rilindasi, numri 5, viti 2

BOTOHET PËR HERË TË P ARË BIOGRAFIA E DR. GJERGJ ADAMIDI FRASHËRIT PARË

RILINDASI Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Viti II - Nr: 5

E diel, 5 shkurt 2012

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com

Kryeredaktore: Admirina PEÇI

E VERTETA E DR. ADHAMUDHIT

Zbulohet profili i "Pashait të Frashërit" i damkosur nga Çajupi Thomas Frashëri

K

ush nuk ka degjuar vite me radhë për famëke qin "Doktor Adhamudhi", personazh mjeshtërisht i krijuar dhe i tallur prej Çajupit në farsën e tij teatrale "Pas Vdekjes"? Kujt nuk i kujtohet obsesioni i këtij personazhi për famën e tij, deformimin e alfabetit latin të shqipes apo për ortopraksinë e tij mjekësore të dyshimtë të bazuar në parimin radikal "Në të dhemb njëri krah, kreje, të shpëtojë tjetri"?

Deri në zalisje është kthyer kjo figurë në një personazh qesharak, sa të shumtë janë ata që me të drejtë kanë menduar e mendojnë se në fakt Doktor Adhamudhi është kryekëput një sajesë e Çajupit për të mishëruar tipin e shqiptarit "grekoman", zengjin, parazit e oportunist, që sipas këtij të fundit gjendej rëndom në klubet apo në shoqëritë sekrete

Në foto: Portret i dr.Adamidit, koleksioni mbreteror Adamidi Frashërit (djathtas) Gjergj dhe Helena Adamidi Frashëri

Paul Adamidi bej Frashëri dhe "Koleksioni mbretëror"

P

aul Adamidi bej Frashëri, djali i vetëm i Dr Adamidit, lindi më 16 korrik 1904 në qëndër të Aleksandrisë. Pasi mori një formim të rafinuar në kolegjet angleze në Egjipt, tregoi interes të madh ndaj artit

gjate viteve 1930 dhe 1940. Në këto vite ai frekuentonte, në Bregun e kaltër të Francës (Côte d'Azur), midis Manosque dhe Saint-Paul-de-Vence apo Vallauris, rrethin e shkrimtarit të shquar francez... faqe 16

modern. Në vitet 1930 u miqësua me piktorin dhe koleksionistin e shquar Gottlieb Reber, të cilit i bleu tablotë e para të Pikasos dhe Brakut, piktorë që siç thuhet, pati rastin t'i takonte edhe vetë në rivierën franceze

○

○

○

○

shqiptare të Selanikut e qyteteve të tjerë të perandorisë osmane.

Personazhi mbi të cilin Çajupi ndërtoi pjesërisht e me pak shpenzime lavdinë e tij letrare ka ekzistuar vërtet, veç jo si një personazh i deformuar, por si një personalitet i respektuar, të cilin figura si Ismail Qemal Vlora, princ Vilhelm Vidi, princi Albert Gjika, veziri Ferid pashë Vlora, zv/mbreti i Egjiptit Abaz-Hilmiu II, Fan Noli, dhe diplomatë të huaj e konsideronin si një nga personat më influentë të elitës shqiptare në diasporë. Në dokumentet e huaja haset edhe si Georges Adamidi bey Frasheri, Frachery, Frassari, apo si Frashëri Adamidi bej ose Pasha.

Kush janë Adamidi-Frashërit?

Fisi i Dhamellarëve (Dhame, Adham, Adamidi) e ka origjinën në Frashër dhe shtëpitë i kishte të vendosura faqe 14 rrëzë shkëmbit... ○

○

○

○

Kristaq Sotiri, pionieri i arkitekturës moderne shqiptare

Ismail Kadare dhe Çajld Harold, magjia e një poezie

Projektoi godinën e Bibliotekës që sot njihet në kryeqytet si "Biblioteka e vjetër", pallatet mbretërore në Durrës dhe Shirokë, por la gjurme edhe në Rumani, Itali dhe Egjipt

Frymëzimi i poetit 20 vjeçar Ismail Kadare përballë imazhit klasik të poemës së Lord Bajronit dhe atmosferës se kujtimeve të tij në tokën e shqiptarëve dhe Ali Pashë T epelenës Tepelenës

Niko Kotherja

M

base shumëkush nuk e di se nga Pogradeci ka dalë një figurë e shquar e arkitekturës shqiptare dhe asaj botërore. Edhe njëherë vërtetohet shprehja se nuk ka rëndësi që qyteti të jetë i madh për të nxjerrë figura të mëdha.

Kristaq Sotiri është pjesë e Pogradecit, i mëkuar me shpirtin shqiptar, poezitë e kristalta të Lasgushit, prozën aq poetike dhe të papërsëritshme të Kutelit, me varkat e liqenit, shqipen e shkollës së Sotir Gushos, me jetën dhe vdekjen e Gjok Shqiptarit...

Në Shqipëri 27 mars i vitit 1870, kur Sotiri do të shihte për herë të parë dritën e diellit një qytet të vogël të banuar

prej shqiptarësh. Si bashkëmoshatarët e tij, do të ndiqte shkollat në gjuhë të huaj të hapura në qytet. E pas shumë përpjekjesh të familjes së tij, me etjen për dije, i bëri ballë varfërisë, edhe duke punuar si çirak e duke mbajtur në dorën tjetër librin. Diku një libër në greqisht e shumë herë një libër në shqip. Edhe në Pogradec hapi dyert shkolla e shqipes, pas hapjes së asaj në Korçë më 1887. Patriotët shqiptarë, pasi botonin literaturën në shqip, e dërgonin atë edhe në Pogradec. Djaloshi i ri nuk e la mënjanë librin shqip, por e shpërndau atë, sipas porosisë së të atit. U bë pjesë edhe Kristaq Sotiri e shkollës së parë shqipe të hapur në Pogradec. U thirr "i pafe" apo "mason", por kjo i rrënjosi më shumë dashufaqe 18-19 rinë për... ○

○

○

○

Dorian Koçi

Ç

Frymëzime dimri 10 piktorë në Pogradec Kolonia e pikturës mbledh artistët: Leka, Ahmeti, Haliti, Oseku, Golemi, Muharremi, Zeka, Lako, V asili e Kostandini Vasili Luan T opçiu Topçiu

D

itë Dimri 2012" është edicioni i tretë i kolonisë së lirë së artit, që mbahet në qytetin e Pogradecit, qytet ky që ofron natyralisht atmosferë krijuese, qytet i

vogël që i ka dhuruar kulturës kombëtare poetë, prozatorë dhe piktorë të mirënjohur. Pogradeci është qyteti që frymon poezia, rrëfimi, vizatimi, ngjyra, të imponuara nga peizazhi i variueshëm, por veçanërfaqe 20 isht nga... ○

○

○

○

'lidhje mund të ketë midis përjetimeve dhe poezisë? A është eksperienca , të prekurit dhe e të përjetuarit e realitetit një kusht themelor për shkrimin e një poezie? Këto janë pyetje universale që rëndojnë ndërgjegjen e të gjithë atyre që pëlqejnë poezinë, të paktën që nga momenti që njeriu i hershëm aty në shpellën e lagësht vizatimin që kish bërë kërkoi që ta shprehte dhe me fjalë. Po ç'fjalë se?

Fjalë të zakonshme? Sigurisht që jo. Në poezi përdoren fjalë që të prekin thellë në shpirt dhe të bëjnë të "arratisesh" me mendje në realitete të tjera. Si fjalët p.sh të Iliadës së Homerit që na dëftejnë vetëm 51 ditët e

fundit të Luftës së Trojës dhe që na shtyn të mendojmë se ndoshta dhe ai ishte një nga luftëtarët akeas që ndihte dhe perceptonte gjithçka në atë luftë heroike. Nëse mundohemi ta marrim për të vërtetë dilemën e parë, atë që eksperienca, të prekurit e të përjetuarit e realitetit është një kusht themelor për shkrimin e një poezie, për fat të keq këtë detaj ne nuk e dimë për Homerin pasi të dhënat që kemi për të nuk na e lejojnë këtë gjë, kurse për poetë që janë më afër viteve tona mund të flasim me siguri.

Lord Bajroni ishte vetëm 21 vjeç kur do vizitonte Pashallëkun e Janinës dhe të takonte në Tepelenë, Pashain karizmatik të quajtur Ali. Eksfaqe 17 periencat dhe... ○

○

○

○

2

SH SH..com

PERSONAZH

www.shqiptarja.com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 5 shkurt 2012

P ORTRETI I

PANJOHUR

vijon nga faqja 13 ...të Golikut, aty ku ishin përqëndruar familjet parësore dhe më të moçme të fshatit të shquar, si Vilakët, Aliçkat dhe Panollarët.

Në mes të shekullit XIX bënë krushqi me Shtëpinë e Panollarëve, familjen që gëzonte në Frashër parësinë arkontale mbi familjet e krishtera. Panot, apo Panollarët, rridhnin, sipas traditës, nga i njëjti trung, në fillim të shek. XVII, nga të cilët rridhnin bejlerët Aliçka me të cilët lidhën krushqi familjet e tjera bejlere të Frashërit si Vilakët dhe Laçenjtë, këta të fundit krushq të vëllezërve të shquar Abdyl e Sami Frashëri.

Ky rrjet martesash, krushqish e lidhjesh antike gjaku e interesi krijuan disa dhjetvjeçarë më vonë atë që studiuesja frënge Nathalie Clayer, cilëson si "klani Frashëri", të përbërë nga myslimanë e të krishterë i cili në Stamboll, Egjipt e Rumani, punonte me ide të njëjta mbi njësimin e alfabetit shqip dhe emancipin politik të shqiptarëve.

I lindur në rajonin e Përmetit, ndoshta në Buhal, në vitin 1856, Gaqi Adhami Frashëri pati ndër të tjerë një motër, Athina Frashërin, oficer të Urdhrit të Skënderbeut e cila u martua me tregtarin dhe mirëbërësin e madh korçar Thoma Turtulli, si dhe një vëlla, Spiro Frashërin, djali i të cilit, Andon S. Frashëri, publicist i shquar, qe një nga themeluesit e "Vatrës" dhe shef kabineti i Imz. Nolit. Gaqi pati një fëmijëri qytetare, pasi babai i tij i mundësoi studimet në shkollat greke në Korçë e në Greqi e më pas laurimin për mjekësi me gradën e doktorit në universitetin e Lausanne, në Zvicër. Kronologjikisht, ai është universitari i parë frashërlli, siç e ka vënë në dukje historiani dhe kushëriri i tij, Kristo Frashëri. Për Zvicrën e rinisë së tij, aty ku pikërisht njohu edhe Andon Zakon, Çajupin e ardhshëm dhe ku do të luftonte disa dhjetra vjet më vonë për pavarësinë e Shqipërisë, Gaqi mbrujti një afeksion të pashoq, sa ky vend u bë atdheu i tij i tretë, pas Shqipërisë dhe Egjiptit.

Do të vdiste pikërisht në Gjenevë në vitin 1939, por do të varrosej në Nisë të Francës.

Dr. Gaqi, apo Gjergj Adhami u shqua jo vetëm për aftësi në fushën e mjeksisë, por edhe për erudicionin e tij në egjiptologji, linguistikë dhe histori antike. Pasi ushtroi për disa kohë profesionin e tij në Gjenevë dhe në Korçë u vendos në Kajro të Egjiptit rreth 1890, ku iu ofrua një vend pune në spitalin ushtarak austro-hungarez dhe në oborrin e khedivit, zv/mbretit të Egjiptit, Abaz-Hilmi II Pashës, pinjoll i Familjes së Mehmet-Ali shqiptarit. Stafi mjeksor i këtij të fundit përbëhej kryesisht nga grekë dhe

ÇAJUPI E DAMKOSI SI ‘DOKTOR ADHAMUDHI’ Zbulohet profili i vërtetë i "Pashait të Frashërit" Botohet për herë të parë biografia e Dr Dr.. Gjergj Adamidi Frashërit, personalitetit të shquar të Rilindjes Kombëtare

Varri i familjes Adamidi Frashëri shqiptarë të dalë nga dyer të mëdha, midis të cilëve gjendej edhe Mihal Turtulli, i thirrur në Egjipt si Turtulli bej Korça, regjenti i ardhshëm i Shqipërisë dhe krushku i ardhshëm i Doktor Adhamidhit. Shëndrrimi i trajtës Adham në Adhamidhi, trajtë greke, u bë për arsye lehtësie integrimi në borgjezinë e lartë egjiptiane të kohës, kryekëput e dominuar nga familjet e mëdha tregtare helene, por u shoqërua, për të treguar shqiptarinë e mbajtësit, me emrin "Frashëri", të cilin Dr. Gjergji e mbajti në mënyrë krenare deri në fund të jetës. Fisnikëria e Adhamidhi-Frashërit u njoh me vendim kedival nga Abaz-Hilmiu II i cili e

ngriti në dinjitetin e beut të klasit të parë, ekuivalent me titullin e kontit në perëndim, me të drejtë trashëgimie të titullit në vijë mashkullore dhe i siguroi komendën e Urdhërit të Mexhidies nga sulltani otoman në cilësinë e funksionarit të lartë të oborrit egjiptian. Kedivi, i cili dukej se e vlerësonte së tepërmi doktorin tonë, e bëri anëtar të Institutit egjiptian të Kajros të krijuar prej tij më 1901, pikërisht aty ku një vit më vonë, Dr. Frashëri Adamidi bey, do të mbajë në frëngjisht dy konferenca monumentale mbi pellazgjishten, shqipen dhe greqishten nën titullin "Pellazgët dhe Shqiptarët, pasardhësit e tyre" dhe që pak nga

pak po dalin nga harresa e kohërave. Krahas karrierës profesionale, Dr Adamidi Frashëri filloi të krijonte një koleksion me objekte antikitetesh shqiptare të trashëguara nga familja, të cilin e shtoi me blerje antikuaresh egjiptiane dhe greke. Në fund të shek. XIX, u martua me Helena Markon, vajza e parë e Thimi Markos, patriot i shquar nga Korça i cili pasi pat ndihmuar kolonitë shqiptare të Bukureshtit ishte bërë një nga bashkëpuntorët kryesorë të Thimi Mitkos dhe "VëlGjergj lazërisë shqiptare" Adamidi në versionin e saj Frashëri të parë të themeluar më 1875 në Egjipt. Thimi Marko kishte bërë pasuri të madhe me tregtinë e pambukut në rajonin e Beni-Suefit në deltën e Nilit, duke u rradhitur në mes të familjeve të fuqishme, kryesisht me prejardhje helene (Zervudakis-Drahnet pasha, Antoniadis, Averoff, Synadinos, Ralli, Benakis, Salvagos) që dominonin ekonominë egjiptiane dhe që ishin ndarë në "first-class" dhe "second-class families". Bashkëshortja i solli në pajë edhe një shumë prej 25.000 sterlinash, dhe një akses të privilegjuar në gjirin e këtyre familjeve, sidomos në gjirin e Zervudakëve, me të cilët familja Adamidi-Frashëri do të jetë gjithnjë e lidhur ngushtë. Kjo martesë fort e volitshme, duket se ka qënë deri diku shkaku i mërisë që Çajupi ushqeu për Adamidin. Sipas historianit Kristo Frashëri, Dr. Adamidi pat refuzuar të kishte për baxhanak poetin e famshëm, sepse nuk e konsideronte të denjë të martohej me një nga vajzat e Thimi Markos, së cilës i kishte kërkuar dorën. Te ky refuzim, që sot do të cilësohej "për motive të dobëta", zë fill inati që Çajupi ushqeu për Gjergj Adhamidhi Frashërin, duke mos humbur asnjë rast për ta diskretituar në rrethet patriotike shqiptare.

Nga martesa me Helena Markon, Gjergj bej Frashëri pati tre fëmijë, Paul beun, që lindi në Aleksandri më 1904, Eleonorën dhe

Kristinën. Asnjë prej tyre nuk pati fëmijë. Më 1909, Dr. Adamidi kishte vendosur një rezidencë dytësore në Gjenevë dhe jetoi midis Aleksandrisë dhe Zvicrës nga ajo kohë e deri sa vdiq. Për shkak të lidhjeve të forta miqësore që kishte krijuar me fisnikërinë ruse në ekzil, eshtrat e tij u transportuan në varrezën ortodokse perandorake të Caucade në kodrat e Nisës në Francë, edhe sot territor privat rus, ku pushojnë eshtrat e shumë anëtarëve të familjes perandorake ruse në ekzil dhe gjeneralëve rusë të bardhë. Varri i A d a m i d i Frashërve, ku janë varrosur edhe fëmijët dhe bashkëshortja e Dr Adamidit është një varr monumental në mermer të zi, mbi të cilin janë gdhëndur stema e familjes dhe disa fjalë mbi jetën e tyre, si dhe titujt e fisnikërisë që gëzonin.

Angazhimi patriotik i Dr. Adamidi Frashërit Angazhimi patriotik i këtij atdhetari qe i gjithanshëm. Me vendosjen e tij në Kajro dhe megjithë rivalitetet që karakterizonin haptazi diasporën shqiptare në Egjipt, ai u imponua si një nga liderët e saj, bashkë me Athanas Tashkon, Thoma Avramin dhe Jani Vruhon.

Midis këtyre të treve pati divergjenca që kaluan edhe në mërira personale. Për arsye se Dr. Adamidi-Frashëri dhe Thoma Avrami propozonin marrëveshje mbi pika të caktuara me grekët përderisa rreziku kryesor ishte pansllavizmi i kohës që kërcënonte edhe Athinën, ata shpesh u akuzuan si filogrekë, edhe nga një autor si Faik Konica. Megjithatë në aktet e tyre ata asnjëherë nuk i bënë lëshime grekëve në kurriz të çështjes shqiptare. Dokumentet dëshmojnë, se megjithëse i lajkatuar nga Ministria e jashtme greke, e cila donte ta kishte në anën e vet, Dr. Adamidi Frashëri përfitonte nga " negociatat " për të kërkuar hapjen e shkollave shqip në Korfuz dhe për futjen e shqipes si gjuhë të dytë në

PERSONAZH

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

shumicën e shkollave në territorin grek. Në përgjithësi, Dr. Adamidi frymëzohej nga strategjia e dy shqiptarëve të mëdhenj, Abdyl Frashërit dhe Ismail bej Vlorës. Në fillimet e Lidhjes shqiptare të Prizrenit, Abdyl Frashëri ishte stërmunduar për të arritur një aleancë me Greqinë për të luftuar si perandorinë osmane ashtu edhe fqinjtë sllavë që po gllabëronin toka shqiptare me ndihmën e Rusisë, megjithëse pa sukses. Ismail Qemal Vlora propozonte të njëjtën strategji në kohën kur u nis për në ekzil, më 1902, ashtu siç e tregon edhe gazeta në greqisht Sotiria/Alvania që ky i fundit financonte në favor të propagandimit të çështjes etnike shqiptare. Aleanca me Greqinë shihej jo si zgjidhje, por si një instrument rrethanor pragmatik për të forcuar legjitimitetin e luftës për emancipim të shqiptarëve. Dr. Adamidi Frashëri kishte lidhje personale me familjen Vlora. Ai ishte mik i ngushtë i kushëririt të Ismail Qemalit, Ferid pashë Vlorës, vezir i madh i perandorisë osmane dhe themelues me shumë frashërllinj të Shoqërisë së shkronjave shqip të Stambollit më 1879. Djali i Ferid pashës, princi Xhelaledin pashë Vlora, ishte martuar me princeshë Atijen, një nga vajzat e khedivit Abaz-Hilmi II, mikut të Dr. Adamidit. Nuk është pra rastësi që kur Ismail Qemal Vlora bëri një ndalesë në Kajro, më 1901, ai ngarkoi pikërisht Dr. Adamidi Frashërin të kryesonte "Vëllazërine shqiptare" të Egjiptit në versionin e saj të dytë, organizatë që nuk i rezistoi shumë rivaliteteve personale. Në Koleksionin Adamidi Frashëri, gjendet një foto që Ferid pashë Vlora i dedikonte, më 1910, Dr. Adamidit me mbishkrimin në frëngjisht : " Të shquarit Dr Adamidi bej, në kujtim të miqësisë sonë. Kostandinopojë, 18 janar 1910 ".

Po në atë vit, Dr Adamidi bej mbajti dy konferenca mbi rrënjët pellazgjike të shqipes në Institutin egjiptian të Kajros, me të cilat i përgjigjej në një frëngjishte të kulluar, tezave të profesorit grek Apostolides, i cili kishte tendencë t'i vinte këto rrënjë në dyshim për arsye politike. Merita e studimit të Dr. Frashëri Adamidi beut qëndron si tek përmbajtja shkencore e tij, ashtu edhe te forma. Asnjëherë autori nuk përpiqet të bëjë butaforira mitologjike, aq shumë të përhapura sot sapo diskutohet mbi vjetërsinë e shqipes, por mundohet të përdorë instrumentet e linguistikës për të provuar origjinën e përbashkët të shqipes dhe greqishtes nga pellazgjishtja. Konferencat mbi shqipen dhe pellazgjishten, e bënë edhe më të njohur Dr. Adamidi Frashërin. Më 1905 ai u thirr në Paris nga princi Albert Gjika për të bashkëpunuar me Komitetin kombëtar shqiptar që ky i fundit themeloi në kryeqytetin francez.

Me princin rumun me origjinë nga Zëreci i Përmetit, disa kilometra larg Frashërit, Dr. Adamidin e lidhte një miqësi e ngushtë. Kështu, kur publikoi " Shqipëria dhe çështja lindore ", ky i fundit i dedikoi një ekzemplar Dr Adamidit me këtë mbishkrim në frëngjisht "

E diel, 5 shkurt 2012

Gjergj dhe Helena Adamidi Frashëri Bashkatdhetarit dhe mikut tim, Dr Adamidit, ushtar i patrembur dhe i ndritur i mbrojtjes kombëtare.

Princ A. Ghika, 13 tetor 1912, Trieste ". Ky ekzemplar ndodhet në Koleksionin Adamidi Frashëri.

Më 1908, u zgjodh me unanimitet kryetar i klubit "Bashkimi" të shqiptarëve të Egjiptit dhe mori pjesë në përgatitjet e Kongresit të Manastirit. Në kundërshtim me legjendën kokëfortë çajupiane, dhe siç e ka treguar edhe profesor Shaban Demiraj, Adamidi bej Frashëri ishte në mënyrë të prerë për alfabetin me gërma latine dhe për dublimin e shkronjave si "dh" dhe "th", versioni që edhe u adoptua si përfundim.

Në vitet 1911-1913, Dr Adamidi ndihmoi financiarisht dhe politikisht kryengritjet shqiptare. Në momentin e krijimit të shtetit të ri shqiptar, dha personalisht një shumë të lartë prej 10.000 sterlinash. Ai u thirr menjëherë si ministër i Financave në qeverinë e parë të Princ Ëied-it në mars 1914, ku ai dhe krushku i tij, Dr. Turtulli, përfaqësonin në një farë mënyrë elitën e kamur ortodokse dhe qytetare. Turbullirat e epokës dhe bisedimet e qeverisë së Vidit me Greqinë mbi njohjen e një statuti

të veçantë "Vorio-Epirit" e zvertitën Adamidin nga politika e përditshme në Shqipëri, të cilën ai nuk dinte ta praktikonte mirë, si i "huaj" që konsiderohej nga vendasit. Kur bashkëfshatari i tij, Mehdi bej Frashëri firmosi protokollin e Korfuzit që disa e kanë interpretuar si njohjen e Vorio-Epirit si "corpus separatum" brenda shtetit shqiptar, Dr. Adamidi protestoi dhe dha dorëheqjen. Një vendim ky që ushqehej edhe nga drama e shkatërrimit të fshatit të shquar të Frashërit nga grekët, në maj të 1914, thuajse në të njëjtën kohë që vihej në jetë protokolli i Korfuzit.

Princ Vidi, i plotësoi dëshirën duke e bërë përfaqësues personal të tijin pranë Oborrit italian dhe e dekoroi oficer të madh të Urdhrit të Shqiponjës së Zezë. Një fotografi zyrtare e Princ Ëiedit me firmën e tij dedikuar Dr. Adamidit gjendet në Koleksionin mbretëror.

Gjatë Luftës së parë botërore, kur Shqipëria u bë shesh beteje, Dr. Adamidi nuk rreshti së bëri lobbying të fuqishëm dhe të suksesshëm në favor të integritetit të Shqipërisë. Visar Dodani tregon në kujtimet e tij, se si më 1915 në Gjenevë, paria e Shqipërisë në ekzil u mblodh rreth Adamidit për të

krijuar Komitetin kombëtar shqiptar të Gjenevës. Turhan pashë Përmeti, Syrja bej Vlora, Neshet pasha, Ymer bej Vrioni, Hasan Taksim pasha, major Ekrem bej Libohova, Ahmet bej Dinoja, Visar Dodani etj, do ta zgjidhnin zv/kryetar. Dr Adamidi redaktoi pa u lodhur platformat në anglisht dhe frëngjisht të quajtura "Annexes" që Komiteti i shpërndante ndër diplomatët e rangut të lartë, e më vonë, ndër anëtarët e Konferencës së paqes në Paris për mbrojtjen e interesave shqiptarë. Ky Komitet u kritikua në disa raste me të drejtë si filo-italian dhe shumë aristokratik nga atdhetarë të ndryshëm, midis të cilëve mund të veçojmë Mihal Gramenon. Megjithë disa luhatje, Adamidi bej kishte mosbesim të madh ndaj politikës italiane, ndaj edhe mori distancë nga figura si Turhan pasha apo Ekrem bej Libohova. I mirëpritur në fillim nga baroni Sonino dhe ministri Titoni, ndaj tij u mbajt një qëndrim i ftohtë kur, duke bërë një zgjedhje pragmatike, Adamidi filloi të bëhej një nga zëdhënësit e elitave shqiptare pranë qeverisë së Shteteve të bashkuara të Amerikës, i vetmi shtet që mund të mbështeste atdheun e vogël pa i kërkuar gjë në këmbim.

SH SH..com

3

www.shqiptarja.com

Për këtë gje ndihmoi jashtë mase miqësia që doktor Adamidi lidhi me një nga këshilltarët intimë të presidentit Ëilson, ish pastorin protestant, George Herron. Korespondenca e këtyre dy personaliteteve midis viteve 1919-1921 është e një pasurie dhe e një rëndësie unike për historinë e Shqipërisë së atyre viteve dhe ende nuk është nxjerrë në dritë. Ajo dëshmon qartë devotshmërinë e Adamidi-Frashërit dhe përpjekjet e tij për të patur dëgjesën e personaliteteve ndërkombëtare të kohës në interes të Shqipërisë. Në momentin e vështirë të vënies në dyshim të qënësisë së Shtetit shqiptar midis 1919-1920, Adamidi shkoi deri aty sa t'i kërkonte Herronit të vlerësonte mundësinë e një protektorati amerikan mbi Shqipërinë, për t'i prerë hovin pretendimeve të kombinuara greko-italo-sllave, duke instaluar në territorin shqiptar atë çka mund të quhet me pak anakronizëm një kontigjent të përkohshëm "kaskash blu" amerikane me mandat të Fuqive të mëdha e më pas të Lidhjes së kombeve.

Për këto arsye dhe sepse njiheshin fare mirë, Imz. Noli, i cili kishte bashkëpuntor të ngushtë Andon S. Frashërin, djalin e vëllait të Adamidit, e vendosi këtë të fundit në delegacionin që në nëndor dhjetor 1920 arriti pas një lufte jo të lehtë, pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e kombeve. Dr. Adamidi luajti një rol parësor në gjirin e delegacionit të kryesuar nga Imz. Noli dhe të përbërë nga Pandeli Cale dhe Hilë Mosi. Pasi qënësia e shtetit shqiptar u konsolidua në fillim të viteve 1920, Dr. Gjergj Adamidi bej Frashëri u instalua përfundimisht në Gjenevë, ndërsa familja shkonte gjatë një pjesë të vitit në Aleksandri. E përditshmja "Journal de Genève" repertorion gjatë një pesëmbëdhjetëvjeçari që shkon nga 1921 deri më 1935, aktivitete të ndryshme të tij, si artikuj, konferenca, manifestime, debate në mbrojtje të interesave të shqiptarëve dhe popujve të tjerë të mjeruar të ish perandorisë osmane, edhe në cilësinë e tij prej anëtari të Komitetit ndërkombëtar për të drejtat e popullit armen.

Në vitin 1939, Dr. Adamidi u shua në Gjenevë në moshën 83 vjeçare, i rrethuar nga familja e tij.

Ajo çka ai pati bërë, me dobësitë e tij prej njeriu pa dyshim, për çështjen kombëtare, i korrespondon aq pak përrallës së Çajupit, sa mund të citohen pa frikë këto rreshta homazhi kuptimplotë që Visar Dodani i thuri në kujtimet e tij: "… Z. Dr Adamidi […] është njeriu që ndihu pa masë të përparojë dëshir' e të gjithëve. Mik me Englezë, me Amerikanë, njerës të mëdhenj […] të gjithë filloshqiptarë, Dr. Adhamidhi ka shërbyer çështjen shëntore plotësisht […] Dr. Gjorgji Adamidhi ka punuar, dhe dëshëronj të kujtohet emër i tij për jetë".

4

SH SH..com

PERSONAZH

www.shqiptarja.com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 5 shkurt 2012

V AZHDIMESIA P ASARDHESI

Paul Adamidi bej Frashëri dhe "Koleksioni mbretëror"

Thesaret me relike të vyera të djalit të dr .Adamidit dr.Adamidit Thomas Frashëri*

P

aul Adamidi bej Frashëri, djali i Në foto: vetëm i Dr Adamidit, lindi më 16 Portret i korrik 1904 në qëndër të Aleksandr.Adamidit, drisë. Pasi mori një formim të rafinuar në koleksioni kolegjet angleze në Egjipt, tregoi interes të mbreteror madh ndaj artit modern. Në vitet 1930 u Adamidi miqësua me piktorin dhe koleksionistin e Frashërit shquar Gottlieb Reber, të cilit i bleu tablotë (lart djathtas) e para të Pikasos dhe Brakut, piktorë që siç Stema e thuhet, pati rastin t'i takonte edhe vetë në familjes rivierën franceze gjate viteve 1930 dhe Adamidi 1940. Në këto vite ai frekuentonte, në BreFrashëri gun e kaltër të Francës (Côte d'Azur), midis Manosque dhe Saint-Paul-de-Vence apo Vallauris, rrethin e shkrimtarit të shquar francez Jean Giono. Piktorët Pikaso, MatKoleksioni isse, Lucien Jacques, Serge Fiori, apo foFragmente tografi i famshëm Henri Cartier-Bresson, basorelievi ishin pjesë e këtij rrethi selekt me të cilin bizantin, Paul Adamidi Frashëri krijoi miqësi të fortë. pergamenë me Nipi i Giono, piktori Serge Fiori (1911-2011), enluminura e paraqiti madje në një portret, pjesë e kolebizantine, ksionit mbretëror edhe sot, të veshur me një ikona, një jelek shqiptar në një stil të përafërt me shportret origjinal kollën e ashtuquajtur "naive". Koleksionin i mbretit Filip II familjar, Paul Adamidi Frashëri e shtoi më Habsburg të pas edhe me skica dhe vizatime të DelacroSpanjës... ix dhe tablo të Fernand Léger, Juan Gris, Shpata, Miro e të shumë piktorëve të tjerë. Një porkobure, tret i viteve 1970 në të cilin Paul Adamidi ornamente dhe Frashëri shfaqet me uniformën e kalorësit qëndisma të të Shën Llazarit të Jeruzalemit, pjesë e koleshek. XVI-XIX ksionit mbretëror, mban firmën e njërit prej dëshmojnë në miqve të afërt të Pikasos, piktorit italian këtë koleksion për përlindjen Francesco del Drago, i ndarë nga jeta muae civilizimit jt e fundit, i cili qe një nga përfaqësuesit shqiptar që më të spikatur të artit modern italian të prej lulëzimit të shek. XX. Voskopojës Në vitet '40, Paul Adamidi bej Frashëri dhe fuqizimit të lidhi miqësi me oborret perendimore që u Ali pashë vendosën në Egjipt pas shfronëzimit të Tepelenës... sovranëve të fundit të Europës. Frekuentonte më shumë vilën e mbretit të ri të Bullgarisë në arrati, Simeonin II dhe të nënës së tij, caricës së Bullgarëve, Giovanna, njëra nga vajzat e Viktor-Emanuelit III. jati, shërbeu si ndërmjetës midis mbretit Mbreti Simeoni II, ish-kryeministër i Bull- Zog I dhe Imzot Nolit në Amerikë të cilin garisë në dhjetë vitet e fundit, pati rastin pati rastin ta vizitonte. Më 1958, Fan Noli të pyeste autorin e këtij shkrimi nëpërm- i dedikoi një foto ku paraqitet me petka jet një miku të përbashkët nëse kishte pontifikale, në kujtim të miqësisë së vjetër. lidhje familjare me beun Paul Adamidi Frashëri. Thuhet së është në një pritje të kësaj familjeje që ai u njoh me Miqtë e tij ishin Pikaso, Matisse, mbretëreshën Geraldinë të Shqiptarëve, pikërisht në koLucien Jacques, Serge Fiori, apo fotografi hën kur Familja mbretërore shqiptare u vendos në Alei famshëm Henri Cartier -Bresson Cartier-Bresson ksandri me ftesë të mbretit Faruk I. Që prej asaj kohe, Paul Adamidi Frashëri u lidh ngushtë me rrethin e mbretëreshës Gerald- Pas vdekjes së Qemal bej Mesares, çaminë për të cilën kishte një admirim dhe një belan i Familjes mbretërore, përfaqësoi afeksion të veçantë. Për mbështetjen që i këtë të fundit në disa evenimente mondane dha rrezatimit të kurorës shqiptare në ekz- në vitet 1960. I ngritur në dinjitetin e çamil, mbreti Zog I e dekoroi komandar të Ur- belanit të Familjes mbretërore shqiptare dhrit të Skënderbeut, më 1950. Nga lidh- në fillim të viteve `70, Paul Adamidi jet e vjetra që gëzonte me "Vatrën" nga i Frashëri, mori pjesë në martesën e mbretit

Leka I me Susan Cullen-Ward në fillim si dëshmitar në martesën civile në bashkinë e qytetit frëng të Biarricit e më pas si çambelan i madh në Madrid, në tetor 1975, ku ishin të pranishëm familjet kryesore mbretërore e perandorake të Europës, si Burbonët e Spanjës dhe të Francës, Orleanët, Romanovët, Saks-Koburgët, Hohencolernët, Bagracionët, princeshat e Egjiptit, etj. Disa pjesë të koleksionit të antikave egjipitiane dhe asiriane, Paul Adamidi i pati dhënë një nga muzeve më të famshëm në botë, Ashmolean Museum të Oksfordit, qysh në vitet 1950. Në mars 1971, në Hôtel Drouot në Paris, një nga qendrat botërore të ankandeve të veprave të artit, ai ekspozoi dhe shiti një pjesë të koleksionit të pikturave moderne. Pjesa e mbetur, ju likuidua pas vdekjes, po në Drouot, në qershor të 2010, kur u shitën tablotë dhe skicat e fundit të Delakruasë dhe Pikasos. I vetmi që mbeti relativisht i paprekur ishte koleksioni me objekte shqiptarë, apo që i bë-

nin jehonë kulturës shqiptare. Ky koleksion përmbante edhe objekte personale të Dr. Adamidit, si foto dhe libra të dedikuar nga personalitete të shquara. Paul Adamidi Frashëri dha pëlqimin që me ndërmjetësinë dhe nën patronazhin e Nënës Mbretëreshë Geraldinë të themelohej, më 1984, në kështjellën e Kapelës së Anzhijonit (Château de la Chapelle d'Angillon) në Francën qëndrore, Fondacioni mbretëror shqiptar (Fondation royale albanaise) i cili kishte për qëllim, si administrimin e koleksionit, ashtu edhe promovimin e trashëgimisë kulturore dhe shpirtërore të Shqipërisë dhe shqiptarëve.

Këtë Fondacion e administroi në mënyrë të admirueshme, për më shumë se 25 vjet konti Jean d'Ogny, komandar i Urdhrit të Skënderbeut, pronar i kështjellës, i cili e mbajti hapur për publikun dhe ja ktheu Familjes mbretërore pasi kjo e fundit u stabilizua përfundimisht në Shqipëri.

Zbulimi i këtij koleksioni të bën të ndalesh pikë së pari tek linja e pandërprerë historike që sendet që e përbëjnë përvijëzojnë dhe që përshkon një mijëvjeçar. Fragmente basorelievi bizantin, pergamenë me enluminura bizantine, ikona, që shkojnë nga shek. XII-XV, një portret origjinal i mbretit Filip II Habsburg të Spanjës, të cilit krerët shqiptarë i luteshin për ndihmë në mes të shek. XVI, kumtojnë rrugëtimin atipik të shqiptarëve në historinë ballkanike. Shpata, kobure, ornamente dhe qëndisma të shek. XVI-XIX dëshmojnë në këtë koleksion për përlindjen e civilizimit shqiptar që prej lulëzimit të Voskopojës dhe fuqizimit të Ali pashë Tepelenës si dhe rangun e sojmë të familjeve të krishtera arkontale toske apo bejlere myslimane.

"Borgjez i Gjenevës" (bourgeois de Genève) Paul Adamidi bej Frashëri, vdiq në Vevey më 18 tetor 1987, në rezidencën e famshme të 3, rue du Lac, në katin e parë të së cilës ndodheshin galeritë e ortakut të tij, Peter Zervudaki Draneh pashës të cilat njiheshin në të gjithë botën dhe frekuentoheshin nga personalitete të artit dhe të politikës. Motra e tij Eleonora kishte vdekur më 1982. Motra tjetër, dhe përfaqësuesja e fundit e kësaj familjeje, vdiq në të njëjtën rezidencë në dhjetor 2003. Eshtrat e të treve u transferuan në varrin monumental të prindërve të tyre, në varrezën ortodokse perandorake të Nisës në jug të Francës.

Ishte dekoruar me kordonin e madh të Urdhrit të Skënderbeut nga mbreti Leka I në Spanjë, më 1973 dhe bënte pjesë në asociacionin e kalorësve të Shën Llazarit të Jeruzalemit, i cili frymëzohej nga idealet e ndihmës hospitalore të urdhrit të lashtë të mesjetës me të njëjtin emër. I pranuar si kalorës kur prior i madh ishte Hirësisa e Tij, patriarku melkit i Antiokisë dhe Jeruzalemit, Maksimos V Hakim, numërohej në kategorinë "Justice" që i rezervohej fisnikërisë së lartë. *)Laureat i Akademisë së Shkencave morale dhe politike të Francës Autori është stërnipi i dr. Adamidit

ESE

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 5 shkurt 2012

SH SH..com

5

www.shqiptarja.com

V ARGJE P OETËT

Kadare dhe Çajld Harold MAGJIA E NJË POEZIE Ismail Kadaresë as 20 vjeçar në atë kohë nuk i bënte përshtypje për të gjetur me imagjinatë "shtiza e llambadha" as "kuaj as zjarre sipër kullash" por libraria e hapur rishtazi në qytet dhe fëmija që pafajësisht i ndërpriste ndoshta rrugën autobusit që po e çonte poetin e ri drejt T iranës...

Tiranës...

Dorian Koçi

Ç

'lidhje mund të ketë midis përjetimeve dhe poezisë? A është eksperienca , të prekurit dhe e të përjetuarit e realitetit një kusht themelor për shkrimin e një poezie? Këto janë pyetje universale që rëndojnë ndërgjegjen e të gjithë atyre që pëlqejnë poezinë, të paktën që nga momenti që njeriu i hershëm aty në shpellën e lagësht vizatimin që kish bërë kërkoi që ta shprehte dhe me fjalë. Po ç'fjalë se? Fjalë të zakonshme? Sigurisht që jo. Në poezi përdoren fjalë që të prekin thellë në shpirt dhe të bëjnë të "arratisesh" me mendje në realitete të tjera. Si fjalët p.sh të Iliadës së Homerit që na dëftejnë vetëm 51 ditët e fundit të Luftës së Trojës dhe që na shtyn të mendojmë se ndoshta dhe ai ishte një nga luftëtarët akeas që ndihte dhe perceptonte gjithçka në atë luftë heroike. Nëse mundohemi ta marrim për të vërtetë dilemën e parë, atë që eksperienca, të prekurit e të përjetuarit e realitetit është një kusht themelor për shkrimin e një poezie, për fat të keq këtë detaj ne nuk e dimë për Homerin pasi të dhënat që kemi për të nuk na e lejojnë këtë gjë, kurse për poetë që janë më afër viteve tona mund të flasim me siguri.

Lord Bajroni ishte vetëm 21 vjeç kur do vizitonte Pashallëkun e Janinës dhe të takonte në Tepelenë, Pashain karizmatik të quajtur Ali. Eksperiencat dhe përshtypjet e tij nga udhëtimi në Lindjen e Afërt, ai do ti përshkruante në dy Kantot e para të poemës "Child Harold" që e bëri atë të famshëm menjëherë në gjithë Evropën.

Kjo poemë do të citohej dhe vlerësohej vazhdimisht nga çdo shqiptar që do të binte në kontakt me kulturën e përbotshme dhe veçanërisht atë anglo-saksone, derisa do ta sillte në shqip të tërën në mënyrë mjeshtërore, mjeshtri i fjalës Skënder Luarasi më 1955.

Se çfarë impakti ka pasur ky botim në botën shqiptare, kjo gjë dallohet qartë nga vargjet e mëposhtme të Ismail Kadaresë që përshtypjet e udhëtimit të tij drejt Tiranës nga Gjirokastra, me ndalesën e pashmangshme të autobusit në Tepelenë për të dorëzuar postën dhe për të marrë pasagjerë të tjerë, rikrijon sërish një skemë kozmopolite të historisë së qytetit të vogël. Janë të gjithë personazhet e mundshëm aty, Ali Pasha dhe Bajroni i fshehur në

Çajld Harold Kalanë e Tepelenës unë e pashë; E shkretë ish, bedenat pa njeri, As roje, as shtiza, as Ali Pashë, Më nuk kumbon. Por heshtje . Qetësi.

Çajld Harold, personazhi i poemës së Lord Bajronit

Nuk pashë un' as zjarre sipër kullash, As kuaj, as llambadha mbi xhami, Por pashë tek libraria anës udhës Si blinte "Çajld Haroldin" një fëmi Ismail Kadare "Ëndërrime" 1957

Ismail Kadare, tablo mantelin e poezisë të botuar në libër me emrin "Child Harold" dhe një fëmi që pafajësisht hyn në botën e poezisë së madhe duke blerë një libër që sapo ka dalë në qarkullim. Kjo paraqitje e Bajronit nën mantelin e një emri tjetër, duket se i përngjan një rizbulimi të vjetër ballkanas me legjendën e vëllait të vdekur që vjen e troket në poetë për të sjellë motrën dhe pastaj ikën sërish në zbrazëtirën që ka lënë në varrin e vet pas stërmundimit të madh për tu rikthyer njëherë në jetë. Po Bajroni ç'mund të ketë dashur kur ka marrë rrugën e vet sërish për në Tepelenë përmes fjalëve dhe gjuhës së një njeriu që është mjeshtër i përkthimit? Kë ka sjellë nga humbëtira e varrit të vet diku larg në Britani?

Për vite me radhë shqiptarët u ushqyen mendërisht dhe estetikisht me veprat e letërsisë klasike

që sillnin një aromë tjetër në bregun e ashpër të Adriatikut që nuk kish njohur në masën e duhur ose aspak as Rilindje Evropiane, as Iluminizëm as Revolucion Industrial. Në përpjekjen e tyre për tu përshtatur me një botë që kish ndryshuar dhe vazhdonte të ndryshonte me shpejtësi marramendëse që nga momenti që ata kishin dashur ti bashkëngjiteshin, kishte çoroditje se kujtonin se kishin gjetur rrugën (koha më vonë e tregoi se s'qe ajo e duhura), kishte utopi se do ndërtonin diçka të re( bota kish vite që ndërtonte gjëra të tilla), kishte iluzion se do viheshin në ballë të botës( botës i ishin dashur shumë vjet për të qenë aty ku ishte) por kishte dhe etje për kulturë dhe këtu bota mund t'i ndihmonte.

Ndoshta Bajroni i veshur me mantelin e Child Haroldit rikthehej në Tepelenë pikërisht për këtë

arsye, ndaj dhe. "Child Haroldi" kish filluar shtegtimin e tij sërish në viset shqiptare ndoshta me vetëdije që kësaj radhe të mos i gjente më të rreptë por dhe më shumë të kënduar. Sfidë e madhe për një poet si Bajroni, për një vepër si "Child Harold" dhe për një letërsi klasike e përkthyer në shqip! Shumë vite më vonë, tashmë rreth 57 vjet më vonë shikojmë se udhëtimi nuk ka qenë i kotë. Poeti riosh Ismail Kadare është bërë shkrimtar i madh dhe i lexuar në tërë botën në veprën e tij të shkruar në shqip e të përkthyer në gjuhë të huaja. Për më tepër ai ka udhëtuar në vendin e "Child Haroldit" për të marrë një çmim prestigjioz për letërsinë çka i bën krenar gjithë bashkëkombësit e tij.

Në Tepelenë është vënë një pllakat për Bajronin dhe njerëzit e përshëndesin gjithë ditën sa herë kalojnë nga qendra e qytetit, fëm-

ija i pafajshëm mund të jetë bërë një nga bardët që qyteti ka nxjerr kohë pas kohe dhe qyteti nuk i përngjan më një fushëbeteje si e përshkruan Bajroni tek "Child Haroldi". "Koha ndryshon realitetet, njerëzit dhe ngjarjet" thotë një postulat i vjetër i perceptimit të saj. Sigurisht që është kështu. Nuk ka dyshim për këtë gjë, por në këto ndryshime në qytetin e vogël dhe simpatik jugor ka luajtur rol dhe Bajroni i ardhur me mantelin e "Child Haroldit" i përkthyer në shqip nga një njeri me kulturë të madhe i quajtur Skënder Luarasi. Një kontribut i trefishtë si në përralla, i Bajronit, Child Haroldit dhe Skënder Luarasit dhe njësoj si dhe në përralla ai që ka përfituar ka qenë fëmija që duke lexuar vargjet e famshme "Shqipëri o nënë e burrave të rreptë" ka hyrë në botën magjike të poezisë botërore.

6

SH SH..com

PERSONAZH

www.shqiptarja.com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 5 shkurt 2012

A RKITEKTI H ESHTJA

Niko Kotherja

M

base shumëkush nuk e di se nga Pogradeci ka dalë një figurë e shquar e arkitekturës shqiptare dhe asaj botërore. Edhe njëherë vërtetohet shprehja se nuk ka rëndësi që qyteti të jetë i madh për të nxjerrë figura të mëdha. Kristaq Sotiri është pjesë e Pogradecit, i mëkuar me shpirtin shqiptar, poezitë e kristalta të Lasgushit, prozën aq poetike dhe të papërsëritshme të Kutelit, me varkat e liqenit, shqipen e shkollës së Sotir Gushos, me jetën dhe vdekjen e Gjok Shqiptarit...

Në Shqipëri 27 mars i vitit 1870, kur Sotiri do të shihte për herë të parë dritën e diellit një qytet të vogël të banuar prej shqiptarësh. Si bashkëmoshatarët e tij, do të ndiqte shkollat në gjuhë të huaj të hapura në qytet. E pas shumë përpjekjesh të familjes së tij, me etjen për dije, i bëri ballë varfërisë, edhe duke punuar si çirak e duke mbajtur në dorën tjetër librin. Diku një libër në greqisht e shumë herë një libër në shqip. Edhe në Pogradec hapi dyert shkolla e shqipes, pas hapjes së asaj në Korçë më 1887. Patriotët shqiptarë, pasi botonin literaturën në shqip, e dërgonin atë edhe në Pogradec.

Djaloshi i ri nuk e la mënjanë librin shqip, por e shpërndau atë, sipas porosisë së të atit. U bë pjesë edhe Kristaq Sotiri e shkollës së parë shqipe të hapur në Pogradec. U thirr "i pafe" apo "mason", por kjo i rrënjosi më shumë dashurinë për gjuhën dhe vendin. Kur u largua nga Pogradeci, belbëzoi: "...zemrën ti ma gatove,/ plot me dëshirë e me zjarr!"

Filloi rruga e mërgimit, e mërgimit të gjatë...

Në Rumani Afroi dekada e fundit e shekullit XIX. Bukureshti ishte aso kohe një qendër e rëndësishme kulturore dhe ekonomike. Dhe jo vetëm për Rumaninë, por edhe për koloninë e shqiptarëve të atjeshëm. Që në vitin 1880 kishin filluar përpjekjet dhe angazhimet e shqiptarëve për t'u grupuar në shoqëri të ndryshme, për të qenë më afër me njëri-tjetrin dhe për t'i "ndihur më shumë nënës së gjorë, Shqipërisë". Një vend me pamje të ndryshme nga ajo çka kishte parë deri më atëherë Sotiri i ri. I vetëm, në dhè të huaj, në një botë të re, me zhvillime të reja, i gjendur vetëm fillimisht, Kristaq Sotiri shtrëngoi forcat e mërgimtarit. Ambicja për të qenë pjesë e përgatitjes arsimore e kishte sjellë në Rumani. U regjistrua në gjimnazin e Bukureshtit. Në bulevardin kryesor të kryeqytetit rumun lexoi tabelë në shqip.

Ishte dyqani i patriotit Dhimitër Zografi. Pas tij, një restorant që fliste përsëri në të njëjtën gjuhë, në shqip. U gjend para restorant "Shqipërisë", të cilin me mundime e kishte hapur Dhimitër Emanoil Mborja. Aty dëgjoi për herë të parë se zemra e lëvizjes patriotike shqiptare në Bukuresht ishte Nikolla Naço nga Korça dhe se ai botonte qysh më 1888 një gazetë në shqip e

Kristaq Sotiri

Fletë dorëshkrimi nga projekti i xhamisë së Kostancës

Kristaq Sotiri, pionieri i rumanisht. "Albanezul" i thoshin.

Por, Naço ishte frymëzuesi dhe ai që bëri të mundur hapjen e një sh-

Nga të parat plane studimore të tij në Tiranë, është projektimi dhe ndërtimi i godinës së Bibliotekës që sot njihet në kryeqytet si "Biblioteka e vjetër"

kolle shqipe të natës në Bukuresht.

Të gjitha këto e bënë djaloshin e ri nga Pogradeci më kurajoz. "Nuk jam më vetëm", mendoi dhe me këto mbresa hyri në shkollën shqipe të Bukureshtit. Nuk e kaloi kohën vetëm duke u ulur në bangat e shkollës. Edhe punoi. Punoi sepse duhej shlyer "navlloja". "Navllo" quhej atëhere borxhi apo kredia që tërhiqte prej fajdexhiut një emigrant para se të nisej nga vendi i vet për diku tjetër, në rast se xhepi nuk i premtonte aq pará sa ta përballonte i vetëm udhëtimin. Kristaq

Sotiri u detyrua të shesë punën e krahut të vet, për të mos i lënë prindërit në ditë të keqe dhe me hallin e madh të shlyerjes së "navllos".

Nga Rumania, drejt Italisë Jeta i kishte rezervuar të tjera impenjime Kristaq Sotirit. Me paratë që kishte hequr mënjanë dhe me ndihmën që i dhanë shqiptarët e kolonisë së Bukureshtit, në vitin 1890 mundi të udhëtojë drejt Italisë, tashmë me një ëndërr. Kishte vendosur t'i përkushtohej arkitekturës: "Një ditë vendi im do të ketë

Xhamia e Kostancës në një kartolinë të vjetër

Shën Maria e Venecias

nevojë për mua, që të ndërtohet e të zbukurohet, atëhere kur të jetë i pavarur. Duhet të jem i aftë për këtë."

Pas udhëtimit të gjatë dhe jo me pak mundime, mbërriti në Padova.

Arkitektura e atjeshme e surprizoi.

Pogradecari u gjend në një nga qytetet e rëndësishme të Italisë. U njoh me veprat dhe jetën e artistëve të mëdhenj që kishin krijuar epokën e tyre, kishin jetuar në atë epokë që krijuan dhe vdiqën po në të, për të ndërtuar kështu një shkollë të madhe, mësuesi më i mirë i së cilës ishte përvoja. Kristaq Sotiri u regjistrua në Universitetin e Padovës. Kërkesa e tij u shënua nëpër regjistra si student në degën e inxhinierisë civile. Në një kohë të shkurtër përvetësoi mirë italishten dhe kjo i dha mundësi të arrinte rezultate të larta në universitet. Profesorët nuk harronin asnjëherë që të përmendnin emrin e tij si një nga studentët më të mirë. Kjo nuk nderonte vetëm Sotirin, por edhe Pogradecin, edhe Shqipërinë. Aty përfundoi ciklin e plotë të studimeve, gjatë viteve 1891 e deri më 1895. Prej këtij viti, nga Padova iu drejtua Venecias madhështore. Qytetit të ndërtuar mbi ujë. "Akademia e Arteve të Bukura" do të ishte stacioni tjetër ku do të qendronte Sotiri për t'u thelluar më shumë në rrugën që kishte nisur. Aty mori titullin "Profesor Arkitekt". Dhe është shqiptari i parë që nderohet në Itali me këtë titull. Edhe këtu, përsëri nderoi Shqipërinë dhe emrin shqiptar. Pas kësaj, iu propozua që të ishte pjesë e administratës së atjeshme, si asistent i muzeumeve dhe monumeteve antike të Venecias. Mori pjesë në restaurimin dhe projektimin e kupolës së kishës së Shën Marisë së Venecias. Për rreth dhjetë vjet, u kujdes për gjithçka antike që kishte mbërritur deri në ato kohë, si dëshmi të gjalla të kushedi sa viteve të shkuara. Ato monumente të lashta që gjenden edhe sot në Venecia, kanë provuar mbi veten e tyre, dorën dhe kujdesin e mjeshtrit sh-

PERSONAZH

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 5 shkurt 2012

Pallati Mbretëror, sot Muzeu Kombëtar i Artit në Bukuresht

SH SH..com

7

www.shqiptarja.com

Interieri i teatrit të Gjenovës

arkitekturës moderne shqiptare qiptar të arkitekturës dhe restauracionit. Para se të largohet nga Italia, do të lerë gjurmën e tij edhe me projektimet e Teatrit të Gjenovës e Kinemasë në Pegli. Puna do të vazhdonte deri në vitin 1909. Më pas do të kthehej në Bukuresht.

Përsëri në Rumani Kishte kaluar një vit, që pas shpalljes së kushtetutës së xhonturqve, të turqve të rinj. Premtuan shumë liri për popujt e shtypur nga Perandoria osmane, u prezantua një program liberal, shumë i ndryshëm nga ai që kishte qeverisur Sulltan Abdyl Hamiti, të cilin shqiptarët preferonin ta quanin Abdyl Hamit Gjakatari, për të zezat që ai i kishte sjellë kombit shqiptar. Me ftesë nga autoritetet rumune, profesori i ri vendoset në Rumani.

Nevojitej eksperienca dhe përkushtimi i Kristaq Sotirit. Kishte filluar puna për projektimin e Pallatit Mbretëror. Sot, godina e Pallatit Mbretëror, që gjendet në sheshin e Revolucionit, është kthyer në "portën hyrëse" të Rumanisë.

Në të është vendosur "Muzeu Kombëtar i Artit". Si muze, u inagurua në vitin 1937. Një godinë madhështore, e cila në themel të saj mbart edhe djersën e shqiptarit Kristaq Sotiri. Por, angazhimi i tij nuk do të soset me kaq. Sistemimi urbanistik i kryeqendrës së Rumanisë do të ishte një tjetër preokupim i tij. Për 12 vjet do të shërbejë në Rumani, në çdo cep të Bukureshtit.

Aty do të projektojë edhe hotelin "Exclesior" e "Pallatin e Bursës".

Xhamia e qytetit të Kostancës gjithashtu u projektua nga arkitekt Sotiri. Dhe pas më shumë se tre dekadash, do të kthehej përfundimisht në Shqipëri. Në atë Shqipërinë e trazuar politike të viteve `20.

Në Shqipëri Në vitin 1921 lajmërohet mbërritja e tij në Korçë. Profesori Arkitekt Kristo Sotiri vjen në qytetin e Korçës. Bashkia e emëron arkitektin e qytetit. Dëshira që kishte prej sa e sa vitesh, për t'i shërbyer ven-

dit të vet, tani duket se kishte filluar të realizohej. Merret seriozisht me organizimin urbanistik të Korçës. Projekton godina të reja, kryen studime për sistemimin e qytetit, bëhet nismëtar për rregullimin e sistemimin e kanalizimeve, projekton rrugë e sheshe të reja në funksion të qytetarëve. Projektoi ndërtesën e kishës së Mitropolisë, themelet e së cilës filluan të hidhen në tetor 1923. Por, kjo kishë me një pamje tepër interesante, do të përfundonte si rrënojë në mesin e viteve `60, kur Shqipëria u

Banka Autonome në Egjipt

Pamje e jashtme e xhamisë së Kostancës

shpall i pari shtet ateist në botë.

Paralel me punën si arkitekt i qytetit, u emërua edhe në detyrën e profesorit të jashtëm pranë Liceut Kombëtar. Filloi të jepte mësim. Çuditërisht, godina e parë ku filloi jetën e vet Liceu Kombëtar i Korçës ishte shtëpia tre katëshe e patriotit Dhimitër Emanoil Mborja, i cili për nevojat e arsimit e lëshoi për vite me radhë pa qira shtëpinë e vet. Dhimitër Emanoilin, arkitekti e kishte njohur në restorantin e bukur shqiptar, në mes të Bukureshtit. Dhe rasti e solli të

piqeshin të dy përsëri, por këtë herë në Korçë.

Më 1924 u vendos në Tiranë. Me kërkesë të qeverisë së atëhershme, u punësua në zyrat e ministrisë së

Me shpalljen e Mbretërisë shqiptare, iu ngarkua detyra e projektimit të pallateve mbretërore në Durrës dhe Shirokë

Punëve Botore. Tirana aso kohe kishte mbushur katër vjet që ishte shpallur kryeqytet dhe duhej ndërruar fizionomia e qytetit të mëparshëm, atij me pamje të vjetër e të prapambetur. Tashmë Tirana e re duhej të shëmbëllente si kryeqytet, i një shteti të lirë e të pavarur. Nga të parat plane studimore të tij në Tiranë, është projektimi dhe ndërtimi i godinës së Bibliotekës, e cila ishte themeluar në vitin 1922 me insistimin e personaliteteve të rëndësishëm të kulturës shqiptare. Ngrehina e Bibliotekës, sot njihet në kryeqytet si "Biblioteka e vjetër" dhe ndodhet përballë selisë së Kuvendit të Shqipërisë, në krah të urës së Tabakëve. Përveç kësaj, projektoi edhe Bibliotekën e Durrësit. Me shpalljen e Mbretërisë shqiptare, iu ngarkua detyra e projektimit të pallateve mbretërore në Durrës dhe Shirokë. Modeli i tyre është për t'u pasur zili edhe sot, kur jemi të rrethuar nga emocionet e bunkerëve të betonit.

Epilogu i jetës së mjeshtrit të madh Periudhën e fundit të jetës e kaloi në qytetin e Durrësit, ku u vendos pas Luftës bashkë me familjen. Nuk u përzje asnjëherë me politikë. Edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore mbajti të njëjtin qëndrim.

Nuk u përzje as me fitimtarët që dolën në vitin 1944, por iu përkushtua familjes, sistemoi aktivitetin e gjatë në shërbim të njerëzve, kudo ku qëndroi e jetoi. Bile, deri në Egjipt, ku projektoi "Banka Autonomea", e cila është edhe sot.

Mbylli jetën në Durrës, në shkurt të vitit 1953. Ndoshta, mendonte se akoma mund të kontribuonte në ndërtimin e vendit. Plane e projekte të tjera i përshkonin mendjen në momentin kur i tha fjalët e fundit kësaj jete. Kristaq Sotiri do të mbetet, edhe pse i lënë në heshtje e në harresë nga të sotmit, arkitekti modern shqiptar, që u përpoq e i dha frymë perëndimore dhe fytyrë të re Shqipërisë. Për ta bërë jetën e të gjithëve sa më komode.

Për homazh, le të përsërisim tani në fund një shprehje të veçantë të tijën, që mesa duket ka qenë udhërrëfyesi i mjeshtrit në gjithë jetën e vet: "Përvoja është një mësues që të merr shtrenjt për mësimet, por të mëson më mirë se kushdo tjetër."

PIKTURE

www.shqiptarja.com

RILINDASI SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 5 shkurt 2012

Genti Zeka

Bashkim Ahmeti

A RT P AMOR

Anastas Konstanditi

8

SH SH..com

Frymëzime dimri, 10 piktorë në Pogradec Kolonia e lirë e pikturës "Ditë Dimri 2012" mbledh artistët Gazment Leka, Bashkim Ahmeti, Helidon Haliti, Ali Oseku, Arben Golemi, Artur Muharremi, Gentian Zeka, Gjergji Lako, VVangjo angjo VVasili, asili, Anastas Kostandini Luan T opçiu Topçiu

D

itë Dimri 2012" është edicio ni i tretë i kolonisë së lirë së artit, që mbahet në qytetin e Pogradecit, qytet ky që ofron natyralisht atmosferë krijuese, qytet i vogël që i ka dhuruar kulturës kombëtare poetë, prozatorë dhe piktorë të mirënjohur. Pogradeci është qyteti që frymon poezia, rrëfimi, vizatimi, ngjyra, të imponuara nga peizazhi i variueshëm, por veçanërisht nga prania e liqenit të Ohrit mes malesh. Nuk është rastësi që në këtë mjedis pjellor ka hedhur shtat lirika si gjini, njerëzit që jetojnë në këto vise, mbase ndryshe nga shumë vende të tjera, të diktuar nga natyra përreth, kanë si preokupim të tyre artin, në të gjitha manifestimet e tyre. Ndoshta si një komunikim sui generis midis njeriut dhe natyrës, për shkak të pranisë së ujërave të liqenit dhe rrafshit që krijon rrëzë maleve përreth, qetësisë, vegjetacionit, butësisë së njerëzve që e popullojnë këtë trevë etj.

Qysh në përçapjen e parë të lindjes së këtij aktiviteti, u vu re serioziteti dhe profesionalizmi në përzgjedhjen e autorëve dhe punimeve, që kanë ofruar autorët pjesëmarrës në këtë veprimtari. Organizatorët e kanë menduar si një aktivitet të hapur, si një mundësi ku artistë profesionistë të pikturës dhe arteve pamore mund të takohen dhe manifestohen lirshëm. Është një tubim i artistëve të lirë në një qytet piktoresk, ku përpos dialogut mes artistëve, natyra ofron një mundësi të dytë dialogu mes artistit dhe natyrës.

Në këtë veprimtari janë ekspozuar artistë të traditës dhe bashkëkohorë, artistë me rezonancë si: Abdurrahim Buza, Sadik Kaceli, Hasan Nallbani, Kujtim Buza, Buron Kaceli, etj.

I gjithë aktiviteti është ideuar nga fotografi i mirënjohur Ardian Fezollari dhe nga piktori-poet i hapësirave Vangjo Vasili në bashkëpunim me artistët e tjerë vendorë.

Vazhdimësia është çelësi i suksesit-kjo është moto e organizatorëve, ndaj ata ndodhen në këtë edicion të tretë të kësaj veprimtarie.

"Ditë Dimri 2012" do të paraqesë një aktivitet kulturor me një fytyrë të qartë, ai do të dëshmojë se po kthehet në një aktivitet të përvitshëm dhe që po fiton autoritetin dhe reputacionin e një aktiviteti dinjitoz kombëtar.

Pjesëmarrësit e këtij edicioni: Gazment Leka, Bashkim Ahmeti,

Arben Golemi

Ali Oseku

Vangjo Vasili Helidon Haliti, Ali Oseku, Arben Golemi, Artur Muharremi, Gentian Zeka, Gjergji Lako, Vangjo Vasili, Anastas Kostandini - akëcili prej tyre, një personalitet i pikturës bashkëkohore shqiptare.

Duhet theksuar qysh në fillim të herës se cilësia e punimeve pjesëmarrëse, nuk është me natyrë të përkohshme dhe të improvizuar për një ekspozitë, që do të hapej për të mbuluar veprimtarinë, por kemi të bëjmë me vepra me natyrë muzeore.

Ekspozita dominohet me autorë që trajtojnë figura gjysmë-abstrakte, të evidentuara nga lojërat e dritave dhe të hijeve, nga fjalori plastik dhe nga përpunimi i kompozicionit. Ekspozita ka në përbërje të saj metafora plastike të përpunuara nga sy i formuar kulturalisht dhe nga njohuritë teknike që dëshmojnë artistët për fshehtësitë e profesionit.

Gazment Leka duke përdorur

larueshmëri në tensionet kromatike dhe formale u jep tablove të tij një karakter emblematik. Me trajtat e piktures metafizike krijon një hapësirë të çuditshme, me ndihmën e disa imazheve të trajtuara në mënyrë realiste, por të ngrira në situatë të pazakontë dhe një ndriçimi që krijon një pamje kataleptike. I ngjashëm me një Giorgio de Chirico, Leka kërkon të përcjellë spektatorit një meditim metafizik vetanak Arben Golemi në ngopje ngjyrore i jep magjinë e formave arkitekturore në hapësirë, i interesuar për gjeometrinë, për ritmin e formave arkitekturore, në harmoninë që emetojnë ato në hapësirë, i dehur në morfologjinë e ndërtesave, në ngjyrat që mbulojnë fasadat dhe peshën e tyre, sjell dy punime me tone tërësisht të personalizuara.

Të shkëputura nga mjedisi i natyrshëm dhe të shfaqura më vete, si personazhe në hapësirë me hapje në pafundësi, sendet e jetës sonë fitojnë madhështi dhe mister. Sendet dhe hapësira që sjell piktori Ali Oseku të çojnë drejt meditimeve filozofike.

Bashkim Ahmeti vjen me punime me sintaksë kuptimore dhe plastike komplekse, objekte sende me ngarkesë të posaçme formojnë një kashtisje imazhesh që ndërthuren si në terren onirik. Tablotë e tij janë manifestime "të aventurave" të mendjes njerëzore, me tensione surrealiste, me skena plot detaje historike, shenja peizazhi, shenja kulturore që bashkëjetojnë në një kuadrat të vetëm. Automatizmi psikik i pastër i "pacenzuruar" nga arsyeja, presupozon përjetimin onirik, paraqitja e një bote fantastike në të cilat qeniet dhe sendet sillen në mënyrë absurde, duke sfiduar ligjet e fizikës.

Helidon Haliti ndërton hapësira të prekura nga melankolia dhe vetmia metafizike-në formë metaforike përmes takimit në hapësirë të kafshëve, hapësirave që shkasin dhe lëvizin, me njerëzit që në formë statike janë në një pritje. Tablotë e Helidon Halitit përmbajnë shprehje të braktisjes, të mungesës. Duke përdorur detaje që mund të çojnë në një dimension metafizik, theksohet vetë mospërputhja midis humanes dhe metafizikes,vazhdimi i tyre i kërkimit dhe i mosgjetjes.

Gentian Zeka, duke mohuar perspektivën, në plane të afërta na sjell një triptikë, me detaje që pulsojnë telajon, duke ndjekur ritmin dhe magjinë e detajit, harmoninë dhe jetën e pavënëre prej askujt, duke na krijuar ndjesinë se kemi para sysh muzikë të vizualizuar. Artisti

Gazmend Leka

Artur Muharremi

Helidon Haliti

Gjergji Lako ka qasje dhe mahnitet me efektet e stërholla të ngjyrës, ritmeve, tingujve mahnitës të dritës. Spektatori zbulon në tablotë e Zekës ndikimet subtile dhe marrëdhëniet e ndër-

varura midis pikturës dhe muzikës.

Nocione specifike të retorikës së muzikës si harmoni, disonancë, sonoritet, akorde, tempo dhe ritëm mund të jenë nocione operimi dhe në analizën e tablove të Zekës.

Vangjo Vasili, duke poetizuar hapësirën në pikturën e tij, plot subtilitete rrëfen fabulat e tij, me detaje onirike, me finesë dhe në përmbajtje kromatike, duke iu dhënë rëndësi nuancave dhe jo tensionit ngjyror të krijuar përmes kontrastit, duke na ftuar në një realitet ëndërrimtar, plot gjeste delikate, nën mekanikën dhe nën poetikën e ëndrrës. Piktori na imponohet si një imagjinativ romantik i kohëve moderne, një krijues tablosh, në të cilin qyteza e tij e lindjes, pa humbur identitetin, kap përmasa fantastikesurealiste. Njësoj si në pikturat e Chagall-it, personazhet janë në gjendje të realizojnë lëvizje të pamundura, mund të ngjiten me shkallë në hënë, mund të flutorojnë, të liruar nga graviteti apo ligjësitë e tjera të botës.

Gjergji Lako-piktori që përcjell sensualitet dhe ngrohtësi nga peizazhi i vendlindjes së tij, toka, uji, vegjetacioni dhe format që marrin ato në natyrë, emetojnë, njëkohës isht, format dhe frymën njerëzore, femërore. Nga kjo përzierje e formave, trajtave, ngjyrave piktori na sjell dy punime që natyra animon njeriun dhe njerëzit, që popullojnë tablotë, animojnë natyrën. Brusha e tij është spontane, kjo simbiozë e natyrës me njerëzoren determinon dhe tonin e tablove të Lakos, piktori nuk ndalet që të shohë në konturet e maleve, lakuriqësinë dhe hiret femërore, jo si evokim, por si pamje të qarta, plot sensualitet dhe brishtësi, plot ndjenja që do t'i transmetojë spektatorit. Anastas Kostandini, sjell për "Ditë Dimri 2012", dy tablo ku format e tentuara për t'u pasqyruar shkatërrohen nga prizma drite, për të krijuar tensione plastike- në këtë lojë ndërtuese-shkatërruese të strukturave.

Pavarësisht natyrave të ndryshme, që u përkasin artistët, pavarësisht mjeteve artistike të përdorura, ata pasurojnë me veprat e tyre këtë aktivitet me botën e tyre të pangjashme, me karakterin unik të punimeve të tyre.

"Ditë Dimri 2012" mbetet një shembull i përkryer i cilësisë artistike, një dëshmi i realizimit profesional, kur gjërat bëhen me shpirt, me përkushtim, kur mbi gjithçka vlen arti, performanca artistike dhe realizohet kësisoj dialogu aq i nevojshëm mes artistësh profesionistë