënndodhte. Dhe kryesorja, në qoftë francez për Kadare me Heinrich Boll, në Frankfurt më 1981 përmby sjes së regjimit? A ka përmbysjes dimi e kishte përgatitur kartën se do ishte më mirë apo më keq letërsinë, Bernard shfaqur ndonjë reagim të çfarëmbrojtëse për Kadarenë? P .sh.

P.sh. një gjë e tillë.

Pivaut, në një do forme? ta shpallte shkrimtarin disident dhe të ime të nxjerra nga arkivat franceze, në Dëshira e vetme dhe qëllimi kryesor i emision të tij, duke Nuk di një gjë të tillë. Sa për bërë aluzion për vinte në lëvizje gjithë mekanizmat për takime të ndryshme të Ismailit me I.Kadaresë, që nga adoleshenca e gjatë reagimet e saj, ato, me sa kam romanin "Kamarja e t'i bërë presion diktatorit shqiptar ...? shqiptar...? gazetarë francezë, një pjesë e të cilave gjithë jetës së tij ka qenë krijimi letrar. dëgjuar, kanë qenë të rralla, më turpit" (Pashallëqet Është krejtesisht e vërtetë. Ne dinim ishin të panjohura për ne.

Pra, mund ta them pa asnjë lëkundje se tepër me disa gazetarë të huaj, e mëdha), tha se diçka për këtë, por, sa më tepër që kalonai e kreu në mënyrë të plotë atë qëllim me të cilët ka kritikuar "ne presim të vijë 13. Çfarë do të thoshte realisht për apo atë ëndërr të tij. A mund ta kryente te koha, aq më tepër gjërat bëheshin të në Francë I.K. dhe I.Kadarenë, i cili, sipas saj, ashqarta. Personalitete të kulturës, sh- diktatorin dhe regjimin e tij, një disident më mirë apo më keq në një regjim tjetër jo koka e tij në tu si disa shkrimtarë apo stukrimtarë dhe publicistë të shquar, vetë në ato rrethana? shoqëror, këtë askush nuk mund ta dijë pjatancë". diues të tjerë, kanë qenë më Mendoj se një disident do të ishte kre- dhe, siç e ka pohuar, nuk mund ta dinte botuesi francez i Ismailit, që ishte një parë me komunizmin, por janë ndër më të mëdhenjtë e Europës, por si- jtësisht i papranueshëm për regjimin. as ai vetë. Nga ky këndvështrim jeta e kthyer më pas kundër tij. domos organizma që merreshin me Sidomos një njeri i njohur. Më lehtë do të tij krijuese, në thelbin e saj ka qenë ajo mbrojtjen e shkrimtarëve problematikë dukej shpallja agjent, tradhtar, komplo- që duhej të ishte dhe, siç e ka thënë 11. Ju thoni në fund të përshkrimit të të Lindjes, ishin në një vëmendje të vazh- tist se sa disident. Me këto epitete veshi shumê herë po vetë, asnjëherë nuk ka këtij episodi të jetës tuaj: "ishte e qartë dueshme. Këto organizma e komitete shqiptar ishte mësuar. Kështu ndoshta menduar një tjetër mundësi. se edhe këtë herë ai ishte shpëtuar prej ishin në Paris, Londër, SHBA, në ven- shpjegohet që në këtë dosje, për të cilën Përsa i pêrket vetes sime, unë gjithdiktatorit..prej Enver Hoxhës nuk mund det skandinave. Kështu p.sh., në ditët po flasim bashkë, I.Kadare trajtohet në ashtu e doja shumê letërsinë, dhe besoj të të shpëtonte veçse Enver Hoxha...". që mbahej plenumi për të cilin folëm në radhë të parë si komplotist, me fjalë të se ishte pikërisht kjo dashuri, që më I dhimbsej shkrimtari diktatorit? Apo këtë intervistë, shtypi francez botoi në tjera si kriminel. Disident do të ishte një bëri të kuptoj qysh herët se puna e Hoxha s'mund të përballonte atë që mund një kohë të shkurtër dhjetëra artikuj për rang tjetër në sytë e opinionit, sidomos magjishme që kryhej para syve të mi, të ndodhte pas eliminimit të shkrimtarit? "shkrimtarin shqiptar që, me sa dukej, atij ndërkombëtar. kërkonte gjithë përkushtimin tim, për Shpjegimin për këtë e ka bërë vetë IsPo t'i kthehem pyetjes suaj se cili ish- ta çliruar njeriun me të cilin jetoja nga kishte probleme në vendin e vet". Ishte maili dhe unë s'kam bërë gjë tjetër veçse hera e parë që media perëndimore te shkaku që kjo dosje nuk u pranua, unë gjithë preokupimet e përditshme. kam përsëritur atë shpjegim. Dihej se në tërhiqte vëmendjen për çështje të tilla personalisht mendoj se, edhe po tê ishte Ajo që mund të them me bindje të regjimet e rrepta totalitare, me shnë Shqipëri. Kështu p.sh. publicisti më i e vërtetë që I.Kadare do të kishte marrë plotë është se asnjë jetë tjetër nuk do ta krimtarët, filozofët ose artistët e shquar njohur i TV francez për letërsinë, Ber- pjesë në komplot, kishte mundësi që kjo kisha këmbyer me atë që kam jetuar, me merreshin vetë shefat e lartë. Shembulli nard Pivaut, në një emision të tij, duke të mos thuhej. Këtë mendim e bazoj në të gjitha ndërlikimet e saj.

Perëndimi, presione regjimit për të mbrojtur Kadarenë Bernard Pivaut: Ne presim të vijë në Francë I.K. dhe jo koka e tij në pjatancë

LETËRSI

E diel, 25 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

5

www.shqiptarja.com

Arian Leka: Në viset detare nuk ka të humbur, as fatkeqë... ka të gënjyer Një cikël i veçantë poetik i Arian Lekës me vargje kushtuar detit, filozofisë, frymëzimeve, pikëpyetjeve e dilemave, dashurive e vdekjes, jetës që shfaq gjurmët në gjithë dimensionet e madhështisë së tij...

Arian Leka ilaç për zemra.

Varkë e vogël, varkë e rëndë të hyfshin dallgët përbrenda...

Gjils, djersë, mish, bimë me erë të mirë, bukë, shula, thonj, flokë, letër, qumësht, bojë, qepë, ftonj, akrepë, rrënjë, kanxha, peshk, gjethe, baltë, potkonj, gjak, thundra, farë, shkallë, këngë, plagë, kuaj, para të thata, draga, kristale dëbore, insekte, ballamarë, vello, mollë, këlbazë, bar të zi, fjalë njërrokëshe, unaza dasme, vargonj dhe në fund një pikël fare të vogël pështymë. Të gjitha i hodhëm në kazan për darkën mistike. Nuk e vumë re as kush erdhi, as kush hodhi një dorë kur gjunjët prej zjarreve na mbajtën larg. U shtrimë të kapitur mbi zaje. Nuk e kuptuam kohën. Përse?

Pse kish ardhur? Pse na njohu? Pse ngul në zemra akrepë orësh?

Fjetur. Lodhur. Më shumë i uritur...

Varkë e vogël, dhogë e ngopur, Dalsh nga bryma, rënç në ngrica.

Remin e gjatë, direkun e mesit I përdorsh për paterica.

Durrës, mëngjes Trokit në ujë kur portat janë thyer.

Qiparisat mësojnë tempujt si rrihet drejt.

Levanda tregojn se diçka qe gënjyer Te fruti gjysëm syth gjysëm lule në degë.

Qyteti fle, flinte. Jeta ngre krye si Bar mes betonit të kalatës.

Lagjet detare hedhin zare me yje.

Lidhur me zinxhirë pas tokës, në pritje të dopjo gjashtës.

Jek në kuverta! Jek në hambar.

Në mejhane, në tavernat detare jek!

Dehje të trishta. Dhunë. Epsh. Gabime të vogla.

Pendesa të ndyra. Faje larë e fërkuar me peshk.

Tradhtitë përgjumen ende në fytyra, Kthehen në shpirtin tonë gjithë kujdes.

Njëlloj si macet pas orgjisë shkelin butë Mbi qelqet e thyer…

Në viset detare nuk ka të humbur, as fatkeqë.

Ka të gënjyer.

Zanaflla e detit U vonove dhe unë pyeta kush...: - I kujt do të jetë vallë ky det kaq i ri?

Varkat e vogla flinin përmbys me rremat nën gushë.

Me cjep të dobët ndërzeheshin dallgët dhe pillnin mërzi.

Fëmijët kokulur e dinin përgjigjen.

Dhe kishte dy mundësi: - Deti është formuar nga djersa, thuhej në shkolla.

- Është formuar nga lotët, ngulmoje ti.

Mbritja e parë buzë detit Jo këtu, atje larg ka mbetur ajo natë kur pashë në ëndërr fisin tim.

Nga matriarkati u derdh në det.

Shtrirë, tendosur, ngrohu ujë fisi im dyzetë ditë, dyzetë net, gjersa prej trupit të tij linden varka ngarkuar me lumenj dhe djem të vrarë.

- Ç'i deshëm lumenjtë pa djemtë, Aea? - Aea, mban mend? E mban mend atë natë?

Gratë mbyllnin veshët me re.

Burrat i mbështollën me lumenj trupat e pa jetë.

Dallgët dëgjuan dhe mbajtën mend si u ndanë hiset e botës: - Ajo që është e Tokës edhe e Detit do jetë!

- Gjithçka është e Detit, s'mund të jetë dhe e Tokës.

Peizazh vjeshte në bregdet Përrenjtë sollën në bregun e detit fruta kokëprera.

Bostanë, ftonj, fiq deti, shegë nga kopshtet; Qenie pa këmbë e pa duar pluskuan gjersa era lëshoi përdhe thikat, kosat, hanxharët dhe kosoret.

Breshër i ri shkriu pa mbërritur në tokë.

Këmishë me mëngë kërkuan damarët e ftohur.

U mbushën gjiret e detit, kokat e prera dinin not.

Gjethe provova me gjuhë, kalbësi në gjëndra, pështymë e thartë.

Me ftuta dhe fletë e paguajnë haraçin drurët përballë detit.

Era fsheh duart në sqetulla.

Në fund të ujrave fsheh thikat e palara.

Ndërtuesit e detit Teoremë detare Gjërat më të dashura në jetë fundosen e mbyten.

Lodhen qëllimet për t'u mbajtur mbi dallgë.

Gjithsesi, mbani mend teoremën...: "Varka është krijesë hyjnore, e shenjtë, formë e përkryer...

Asgjë nuk e shmang dot formën e varkës."

Mbërrin mërzia. Përtesa për të marrë frymë thellë.

Mosbindja ndaj ligjeve më të vjetra.

Rëndesa, masat, vlerat përshkruar si trashëgimi Dobia e qëndrimit drejt dhe vdekja.

Gjithsesi mbani mend teoremën...: "Asgjë nuk e shmang dot formën e varkës.

Varka mbetet hyjnorja, formë e përkryer, e shenjta..."

Lutje para daljes në det Druri, pëlhura, madje as metalet dhe kryqi nuk kishin rëndësi.

Katër vëllezër detarë një mbrëmje, para daljes në det, u lutën, sa dinë të luten detarët: shpejt e shpejt: - Zot, qetëso dallgët, jam ende i ri. Mos m'i ço rrugët Nga humnerat kur shkoj, dhe nga spitalet në kthim!

- Mos më dërgo nga çmendina, imZot! Është shenjë e ligë Kur je për lundrim. Dihet, nuk më ka mbetur mendje Në kokë, gjersa pa u nisur mendoj kthimin tim.

- Mos më ço në mes varreve, në varreza, për këshillë tek Të vrarët, o Zot! Zot, falmë, falmë dhe ndihmomë, Zoti im!

Plagët janë gojë me gjuhë të prerë, gojë. Por unë gjuhën tënde s'e di Dhe në se e di, bëj sikur nuk e kuptoj.

- Më jep mendjen midhjes së zezë, o Zot, të rri mbyllur, Thellë, varur në fill, të mos jem i pashëm.

Asgjë të mos më mungojë dhe asgjë të mos kem me tepri. [ Dhe Zoti dëgjoi. Mblodhi thupra të thata dhe me thupra të thata thuri zbaticë. Ngecën varkat. Askush nuk doli atë mbrëmje në det. E kësisoj, duke shpëtuar gjithë botën, Zoti shpëton dhe ata që kanë më shumë frikë se jetë ].

Përgatitje për ndërtimin e skicës detare Mblodhëm në brigje gjithë mjeshtrit që kishim për të ndërtuar

një det. Por mjeshtrit aq dinin.

Nuk kishin lindur ende mjeshtëritë, as peshku, as peshkimi.

Dallgët nga valët ishin veç e veç.

Tallazet qenë veçmas nga retë.

Dhe ujërat që mbinin nga poshtë të ndryshëm qenë nga ujërat që binin.

Asgjë nuk kishte në botë, asgjë nuk kish jetë.

Ishte vetëm një rrokje e thjeshtë.

Dhe me fjalë duhet ta ndërtonim botën.

Njërën ta shfaqnim. Tjetrën ta fshihnim.

Në vendin ku toka do mbërrinte shtruam tryeza flijimi.

Nga fushat, kur fushat të qenë krijuar dhe kur aty të mbinte bar, Thirrëm lule dhe bletë, pela me shpina të pashaluara, Dhe buaj me buzë plot shkumë për t'ia blatuar Perëndisë që njihnim dhe që mbarë do na e sillte ndërtimin e detit tonë të parë.

Katër erëra të pashkuara në furkë.

Shtatë lumenj të sertë me shtatë lumenj të butë shartuam për të shuguruar ty.

Ky ishte flijimi. Të ndërtoheshe siç duhej, të na rrije përballë.

Të lindnim prej mitrës sate regjur në kripë.

Të na falje toka dhe toka për vete të mbaje.

Të na rridhje ndër deje, njëri-tjetrin duke pasur frikë.

Valë ta paprekura me këmbë. Bisqe të njoma fiku.

Sythe akaciesh. Nyje prej lisi. Degë vidhesh. Zift. Hala pishe.

Lëkurë mani. Gjethe ahu. Shpatull panje dhe ilqesh.

Rrënjë frashri. Fije kërpi dhe kripë të bardhë guri për anijet që mbi ty do lundronin. Deti ndërtohet siç ndërtohet një anije, pa skicë Dhe të deshëm siç duhet krijesa e palindur, të cilës, për ta dashur më shumë, i vumë emër dhe me atë emër e thirrëm.

I ngrohtë, si sqetull, je. Vendosur mes nesh si organet në bark.

Prej mjeshtërve kërkuam më shumë bukuri dhe më pak rregull.

Premtuam të sillnim gjithë sa kishim dhe prapë nuk qe shumë.

Kishim veç fjalë dhe as vetë nuk të njihnim. Ëndërr je. Ëndërr e atyre që na shfaqen në gjumë.

Ritual antik pëshpëritur buzë detit Ti që shkel dallgët e mia, T'u sterroftë djalëria... Ëndërr të zezë kam parë. Nga deti dola kur hëna nuk qe.

Forma uji, metali, rridhnin jetëve larë nga kujtesa. Kurora ullinjsh digjen dhe tjetër frymë të gjallë s'kish përreth. Në kep mblodha madërgona me helm. Ndërtuam zjarre. Shkelëm hije me thembra. Këngët gjetur në breg nuk i dinim se ishin

Tani erdh koha t'i njohësh njerëzit. Punuan në male për të prerë trupa, për të tërhequr lëndë? M jeshtërat e moleve për të ndërtuar trupin tënd?

Sa burra rrahën ujë mbi kudhra për të të dhënë tjetër formë ujërave të tua? Nga erdhën mermerët për valët?

Ku i prenë granitet për dallgët e rënda?

Sa xeherorë u shkrinë për kanxha, spiranca, spinota, fllanxha, anguile lyer me bojë kundër ndryshku?

Sa barabanë ku mblidhen cimat?

Sa bakaporta u hapën e u mbyllën fort?

E sa zinxhirë të plotë të lidhën për të mposhtur dëshirën ujore për fluturim?

Gjithçka qe dhunë e bukur, njëlloj si maisja e thumbit të bletës.

Karpentierët ranë përmbys, u ulën në gjunjë.

I mbërthyen retë me gozhdë të mëdha në trarun e madh i mbërthyen, duheshin vela .

Marangozët me sharra gjithë dhëmbë e çatallë prenë hollë-hollë shkumën.

Qelqpunuesit frynë erë në bulçi.

Dhe sa vasha, vasha nga ato që më pas i goditën me gurë, hodhën mbi trupin tënd stolitë, unaza, thurën me gishtërinj lëkurët e tua mbi të cilat nuk do mundej të linte gjurmë as peshku, as zogu, as varka.

Dete kaltërzi, emrat e mjeshtarve i mbani mend?

Ulur në gjunjë kryen punë, sikur i luteshin zotit të secilës mjeshtëri. Atë që kishin për të thënë e bënë pa fjalë.

Pastaj hoqën sandalet mbi rërë dhe më nuk i pamë detbërësit.

Thonë u prenë duart. Thonë u prenë gjuhën të mos tregonin mjeshtërinë.

I verbuan, thanë, i lanë në mes të katër udhëve të këndojnë e të enden kuturu pa e pare dot me sy krijesën e vet.

Dallgët lëpijnë kujtesën, Adria, nuk e shërojnë as kur të verbër janë poetët.

Mbytja e anijes në port Zgalemi shkel ujërat, as gjurmë të hapura, as plagë.

Dielli ishte aty ku erërat dhe erëzat rrojnë pa bujë.

E ndonëse pas natës fshihej, deti na kish prirë me pishtar Drejt fushave të gjera ku korreshin fatet tona Dhe ku ndiheshim mirë: ne krijesat prej balte, larë në ar.

Ajo brengë fëmije që tërheq varkat, ngulet si shigjeta në ujë.

I njihte thellësitë, zgjodhi limane të mbyllur, porte më të ngushtë se mendja, ujëra më të ngrohtë se ajri mes shalëve, ku herë pas here jeta trash zërin, rreh gjoksin: Jam unë. Jam unë. Jam unë.

6

www.shqiptarja.com

RETROSPEKTIVË

E diel, 25 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

S HKRIMI V ITI 1991

Intelektualët që marshuan me Ata nuk e zënë më në gojë emrin e marksizmit. E kthyen atë në eufemizëm, duke e quajtur ... thjeshtë "monizëm" quajtur...

Mimoza Ahmeti Pluralizmi dhe jeta politike, shoqërore Në qoftë se do ti përmbahemi zhvillimit historik të shoqërive, që prej lashtësisë, dy forma botëkuptimore kanë shërbyer si ideologji në fuqi, forma ku shoqëria bazohet mbi një sistem të vetëm filozofik-ideolojik dhe forma e larme ose ajo që e quajmë pluralizëm.

Pavarësisht nga iluzionet që të krijon një shoqëri pluraliste është e nevojshme të kuptohet se sistemi politik i saj dhe i çdo shoqërie në përgjithësi mbetet një dhe vetëm një.

Në shoqërinë e pluralizmit ai është sintezë e grupeve politike që luftojnë në parlament.

Demokracia nuk mund të identifikohet me pluralizëm, megjithëse ky i fundit mund të jetë shfaqje e një demokracie të caktuar.

Zakonisht sistemet njëbotëkuptimore në fuqi, presupozojnë një shoqëri, ku bazat e grupeve sociale, domethënë klasat, nuk krijojnë përplasje interesash në planin ekonomik të tilla që të rrezikojnë rendin. Ose kur vetë grupet sociale nuk kanë diferenca të dukshme midis tyre. Presupozohen pra shoqëri me zhvillim ekonomik njëformësh dhe relativisht te qetë. Kështu mund të shpjegohet sundimi i kristianizmit në mesjete, apo sprova e socializmit për të mbijetuar në shoqërinë e qytetërimit të sotëm borgjez.

Por kur bazat sociale të grupeve shoqërore bien në konflikt njëra me tjetrën, kur format strikte të strukturave ekonomike nuk i hapin perspektivë zhvillimi forcave prodhuese, kur fuqia e punës që kërkon realizmin e vetvetes në prodhim dhe në konsum ndjenë se e ka humbur vlerën e saj, domethënë kur fillon destabilizimi i thellë social, atëherë dhe sistemi ideologjik në fuqi bie në konflikt me ndërgjegjen shoqërore. Në një pozitë të tillë , shoqëria është e detyruar në rastin më paqësor të futet në tolerancë dhe, për këtë i shërben që në krye pluralizmi. Ai në fillim shfaqet si pluralizëm ideologjik, kur baza ekonomike e shoqërisë është ende njëformëshe. Por tendenca materiale e tij është që ai ta coptojë këtë bazë, ta kthejë atë në shumëformëshe duke pranuar lloje të ndryshme te pronësisë, me qëllim që të nxisë prodhimin dhe tregëtinë dhe ta nxjerrë shoqërinë për momentin nga nyja e krijuar. Ai është për rrugën evolutive të ecjes përpara, me dialog e arsye.

Pse?

Intelektuali në rrethin e pluralizmit Një shoqëri e re pluraliste shpreh në thelbin e lëvizjes së saj një kërkim të vazhdueshëm. Ky kërkim për struktura të reja në fushën e prodhimit e të mendimit bëhet duke hedhur poshtë forma e praktika të zhvleftësuara. Duhet të merret në shqyrtim përvoja, e pasi të bjerret prej saj e panevojshmja, rutina të mbetet më e mira, tradita. Por kjo nuk kryhet me qetësi si në laboratortin e kimistit. Kimia sociale shoqërohet me reaksione te forta, kur palët opozitare me njëra tjetrën nuk i kontrollon dora e ndonjë shkencëtari dhe as e ndonjë demiurgu, por ligji i ashpër i zhvillimit ekonomik që i hap rrugë vetvetes pa paragjykim dhe që, po në këtë mënyrë, krijon arsyen, krijon të drejtën dhe, si për mirësjellje ironike i jep më në fund të drejtë arsyes. Specifika e pluralizmit në vendin tonë është se ai u shfaq këtu në formë inverse, me kokë poshtë si të thuash. Ecuria e tij, për këtë arsye, ndesh me pengesa të një karakteri material, konkret. Është fjala se ai përplaset me format e ngurosura ekonomike të sistemit të trashëguar dhe me burokracinë që i ka shenjtëruar këto forma. Në vendet perëndimore pluralizmi u ngrit mbi bazën e larmisë së formave ekonomike

natyrës e të shoqërisë. Të tjerë, hipotezën e prerjes të të gjitha rrënjëve që na lidhin me të kaluarën. Nihilë të tillë që pohuan në mënyrë kategorike traditën.

Në këtë kaos të shkëputjes së teorive dhe koncepteve prej bazës klasore, ç'ideoligjizmi i shoqërisë prej centralizmit burokratik, krijoji iluzionin e një shoqërie jashtë çdo politike dhe ideologjie në përgjithësi. Pluralizmi u kujtua si një liri mendimi pa cak dhe si një mundësi veprimi deri në anarshi. Në shumë artikuj të polemikës argumenti shkencor u zëvendësua nga arbitrariteti, interpretimi nga emfaza fyese dhe faktet bindëse nga banaliteti i sharjes. Një pjesë e madhe e fuqisë punëtore drejtpërsëdrejti apo tërthorazi braktisi prodhimin. Fshatarësia rrënoi pronën kolektive pa kuptuar se kështu rrënonte nesër veten.

Është për t'u habitur me qëndrimin e disa ekzemplarëve intelektualë! Pasi i shërbyen me zell për çerek shekulli a më tepër asaj që tani e quajnë "diktaturë", "sistem totalitar", "dimër i gjatë" e të tjera nofka si këto, pasi i shtrydhën privilegjet e posteve vite me radhë si pehlivanë u hodhën në arenën tribunale të demokracisë. Jo nga pozita të ndershme, por si spekulantë kritikuan rendin, institucionet e tij. Ekzaltuan pronën private, folën me një nostalgji e pikëllim për kapitalizmin e privuar, natyra e të cilit qenka e përsosur të kapitalit. Ai vepron si sintetizator ideologjik dhe politik dhe si kontrollor në jetën ekonomike të shoqërisë së konsumit. Prandaj mund të themi se ai ka lindur dhe është zhvilluar në mënyrë natyrore, nga baza drejt superstrukturës. Duke mos pasur një bazë ekonomike të vetën mbështetjeje, fuqia reale e opozitës në vendin tonë është e kufizuar, ndërsa natyra e pluralizmit në përgjithësi tepër e zhurmshme. Më shumë sesa me një rrugë konstruktive për zhvillimin e ri shoqëror, fillimisht pluralizmi u paraqit si kritikë për rrugën e ndjekur. Kërkesa e opozitës për nxitjen ekstreme të iniciativës së lirë në planin ekonomik, u shoqërua me një varg kërkesash ideologjike, siç ishin, ç'politizimi i ushtrisë dhe i shtetit, krijimi i shtetit juridik, e drejta e besimit fetar etj.

Plotësimi i këtyre kërkesave ideologjike, që ishte më i lehtë, para se të kryheshin reformat ekonomike (gjithmonë në kahe inverse), krijoji një pështjellim në ndërgjegjen e njerëzve. Dolën ekstremistë që hodhën poshtë si të vjetëruar teorinë e dialektikës marksiste të zhvillimit të

Qëndrimet ekstreme në të cilat detyrohej të binte ngadonjëherë opozita, shpjegohen me mungesën e mjeteve që dispononte ajo, si dhe me ngathtësinë që sillte konservatorizmi partiak në fuqi. Bazën kryesore të mbështetjes opozita e gjeti në pakënaqësinë e grumbulluar te masat ndaj burokracisë skrufulloze, e cila nga drejtuese e prodhimit, ish kthyer në kasë që vetëm merr të ardhura.

Megjithatë, nëse do të nisemi nga rezultati e jo nga frazat, pavarësisht nga lëkundjet, roli i opozitës deri më sot vazhdon të mbetet në kahun e zhvillimit të shoqërisë. Në rrugën e progresit shoqëror, qoftë edhe në pluralizëm, ç'ideologjizëm dhe ç'politizim të shoqërisë dhe të insitucioneve të saj, në kuptimin absolut nuk mund të ketë. As prerje me thikë me të kaluarën, as anulim tradite. Ç'ideologjizim i shkollës, por vetë ç'ideologjizimi a s'është një truk ideologjik? A nuk është një pikëpamje ideologjike? Madje a nuk është edhe një politikë pas së cilës fshihet aspirata për një rend ekonomik, të cilin ideologjia që ishte në fuqi deri dje në shkollën

tonë e kritikonte deri në mohim? Ç'politizim i shtetit. Sigurisht, ç'politizim prej politikës monopartiake, e sidomos një politikë ku parimet nuk përputhen me rrugën natyrore të zhvillimit të prodhimit. Por a mund të ekzistojë një shtet apolitik? Një shtet i tillë i lë lamtumirën shoqërisë njerëzore, sepse si mbetet më gjë për të bërë. Shteti, kjo ndërtesë administrative, ngrihet pikërisht mbi raporte klasore dhe interesa, koordinimi i të cilave(aq sa mundet ai t'i koordinojë) është politika që ndjek ai si shtet.

Shtet juridik. Sigurisht. Po a nuk janë ligjet e tij juridike rezultat i një debati parlamentar, ku pas partive politike klasat ndjejnë përfaqësinë e tyre?

Dhe ç'është e drejta e votimit me shumicë votash në parlament, veçse shprehje e sundimit të vullnetit të më të fortit, kur e dimë se jo në të gjitha rastet e vërteta dhe e drejta përputhet me qëndrimin e shumicës? Teza e ç'ideologjizimit dhe apolitizimit të shoqërisë është përrallë e krijuar nga tendenciozë nihilë dhe që e besojnë vetëm naivët.

Monizmi dhe psikoza e bejluçinës Tendenca e kooperimit botëror në sajë të universialitetit dhe të intensitetit të veprimit çoi në bashkimin e Europës dhe parashtroi edhe për në alternativën, pikërisht në atë moment politik kur nga pikëpamja ekonomike s'na mbetej tjetër alternativë. Integrimi në Europë, zgjedhja nga ne e kësaj alternative, besojmë të na çlirojë nga kufiri i ekzistencës në të cilin kemi rënë, për të na futur në një kontradiktë të re, të një stadi më të lartë e më njerëzor, të asaj midis punës që kthehet dhe nuk kthehet në origjinën e vet. Duke e parë në këtë këndvështrim, procesi në të cilin jemi përfshirë nuk është thjesht një nënshtrim i politikës shtetërore ndaj presionit ekonomik, por edhe një koinçidencë me rrugën e zhvillimit. Por është për t'u habitur me qëndrimin e disa ekzemplarëve intelektualë! Pasi i shërbyen me zell për çerek shekulli a më tepër asaj që tani e quajnë "diktaturë", "sistem totalitar", "dimër i gjatë" e të tjera nofka si këto, pasi i shtrydhën privilegjet e posteve vite me radhë si pehlivanë u hodhën në arenën tribunale të demokracisë. Jo nga pozita të ndershme, por si spekulantë kritikuan rendin, institucionet e tij. Ekzaltuan pronën private, folën me një nostalgji e pikëllim për kapitalizmin e privuar, natyra e të cilit qenka e përsosur. Premtuan liri pa cak ne fushën e mendimit, të së drejtës, të pronës. Akuzuan, fyen, hodhën baltë pa kursim mbi të kaluarën.

RETROSPEKTIVË

E diel, 25 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

7

www.shqiptarja.com

Mos përfitoni nga kriza ekonomike që ka arritur pikun, për të hedhur poshtë një shkencë e cila në fund të fundit nuk jua përfill qëndrimin, megjithëse në të mund ta gjeni të shkruar fatin tuaj...mos t'ua errësojë optikën e shikimit dëshira për t'i kapur shpejt frytet politike, ndryshe ju s'do te bënit gjë tjetër veçse do të radhisnit vetveten si shtojcë e burokracisë, e cila po për arsye të një politike utilitare gënjente, ishte e pasinqertë me popullin

forcë drejt pushtetit Kërkuan fajtorin nga pozitat e gjykatësit. E thjeshtëzuan në gjykimet e tyre raportin që ata vetë si individë të pararojës kishin me shoqërinë dhe shtetin. E shndërruan atë në raport metafizik, nga trinom në binom: shoqëri- shtet monopartiak ose: shoqëri-diktaturë, shoqëri-monoparti. Në vend që të bënin një politikë shkencore në kritikën e tyre i hynë intrigës politike. Në vend që të kritikonin rendin nga pozita materiale u bënë idealistë për ta marrë sa më shpejt pushtetin.

Po ata vetë ku ishin kaq vite? Çfarë bënë ata në jetën e tyre, ku ishte kurajoja qytetare?

Ku guximi për të rrezikuar? Ku mospërshtatja që është karakteristikë e intelektualit me bindje të pavarura e që shembull të shkëlqyer patën për këtë vëllezërit e Kosovës, apo qoftë dhe intelektualë të vendit që u sakrifikuan, për hir të bindjeve të tyre e që sot shfaqen më modestë në tribunën e demokracisë.

Mohimi i së kaluarës. Prerje e çdo lidhjeje, e çdo fijeje me të. Po a s'është kjo akuza më e rëndë kundër vetes, mohimi i qënies sate në radhë të parë? Dhe nuk janë të vegjël, as të rinj që ta kenë jetën përpara, 40-50 vjeçarë. Në një moshë të tillë njeriu që nuk ka asgjë të çmuar për të ruajtur nga e kaluara çudi si gjen kurajë për të jetuar! "Ky delusion", "ky fat tragjik", s'është gjë tjetër veçse një sentiment mikroborgjez, një dhimbje false, për ti mëshuar më fort politikës së marshimit drejt pushtetit, pasionit më të ftohtë që lind lakmia e pronës private. Si për etikë cinike as nuk e zënë me gojë emrin e marksizmit. E kthyen atë në eufemizëm, duke e quajtur në bisedat e diskutimet e tyre elokuente plot sofistikë, thjeshtë "monizëm".

Zotërinj!

I ashtuquajturi nga ju "monizëm", nuk ka asgjë të përbashkët me diktaturën e një burokracie. Mos përfitoni nga kriza ekonomike që ka arritur pikun, për të hedhur poshtë një shkencë e cila në fund të fundit nuk jua përfill qëndrimin, megjithëse në të mund ta gjeni të shkruar fatin tuaj...mos t'ua errësojë optikën e shikimit dëshira për t'i kapur shpejt frytet politike, ndryshe ju s'do te bënit gjë tjetër veçse do të radhisnit vetveten si shtojcë e burokracisë, e cila po për arsye të një politike utilitare gënjente, ishte e pasinqertë me popullin. Ajo në formën e dogmatizmit marksist dhe ju në atë të sofistikës borgjeze. Është një injorancë tendencioze prej karrieristësh dhe psikologji bejlurçine t'ia ekzaltosh këtij populli pronën private prej së cilës ai është shkëputur prej disa dhjetëvjeçarësh, t'i thuash atij se kapitalizmi është shpëtimi absolute i interesave të individit, t'ia fshehësh atij pasojat që vijnë bashkë me dobinë nga importimi i kapitalit.

Megjithëse, gjendja e tij e rëndë ekonomike-sociale ju favorizon për këtë, megjithëse ende burokracia vazhdon të mbetet si dekor në skenën e pluralizmit.

Ky është një popull më shumë sesa i zgjuar, i cili tërë jetën është përpjekur për një aspiratë tepër humane dhe që është vetëushqyer me ndjenjën e flijimit për të. Nga kjo pikëpamje ai është dhe do të mbetet në shpirt i paasimilueshëm nga korentet politike dhe ideologjike te rastit. Kjo është një veti esenciale për karakterin e evropianolindorit, të gjithë lindjes tragjike në përgjithësi, e cila humbi në

ndeshjen me kapitalizmin.

Humbi.

Por kjo nuk vërteton në asnjë mënyrë se kapitalizmi është kurora e historisë njerëzore.

Bashkimi i Europës, që është një hap i madhe drejt shoqërizimit të prodhimit dhe kooperimit botëror vërteton edhe një herë se vetë kapitalizmi krijon me zhvillimin e tij bazën e nevojshme materiale për shoqërinë pa klasa.

Ashtu sikurse kthesa që ndodhi në vendet e lindjes nuk është gjë tjetër, veçse vërtetimi praktik i tezës tjetër marksiste, se bota vuan jo vetëm nga zhvillimi i kapitalit, por edhe nga zhvillimi i pamjaftueshëm i tij.

Pavarësisht se çfarë qëllimi pretenduam të arrinim si shoqëri, fakti që sistemi ekonomik ndjeu nevojën të reformohet pjesë-pjesë në një sistem tjetër, tregon se të paktën nga liria materiale qëndronim në një pozitë të prapambetur. Kjo tashmë, për arsye që i dimë të gjithë.

Por me kalimin e kohës kjo liri e cunguar materiale përcaktoi ngushtësinë e lirive të tjera : lirinë e së drejtës, detyrës, moralit, shkencës, artit, etj. Vetëm me rendin politik humanitar, nuk mund ti bëhet ballë konkurrencës, tregut botëror, standartit të jetesës. Dhe pikërisht si për ironi flirti filloi me rendin politik, me burokracinë. Psikoza e bejlurçinës është katedra e fundit dhe më bastarde e burokracisë në këtë flirt.

Në këta muaj të pluralizmit jeta shoqërore madje dhe ajo artistike është politizuar në përmasa anormale. Kjo gjë ia ka vështirësuar shumë punën artistit. Ndjehet se shkrimtari dhe artist i

në përgjithësi kërkon raporte sociale të stabilizuara për të bërë analiza dhe interpretime në fushën e tij. Në këtë fazë intensiteti politik dhe një pjesë e mirë e artistëve janë hedhur në arenën e debatit, dhe atyre në mënyre konkrete ju mungon qoftë edhe koha e mjaftueshme për tu marrë me art. Ideja se gjoja veprimet e bujshme politike janë faktori vendimtar në krijimtarinë e individualitetit artistik, është po aq e vjetër sa edhe vetë historia e individualiteteve. Zhvillimi popullit, i

cili bëhet pa zhurme, në prapaskenën e këtyre veprimeve të bujshme është forca e vërtetë lëvizëse e historisë dhe artit. Nevoja e një distancimi estetik prej objektit që sapo na ka servirur shoqëria është e padyshimtë.

Ky distancim e ftoh gjykimin nga pasionet e rastit, e kthjellon atë. Ndihma e parë konkrete që ndjeu shkrimtari dhe artisti në fillimet e shoqërisë pluraliste, ishte çlirimi i fushës së botimit, ekzekutimit, ekspozimit, me një fjalë në fushën e publikimit të veprës artistike.

Censura, kjo tutelë administrative në sferën e artit, e cila është një debatim nga pozita të njëanshme, ku instanca zyrtare i imponon vullnetin krijuesit, ka ekzistuar në vendin tonë dhe ka kryer dhunime mbi vepra artistike të caktuara për një kohë të gjatë. Shërbëtore e zellshme e burokracisë në pushtet dhe servile e saj, censura i ka përdorur të gjitha mjetet për ta shmangur artistin nga krijimet e tij, me qëllim që t'ia bëjë sa më mundues e sfilitës pasionin e kërkimit, t'ia neverisë atë.

E gjithë kjo pasqyron atë qëndrim prej tutori që ka mbajtur shteti ynë deri dje ndaj artit dhe që është vetëm një pjesë e politikës së tij të përgjithshme. Në vend që ta ngushtonte diferencën midis tij dhe artistit, ai vetëm e ka zmadhuar atë ose është përpjekur ta ngushtojë në mënyrë vulgare, mediokre. Nga njëra anë censura sakatonte veprën artistike.

Nga ana tjetër duke i publikuar të tilla gjymtime për art, ajo pillte "modelet artistike", të cilat të mësonin se si t'ia nënshtrojë idealin e krijimit idealit te botimit. Kështu nga ana tjetër, me vazhdimësinë e kohës, censura pillte sakatët e rinj, të cilët i pagëzonte si artistë.

Sido që të jetë, për artistin e vërtetë, të gjitha këto vështirësi kthehen nga shkaqe pengesëprurëse në premisa krijimi. Ato ndikojnë mbi stilin e tij, mbi elasticitetin e frymës dhe krijojnë një plazmim të posaçëm artistik të veprës, në përmbajtje dhe formë.

Kështu autoçensura, ky element shpirtmbytës për jetën e shoqërisë, jep shpirt ne veprën e artit, gjatë krijimtarisë, kur ai ballafaqon subjektin e tij me realitetin. Prej këtej rrjedh natyra e papajtueshme e artit me kufijtë e rendit shoqëror.

Eleminimi i censurës krijon përshtypjen fillestare se tani je i lirë të mendosh ç'të duash, pikërisht kjo liri e gjithanshme, e papritur të vë në një pozitë gati-gati bllokimi. Sepse intuita e artistit e ndjen se nuk është e lirë në kuptimin absolut. Anshmëria, pozita e caktuar shoqërore, me sa duket është hija e paevitueshme e veprës artistike dhe individualitetit. Kjo hije zvogëlohet ose zmadhohet sipas pozicionit që ka dielli i harmonisë në horizontin social. Çuditërisht midis lirisë së botimit dhe tensionit të krijimit duket sikur vepron një ligj i

Faksimile e revistës letrare Nëntori, qershor 1991 (poshtë) Faksimile e shkrimit të Mimoza Ahmetit në “Nëntori”

zhdrejtë, shpërpjestimor. Sa më shumë rritet njëra aq më shumë zvogëlohet tjetra. Kjo dukuri ndodh ndoshta në momente hopesh politike e shoqërore. Në një shoqëri pluraliste, e vërteta artistike mjegullohet pak nga pak sa shtypet ajo në një shoqëri me pluralizëm totalitar. Grupimi i ri i shoqërisë, krijimi i shumë shtresave dhe nënshtresave brenda saj, lindja e rrymave, shkollëzave e drejtimeve të ndryshme që u përgjigjen në aspektin ideologjik e ndërlikon natyrën e të vërtetës artistike, e copëzon atë, ngushton bazën sociale të artistit prej ku ai zhvillon kërkimet e veta, me një fjalë, ia ngushton sferën e veprimit të vërtetës artistike, vështirëson gjetjen e saj. Vështirësitë që i shtohen kësisoj kërkimit artistik duke iu hequr publikisht, e përsosin artin dhe artistin si individualitet.

Në këto momente kritike për të, shoqëria shqiptare e kërkoi artistin si politikan në tribunën e demokracisë. Ndryshe nga shkencat, natyra e arti ngrihet mbi larminë e pafundme të formave dhe të interpretimeve të së njëjtës përmbajtje. Kjo i jep artistit mundësinë e një plastike mendimi që lidhet me analizat e raporteve sociale. Stuhitë grumbullohen shumë kohë përpara se të ngjasin, thotë një poet. Prandaj artisti është parandjenjë shoqërore në botën e tij. Si i tillë, për të nuk ka qenë e papritur situata e pazakonshme në të cilën hyri shoqëria. Dhe ai, pa hezitim i erdhi në ndihmë. Por ai nuk do të politizojë veprimtarinë e tij deri në atë pikë sa të shkëputet prej artit. Ai do të tërhiqet për tu futur sërish në prapavijën e tij. Sepse vetë arti është një politikë në jetën e shoqërisë, një politikë që e prek arsyen nëpërmjet shpirtit.

Ndryshe nga shumica e profileve prodhuese të një shoqërie, që e gjejnë veten në skenën e saj dhe që janë aktorë të drejtpërdrejtë nëpërmjet prodhimit, rolin e tij artisti e luan jo si aktor i drejtpërdrejtë, por tërthorazi, si interpret i kësaj skene. Nëpërmjet këtij interpretimi, ai futet në rol dhe bëhet një nga aktorët më të rëndësishëm jashtë skenës.

Maj 1991

Botuar për herë të parë në Revistën letrare “Nëntori”, Qershor 1991. Titulli origjinal ishte: "Pluralizmi, reflekset e tij në intelektin e artistit"

8

GJUHA

www.shqiptarja.com

E diel, 25 dhjetor, 2011

SUPLEMENT JAVOR I

I NTER VIST A K ONFERENCA NTERVIST VISTA interesi shkencor për shqipen ka gjithnjë e më tepër flamurmbajtës dhe tek e fundit është mirë kështu, sepse ne jemi komb i fortë. I vetmi element kombformues te shqiptarët është gjuha shqipe.

Niko Kotherja

G

juhëtarja Ledi Shamku, si pjesë e aktivitetit "Ditët e albanologjisë", ku u prezantua me kumtesën rreth një vështrimi sociolingustik të shqipes në ditët e sotme dhe perspektivat e saj me lëvizjet e mëdha demografike të shqiptarëve brenda vendit, flet për "RILINDASIN" lidhur me problematikat që has sot gjuha jonë, për botimet që i duhen sot gjuhës, për projektet e saj në funksion të shqipes moderne. "Sikur çdo muaj të organizohej një event shkencor për shqipen, unë nuk do mungoja në asnjërin"- thotë Shamku.

Edicioni i tretë i "Ditëve të albanologjisë". Ç'do të thotë kjo për ju? Është një lajm i mirë, tashmë është një traditë. U bë kohë që Qendra e Studimeve Albanologjike në fund të dhjetorit, para mbylljes së një viti kalendarik, organizon këtë ngjarje që për të gjithë ne, për çdo kënd që merret me vlerën më të çmuar ndoshta që kemi ne, me gjuhë shqipe dhe trashëgimin që buron prej saj. Vjet në këtë kohë u organizua konferenca e mbajtur në Durrës, që shqyrtoi pikërisht marrëdhëniet e gjuhës standarde me gjithë trashëgiminë e varietetit dialektor dhe substandard të shqipes dhe propozimet për ta çliruar kodin standard, në mënyrë që ai të bëhej më pritës ndaj gjithë trashëgimisë sonë. Një vit akoma më përpara, sërish kishim "Ditët e albanologjisë", ku shpërndanë çmimet e albanologjisë. Patën të pranishëm edhe një nga krerët e albanistikës, siç është Erik Hamp.

Më tej akoma kishim përkujtimin e 100 vjetorit të lindjes së Eqrem

Sot shqipja jeton ditët më të mira, sepse ka nisur procesin e madh të deskematizimit, pas ngrirjes së gjatë prej një periudhe ideologjike që ra mbi të Çabejt në 2008-ën, kështu që është krijuar një traditë që në të vërtetë është thjesht sebep në vetvete për t'u mbledhur dhe për të bërë diçka shumë të mirë, që është debati dhe diskutimet mbi gjuhën shqipe. Ku ka debat ka shkencë dhe ku ka shkencë ka progres.

Gjuhëtarja Ledi Shamku në

LEDI SHAMKU Shqipja i është rikthyer

shqiptarëve pa "polic trafiku" "Po krijohet traditë për aktivitetet mbi gjuhën. Ku ka debat ka shkencë dhe ku ka shkencë ka progres" edicionin e tretë të albanologjisë, me çfarë prezantohet?

Unë prezantohem me atë që di të bëj më mirë dhe që profesionalisht i përkas, me një vështrim sociolinguistik të repertorit të ligjërimeve të shqipes sot me përthyerjet e veta dhe perspektivat e mëdha demografike të shqiptarëve brenda vendit, nga zonat e thella drejt qendrave më urbane, e më tej akoma nga zonat urbane drejt kryeqendrës së Shqipërisë, Tiranës. Dhe duke parë në këtë mënyrë sesi njerëzit marrin me vete gjuhën, takohen me njerëz që zhvillojnë replika e kompromise, me fjalë të thjeshta sesi shoqëria shqiptare po e ribën shqipen dhe sesi shqipja po e ribën shoqërinë shqiptare. Mund të them se sot shqipja jeton ditët e veta më të mira, pikërisht sepse ka nisur procesin e madh të deskematizimit, pas ngrirjes së gjatë prej një periudhe ideologjike që ra mbi të, që nga 1944 e deri më 1990. Shqipja që nga 1990 e këtej edhe falë këtij komunikimi të madh mes trevave të kufijve politikë të Shqipërisë, dhe jashtë tyre, por edhe për efekt të rënies së mureve ideologjike, ky ndërkomunikim i madh ka bërë që shqipja të nisë të vetstrukturohet,

të rrisë fuqinë e vet shprehëse në luftë kundër skemantizmave, në luftë kundër të gjithë atyre që Italo Kalvino i quan si antigjuha, ose murtaja e gjuhës, që janë pasojat që sjell standardizimi i pahir i gjuhës dhe totalitarizmi.

dorues të këqij shqipfolës, dëgjoj shpesh që media e përdor keq shqipen, politikanë që e përdorin keq, njerëzit e përdorin keq. Jo, nuk ka përdorues të pazot shqipfolës, ka thjesht edukim të pamjaftueshëm të tyre.

Në syrin e një gjuhëtari, cilat janë problemet që ka sot shqipja?

Problemi i më i madh i shqipes është se ajo ka shumë pak vëmendje. Shqipja ka nevojë për studime, ka nevojë për "stetoskop", ka nevojë për ballafaqim shkencor pa asnjë lloj paragjykimi, me çdo shpërfaqje të saj publike që është e rëndësishme. Me fjalë të thjeshta ka nevojë që t'i përmbahemi asaj që thotë Jakobsoni "Unë jam gjuhëtar dhe asgjë e gjuhës për mua nuk është e huaj". Kështuqë, ka nevojë për këtë raport dashuror, midis atyre që e studiojnë dhe realiteteve ku përdoret shqipja. Përpos kësaj, ka nevojë që këto realitete të bëhen pjesë e një edukimi gjuhësor mbarëkombëtar, të lirë, demokratik. Tek e fundit, unë besoj se nuk mund të vendoset demokracia në Shqipëri, pa u demokratizuar për parë gjuha shqipe në mënyrën sesi ajo u ushqehet shqipfolësve. Nuk ka për-

Mendoni se duhet të ketë më shumë aktivitete kushtuar gjuhës?

Të kishte nga një në çdo muaj, unë nuk do mungoja në asnjërin. Është rritur numri i albanologëve, që i kushtojnë vëmendje shqipes?

Me thënë të drejtën, unë kisha mbërritur duke parë saktësinë e studimeve para pak kohësh në fushë të shqipes. Vijoj ende në gjuhësinë parashkruese, jo në atë përshkruese, pra në gjuhësinë që të tregon se çfarë duhet të përdorësh, jo në gjuhësinë që po përdoret në të vërtetë. Kisha arritur gati-gati të pranoja me dhimbje zemre që gjuhëtarët janë specie ne zhdukje, por jo. Në të vërtetë, unë shikoj që për ditë e më tepër, për vit e më tepër, edhe në takime si këto, por edhe në tryeza të tjera që organizohen me praninë e Kosovës, Shkupit, Tetovës, Ulqinit, etj., besoj se

Sipas jush, cili nga botimet e publikuara së fundi cilësohet si nga më të mirët në funksion të shqipes?

Shoh që ka një prirje që punohet më tepër në rrafshin historik të shqipes. Jo se i përkas vetë, por sepse ka më shumë nevojë t'i kushtohet vëmendje shqipes moderne, shqipes në fushë sinkronike, të cilat masin dhe katalogojnë shqipen e tanishme. Kemi nevojë për të dyja, edhe për historinë edhe për të ardhmen. Dua të veçoj botimin që sapo doli të profesor Kolec Topallit "Gramatikë historike e gjuhës shqipe", e lia është një ngjitje e tij shumë e guximshme në këtë të përpjetë. Do doja që t'i turreshim me po kaq interes studimeve të shqipes aktuale. Për këtë kam një lajm të mirë për të dhënë.

Me Qendrën e Studimeve Albanologjike do nisim atë që quhet "Katalogimi dhe matja e uzusit të shqipes". Është një projekt i aprovuar, ku unë do të jem bashkëdrejtuese e këtij projekti, i cili mbahet për herë të parë në Shqipëri. Për herë të parë do të pasqyrohet forma siç është e jo siç duhet të jetë.

Do realizojmë një "fotografi" të shqipes së shkruar, jo vetëm në hapësirën që përfshijnë kufijtë politikë të Shqipërisë, por në të katër kryeqendrat ku sot flitet shqip, ku shqipja ka statusin e gjuhës zyrtare. Mendojmë se pas një viti, ose një viti e gjysmë, do ia dalim që të realizjomë këtë regjistrim të parë, për të vazhduar më pas me regjistrimin e dytë, me atë të uzusit të folur.

Na mbetet vetëm të rendim, sepse vendet e prapambetura kanë anën e mirë dhe anën e keqe: ana e mirë në kuptimin që

Shqipja po vetstrukturohet që nga 1990, falë komunikimit të madh mes trevave të kufijve politikë të Shqipërisë, por edhe për efekt të rënies së mureve ideologjike nuk ke nevojë të shpikësh, mjafton të bësh gjuhësi të aplikuar.

Koha e ka bërë të vetën.

Si e shihni shqipen gjatë viteve në vijim?

E shoh mirë, sepse i është rikthyer shqiptarëve pa "polic trafiku".