Zwrot 04/2008

2008

4

9 770139 627003

ISSN 0139-6277

: a w o k n o ł b Mosty k. Ja iem wieś z zadatk na perłę

PAmiętAjmy o ogrodACH

ilustrowana kronika Miesiąca kMarzec 2008 1

W Domu PZKO w Hawierzowie Błędowicach odbył się Bal Młodzieżowy. Wystąpił ZPiT Błędowianie, do tańca grał zespół Forum.

1 1

Bal Papuciowy zorganizowało MK PZKO Hawierzów Sucha.

Podczas eliminacji powiatowych konkursu recytatorskiego „Wolkrův Prostějov” w Karwinie w kategorii II zwyciężyła Joanna Żagan z karwińskiej filii Gimnazjum Polskiego, wyróżnienie i nagrodę publiczności otrzymał Wiktor Brada z czeskocieszyńskiego Gimnazjum Polskiego.

1

W Orłowej zagrał przedstawienie „Rybka we czworo” amatorski zespół teatralny MK PZKO w Wędryni. Zaproszony został przez MK PZKO w Orłowej Lutyni.

2

Spotkanie nazwane „Kwiatek dla pań” zorganizowało w swoim Domu PZKO Koło w Olbrachcicach. Wystąpił Zespół Kabaretowy MK PZKO w Suchej Górnej.

3

Na posiedzeniu Rady Kongresu Polaków, na które zawitał do Cz. Cieszyna także konsul generalny RP w Ostrawie Jerzy Kronhold, omawiano przebieg sejmików gminnych i stan przygotowań do Zgromadzenia Ogólnego Kongresu Polaków.

4

Głównym tematem posiedzenia Prezydium ZG PZKO w Cz. Cieszynie była umowa o współdziałaniu między PZKO a Kongresem Polaków.

5

W Cz. Cieszynie odbyło się Walne Zgromadzenie Stowarzyszenia Przyjaciół Polskiej Książki, którego prezesem jest Helena Legowicz.

Najważniejszą imprezą organizowaną przez SPPK jest coroczna listopadowa Wystawa Polskiej Książki.

7

W Gimnazjum Polskim w Cz. Cieszynie odbierali nagrody laureaci „Eurodyktanda”.

W punktacji ogólnej zwyciężyła Gabriela Szmek, w kategorii języka polskiego Magda Ryłko, czeskiego ex aequo Adam Bielesz, Katarzyna Janusz i Monika Wrona, angielskiego Gabriela Szmek.

7

W słowackiej Oszczadnicy wręczono 17 producentom wyrobów regionalnych w Mikroregionie „Górolsko Swoboda” certyfikaty upoważniające do oznaczania swoich produktów marką ochronną „Górolsko Swoboda produkt regionalny”. Wśród producentów znalazło się dwóch rzeźbiarzy ludowych z Mostów k. Jabłonkowa – Otmar Kantor i Paweł Kufa.

7

„Noc w szkole” przygotowali dla uczniów starszych klas PSP w Gnojniku ich nauczyciele. W programie było m.in. spotkanie z młodą piosenkarką Ewą Farną oraz dyrektorem sportowym Polskiego Związku Narciarskiego Markiem Siderkiem.

8

W Cz. Cieszynie odbył się V Zjazd Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej. Na czele nowego, 9-osobowego Zarządu Głównego stanął ponownie Roman Sekula, jego zastępcą została Adela Stec, gospodarzem Michał Przywara.

8

Na„Przedwiosenne przyjacielskie spotkanie” zaprosiło MK PZKO w Karwinie Frysztacie.

W programie zaprezentowali się członkowie chóru Hejnał-Echo i Bronisław Kuczera z Suchej Górnej.

8

Podczas zebrania sprawozdawczego MK PZKO w Karwinie Raju promowano także nową płytę chóru mieszanego Dźwięk. W nagraniu wzięły udział dyrygentki Halina GoniewiczUrbaś i Jolanta Malinka, na zebraniu zaś chór zaśpiewał pod batutą Tomasza Piwki.

8

Dzień Pań w remizie strażackiej zorganizowało MK PZKO w Mistrzowicach. Uczestników bawił Zespół Kabaretowy z Suchej Górnej.

8

Zebranie sprawozdawcze MK PZKO w Dąbrowie urozmaicił koncert chóru mieszanego Zaolzie (dyr. Urszula Odstrčil), działającego w MK PZKO Orłowa Lutynia.

9

Podczas Święta Pań połączonego z zebraniem sprawozdawczym w MK PZKO Karwinie Sowińcu wystąpił teatrzyk Drops z Olbrachcic.

9

Zebraniu sprawozdawczemu MK PZKO w Stonawie towarzyszyło spotkanie z Otylią Tobołą, współautorką scenariusza filmu dokumentalnego „Katyń”.

11

Alaude (dyr. Leszek Kalina), zespół wokalny karwińskiej filii Gimnazjum Polskiego w Cz. Cieszynie, był jednym z 14 zespołów eliminacji regionalnych konkursu „Gymnasia Cantant 2008” w Ostrawie i zakwalifikował się do finału w Brnie 24-26.4.

14

MK PZKO Trzyniec Łyżbice Wieś zaprosiło do świetlicy Koła na spotkanie wiosenne „Nie tylko dla pań”. W programie kabaretowym zaprezentowała się grupka młodzieżowa MK pod kierunkiem Krzysztofa Kokotka.

14-16

Działający w Gimnazjum Polskim w Cz. Cieszynie Chór Studencki Collegium Iuvenum (dyr. Leszek Kalina) zdobył w finale XXVIII Ogólnopolskiego Konkursu Chórów á Cappella Dzieci i Młodzieży w Bydgoszczy „Srebrny kamerton”.

15

Działający przy ZG PZKO w Cz. Cieszynie Teatr Lalek „Bajka” S obchodził

5

6

„Z polskiej tradycji filozoficznej XX wieku” to tytuł wykładu prof. Czesława Głombika z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach na Międzygeneracyjnym Uniwersytecie Regionalnym ZG PZKO w Cz. Cieszynie.

 marian siedlaczek

Zakończyły się, trwające od 29.2. w Szczyrku, Wiśle, Ustroniu, Jastrzębiu Zdroju, Cieszynie i Cz. Cieszynie, V Światowe Zimowe Igrzyska Polonijne „Śląsk – Beskidy 2008”. Wśród ponad 500 sportowców polonijnych z Europy, Ameryki, Azji i Australii znalazło się także 36 reprezentantów polskiej mniejszości w RC, którzy wywalczyli 23 medale (8 złotych, 9 srebrnych, 6 brązowych) i w klasyfikacji medalowej znaleźli się na 4 miejscu.

ilustrowana kronika Miesiąca kMarzec 2008 60-lecie. Teatr wystawił uroczystą premierę spektaklu „Krzesiwo” wg H. Ch. Andersena w reżyserii Karola Suszki. W siedzibie Kongresu Polaków odbył się wernisaż wystawy pod nazwą „Bajkowy świat”, która czynna jest do 30.5.

ciela, w Cz. Cieszynie zaśpiewał znany polski piosenkarz Zbigniew Wodecki.

27

W Teatrze Cieszyńskim w Cz. Cieszynie odbył się koncert Zbigniewa Wodeckiego oraz laureatów Festiwalu Piosenki DziecięcejQ

28

Kolejna „Noc z Andersenem”, którą młodzi czytelnicy spędzają w Bibliotece Miejskiej w Cz. Cieszynie, poświęcona była braciom Karlowi i Josefowi čapkom.

15

W programie towarzyszącym jarmarkowi wielkanocnemu w Hawierzowie wystąpiły m.in. zespoły regionalne Błędowianie i Mali Błędowianie.

29

Scena Polska Teatru Cieszyńskiego wystawiła premierowe przedstawienie sztuki Neila Simona „Okruchy czułości” w reżyserii Bogdana Kokotka.

 marian siedlaczek

29

„Powitanie wiosny” z chórem Hasło (dyr.

Irena Szeliga) i zespołem szkoły muzycznej w Rychwałdzie zorganizowało MK PZKO w Skrzeczoniu.

15

„ Wiosenny wieczór świetlicowy” przygotowało w swoim Domu PZKO Koło w Rychwałdzie, w programie zaśpiewał zespół Rychwałdzianie oraz gościnnie chór Lutnia z Lutyni Dolnej (dyr. Władysław Rusek).

18

W Klubie Dyskusyjnym „Forum” MK PZKO Trzyniec Osiedle dyskutowano na temat: „Polska mniejszość narodowa na Zaolziu, rola Kongresu Polaków w jej rozwoju”.

29

16

22-23

29-30

18

26

31

18

27

31

Przedstawienie „Rybka we czworo” w wykonaniu zespołu teatralnego z Wędryni obejrzeli w swoim Domu PZKO członkowie MK PZKO w Lesznej Dolnej.

15

„Dziecka ze Stonawy” wystąpiły podczas spotkania pań nazwanego „Józef zaprasza” w świetlicy MK PZKO w Karwinie Nowym Mieście.

15

„Powitanie wiosny” w schronisku na Studzienicznem zorganizowali członkowie PTTS „Beskid Śląski”.

15-16

 bogdan szpyrc

Podczas Wystawy Wielkanocnej w Ligotce Kameralnej w programie towarzyszącym zaprezentowali się również uczniowie PSP w Gnojniku.

16

W Domu PZKO w Gródku wystąpił z przedstawieniem „Rybka we czworo” zespół teatralny z Wędryni.

Urozmaiceniem zebrania sprawozdawczego MK PZKO Milików Pasieki był występ uczniów PSP w Koszarzyskach i przedszkola w Milikowie.

W 90. rocznicę urodzin nauczyciela, pisarza i folklorysty Józefa Ondrusza na jego grobie w Stonawie złożyła kwiaty delegacja MK PZKO. W Teatrze Cieszyńskim w Cz. Cieszynie odbył się casting do musicalu „W 80 dni dookoła świata”, którego premiera w Scenie Polskiej TC planowana jest na 18.5.

Amatorski zespół teatralny MK PZKO Milików Centrum zaprosił do Domu PZKO na sztukę Adama Wawrosza „Jako mać tako nać” i Władysława Młynka „Z deszcza pod rynnym”, przedstawienie reżyserowała Halina Wacławek.

W Cz. Cieszynie odbył się Konwent Prezesów Miejscowych Kół PZKO. Głównym tematem obrad była Umowa o współdziałaniu z Kongresem Polaków.

Podczas spotkania nauczycieli zaolziańskich, organizowanego przez Towarzystwo Nauczycieli Polskich z okazji Dnia Nauczy-

Zaolziańskie Towarzystwo Fotograficzne swój comiesięczny plener pod hasłem „24 godziny z życia miasta“ poświęciło udokumentowaniu codzienności obu części CieszynaR W galerii kawiarni „Johanka“ w Cz. Cieszynie odbył się wernisaż prac plastycznych i fotografii grupy twórczej działającej w Gimnazjum Polskim pod opieką artystyczną prof. Władysława Kubienia. „Srebrne spinki“ – nagrodę Konsula Generalnego RP w Ostrawie Jerzego Kronholda otrzymała w tym roku Ewa Farna.

P

spis tre´ sci raport

2

 andrzej abdank-kozubski

4

osobowość miesiąca ks. andrzej abdank-kozubski

6

horyzonty

8

wiek epidemii

jules verne na orbicie ciekawostki

9

wydarzenia

10

nagroda pelikana

historie ze smakiem cynamon

• imbir • pieprz 12

ginące tradycje cieśle i stolarze

13

reportaż

15

wieś z zadatkiem na perłę

Czesławie Rudnik o filozofii przyrody – na str. 6.

C

hyba wszystkie przedsięwzięcia, w których Michnik brał udział – jeszcze w podziemiu i potem jako redaktor najbardziej wpływowego polskiego dziennika „Gazeta Wyborcza” – miały wyraźny aspekt czechosłowacki i czeski. I oto obraz Czecha i Słowaka w Polsce jest najlepszy w całej nowoczesnej historii.

Fragment laudacji wygłoszonej przez Václava  Buriana na cześć laureata Nagrody Pelikana za rok 2007 – na str. 10.

majątki pod kloszem domy i działki pzko

18

szlakiem kół pzko boconowice

R

20

historia

24

sprawozdanie shr

stowarzyszenie młodzieży polskiej

26

duża klasa!

 marian siedlaczek

28

psp jabłonków

inspiracje serial o polskim szpiegu

30

białe kruki nad olzą jožin w bagnie

31

szyndzielnia spotkanie z pustynią

32

cieszyńskie panoptikum warsztaty fotograficzne

34

salon sztuki renata humel

36

ztf przedstawia przemek chodura

38

archiwum literackie władysław młynek

40

recenzje krzesiwo

42 43

górny śląsk

trybuna czytelników wanda cejnar • śladem naszych publikacji • komunikat 44 janek schylla • nekrologi 45

krzyżówka • konkursy

P

egionalno kultura wymago światłych ludzi, a nie takich, co sie piyrwij gańbili za strój, a potym za drzewiane chałpy. Ale to uż na szczynści przeminyło. Mostorze zaczóni rozumieć, że porzóndno zrymbowina też może być luksusowym dómym. Teraz bedzie łod nas zoleżało, czi bedymy umieć aplikować zasady, kiere tu downij łobowiónzywały.

andrzej niedoba w reportażu Kazimierza Kasz pera o przemianach zachodzących w Mostach k. Jablonkowa – na str. 15.

rawa pustyni są jednostronnie męskie i surowe jak sama natura. Dziewczyna, kobieta pozostająca sama w namiocie albo udająca się do studni po wodę, czy strzegąca kóz, jest pod opieką starożytnego prawa sięgającego czasów Hammurabiego. Wmieszana w awanturę miłosną ryzykuje swe życie.

Mąż, brat albo ojciec dokonują okrutnego wyroku, bo tylko krwią mogą uratować honor rodziny w oczach klanu – społeczności, do której przynależą.

józef kornblum – 

pochodzący z Pruchnej k. Cieszyna pisarz mieszkający w Tel Awiwie w eseju napisanym specjalnie dla Czytelników „Zwrotu“ – na str. 32.

liberdiana

dyrygent-legenda

Ks. Andrzej abdank-kozubski opowiada 

 aureliusz marek pędziwol

świat bez nas

W jedności siła!

© bronisław liberda

pamiętajmy o ogrodach

owszechnie uważa się nauki przyrodnicze za panaceum na wszystkie bolączki, a zarazem drogę poznania ostatecznej prawdy o Wszechświecie. Cała przyroda zostaje podporządkowana badaniom naukowym i mówi się o konieczności „wydarcia jej” wszystkich tajemnic. Taka postawa względem przyrody doprowadziła do kryzysu ekologicznego na niespotykaną dotąd skalę.

Konkursy z atrakcyjnymi nagrodami Redakcja „Zwrotu” ogłosiła na rok 2008 konkursy dla dotychczasowych i nowych prenumeratorów.

Wśród uczestników w każdej kategorii są rozlosowywane nagrody rzeczowe wartości minimum 1500 Kc. W kwietniu sponsorem nagród jest firma KLUS – architektura ogrodowa, sp. z o.o. Dodatkowo w grudniu 2008 wszyscy uczestnicy konkursów miesięcznych wezmą udział w losowaniu nagrody głównej – weekendowego pobytu w jednym z ośrodków wczasowych w Polsce.

2 Którą rocznicę powstania obchodził w marcu Teatr Lalek „Bajka”?

3 Czym zajmuje się trzyniecka firma Klus sp. z o.o.?

Imię i nazwisko_ __________________________________________ Adres_ _________________________________________________ Telefon_________________________________________________ Prenumeruję „Zwrot” od roku__________________________________

NOWYCH Konkurs dla prenumeratorów „Zwrotu”

1 W którym polskim mieście znajduje się jedyna na świecie drewniana wieża radiostacji?

2 Kto jest autorem zwrotowskiej rubryki „Cieszyńskie panoptikum”?

3 Podaj nazwę trzynieckiej firmy, która zajmuje się architekturą ogrodową.

Imię i nazwisko_ __________________________________________ Adres_ _________________________________________________ Telefon__________________________________________________ Zamawiam prenumeratę „Zwrotu” na rok___________________________

Odpowiedzi prosimy przesyłać do 3. 5. 2008 pod adresem: Miesięcznik „Zwrot”, Střelniční 28, 737 01 Český Těšín lub pocztą elektroniczną: info@zwrot.cz

1 Jaką dyscypliną naukową zajmuje się ks. dr Andrzej Abdank-Kozubski, który w grudniu 2007 r. wykładał na Międzygeneracyjnym Uniwersytecie Regionalnym w Cz. Cieszynie?

nr ewidencyjny MK ČR E 389 IČO 442771 Rok LIX, nr 701

dla dotychczasowych prenumeratorów „Zwrotu”

Odpowiedzi prosimy przesyłać do 3. 5. 2008 pod adresem: Miesięcznik „Zwrot”, Střelniční 28, 737 01 Český Těšín lub pocztą elektroniczną: info@zwrot.cz

Konkurs

miesięcznik regionalny

Rozstrzygnięcie edycji marcowej I Konkurs dla dotychczasowych prenumeratorów II Konkurs dla nowych prenumeratorów Prawidłowe odpowiedzi: Prawidłowe odpowiedzi: 1. Macierz Szkolna.

1. 1947.

2. Gustaw Holoubek.

2. Elżbieta Pałka.

3. c) przemysłu zbrojeniowego.

3. Wojoczek, sp. z o.o.

Zwyciężczynią została Wanda żmija ze Stonawy.

Zwycięzcą został Robert Kulig z Bukowca.

Wydawca: Polski Związek Kulturalno-Oświatowy w Republice Czeskiej przy wsparciu finansowym Ministerstwa Kultury Republiki Czeskiej oraz Senatu Rzeczpospolitej Polskiej, za pośrednictwem Fundacji Pomocy Polakom na Wschodzie Redakcja: Kazimierz Kaszper redaktor naczelny kkaszper@zwrot.cz Czesława Rudnik redaktor redakcja@zwrot.cz Agata Cimała i Anna Ludwin sekretariat info@zwrot.cz Rada Redakcyjna: Wanda Cejnar, Ewa Gołębiowska, Ireneusz Hyrnik, Kazimierz Jaworski, Daniel Kadłubiec, Danuta Koenig, Bronisław Ondraszek, Władysław Owczarzy, Kinga Iwanek-Riess, Wojciech Riess, Jan Ryłko, Otylia Toboła, Mariusz Wałach Adres redakcji: ul. Strzelnicza 28, P. O. BOX 97 737 01 Český Těšín (Czeski Cieszyn) tel. i faks: 558 711 582 www.zwrot.cz Redakcja obrazu i skład: Marian Siedlaczek foto@zwrot.cz Druk: FINIDR, sp. z o. o. Czeski Cieszyn Redakcja zastrzega sobie prawo skracania tekstów, zmiany tytułów, nie zwraca materiałów niezamówionych.

Cena prenumeraty rocznej 360 Kc, do uiszczenia przekazem pocztowym lub bezpośrednio w redakcji.

Wysyłka pocztowa na podstawie umowy nr 701 001/02 z Przedsiębiorstwem Państwowym POCZTA CZESKA, oddział Morawy Północne.

Cena egzemplarza 30 Kc Numer zamknięto 3. 4. 2008 Zdjęcie na stronie tytułowej Marian Siedlaczek ISSN 0139-6277

Losowanie odbyło się 3. 4. 2008 w redakcji „Zwrotu” z udziałem prezesa ZG PZKO Zygmunta Stopy i red. red. Czesławy Rudnik i Kazimierza Kaszpera.

5

4

2008

raport

Pamiętajmy o ogrodach Kiedy wczesną wiosną słońce zaczyna mocniej przygrzewać i przyroda budzi się z zimowego snu, ciągnie człowieka do natury. Chce się wyjść na dwór i obserwować i podziwiać odradzające się ciągle od nowa życie.

By tę przyrodę, skumulowaną w przeróżnych kształtach i zjawiskach mieć jak najbliżej siebie, człowiek tworzy ogrody.

Czym jest ogród

Ogród jest stary jak świat. Wszak już Adam z Ewą przebywali w rajskim ogrodzie. Przez wieki przechodziły ogrody wielkie przemiany, każda z epok i cywilizacji pozostawiła w architekturze ogrodów swój ślad. Za jeden z siedmiu cudów świata uznano wiszące ogrody Semiramidy, swoisty wyraz miały ogrody pompejańskie, egipskie, rzymskie, ogrody średniowiecza, renesansu itd. Znane i stosowane były i są nadal style przestrzenne ogrodu japońskiego, chińskiego, angielskiego, francuskiego i in.

Elementy i cechy różnych koncepcji kompozycji ogrodów wykorzystywane są dziś również w niewielkich przydomowych ogródkach. Ale nawet te same projekty zastosowane w kilku ogrodach dają inny efekt końcowy. Każdy ogród jest niepowtarzalny.

Co składa się na ogród? Podstawą jest pierwotny krajobraz, czyli konkretne miejsce z przypisaną mu roślinnością i zwierzętami. Temu miejscu człowiek nadaje nową formę oraz nową funkcję i znaczenie. Sam zostaje użytkownikiem tej przestrzeni, staje się więc jakby częścią swego ogrodu. Stworzony przez człowieka ogród ujawnia osobowość właściciela i określa jego stosunek do otoczenia.

Ogród uległy

Definicja słownikowa ogrodu wyjaśnia, że jest to teren zajęty pod uprawę roślin ozdobnych lub użytkowych z wyznaczonymi alejami, ścieżkami, grządkami. Do niedawna jednak niewiele było w naszym otoczeniu ogrodów służących tylko do ozdoby. Prze6

ważały ogrody użytkowe, w których część dekoracyjna z kwiatami i krzewami ozdobnymi stanowiła niewielki procent przestrzeni, zazwyczaj był to przedogródek i obramowanie alejek. Dużą część powierzchni ogrodu zajmowały natomiast grządki z warzywami i drzewa owocowe, a trawa, świeża czy ususzona, wykorzystywana była dla drobiu czy królików.

Ogrody, moje piękne ogrody, Takich ogrodów nie znajdziesz na świecie.

Ni takiej czystej, wiecznie żywej wody, Ni takiej wiosny, zatopionej w lecie.

— czesław miłosz — W ostatnich latach sklepy pełne są owoców i warzyw wszelkiego autoramentu, krajowych i obcych, często do niedawna zupełnie w naszych stronach nieznanych, i wiele ogrodów zmienia swoją funkcję na wyłącznie dekoracyjną. Użytkownicy nie sieją już i nie sadzą, nie zbierają też plonów, a przestrzeń ogrodu wykorzystują tylko do relaksu. Ogród staje się przedłużeniem domu i tak jak dom zostaje zaprojektowany w każdym detalu.

Musi spełniać wszelkie wymogi estetyczne i funkcjonalne, jakie nakłada nań właściciel.

Także życie w ogrodzie, rośliny i zwierzęta, mają być podporządkowane człowiekowi. Wszystko, co próbuje wyrosnąć, a nie mieści się w projekcie zagospodarowania przestrzeni, zwalczane jest dostępnymi na rynku środkami chemicznymi. W trosce o estetykę ogrodu naturalne odpady biologiczne wywożone są jak śmieci, a do nawożenia gleby służą kupowane w handlu mieszanki chemiczne.

Ogród przyjazny

Aby ogród przyjazny był dla roślin, które chcą w nim wyrosnąć, i zwierząt, które chcą w nim zamieszkać, obecna w nim natura i elementy tworzone przez człowieka muszą współistnieć we wzajemnej harmonii.

Składniki kultury, które wnosi człowiek do swojego ogrodu, nie powinny przeszkadzać przyrodzie i w żadnym wypadku nie mogą powodować dewastacji środowiska naturalnego.

Harmonijne współżycie człowieka i przyrody możliwe jest w ogrodzie ekologicznym.

Ogród taki wkomponowany zostaje do otaczającej przestrzeni i zawiera rośliny charakterystyczne dla danego regionu. Bogatą szatę roślinną cechuje różnorodność, stanowi ona wspólnotę ze zwierzętami i mikroorganizmami i razem tworzą ekosystem.

Kompozycje ogrodowe są głęboko przemyślane i bardziej kopiują środowisko naturalne. W takim ogrodzie znajdzie się miejsce rzadziej koszone, zakątek z opadłymi z drzew liśćmi, fragment zarośnięty krzakami, oczko wodne o łagodnych brzegach.

Powstaje mikroklimat, który jest rajem dla ptaków, owadów, płazów, wzbogacających ogród o nowe, naturalne składniki.

Użytkownik takiego ogrodu kształtuje go według własnych upodobań, wprowadza elementy kulturowe, ale stara się zachować równowagę. Szanuje prawa przyrody, której sam jest przecież częścią, nie walczy z nią, lecz podziwia. Wdzięczny jest za możliwość kontaktu z matką naturą. Rozmawia z nią i… polubił kreta.

Permakultura

Coraz większe uznanie, nie tylko wśród ogrodników i rolników, ale również wśród leśników, architektów i polityków, zyskuje obecnie permakultura. To już dziś ruch filozoficzno-ekologiczny, rozwijający się głównie w Australii, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.

Słowo jest nowe, ale zasady wiekowe.

Termin permakultura wymyślony został pod koniec lat 70. XX w. przez Australijczyka Billa Mollisona i jego ucznia Davida Holmgrena. Składa się ze słów permanent – trwały oraz culture czy agriculture – tłumaczone jako uprawa, siedlisko.

Podstawową zasadą permakultury jest naśladowanie natury i współpraca z nią.

Przyroda stanowi obieg zamknięty, posiada zdolność cyklicznego odnawiania swoich zasobów. Nie produkuje odpadów, których 4

2008

Miejscowość

ogrody (ha)

powierzchnia (ha)

Ogrody Zaolzia nie potrafiłaby spożytkować, nie wymaga też zasilania z zewnątrz, wytwarzana przez nią samą energia Trzyniec 8538 498 całkowicie jej wystarcza. Człowiek Karwina 5749 388 stosujący zasady permakultury poMosty k. Jabłonkowa 3396 58 winien naśladować przyrodę i nie Cz. Cieszyn 3381 345 brać z niej więcej, niż potrafi jej odHawierzów 3208 295 dać.

Bogumin 3104 221 Z tym wiąże się nie tylko uprawa gleby, ale alternatywne budownicNydek 2819 34 two, stosowanie odnawialnych enerŁomna Dolna 2704 17 gii, cała filozofia myślenia ekoloLutynia Dolna 2488 98 gicznego. Jest to więc z jednej strony Orłowa 2467 320 odwoływanie się do tradycyjnej wieŁomna Górna 2466 4 dzy rolniczej, tysiącletnich praktyk Cierlicko 2465 143 współistnienia z przyrodą, mądrości Wędrynia 2095 134 kultur pierwotnych, ale też wykorzyPiotrowice k. Karwiny 2047 103 stanie najnowszych technologii.

Ligotka Kameralna 1990 47 W przydomowym ogródku upraNawsie 1964 95 wa ziemi metodami permakultury Koszarzyska 1719 9 wyklucza całkowicie chemię. Opiera się na wykorzystaniu odpadów orBukowiec 1706 31 ganicznych jako nawozów naturalRychwałd 1702 211 nych, na stosowaniu korzystnego sąBystrzyca nad Olzą 1609 147 siedztwa roślin. Żeby zbierać plony, Piosek 1546 35 należy znać porę najlepszą do wysieStonawa 1387 61 wu nasion, wiedzieć, które rośliny Dziećmorowice 1376 113 lubią rosnąć obok siebie i wpływają Rzeka 1348 22 w ten sposób korzystnie na otoczeOlbrachcice 1269 73 nie. Gleby nie trzeba spulchniać, Pietwałd 1263 167 gdyż robi się to samo w sposób Kocobędz 1061 54 naturalny przez rozkład podziemnych części roślin, pracę dżdżownic Jabłonków 1039 78 i mikroorganizmów. Zamiast orania Ropica 1010 49 i kopania używa się ściółkowania, Sucha Górna 980 100 świeżą skoszoną trawą czy sianem, Gródek 979 31 słomą, liśćmi itp. przykrywa się gleMilików 915 33 bę, chroniąc ją w ten sposób przed Trzanowice 861 32 wysychaniem i uniemożliwiając Śmiłowice 784 37 wysiewanie nasionom chwastów.

Dąbrowa 778 92 W permakulturze nie eliminuje się Gnojnik 642 41 chwastów całkowicie, gdyż przyczyTrzycież 615 31 niają się one do równowagi w przyrodzie. Uprawiane w ten sposób waBoconowice 377 12 rzywa nie są może tak dorodne jak Wielopole 299 18 te kupowane w supermarketach, ale Pioseczna 236 15 na pewno zdrowsze i bez środków Stan z 31. 12. 2006 chemicznych. źródło: Czeski Urząd Statystyczny Ogrody tworzone zgodne z zasadami permakultury pełne są roślin wieloletnich, które rosną same i nie wymagają pielęgnacji. Duże drzewa i krzewy dają cień, zapewniają wilgoć glebie. Wysadzane są przede wszystkim rośliny jadalne, drzewa i krzewy owocowe, warzywa, zioła, rośliny przyprawowe. Ale wykorzystywanych jest także wiele roślin uważanych za chwasty. W takim ogrodzie nikt nie tępi mniszka (który już zresztą z nazwy jest lekarski), bo wszystkie jego części są jadalne.

A do ozdoby dania na talerzu używa kwiatu fiołka, który także można skonsumować. czesława rudnik 4

2008

słownik wyrazów potrzebnych

ireneusza hyrnika

Grabie

Narzędzie rolnicze i ogrodnicze przypominające z wyglądu grzebień osadzony na drążku. Grabie służą do zgarniania. Grabie podobnie jak spodnie czy drzwi nie mają liczby pojedynczej, tylko mnogą, również podobnie do spodni odmieniają się: jedne grabie (spodnie), dwoje grabi (spodni) itd. Po czesku mamy hrábě, po słowacku hrable.

Widły

Obok grabi są często używanym w ogrodzie narzędziem. Służą do podnoszenia, przerzucania czy przenoszenia tego, co można zgrabić grabiami, czy roztrząsania nawozu. Widły również nie posiadają liczby mnogiej, lecz mają trochę inną odmianę: jedne widły, dwoje wideł itd. Po czesku mamy vidle.

Taczka

Rodzaj ręcznego wózka na jednym kółku z przodu i z dwiema rączkami z tyłu służącymi do popychania go przed sobą. Po czesku mamy kolečko. Podobną funkcję spełnia tzw. tragacz (po czesku trakář, po słowacku tragáč). Nazwa gwarowa tragacz pochodzi z niemieckiego tragen ‘nosić’, podobnie jak tragarz z Träger.

Miotła

Narzędzie do zamiatania, pęk rózeg związanych i przymocowanych do kija. Miotła najczęściej wykonana jest z gałązek brzozowych, ze słomy ryżowej, z piór itp. Po czesku metla lub koště.

Łopata

Składa się z szerokiego, najczęściej prostokątnego kawałka grubej blachy osadzonej na drewnianym trzonku. Łopata służy do kopania, uprawy ziemi, przerzucania materiałów sypkich itp.

Po czesku jest lopata.

Szpadel

Rodzaj łopaty służącej do kopania ziemi, rycia grządek itp.; Nazwa szpadel pochodzi z dawnego języka niemieckiego. Po czesku mamy rýč.

Motyka

Narzędzie w postaci kawałka żelaznej płytki, osadzonej na długiej, drewnianej rączce; służy do spulchniania ziemi, sadzenia i kopania ziemniaków, niszczenia chwastów itp. Mamy wiele rodzajów motyk w zależności od kształtu czy funkcji. Po czesku nazywa się podobnie: motyka lub kopačka.

Nożyce

Służą do cięcia różnych materiałów oraz do strzyżenia, krajania itp. W ogrodzie używa się nożyc ogrodniczych, tzw. sekatora do skracania pędów, korzeni oraz cieńszych gałązek. W tym samym celu można użyć noża a do grubszych gałęzi piłki.

Po czesku sekator nazywa się zahradnické nůžky.

Specjalny nóż ogrodniczy o ostrzu nieco zakrzywionym i ukośnie ściętym końcu nazywa się okulizak lub okulizator a służy do okulizacji, czyli przeszczepiania oczka (pączka rośliny) ze szlachetnych odmian drzew i krzewów na pęd dziczka, inaczej oczkowania. Po czesku okulizak nazywa się očkovací nůž a okulizacja očkování.

7

raport

Świat bez nas Jak wyglądałaby Ziemia, gdyby człowiek nagle zniknął? Co pozostałoby z naszych świątyń i drapaczy chmur? I kto zawładnąłby Błękitną Planetą?

Te pytania zadał sobie Alan Weisman, reporter naukowy „New York Timesa”.

I w odpowiedzi napisał besteller „Świat bez nas”.

Zbierając materiały do swej książki zjeździł cały świat. Był w ostatnim w Europie mateczniku nietkniętej przyrody – Puszczy Białowieskiej, w afrykańskim mateczniku rodzaju ludzkiego – tych rozpadlinach i płaskowyżach kenijskich, z których małpa człekokształtna wyszła na dwóch nogach w niebezpieczne sawanny. I na Jukatanie, gdzie zwiedził ślady po cywilizacji Majów – upadłej kilkaset lat przed Kolumbem. Był też na rafach koralowych na Pacyfiku. Rozmawiał z inżynierami, archeologami, biologami, paleontologami, geologami, fizykami i chemikami.

Nie jest to kolejna książka katastroficzna, jakie były modne w XX w.; żaden opis sądnego dnia ludzkości po wybuchu wojny jądrowej, jak w głośnym filmie „Nazajutrz” (The Day After, 1983), czy spowodowanych przez człowieka zmianach klimatycznych, jak w filmie „Pojutrze” (The Day After Tomorrow, 2004). Weisman nie opisuje zagłady ludzkości i rozkładających się 6 mld ciał. Usuwając nas z powierzchni ziemi bez śladu, czyni bohaterem swej książki przyrodę, która jednak jest niezniszczalna, podczas gdy nasz cały dorobek nie jest dla niej wart funta kłaków.

Miasta porośnięte trawą

Zdumiewająco prędko natura powaliłaby na kolana jeden z największych molochów stworzonych przez człowieka: Nowy Jork.

Już w dwa dni po naszym zniknięciu woda zalałaby metro pod Manhattanem, ponieważ stanęłyby pompy usuwające co dzień

50 mln l wody deszczowej i morskiej przenikającej do katakumb kolei podziemnej.

Kilka miesięcy później w szczelinach chodników i załomków murów pojawiłaby się trawa. Następnej wiosny – kiełki drzew. Po 20 latach niektóre nowojorskie ulice znów stałyby się rwącymi potokami, a inne pokryłby leśny młodnik wysiany z Parku

Centralnego. Mieszkałyby w nim kojoty.

Prawdziwy dramat przeżywałyby szczury.

Pozbawione odpadów, wymierałyby masowo stając się pokarmem dla chmar sokołów.

Również karaluchy nie przetrwałyby odejścia nowojorczyków, ponieważ mieszkając w ogrzewanych domach mają wrażenie, że nadal są w tropikach, z których pochodzą.

Po kilkudziesięciu latach obrazy mistrzów światowego malarstwa przechowywane w Metropolitan Museum będą przeżarte przez bakterie i czarnego chrząszcza szubaka (attagenus unicolor). Natomiast w skarbcach pokryte pleśnią banknoty wciąż jeszcze będą istniały – choć pozbawione wszelkiej wartości, jak z jadowitą satysfakcją wtrąca Weisman. W ciągu stu lat skoncentrowany atak rdzy, wody, ognia oraz zwykłej siły ciążenia zacząłby powalać te wieżowce, które są oparte na słabych fundamentach, wypłukiwanych przez wodę. Przewracając się niczym kręgle, pociągałyby za sobą następne. Miasta portowe, jak Hamburg, położone u ujścia wielkich rzek, po 300 latach zostałyby spłukane do morza. A po 500 latach Puszcza Białowieska wżarłaby się w Warszawę.

Eksplozje i pożary

Mimo że naturze istnienie człowieka jest obojętne, to jednak nazbyt gwałtowne wycofanie się ludzkości z ziemskiego ekosystemu spowodowałoby w niej poważne szkody, zwłaszcza gdyby człowiek nie zdążył gruntownie po sobie posprzątać. W Teksasie Weisman zwiedził kilka potężnych zakładów chemicznych, połączonych ze sobą rurociągami w jeden gigantyczny splot przemysłowy. Gdyby jego użytkownicy nagle porzucili dozór, to prędzej czy później zakłady te po kolei zaczęłyby wylatywać w powietrze, zatruwając atmosferę na ogromnym terenie.

Nie byłyby natomiast groźne bezpańskie głowice nuklearne, ponieważ ich samozapłon jest fizycznie niemożliwy. Jednak 441

pamiętajmy o ogrodach czynnych na całej kuli ziemskiej elektrowni jądrowych spowodowałoby gigantyczną katastrofę. Połowa z nich eksplodowałaby w wyniku reakcji łańcuchowej w niechłodzonym rdzeniu, a pozostałe uległyby zniszczeniu w wyniku pożarów reaktora.

Uran 235 promieniuje 704 mln lat, pozostałe przy życiu rośliny i zwierzęta nie miałyby wyboru – musiałyby się dostosować. Fakt, że zaledwie 20 lat po katastrofie w Czarnobylu natura się dostosowała, napawa optymizmem. Tyle tylko, że napromieniowane i nakrapiane na biało jaskółki, wyklute w okolicy zony, co prawda odlatują do Afryki, ale nigdy z niej nie wracają.

rozłożyć plastikowe odpady. Jeszcze więcej czasu trzeba na rozłożenie tych substancji, które człowiek wyprodukował, by utrzymać w ruchu swe maszyny, nie dopuścić komarów do swych domów, zapobiec niepożądanej eksplozji paliw: a więc te wszystkie polichlorowane bifenyle (PCB) w rozpuszczalnikach i płynach hydraulicznych, środki owadobójcze, jak DDT. Nie wiadomo, po jakim czasie znikną materiały żaroodporne z chlorowanych węglowodanów, takie jak śmiercionośne dioksyny. Niektóre z nich będą istniały do końca świata – tego ziemskiego.

Gigantyczne śmietnisko

„Świat bez nas” jest – wbrew pozorom – bardzo płodną grą myślową. Lub, jak we „Frankfurter Allgemeine” napisał Andreas Kilb, zabawą z Apokalipsą. Ponieważ Weisman nie opisuje ludzkiej tragedii, nie użala się nad zagładą naszego gatunku, więc jego książka jest zaskakująco spokojna, wręcz elegijna. Zakłada, że katastrofa już się dokonała czy raczej dokonuje od tysiącleci, od kiedy na ziemi pojawił się homo sapiens, co też dowodnie pokazuje na przykładzie swej amerykańskiej ojczyzny.

13 tysięcy lat temu Ameryka była rajem wielkich ssaków. Roiło się w niej od wielkich bobrów, długowłosych mamutów, lwów, koni i potężnych niedźwiedzi. Zaledwie tysiąc lat po sforsowaniu cieśniny Beringa przez człowieka wszystkie one wymarły. Paleoekolog

Znikając bez pożegnania pozostawilibyśmy po sobie gigantyczną wirówkę plastikowych śmieci. Już dziś można ją obejrzeć w pasie ciszy na wschodnim Pacyfiku. Między Kalifornią i Hawajami, na terenie wielkości Niemiec, Polski i Danii, powierzchnia oceanu wiruje powoli zgodnie z ruchem wskazówek zegara. A z nią krąży już teraz 3 mln ton plastikowych kubków, kapsli, sieci rybackich, prezerwatyw, folii i toreb reklamowych. To wszystko nie ulega gniciu, jest odporne na wiatr, promienie słoneczne oraz słoną wodę i spływa amerykańskimi rzekami do oceanu, jest wyrzucane za burtę statków pasażerskich i okrętów wojennych, przywiewane z plaż. Ten wir, którego pełen obrót trwa 16 lat, składa się także z drobin tworzyw sztucznych połykanych i niestrawianych przez ryby i ptaki. Oceanograf Curtis C. Ebbesmeyer znalazł w żołądku zdechłego albatrosa 100 plastikowych grudek, w tym kawałek bakelitu z amerykańskiego okrętu z czasów II wojny światowej. Polimery są nie do zdarcia. A wir Pacyfiku jest tylko jednym z siedmiu oceanicznych śmietnisk.

Miną setki tysięcy lat, nim ewolucja wytworzy bakterie, które będą potrafiły

Katastrofa już się dokonała

Paul Martin jest przekonany, że to dwunodzy myśliwi, dysponujący bronią masowego rażenia – włóczniami z krzemiennymi ostrzami – wytępili wielkie ssaki. Weisman mu wierzy, bo ta teoria znakomicie pasuje do jego własnego wizerunku człowieka jako wroga natury.

Dytyramb na cześć przyrody

A więc musimy zniknąć, by natura mogła odetchnąć. Z ulgą pożegnają nas rekiny wśród koralowych raf Pacyfiku, ostatnie tygrysy w syberyjskiej tajdze, wymierające w Afryce goryle i nosorożce, a zwłaszcza ptaki dziesiątkowane przez oswojone przez nas koty i rozwieszone kable elektryczne.

Gdy znikniemy, wróci też dżungla w dorzeczu Amazonki i Konga, wróci panda, delfin rzeczny, koralowce, wieloryb, wilk i cedr libański.

Bestseller Weismana to nie epitafium dla ludzkości wygnanej z raju, to raczej dytyramb na cześć przyrody, który się czyta z narastającą fascynacją. Weisman napisał pasjonujący reportaż z konkretnych miejsc na kuli ziemskiej. Swą książką trafia w czuły punkt naszej postindustrialnej świadomości, w nasze marzenie, by świat przyrody jakoś doprowadzić do porządku. A równocześnie dobrze wie, że tego akurat człowiek żadnym sposobem nie jest w stanie zapewnić. agnieszka krzemińska „Polityka” nr 10/2008 © Polityka Sp. Pracy

Co by się stało, gdyby ludzie zniknęli nagle z powierzchni ziemi?

2 DNI

Bez funkcjonujących pomp zalane zostaną w miastach tunele metra.

7 DNI

Skończą się zapasy paliwa, które zasilają generatory chłodzące w elektrowniach atomowych.

1 ROK

Na ulicach zaczną rosnąć kwiaty, asfalt zacznie pękać. Rośliny pnące i zwierzęta zdobędą miasta.

3 LATA

Nieogrzewane rury kanalizacyjne zaczną pękać. Zmiany temperatury sprawią, że ściany domów zaczną się kruszyć. Najpóźniej po drugiej zimie wyginą wszystkie miejskie karaluchy.

10 LAT

Rozpadną się drewniane budynki. Bloki wytrzymają 50-100 lat.

100 LAT

Liczba słoni wzrośnie z 500 tys. do 10 mln. Populacja małych drapieżników zmniejszy się z powodu wzrostu populacji zdziczałych kotów.

300 LAT

Zawalą się mosty, tamy i groble. Znikną pod wodą miasta w deltach rzek (np. Amsterdam, Wenecja, Houston, Buenos Aires).

500 LAT

Tam, gdzie były przedmieścia, wyrosną lasy. Między drzewami leżeć będą aluminiowe fragmenty zlewozmywaków i garnków z nierdzewnej stali.

WIĘCEJ Mury miejskie, które jeszcze stoją, zostaną pokryte przez lodowce.

NIŻ 1000 LAT Nienaruszone pozostaną tylko budowle znajdujące się głęboko pod ziemią.

9

osobowość miesiąca

Wyjątkowa pozycja człowieka we Wszechświecie Rozmowa z ks. dr. Andrzejem Abdank-Kozubskim Ks. dr Andrzej Abdank-Kozubski jest wykładowcą na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, główna problematyka jego badań naukowych związana jest z filozofią przyrody oraz filozofią nauki.

Urodził się w Cieszynie w 1960 r., tutaj ukończył Liceum Ogólnokształcące im. A. Osuchowskiego i tu nadal jest jego miejsce zamieszkania. Studiował teologię i filozofię w Krakowie i Katowicach. W 1995 r. w warszawskiej Akademii Teologii Katolickiej, która dziś nosi nazwę Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej obronił pracę doktorską „Relacja człowiek-przyroda w uwarunkowaniach nowożytnej koncepcji nauki”. Przez 14 lat był wykładowcą na tej uczelni, potem przeniósł się na UŚ do Katowic.

Jako kapłan zajmuje się również pracą duszpasterską. Latem pracuje w parafii katolickiej w Lucernie w Szwajcarii. Prowadzi rekolekcje.

Jego pasją jest fotografia, swoje zdjęcia prezentował na wystawach w Cieszynie, Mysłowicach, Chorzowie. W Cz. Cieszynie fotografie ks. Kozub­ skiego na wystawie „Wieża i światło” obejrzeli w grudniu 2007 r. słuchacze Międzygeneracyjnego Uniwersytetu Regionalnego ZG PZKO, towarzyszyła bowiem jego wykładowi na temat „Adwent i Święta Bożego Narodzenia – tradycja czy coś więcej”.

Czym zajmuje się filozofia przyrody?

Najogólniej mówiąc filozofia przyrody zajmuje się całą otaczającą człowieka materialną rzeczywistością. Przedmiot zatem filozofii przyrody jest ten sam co nauk przyrodniczych. Od tych ostatnich różni się jednak aspektem podejścia. Filozofia przyrody, wychodząc od faktów dostarczanych przez nauki przyrodnicze, próbuje powiedzieć coś o świecie jako całości. Właśnie owa perspektywa całości jest swoista dla każdej dyscypliny filozoficznej. Oczywiście, jak to zazwyczaj 10

bywa, istnieje wiele szczegółowych koncepcji filozofii przyrody, w tym takie, które podkreślają np. jej rolę w badaniu podstawowych założeń i metod nauk przyrodniczych. To, co powiedziałem, jest jakby wspólnym mianownikiem tych wszystkich koncepcji.

Jakie miejsce w przyrodzie wyznaczone zostało człowiekowi?

Na ten temat powiedziano bardzo wiele, nie ma większego systemu filozoficznego, który nie podejmowałby tej problematyki.

Różnice

w rozumieniu tych samych słów leżą u podstaw wszelkich nieporozumień.

W okresie pozytywizmu wydawało się, że miejsce człowieka we Wszechświecie z pozycji centralnej zostało „zepchnięte” na peryferia. Przyczyniła się do tego m.in. błędna filozoficzno-teologiczna interpretacja teorii ewolucji Darwina. Dzisiaj filozofowie przyrody powracają do koncepcji wyjątkowej pozycji człowieka we Wszechświecie, ale czynią to w oparciu o zupełnie inne prze-

słanki niż dawniej. Na uwagę zasługuje tzw. teoria antropiczna przypisująca człowiekowi nadrzędną rolę w ewolucyjnym procesie powstania Wszechświata.

Jak zmieniał się stosunek człowieka do przyrody na przestrzeni wieków?

Ten stosunek także ewoluował na przestrzeni dziejów. W świecie starożytnym dominuje organiczna koncepcja świata, w którym wszystkie jego elementy wraz z człowiekiem są od siebie nawzajem uzależnione, tak jak w jakimś organizmie. W związku z tym 4

2008

tajemnic. Wszystko, co od strony naukowotechnicznej jest możliwe do zrobienia, należy robić. Taka postawa względem przyrody doprowadziła do kryzysu ekologicznego na niespotykaną dotąd skalę. Teoretycy nauki zaczęli jednak bić na alarm, wskazując na to, że nauka może się mylić, może błądzić.

Zaczęto mówić o konieczności przewidywania w nauce negatywnych skutków. Zaczęto

do nauk przyrodniczych dołączać refleksję etyczną. Dzisiaj możemy mówić o istotnym zwrocie ku myśleniu ekologicznemu.

Termin ekologia potocznie zawężany jest do znaczenia ochrona środowiska. Czym zajmuje się ekologia?

Ekologia to bardzo pojemny termin. O tym, że może on oznaczać wiele, świadczy choćby fakt, iż ekologia jest kierunkiem studiów zarówno na politechnikach jak i na wydziałach filozoficznych uniwersytetów. Ochrona środowiska jest tylko jednym z zagadnień 4

2008

 elżbieta przyczko

można ten okres określić jako sprzyjający postawom ekologicznym. Wszystko zmienia się w epoce nowożytnej. Zmienia się przede wszystkim koncepcja nauki. Powszechnie uważa się nauki przyrodnicze za panaceum na wszystkie bolączki, a zarazem drogę poznania ostatecznej prawdy o Wszechświecie. Cała przyroda zostaje podporządkowana badaniom naukowym i mówi się o konieczności „wydarcia jej” wszystkich

ekologicznych. Bardzo popularna jest dzisiaj ekologia człowieka zajmująca się przeróżnymi aspektami działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. Porusza się tu takie zagadnienia jak eutanazja, aborcja, inżynieria genetyczna itp., próbując nakreślić dla tych problemów pewien kontekst etyczny.

Coraz częściej podejmowanym tematem jest globalne ocieplanie. Czy mamy się czego obawiać?

To zależy, o jakiej perspektywie czasowej mówimy. Jeśli tylko o sobie, to może niekoniecznie. Jeśli o następnych pokoleniach, to na pewno.

Wizje topnienia lodowców, podnoszenia się poziomu mórz, to nie są wizje science fiction. Wystarczy pojechać do Szwajcarii, żeby na własne oczy zobaczyć, w jakim tempie zmniejszają się alpejskie lodowce. Żeby więc nie być mądrym po szkodzie, trzeba już dziś o tym mówić i namawiać do podejmowania kroków zapobiegawczych.

Jest

niedorzecznością żądać od Pana Boga, by na każdy przejaw naszej głupoty ingerował w sposób nadzwyczajny.

Co może zrobić każdy z nas dla poprawniejszego współżycia z przyrodą?

Przede wszystkim edukacja, edukacja i jeszcze raz edukacja. Tego jest ciągle za mało.

W szkołach powinny znaleźć się przedmioty o nazwie edukacja ekologiczna. Bardzo ważny w procesie wychowania ekologicznego jest dom. Czy tam dba się np. o sortowanie odpadów, czy nie używa się bezmyślnie

sztucznych opakowań tam, gdzie można z powodzeniem zastąpić je naturalnymi.

Kiedyś słyszałem w radiu wywiad przeprowadzony z naszym wybitnym pianistą Krystianem Zimermanem. Jedno z pytań dotyczyło jego poglądów na patriotyzm.

Powiedział wtedy, że jednym z przejawów patriotyzmu jest dla niego dbałość o swoje własne otoczenie, podwórko, o podniesienie przysłowiowego papierka leżącego na chodniku. To jest chyba właściwa droga. rozmawiała czesława rudnik 11

hwywiad o

medycyna

r

y

z

o

n

t

y

Wiek epidemii Ptasia grypa, HIV, SARS czy gorączka krwotoczna Ebola – wszystkie te nazwy wzbudzają strach. I jak wynika z raportu opublikowanego w „Nature”, jest on jak najbardziej uzasadniony. Najdokładniejsza ze wszystkich dotychczasowych analiz bezspornie dowodzi tego, przed czym ostrzegało wielu specjalistów – chorób zakaźnych jest i prawdopodobnie będzie coraz więcej. Czy możemy się przed nimi obronić? Tak. Musimy jednak wyciągnąć wnioski z błędów, które już popełniliśmy i które, niestety, często wciąż popełniamy.

Pandemia AIDS kosztowała nas prawie 65 mln zakażonych HIV i 22 mln zabitych.

Epidemia SARS (Ciężki Zespół Ostrej Niewydolności Oddechowej) przyniosła straty sięgające 100 mld dolarów. Jednak mimo ogromnych sum przeznaczanych w ostatnich dekadach na badania, setek artykułów w fachowej prasie, brakowało przekonujących wyjaśnień, które mogłyby dać jasny obraz tego, skąd biorą się epidemie, kto jest na nie najbardziej narażony i jak zmniejszyć ryzyko ich pojawienia się.

Zmienić to postanowił międzynarodowy zespół badaczy z kilku prestiżowych ośrodków: Instytutu Ziemi Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku, Uniwersytetu Stanu Georgia, Towarzystwa Zoologicznego w Londynie i Towarzystwa Dzikiej Przyrody w Nowym Jorku. Naukowcy przeanalizowali 335 ognisk epidemii, jakie miały miejsce pomiędzy 1940 a 2004 r.

Z badań wynika, że najczarniejszą dekadą były lata 80., głównie z powodu epidemii zakażeń HIV. Uczeni stworzyli też mapę świata, która pokazuje, gdzie choroby zakaźne uderzały najczęściej.

W pierwszej chwili naukowcy nie kryli zdziwienia. Okazało się, że „najgorętszymi” punktami są Europa Zachodnia i Wschodnie Wybrzeże USA. Wynika to jednak prawdopodobnie z tego, że są to najlepiej rozwinięte rejony świata, z najlepszymi służbami epidemiologicznymi, które skuteczniej niż gdzie indziej wykrywają choroby. Poza tym są to obszary najgęściej zaludnione, co sprzyja epidemiom.

12

Używając specjalnych programów komputerowych, autorzy raportu opracowali drugą, może jeszcze ważniejszą mapę – mapę ryzyka. Jej obraz nie pozostawia już wątpliwości – epidemie przychodzą do nas z tropików i terenów subtropikalnych Afryki i Azji. To tam rodzą się choroby i dopiero stamtąd emigrują do Europy i Ameryki.

Dlaczego?

Badania pokazały, że zdecydowaną większość, bo aż 60 proc. chorób zakaźnych, „dostaliśmy” od zwierząt, głównie dzikich.

A tych, żyjących na wolności, najwięcej jest właśnie w Afryce i Azji. Przykładów można by podać wiele. Najbardziej znane to HIV, który prawdopodobnie przeskoczył na ludzi z afrykańskich szympansów, czy wirus SARS, którego nosicielami były chińskie łaskuny.

– Niestety, ekspansja ludzi trwa i zwierzęta mają coraz mniej miejsca. Coraz częściej dochodzi między nami a nimi do bliskich kontaktów, a to sprzyja przenoszeniu się groźnych zarazków – tłumaczy Marc Levy z Instytutu Ziemi. Wyjście z tej sytuacji jest jedno. – Musimy chronić tereny bogate w dziką faunę i ograniczać trwający tam rozwój cywilizacji. To może nas ochronić przed epidemiami – postuluje Kate Jones z Towarzystwa Zoologicznego.

Jedna piąta chorób zakaźnych jest przenoszona przez owady. Szczyt wywoływanych przez nie epidemii przypada na ubiegłą dekadę. I tu również mamy sobie wiele do zarzucenia. Naukowcy są bowiem zdania, że winne jest globalne ocieplenie, do którego przyczynił się człowiek. Potwierdzeniem niech będzie raport opublikowany w jednym z ostatnich numerów „PloS Medicine”.

Jego autorzy ostrzegają przed lekceważeniem przenoszonej przez pchły dżumy. Choroba, która w średniowieczu zabrała życie milionów Europejczyków, jest dziś uważana w naszej części świata za relikt przeszłości. – To wielki błąd – uważa Nils Stenseth z Uniwersytetu w Oslo. – Ostatnie badania przeprowadzone w Kazachstanie pokazały, że ocieplenie klimatu szybko zwiększa zasięg występowania dżumy.

Podobnie ma się sytuacja z malarią. Wielu naukowców przewiduje, że choroba ta przenoszona przez komary wkrótce zawita na nasz kontynent.

Ostatnie 20 proc. epidemii to, paradoksalnie, koszty rozwoju nauki i medycyny, ale też w dużej mierze naszej ignorancji i błędów. Chodzi o choroby, których sprawcami są zarazki znane od dziesięcioleci, np. prątek gruźlicy, gronkowiec złocisty czy Escherichia coli. W przypadku wszystkich tych bakterii notujemy powrót odmian o wiele groźniejszych i odpornych na większość stosowanych leków. W ostatnich tygodniach duże poruszenie wzbudziły wieści z USA, gdzie z sal szpitalnych wydostał się na zewnątrz niezwykle zjadliwy szczep gronkowca atakujący środowisko amerykańskiech gejów.

Główną przyczyną tej sytuacji jest upowszechnienie się antybiotyków.

Niewątpliwie są one dla nas prawdziwym dobrodziejstwem i przez dekady zapewniały nam skuteczną ochronę przed bakteriami. Niestety, jak dowiodła historia, Homo sapiens może przeciw sobie obrócić prawie każde odkrycie i wynalazek. Lekarze alarmują, że antybiotyków już nie tyle używamy, co nadużywamy. Masowo sięgnęło po nie rolnictwo i przemysł spożywczy.

A wszystko to powoduje stopniowe uodpornianie się na nie kolejnych grup bakterii. WM Źródło: „Rzeczpospolita”, „Nature”, Internet

4

2008

h

o

r

kosmonautyka

y

z

o

Jules Verne na orbicie 9 marca z kosmodromu Kourou w Gujanie Francuskiej wyruszył pierwszy europejski transportowy statek kosmiczny Jules Verne w kierunku Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. Na początku kwietnia, po kilku tygodniach szybowania na „orbicie parkingowej” w odległości ok. 2 tys. km od stacji, podjął manewr cumowania.

– Jules Verne to największy statek kosmiczny, jaki wybudowaliśmy i najbardziej skomplikowany – powiedział John Ellwood, menedżer misji Automated Transfer Vehicle (ATV). – Długi na 10,3 m cylinder o średnicy ponad 4,5 m zmieści 9 ton ładunku. Jules Verne dostarczy zaopatrzenie, a w drodze powrotnej zabierze śmiecie.

ATV jest zdalnie sterowany zarówno podczas lotu, jak i dokowania do Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. Przycumuje do rosyjskiego modułu stacji Zwiezda.

Astronauci będą mogli wyładować kilka ton przywiezionych zapasów bez konieczności użycia skafandrów kosmicznych.

W ładowni ATV znalazły się woda, tlen, wyposażenie naukowe, żywność i ubrania. A także paliwo, które zostanie przepompowane bezpośrednio ze specjalnego zbiornika w ładowni pojazdu do zbiornika stacji.

W drodze powrotnej, za pół roku, Jules Verne zabierze zbędne na stacji rzeczy – przepadną one w Pacyfiku wraz z całym pojazdem, który w ten sposób zakończy misję.

Zbudowany we Francji przez konsorcjum EADS Astrium Jules Verne jest pierwszym bezzałogowym europejskim statkiem kosmicznym, którego zadaniem jest dostarczenie towarów na stację kosmiczną. Łącznie powstanie 5 takich pojazdów, wszystkie będą dostarczać stacji zaopatrzenie do 2015 r. Projekt kosztował Europejską Agencję Kosmiczną 1,4 mld euro. Nad przygotowaniem aktualnie przebiegającej misji pracowano od KU 1998 r. Źródło: „Rzeczpospolita”, Internet

n

t

ciekawostki i sensacje

y

Pigułki chronią Stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych zmniejsza ryzyko zachorowania na raka jajnika – można przeczytać w najnowszym wydaniu prestiżowego czasopisma medycznego „The Lancet”. Do takiego wniosku doszła międzynarodowa grupa naukowców, kierowana przez prof. Valerie Beral z Oxford University, która dokładnie przeanalizowała dane dotyczące ponad 100 tys. kobiet. Co istotne, ryzyko zachorowania na ten typ nowotworu było tym mniejsze, im dłużej panie przyjmowały pigułki.

Stolica Inków?

W Peru, koło miasteczka Kimbiri w pobliżu Cusco, badacze natrafili na liczące 40 tys. m kw. ruiny. Niektórzy twierdzą, że jest to od lat poszukiwane Manco Pato, czyli część ostatniej stolicy państwa Inków – Paititi.

Zanim Francisco Solis, szef Narodowego Instytutu Kultury, potwierdzi tę sensację, czeka na odsłonięcie monumentalnych kamiennych umocnień, ołtarzy, wież i tunelu, co pozwoli przeprowadzić dokładne badania datujące. Wszystko wskazuje bowiem na to, że ruiny mogą być o wiele starsze niż zmierzch państwa Inków, który nastąpił po 1533 r., i liczą ponad 2500 lat!

Cwane wiewiórki Wiewiórki znane są z zagrzebywania w ziemi smakołyków. Ukryte w ten sposób zapasy mogą jednak stać się łatwym łupem innych zwierząt. Dlatego wiewiórki wykazują się sprytem i wykopują fałszywe schowki, w których nie ma jedzenia. Co więcej, kiedy spostrzegają, że ktoś je obserwuje, robią jeszcze więcej fałszywych skrytek – piszą naukowcy z amerykańskiego Wilkes University na łamach „Animal Behaviour”. To może świadczyć, że wiewiórki są w stanie, oczywiście na bardzo podstawowym poziomie, rozpoznawać intencje innych zwierząt. Źródło: Prasa krajowa i zagraniczna

4

2008

13

wydarzenia

Nagroda Pelikana 18 marca w Centrum Regionalnym w Ołomuńcu odbyła się uroczystość wręczenia nagrody Pelikana za rok 2007. W uznaniu zasług dla upowszechniania kultury politycznej i dialogu politycznego, laureatem został historyk i dziennikarz Adam Michnik, legendarny intelektualny przywódca opozycji antykomunistycznej w Polsce.

W uroczystości brali m.in. udział: Jiří Dientsbier, Anna Šabatowa, politolog Vladimíra Dvořákowa, Jan Šabata i Jan Šimsa. Pozdrowienia przyslali m.in.: ks. biskup Václav Malý, piosenkarka Marta Kubišowa i Václav Havel.

W skład kapituły nagrody wchodzą: ks. katolicki K. Skalický z Czeskich Budziejowic, dziennikarz A. J. Liehm z Paryża, publicysta i historyk J. Vančura z Pragi, ks. ewangelicki i publicysta J. Šimsa z Brna oraz przedstawiciele redakcji „Listów” V. Burian, T. Tichák i V. Žák. Autorem statutetki pelikana, upamiętniającej twórcę „Listów” Jiřígo Pelikána, jest ołomuniecki artysta plastyk P. Herynek. Laureat oprócz statuetki otrzymuje prawo wyboru młodego naukowca, dziennikarza bądź artysty, który zostanie zaproszony przez redakcję „Listów“ na miesięczny staż do RC Nagroda została wręczona po razy czwarty, Michnik jest drugim po Tadeuszu Mazowieckim Polakiem, któremu przypadła w udziale. Pozostałymi laureatami byli: pisarka i tłumaczka Alena Wagnerowa (2005) oraz węgierski bohemista, dyplomata i dysydent György Varga (2006).

Laudacja na cześć Adama Michnika (wybrane fragmenty)

Zanim zaczniemy chwalić Adama Michnika, pochwalmy nasze czasy i nasze miejsca na mapie świata. Dokładnie przed 40 laty, 18 marca 1968 roku, Adam Michnik był w więzieniu. Bynajmniej nie po raz ostatni.

Dzisiaj jest tu z nami.

14

Dokładnie 40 lat temu, jeśli nie co do dnia, to przynajmniej co do miesiąca, ten już wcześniej aktywny uczestnik wydarzeń intelektualnych i politycznych zaczął się stawać także wielorakim symbolem i emblematem: roku 1968, tak podobnego i zarazem tak odmiennego na Wschodzie i na Zachodzie, pokojowego oporu stawianego dyktaturze i wreszcie także pokojowego przejścia od dyktatury do demokracji. (…)

Adam Michnik ma wielu przyjaciół, wielbicieli, ale oczywiście także krytyków. Adam Michnik jest też bohaterem wielu teorii spiskowych, tak jak na przykład – żebyśmy wrócili do własnej historii – Tomáš Garrigue Masaryk czy Václav Havel. Przyszło nam więc do głowy, żeby w tej laudacji ofiarować naszemu laureatowi dar chyba dość oryginalny. Kiedy nauczyciel i przyjaciel Adama, Jacek Kuroń, propagował konsekwentny, ale nieuciekający się do przemocy opór wobec reżimu komunistycznego, ukuł hasło: „Zamiast palić komitety, zakładajcie własne!”.

Pozwolimy sobie je sparafrazować: Zamiast obalać cudze teorie spiskowe, stwórzmy własne, pozytywne, podnoszące na duchu.

Powiedzieliśmy już, że Adam Michnik definitywnie zaczął się stawać legendą 40 lat temu. A my zauważyliśmy pewien nader podejrzany fakt: od tego czasu wszystko zaczęło w naszej części świata iść ku lepszemu. Nie umknie naszej uwadze, że zaledwie 10 lat później krakowski arcybiskup Karol Wojtyła został papieżem. Nie twierdzimy, że należał on do kręgu absolutnie najbliższych przyjaciół Adama Michnika, ale wzajemnych sympatii i związków, także wspólnych przyjaciół, nie da się ukryć. Wkrótce, w ciągu półtorej dekady nagrodę Nobla dostało aż dwoje ulubionych poetów Adama, Czesław Miłosz i Wisława Szymborska, dostał ją również jeden polityk, z którym Adama łączą stosunki niewątpliwie burzliwe, ale głębokie: Lech Wałęsa! Czyż nie jest to po-

dejrzane? W okresie działalności Adama w pokojowy sposób upadł dyktatorski reżim w Polsce i w krajach sąsiednich, w Polsce udało się zahamować potworną inflację…

Większych i mniejszych doprawdy cudownych wydarzeń moglibyśmy wymienić dużo więcej. Chyba wszystkie przedsięwzięcia, w których Michnik brał udział – jeszcze w podziemiu i potem jako redaktor najbardziej wpływowego polskiego dziennika „Gazeta Wyborcza” – miały wyraźny aspekt czechosłowacki i czeski. I oto obraz Czecha i Słowaka w Polsce jest najlepszy w całej nowoczesnej historii. Nie, nie stworzyliśmy spójnej teorii spiskowej, ale chyba jesteśmy na jej tropie.

Adam Michnik należy ciągle do najaktywniejszych protagonistów polskiej sceny publicznej. Ale jest również – czy chce tego, czy nie chce – symbolem i emblematem.

Dlatego pozwalamy sobie prosić, żeby przyjął nagrodę Pelikana 2007 również w imieniu wielu swych rodaków, w imieniu Polski, którą szanujemy i która od lat 70. XX wieku tyle razy była dla nas źródłem nadziei. Nie jest rzeczą przypadku to, że pośród czworga laureatów nagrody Pelikán Adam Michnik jest po Tadeuszu Mazowieckim drugim Polakiem. Ich Polskę darzy głębokim szacunkiem już kilka pokoleń ludzi z kręgu „Listów” Jiřígo Pelikána. (…) O tej Polsce z odwagą i miłością w roku 1968 i w późniejszych latach pisał jeden z autorów „Listów”, Jiří Lederer. Pisał o niej jeszcze w kraju i pisał także potem, na emigracji. václav burian (tłum. leszek engelking)

Adam Michnik

(ur. 17.10.1946 w Warszawie) – czołowy polski dysydentintelektualista. W szkole podstawowej był aktywnym członkiem Hufca Walterowskiego ZHP, w liceum ogólnokształcącym uczestniczył w spotkaniach Klubu Krzywego Koła, założył dyskusyjny Klub Poszukiwaczy Sprzeczności.

W 1964 r. rozpoczął studia na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Wielokrotnie zawieszany, wreszcie relegowany z uczelni, ukończył studia eksternistycznie w 2. połowie lat 70. na Wydziale Historii Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu.

Po powrocie z Paryża (1977) do Polski włączył się w działalność Komitetu Obrony Robotników. W latach 1977-89 był redaktorem i współpracownikiem niezależnych pism 4

2008

4

2008

 aureliusz marek pędziwol

wychodzących w tzw. drugim obiegu oraz członkiem kierownictwa podziemnej oficyny wydawniczej NOWa. W latach 1980-89 był doradcą Regionu Mazowsze NSZZ „Solidarność” i Komisji Hutników „Solidarności”. W stanie wojennym (1981) został internowany, następnie postawiony w stan oskarżenia i osadzony w areszcie pod zarzutem próby obalenia ustroju socjalistycznego. W 1985 został ponownie aresztowany i skazany na 3 lata więzienia (uwolniony w następnym roku na mocy amnestii).

W 1988 został doradcą nieformalnego Komitetu Koordynacyjnego Lecha Wałęsy, następnie członkiem Komitetu Obywatelskiego.

Uczestniczył w przygotowaniach i obradach Okrągłego Stołu w 1989. Otrzymał od Lecha Wałęsy misję zorganizowania ogólnopolskiej gazety codziennej, pismo zostało nazwane „Gazetą Wyborczą – Solidarność”. Pod rządami Michnika „GW” została przekształcona w najbardziej poczytny i wpływowy dziennik w Polsce. Na bazie jego majątku powstała spółka Agora S.A., która aktualnie jest jednym z największych koncernów medialnych w Polsce. Michnik nie objął ani jednego udziału w spółce.

Adam Michnik jest m.in. laureatem nagród: Praw Człowieka im. Roberta F. Kennedy'ego (1986), Prix de la Liberte francuskiego PEN-Clubu (1988), Europejczyk Roku (1989), Stowarzyszenia Diennikarzy Europejskich (1995), Dziennikarstwa i Demokracji Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1996). Jest kawalerem Krzyża Oficerskiego Orderu Zasługi Republiki Węgierskiej (1998), orderu komandorskiego Bernardo O'Higginsa (Chile, 1998), Wielkiego Krzyża Zasługi Orderu Zasługi Niemiec (2001), Nagrody Erazma (Holandia, 2001), Francuskiej Legii Honorowej (2003). Został umieszczony na liście 50 „Bohaterów wolności prasy” ogłoszonej przez Międzynarodowy Instytut Prasy (IPI) oraz na liście 20 najbardziej wpływowych dziennikarzy świata „Financial Times”.

Posiada honorowe doktoraty: nowojorskiej New School for Social Research, University of Minnesota, Connecticut College, University of Michigan.

Wydał m.in.: „Kościół, lewica, dialog” (1977), „Szanse polskiej demokracji” (1984) „Z dziejów honoru w Polsce” (1985), „Takie czasy… Rzecz o kompromisie” (1985), „Polskie pytania” (1987), „Między Panem a Plebanem” (1995), „Diabeł naszego czasu” (1995), „Wyznania nawróconego dysydenta” (2003), „Wściekłość i wstyd” (2005).

15

historie ze smakiem

Dawne Dzieje W Hipermarkecie

R

rzenia rytmu serca. Cynamon pierwotnie występował tylko we wschodniej i północno-wschodniej Azji, gdzie prawie od zawsze używany był w dużych ilościach. Do Europy przypłynął na egipskich statkach. W kuchni greckiej i rzymskiej zadomowił się dopiero pod koniec cesarstwa rzymskiego.

Do najstarszych uprawnych roślin leczniczych i przyprawowych należy niewątpliwie imbir. Świadczy o tym fakt, że w stanie dzikim obecnie nie występuje. Pochodzi prawdopodobnie z Melanezji – zachodniej części Oceanii, choć dosyć długo uważano, że nazwa imbir, jak i sama roślina pochodzi z regionu Gingi, z południowo-wschodniego wybrzeża Indii. Właśnie stamtąd przywieźli go w V wieku p.n.e. wysłannicy Dariusza I Wielkiego, ale w Grecji i Rzymie nie znalazł zbyt wielkiego uznania. Zdanie o imbirze zmieniono dopiero w średniowieczu, o czym może świadczyć tekst, który ukazał się w popularnej wtenczas książce o zasadach higieny i żywienia „Regimen Sanitatis Selarnitanum”: „W czeluściach żołądka, nerek i płuc/ Imbiru palące działanie / Gasi pragnienie, rozum podnieca, / A starcom miłym czyni kochanie.”

Jednak najbardziej popularną w Europie przyprawą stał się pieprz, który jest też jedną z najstarszych przypraw używanych na Półwyspie Iberyjskim, ale co ciekawe, nazwa pieprzu w większości języków euro-

pejskich pochodzi od aryjskiego słowa pippeli. Zdaje się, że Ariowie byli pierwszymi eksporterami dzikiego pieprzu. Na naszym kontynencie przyprawa ta pojawiła się ok.

VI-V wieku p.n.e. i od razu zdobyła uznanie. Pliniusz Starszy w „Historii naturalnej, Ks. XII” pisze tak: „Pali to język, kosztuje jak złoto lub srebro, mimo że chodzi o ziarna jakiegoś dzikiego drzewa! Nawet jeśli zaostrza apetyt, czyż nie jest oszczędniej i zdrowiej zachować od czasu do czasu dietę?”.

W średniowieczu pieprz z innymi przyprawami składany był jako danina, mógł wchodzić w skład posagu, wyznaczany był jako okup lub grzywna sądowa, a kupcy handlujący pieprzem stanowili odrębną korporację. I oczywiście używano go w kuchni, ale w związku z tym, że przyprawa była traktowana jako wyznacznik statusu społecznego, kierowano się hasłem „im więcej, tym lepiej”. Po prostu wtenczas gotowano tak, by danie miało mocny smak, co oznaczało stosowanie wielu przypraw na raz., czyli ich marnowanie. Innym zadziwiającym aspektem kuchni średniowiecznej były sosy – absolutnie identyczne bez względu na to, czy podawano je do dziczyzny czy do ryb!

O konkretnych ilościach używania przypraw w trakcie gotowania zaczęto mówić w literaturze kulinarnej dopiero w XIX wieku. I całe szczęście, że w ogóle zaczęto.

izabela kraus–żur

 halina sikora

obiąc zakupy od czasu do czasu zatrzymujemy się przed półkami, na których stoją przyprawy. Zastanawiając się przy ich wyborze prawdopodobnie nie zdajemy sobie sprawy, że – mówiąc w przenośni – mamy przed sobą 5 tysięcy lat historii. Wzmianki o roślinach i substancjach aromatycznych znajdują się już w papirusach egipskich z 2 800 roku p.n.e. i na nieco młodszych, bo z ok. 2 200 roku p.n.e. tabliczkach sumeryjskich, nie wspominając już o legendarnym zielniku chińskiego cesarza Schennonga.

Trudno o dobrą definicję przyprawy.

Dawniej używano słowa „aromata”, co zależnie od okoliczności oznaczało przyprawę, zapach lub aromat. W napisanej ok. 600 r. po łacinie przez Izydora z Sewilli „Etymologii, czyli o znaczeniu słów” czytamy, że „Aromaty to zapachy, które przesyłają nam Indie, kraje arabskie i inne”.

Prawdziwym protoplastą w świecie przypraw jest cynamon, którego nazwa wywodzi się prawdopodobnie od malajskiego kajmanis. Mowa o nim nie tylko we wspomnianych już papirusach, ale także w Biblii. Sam cynamonowiec jest drzewem lub krzewem o białych kwiatach a jego wysuszona kora (im jaśniejsza, tym lepsza) to właśnie przyprawa o znanym wszystkim zapachu, która przy okazji pobudza apetyt i poprawia trawienie, a także pomaga leczyć przeziębienie i zabu-

16

4

2008

ginące tradycje

O cieślach i stolarzach

D

rewno było podstawowym materiałem, który towarzyszył człowiekowi wszędzie. Z niego wznoszono chałupy, stodoły, brogi, szopy, ono służyło do sporządzania mebli, dostarczało też ciepła.

Jego obróbka wymagała nie lada umiejętności, dlatego cieśle i stolarze byli szczególnie cenieni w społecznościach lokalnych. Posługując się tylko najprostszymi narzędziami – siekierą, cieślicą, holblem, porzyzem, ręczną piłą itp. – tworzyli nieraz arcydzieła, podziwiane współcześnie coraz bardziej, gdyż w dzisiejszym budownictwie prawie wszystko załatwiają maszyny i komputery. A jak było przed wiekami?

szczególnym, mającym swojego ducha.

Władysław Matlakowski, doskonały znawca problematyki podhalańskiej, a zatem nam bliskiej, karpackiej, opisał to tak: Dom drewniany to nie dom martwy jak „murowaniec”: schnie on, paczy się, wykręca, zapada, trzeszczy od napadu wichrów górskich, drży przy spadaniu nawały śnieżnej z dachu. Lecz aby to poznać, odczuć, opisać, trzeba było wżyć się w życie ludu, w życie cie-

Sztuka i magia

Wybór miejsca

Przypatrując się naszym wioskom beskidzkim czy podbeskidzkim, zauważamy, jak wielką wagę przywiązywano do miejsca, w którym miała stanąć chałupa. Preferowano tu stoki nasłonecznione (np. Złoty Groń, czyli zalany słońcem, w Istebnej), blisko potoków, rzeczek, ale bywało i tak, że wybierano miejsca ustronne, spokojne, z dala od dróg, szlaków handlowych, że przywołamy przykładowo Liści pod Kozubową, Bagiyniec czy Łabajkę w Koszarzyskach. Ludzie obawiali się wojen, prześladowań, dlatego uciekali tam, gdzie jeszcze nikogo nie było.

Tam też zakładano sałasze – na przełomie wieków XIX i XX było ich w Beskidach ok. 30 z 25 tysiącami owiec i 2 tysiącami kóz – a w ich obrębie kolyby i szopy z naczyniami klepkowymi, czyli obłóńkami, szkopcami, gielatami, putyrami, także czyrpokami, nieraz misternie ryzowanymi, bowiem w wiejskich rzemieślnikach tkwiła nieraz artystyczna dusza.

Jedno- i dwuizbówki

Z beskidzkich polan zejdźmy nieco niżej, by zanurzyć się w specyficzny nastrój drewnianych chałup, ich wnętrza, całego ich otoczenia, mającego znamiona czegoś, co zwykło się nazywać genius loci – miejscem 4

2008

kawe i pełne śladów z zamierzchłych czasów, które dziś mąci się i zaciemnia na zawsze jak oko konającego.

Wielkość zabudowań, ich wyposażenie zależało od majętności gospodarza. Najskromniejsze były jednoizbówki, nierzadko kurlawe, z otwartym ogniskiem i bez komina, w których była tylko jedna izba z komorą, z drugiej strony sieni zaś pomieszczenie dla bydła. Wyjaśnić tu wypada, że wyraz izba był synonimem całej chałupy. Bogatszym gazdom budowali cieśle dwuizbówki z izbą czarną (kuchnia z komorą) i białą, odświętną, później nazywaną świetnicą, czyli jasną, świetlną.

Drzwi wejściowe w Bukowcu nr 53 (z 1804 r.)

Nowe drzwi w Domu PZKO w Mostach k. Jabłonkowa (z 2008 r.)

Z jakiego drewna budowano? Otóż najcenniejsze była jodła (jedla), opierająca się erozji czasu nawet przez kilka wieków. Ceniona była też sosna, na samym końcu świerk (smrek).

Ważny był także czas ścinania drzew.

Wybierano do tego okres spokoju wegetacyjnego, a zatem późną jesień lub zimę, drzewa zaś musiały być dorodne, by belki z nich wyciosane były potężne i zdrowe. Układano je do czworoboku, przy czym szczególnie ważne dla trwałości chałupy było ich łączenie na węgłach. Cieśla musiał się tu wykazać niezwykłą precyzją, spajając belki na tzw. rybi chwost, obłap lub zómek. Ich liczba musiała być nieparzysta, od pięciu do dziewięciu, dolną zaś, położoną na podmurówce, nazywano przyciesią, najwyższą zaś, górną – płotwią lub srębem. Do niej zapuszczano krokwie z łatami, do których przytwierdzano drewniane szyndzioły lub – zwłaszcza na północy Śląska Cieszyńskiego – snopki (doszki) ze słomy reżnej, czyli żytniej. Szpary pomiędzy belkami zatykano mchem, co było swoistą izolacją cieplną. Na belce, biegnącej nad oknami, nazywanej zowiyrką, gdyż zawierała (zamykała) przestrzeń mieszkalną, spoczywały tragarze, także w liczbie nieparzystej, od trzech do pięciu, z których najważ17

ginące tradycje Stary (obok) i nowy (poniżej) szczyt chałupy Na Fojstwiu w Mostach k. Jabłonkowa i w cieszyńskiej zagadce ludowej: Co to je?

W lesie to rosło, liści to miało, teraz to nosi dusze i ciało.

Szczyt chałupy w Bukowcu nr 107 niejszy był środkowy z wyciętą rozetą – figurą sakralną, więc i ochronną, znajdującą się w samym centrum tego mikroświata – i rokiem budowy koło niej.

Szczególne znaczenie miały drzwi wejściowe, zdobione w górnych rogach wstawkami, tzw. psami, i przemyślnie układanymi deskami. Cieśla, tworząc to wszystko, nie posługiwał się gwoździami; wystarczyły mu drewniane klinki. W ten oto sposób sporządzał wszystko, także przydaszki, pod którymi można było usiąść na tzw. przyzbie (przestrzeni przy izbie), misternie zdobił szczyty chałup, zwieńczone w górnym trójkącie kozubkiem (kozubnikiem, wębołkiem.)

stolaRka aRtystyczna

Gdy kończył swoje dzieło, zamawiano stolarza do sporządzenia najniezbędniejszych mebli – ławy z ruchomym oparciem, wycinanych stołków (żydloków), trógły (tróhły, rówły), często malowanej i ozdabianej ornamentami kwiatowymi, lub tylko ryzowanej jak w wypadku skrzyni wałaskiej. Talent artystyczny stolarzy dokumentowały również szafy (olmarie, odmaryje), łyżniki, rechle na gliniane misy czy dzbanki, a także stół, będący jakby ołtarzem, miejscem świętym, nakrytym białym obrusem z książkami do nabożnego śpiewania i rozważania. Nie wolno było na nim siadać, czyli powodować jego zanieczyszczenie, a w dawnych czasach – z tego samego powodu – nawet spożywać jedzenie. Dorzucić do tego należy jeszcze łóżka i kolybki, nierzadko upiększane wycięciami i malowane w kwiaty, mające swoje miejsce

Wiązanie na „obłap“ 18

doM, czyli wszechświat

Budowaniu chałup, będących, jak się rzekło, swoistym mikrokosmosem, przestrzenią oswojoną, przyjazną, prawie świętą, towarzyszyły nakazy, zakazy, wierzenia, mające spowodować pomyślny przebieg tego ważnego aktu, odwzorowującego tworzenie wszechświata. Nigdy nie rozpoczynano tej czynności w piątek lub trzynastego dnia miesiąca, liczba belek i tragarzy, jak nadmieniliśmy, musiała być niepatrzysta, a na dachu sadzono tzw. hrómotrzask, chroniący przed piorunem.

Taką samą funkcję przypisywano świętym obrazom, umieszczanym pod przydaszkiem na ścianie frontowej, lub figurom świętym, zwłaszcza św. Florianowi, stawianym w niszach chałup gazdów (siedloków) katolickich. U ewangelików zaś domu broniły słowa, umieszczane w szczycie, odwołujące się do pomocy Boga, np. Chroń, Boże, domu tego, ognia, wiatru szkodliwego.

Próg, niezwykłą granicę między światem domowym, wewnętrznym i zewnętrznym, nieznanym i niebezpiecznym, po raz pierwszy przekraczano z chlebem i solą. Chleb okrągły był tu symbolem nie tylko dostatku, życia, ale i świętości, a sól, z racji swego gorzkiego, piekącego smaku, działała oczyszczająco.

Dom musiał być pozbawiony wszystkiego, co złe. Jeżeli zatem powstawanie domu przypomina akt twórczy samego Boga, a dom cały wszechświat (cztery ściany to strony świata), góra (strych) to niebo, a piwnica piekło (dlatego tylko na strychu i w piwnicy dzieją się rzeczy niezwykłe),

wobec tego i ci, którzy go wznosili, czyli cieśle, uchodzili w swoim środowisku za osoby niezwykłe tak z racji swoich umiejętności fizycznych i duchowych (artystycznych), jak i tworzenia przestrzeni niezwykłej, będącej ojcowskim domem, istnym rajem, darem Ojca niebieskiego. daniel kadłubiec Rysunki pochodzą z książki Płyniesz Olzo… wydanej w Wydawnictwie Profil w Ostrawie w 1972 r.

Wiązanie na „rybi chwost“ 4

2008

reportaż

Wieś z zadatkiem na perłę

Droga przez mękę

Cnotą kierowcy nie jest, jak chcieliby słyszeć instruktorzy na kursach jazdy, przestrzeganie przepisów ruchu drogowego. Po przejechaniu kilkunastu kilometrów z Cz. Cieszyna w kierunku Jabłonkowa wiadomo bowiem, że jest nią… cierpliwość. Ograniczenia prędkości, zwężenia jezdni, wyłączenia odcinków z ruchu i długie postoje na światłach należą tu od wielu miesięcy do komunikacyjnej normy. Do tego dochodzi żółwie tempo jazdy, zwykle w długim jak spaghetti, ciasno nawleczonym łańcuszku pojazdów. Niecierpliwy kierowca to w tych warunkach potencjalny morderca.

Kiedy uda mu się utrzymać nerwy na wodzy i szczęśliwie przepełźnie przez niemiłosiernie między 14.00 a 17.00 zatłoczone Łyżbice i Wędrynię, ocknie się po parunastu minutach na niewielkim wzniesieniu za sanatorium przeciwgruźliczym w Jabłonkowie. Tutaj jego cierpliwość zostanie nagrodzona. Podążając dalej głównym szlakiem ku byłemu przejściu granicznemu ze Słowacją, wkroczy na szeroką dwupasmową jezdnię i będzie wreszcie mógł wyprzedzić blokujące go i ograniczające widoczność wysokie ściany tirów. Natomiast skręcając 4

2008

w prawo na starą drogę prowadzącą do centrum Mostów, otrzyma w prezencie nie tylko wolną przestrzeń, ale i pejzaż urbanistyczny przywodzący pod wieloma względami skojarzenia z zagranicznymi miejscowościami letniskowymi. Tutaj zapragnie odetchnąć.

Druga młodość wsi

Wysunięte głęboko na południowy wschód Mosty k. Jabłonkowa jeszcze długo po zmianach ustrojowych niczym szczególnym się nie wyróżniały. Takie same jak w dolinie poniżej rosły tu sześciany domów, taka sama jak w całym proletariackim bloku panowała burota. I tylko niedzielni turyści wysypujący się regularnie z porannych pociągów ożywiali na chwilę zastygły wiejski pejzaż, pomykając z dworca kolejowego na szlaki prowadzące ich do lepszego, nieskażonego ideologiami świata – na Skałkę, Połom, Szańce, Girową… Teraz do dobrego tonu należy zatrzymać się w restauracji U Taufra lub w cukierni U Tadka, a ci, którzy gustują w bardziej ustronnych miejscach, mają do wyboru nieopodal centrum kilka szykownych zajazdów. Wszystkie przebija jednak wzniesony niedawno hotel Gruń u podnóża kompleksu sportowo-narciarskiego – praw-

dziwej mekki amatorów aktywnego wypoczynku w każdym wieku.

Ale nawet zwykły spacer wzdłuż wyłączonej z ruchu tranzytowego drogi dostarcza wielu przyjemności. Sporo budynków zostało odrestaurowanych, obejścia starannie uporządkowane, tu i ówdzie ustawiono elementy ozdobne. Dotyczy to nie tylko obiektów użytku publicznego, lecz wszystkich bez mała posesji prywatnych. Widać wyraźnie, że duch gospodarczej zapobiegliwości nie prowadzi tu wyłącznie samorządowców.

Upór światłych ludzi

Jakie czynniki zadecydowały, że wieś było stać na złapanie drugiego oddechu – trudno dziś jednoznacznie ustalić. Radny Andrzej Niedoba, z którym siedzimy U Taufra, tylko się zagadkowo uśmiecha. Bo ostatecznie wyszło na jego. Zawsze wierzył i wszystkim dookoła opowiadał, że mostorze jeszcze pokażą, na co ich stać. Byle tylko otrząsnęli się z maligny i zaczęli czerpać energię ze swojego naturalnego źródła.

Jego zdaniem, model społeczno-gospodarczy, jaki zaczął być wdrażany w kraju po 1989 r., stworzył zaledwie warunki. O kierunku i rezultacie przemian w subregionie 19

reportaż

Inskrypcja na belce stropowej domu Na Fojstwiu beskidzkim będą jednak rozstrzygać inne rzeczy: szeroko rozumiana kultura góralska oraz upór i wiedza ludzi, którzy zechcą przywracać ją do życia.

– Regionalno kultura wymago światłych ludzi, a nie takich, co sie piyrwij gańbili za strój, a potym za drzewiane chałpy. Ale to uż na szczynści przeminyło – mówi. – Mostorze zaczóni rozumieć, że porzóndno zrym-

bowina też może być luksusowym dómym.

Teraz bedzie łod nas zoleżało, czi bedymy umieć aplikować zasady, kiere tu downij łobowiónzywały.

Muzyka, gwara, taniec, kuchnia, budownictwo to dla Niedoby równorzędne składniki kultury i dlatego powinny wszystkie bez wyjątku uczestniczyć w kształtowaniu przestrzeni życia człowieka. A że na Mostach tę przestrzeń zagospodarowywali onegdaj górale zgodnie ze swoim specyficznym, karpackim poczuciem funkcjonalności, użyteczności, ładu i piękna, więc tak powinno pozostać. Tym bardziej, że się sprawdziło.

dusza góRala

Z wykształcenia jest inżynierem metalurgiem, ale z potrzeby ducha pozostaje góralem i umie się ze swoją góralszczyzną obnosić. I to niezależnie od tego, że na co dzień chodzi w dżinsach i jeździ paradnym autem terenowym. Bo kulturę ma się w sobie. – Jak żeś je roz górolym, to cie żodyn ni może z tego wykreślić – mówi.

Swoje poczucie etnicznej przynależności wielokrotnie zdążył dobitnie zamanifestować. Np. tańcząc w chłopięcym wieku w reprezentacyjnym zaolziańskim zespole Olza lub grając z Mariuszem Wałachem w kapeli Torka. Albo zakładając przed ponad 30 laty zespół regionalny Górole, ten sam, który uruchomił fenomenalną imprezę kulturalną i towarzyską – Bal Gorolski połączony z przeglądem kapel i zespołów regionalnych. A teraz oprócz tego, że zajmuje się prowadzeniem ekologicznej spółki z o.o.

Gonap i rajcowstwem w gminie, kieruje Miejscowym Kołem PZKO i przewodniczy mosteckiemu ognisku Związku Podhalan.

Nie zrezygnował też z kapelmistrzostwa – nadal gra dla przyjemności i „dla sprawy”, tym razem w kapeli Polynica.

Ostatnio jednak większość czasu poświęca projektowi, który – Andrzej Niedoba wierzy w to święcie – całkowicie odmieni oblicze wsi. Idzie o rekonstrukcję, a właściwie budowę od podstaw, drewnianej chałupy na Fojstwiu, czyli w samym sercu Mostów.

„zRębowina” na fojstwiu

Andrzej Niedoba w odrestaurowanej i przestylizowanej sali Domu PZKO 20

Inskrypcja na belce stropowej informuje, że domek stanął w tym miejscu w 1790 r. Przetrwał wszystkie dziejowe zawieruchy, ugiął się dopiero pod przyrodniczą. W latach 60.

XX w. runęła na dach lipa i obróciła w ruinę połowę obiektu. Ostatni właściciele, rodzina Szotkowskich, nie widzieli już sensu inwe4

2008

Obraz przedstawiający dom Na Fojstwiu, autorstwa Józefa Szotkowskiego, syna ostatniego właściciela stowania w „staromodny”, więc „siłą rzeczy” skazany na nieistnienie zabytek Górolskij „chudoby”. Marniał więc i podupadał i byłby zupełnie sczezł, gdyby nie zajął się nim Urząd Gminy.

Wójta Milana Procházkę, z zawodu budowlańca, nie trzeba było długo przekonywać. Do jego wyobraźni trafiły nie tylko argumenty historyczne, ale przede wszystkim kulturowe i technologiczne. – Jeśli mamy

uratować ten unikalny zabytek góralskiej architektury, to zróbmy to zgodnie z zasadami obowiązującej kiedyś sztuki – przekonywała grupa związana z Niedobą. W rezultacie postanowiono zbudować dom od podstaw, ale z wykorzystaniem zachowanych elementów.

Przetarg na głównego wykonawcę wygrała jabłonkowska firma ISO sp. z o.o., jednak na plac budowy rzeczywiście weszli cieśle z Podhala – też zresztą wyłonieni w ramach

Cieśle z Podhala zbudowali drewnianą chałupę w ciągu czterech tygodni 4

2008

przetargu. Okazało się bowiem, że umiejętność pracy z drewnem jako budulcem architektonicznym w naszej części Beskidów jest sztuką dość skutecznie zapomnianą.

Tymczasem właśnie w Zakopanem od dziesięcioleci kształci mistrzów tego zawodu Szkoła Przemysłu Drzewnego. Tam również mieszka – działając na całym świecie – znakomity inżynier architekt Jan Karpiel-Bułecka. Jemu zlecono wykonanie projektu.

Budynek w stanie surowym już cieszy oko przechodniów. Stanął w cztery tygodnie. Pięciu zakopiańczyków budowało go bez użycia gwoździ od Mikołaja 2007 do początku stycznia 2008 r. Grube i długie bale przywieziono z Podhala, stamtąd pochodzą również gonty pokrywające dach i tzw. „fortuch”, czyli przydaszek. Oczywiście zgodnie z zasadami sztuki bale na narożnych składaniach zrębywano, budowano więc „na zrąb”. Zrezygnowano natomiast z mchu jako warstwy izolacyjnej między nimi, zamiast niego zastosowano artystycznie pozwijane wióry drewniane.

O wykorzystaniu tego niemałego, 18×10 metrów obiektu zadecydują mieszkańcy. Inwestor pomyślał o funkcji publicznej, sytuując w połowie obiektu jedno duże pomieszczenie, w którym będzie można urządzać większe imprezy.

Prawdziwe oblicze kultury

– Dlo nas nejważniejszi je ale to, że ludzie przijóni tóm chałpym za swojóm. Że przestali mamrać. Uwidzieli, że tak to isto kiedysi na Mostach musiało wyglóndać i że to mo w sebie cosi jedynego i niepowtarzalnego.

Grupa Niedoby poszła za ciosem i przystąpiła do rekonstrukcji Domu PZKO. Dawna garderoba w sąsiedztwie sceny została przekształcona w stylową drewnianą świetlicę z barem, a sama scena uzyskała kapitalny klimat góralskiego ni to szałasu, ni izby mieszkalnej. Bomba!

– Tu sie ukazuje prawdziwe oblicze górolskij kultury – stwierdza nie bez dumy inżynier góral Niedoba. – Ludzie uż wiedzóm, że to nie sóm jyny placki i śpiywki, ale wszecko, w czim żijóm.

Jak tak dalej pójdzie, Mosty koło Jabłonkowa awansują za parę lat do miana perły beskidzkiej góralszczyzny. kazimierz kaszper 21

majątki pod kloszem

Domy i działki PZKO Budowa świetlic i domów

W chwili swego powstania w 1947 r. Polski Związek Kulturalno-Oświatowy w Czechosłowacji nie posiadał żadnego majątku trwałego. Sytuacja uległa zmianie dopiero w grudniu 1949 r., kiedy związek odkupił od zarządu Towarzystwa Oszczędności i Zaliczek w Cz. Cieszynie hotel Piast za kwotę 9 mln Kcs. W 1959 r. obiekt pod naciskiem władz państwowych został wydzierżawiony przedsiębiorstwu państwowemu Restaurace a jídelny (RaJ), a w marcu 1965 przeszedł na własność dzierżawcy za kwotę 1 138 026 Kcs. Umowa o sprzedaży zawierała istotną klauzulę, w myśl której prawo pierwokupu w przypadku ponownej sprzedaży będzie miało PZKO, a nazwa nie ulegnie zmianie bez zgody jego Zarządu Głównego.

Uzyskaną z transakcji kwotą 900 tys. Kcs postanowiono wesprzeć akcję „20 świetlic na 20-lecie PZKO”. Stosowną uchwałę podjął w 1965 r. IX Zjazd PZKO, postanawiając, że z pieniędzy tych będzie dotowana budowa nie tylko świetlic, ale i domów poszczególnych kół związku. Pierwsza świetlica została otwarta 24.4.1966 w Olbrachcicach, pierw-

szy Dom PZKO w 1967 r. w Trzanowicach.

Rada Ekonomiczno-Organizacyjna ZG PZKO ustaliła we wrześniu 2001 r., że spośród 88 kół PZKO własne siedziby w domach posiada 51 (58 proc.), przy czym większość domów została zbudowana w ramach czynu społecznego, przy niewielkim procentowo udziale dotacji ze sprzedaży Piasta. Obiektami tymi oraz działkami, na których stały z reguły zarządzano na mocy wpisu własnościowego w księgach wieczystych („institut trvalého užívání”).

Działania rewindykacyjne

We wrześniu 1996 r., po otrzymaniu od posła Wawrzyńca Fójcika informacji o planowanej likwidacji instytucji ksiąg wieczystych, wzmiankowana Rada wraz z Biurem ZG PZKO rozpoczęła działania na rzecz odzyskania nieruchomości. W praktyce szło o zgromadzenie dokumentacji potwierdzającej prawo własności oraz doprowadzenie do umieszczenia odpowiedniego zapisu we właściwym urzędzie katastralnym.

Mówi Halina Gawlas, ówczesna przewodnicząca Rady Ekonomiczno-Organizacyjnej ZG PZKO: „25 lutego 1997 r. do wszystkich

Nieruchomości, na które Koła PZKO odzyskały prawa własnościowe Miejscowe Koło PZKO Błędowice Sucha Górna Karwina Frysztat Karwina Raj Karwina Stare Miasto Kocobędz Orłowa Lutynia Rychwałd Bystrzyca Milików Pasieki Trzanowice Jabłonków Trzyniec Osiedle Wędrynia Zaolzie Suma 22

Dom PZKO Działka

x x x

x x

x x x x x x x x x x x x x x

Wartość nieruchomości w Kc

Data odzyskania majątku

1 000 400 40 720 272 480 80 760 514 210 55 370 1 240 010 707 820 3 500 000 12 770 1 1 226 980 ?

19 000 8 670 521

15.02.1999 25.02.1999 15.02.1999 12.03.1999 9.12.1998 12.01.1999 11.12.1998 9.12.1998 21.04.1998 10.10.1999 11.03.1998 4.04.2000 ?

06.1999

kół wysłaliśmy Dokument Rady i Biura ZG PZKO zawierający szczegółowy opis działań, które trzeba podjąć w celu pozyskania nieruchomości będących w używaniu wieczystym. Prezesi kół, których ta sprawa dotyczyła (28), byli dwukrotnie zapraszani na spotkania konsultacyjne z Radą, potrzebnymi informacjami służyło Biuro ZG, kwestie te były również przedmiotem obrad konwentów prezesów. Jako pierwsze zgromadziło i odesłało do Urzędu Powiatowego w Karwinie potrzebną dokumentację – dotyczącą działki pod Domem PZKO – Koło Hawierzów Błędowice”.

Pod koniec września 1997 r. urzędy powiatowe w Karwinie i Frydku-Mistku wstrzymały jednak akcję odzyskiwania nieruchomości. W decyzjach rozesłanych do prezesów zainteresowanych kół powoływały się na negatywne stanowisko Ministerstwa Finansów RC o „niespełnieniu warunku ogólnospołecznego interesu” – wydedukowane z rozporządzenia nr 119/88 o gospodarowaniu majątkiem narodowym.

Batalia trwa

Rada i Biuro ZG PZKO uznały ten werdykt za krzywdzący i wysłały list interwencyjny do prezydenta Václava Havla. U władz RC osobiście interweniował dyrektor Biura ZG Bohdan Suchanek. W rezultacie sprawa rewindykacji majątku została w 1998 r. ponownie otwarta. Pod koniec tego roku decyzją Ministerstwa Finansów RC właścicielami nieruchomości zostały: MK PZKO Rychwałd (dom i działka wartości 707 820 Kc), MK PZKO Orłowa Lutynia (dom i działka wartości 1 240 010 Kc) oraz MK PZKO Karwina Stare Miasto (dom wartości 514 210 Kc).

Akcję kontynuowano w latach następnych i do końca 2001 r. odzyskano kolejne nieruchomości. O wiele jednak wypada jeszcze stoczyć urzędniczą batalię. Jak wynika z raportu Rady Ekonomiczneo-Organizacyjnej ZG PZKO, we wrześniu 2001 r. pełne prawa własnościowe do budynków miały 43 koła, a do działek, na których domy zostały postawione – 35 kół. Po utracie Piasta (czerwiec 1997) i sprzedaży ośrodka wypoczynkowego w Koszarzyskach Zarząd Główny PZKO jest obecnie właścicielem budynków przy ul. ul.

Strzelniczej i Bożka w Cz. Cieszynie. kazimierz kaszper (W opracowaniu wykorzystano raport Haliny Gawlas, przewodniczącej Rady Ekonomiczno-Organizacyjnej ZG PZKO w latach 1991-2001.)

4

2008

Nieruchomości, które mogą lub powinny być przedmiotem rewindykacji Właściciel Domu PZKO

Właściciel działki

powiat karwiński Kocobędz MK MK Mosty k. Cz. Cieszyna MK Państwo Olbrachcice MK MK Sibica MK Państwo Bogumin MK Miasto Skrzeczoń MK MK Zabłocie MK MK Błędowice MK MK Cierlicko Kościelec MK MK Sucha Górna MK MK Kościół ew.

Kościół ew.

Sucha Średnia A.W. A.W. Karwina Frysztat MK MK Karwina Raj MK MK Karwina Sowiniec MK Państwo Karwina Stare Miasto MK MK Piotrowice Gmina Gmina Stonawa Gmina Gmina Dąbrowa Gmina Gmina Orłowa Lutynia MK MK Orłowa Poręba MK MK Rychwałd MK MK Wierzniowice MK MK powiat frydecko-mistecki Bystrzyca MK MK Koszarzyska MK MK Milików Centrum MK MK Milików Pasieki MK MK Nydek MK MK Gnojnik MK Prywatny Ligotka Kameralna MK MK Trzanowice MK MK Jabłonków (rynek) MK MK Jabłonków MK MK (Mazurowice) Boconowice MK MK Bukowiec MK MK Gródek MK MK Mosty k. Jabłonkowa MK MK Nawsie MK MK Guty MK MK Trzyniec Karpętna Miasto Miasto Trzyniec Kanada MK Miasto Leszna Dolna MK MK 4

2008

Fragment wnętrza odnawianego właśnie Domu PZKO w Mostach k. Jabłonkowa

Miejscowe Koło PZKO Niebory Oldrzychowice Trzyniec Osiedle Trzyniec Osówki Trzyniec Tyra Wędrynia Wędrynia Zaolzie Trzyniec 1 Piosek Śmiłowice

Właściciel Domu PZKO

Właściciel działki

MK MK MK Miasto Miasto Miasto MK MK Miasto Miasto Stowarzyszenie Stowarzyszenie „Czytelnia „Czytelnia Katolicka“ Katolicka“ MK MK MK MK MK Państwo MK MK

 marian siedlaczek

Miejscowe Koło PZKO

23

szlakiem kół pzko

Z pokolenia na pokolenie Boconowice leżą pod Kozubową, między Jabłonkowem i Łomną Dolną,

Żołnierze listy piszą Już kilkadziesiąt „Głosów Ludu” wychodzi z naszej administracji do różnych garnizonów w republice, gdzie młodzieżowcy z naszego powiatu pełnią służbę wojskową od 1 listopada br. Żołnierze piszą sami do nas względnie do domów i później przychodzi do administracji matka, siostra czy brat z prośbą o wysyłanie naszego pisma na taki i taki adres. Wczoraj otrzymaliśmy dalszy list ze Znojma od żołnierzy Pielesza Stanisława i Nierostka Tadeusza. Piszą oni m. in. takie zdanie: „I my, młodzi obywatele powiatu cz.-cieszyńskiego, pełniący najpiękniejszy obowiązek obywatelski, służbę wojskową, chcemy być informowani o sukcesach naszych górników, hutników i rolników, o wynikach sportowych naszych braci z oddziałów Sokoła i o wynikach pracy kulturalnej naszych towarzyszy z grup miejscowych CzZM-SMP i PZKO.” Listy podobnej treści świadczą o tym, że praca społeczna w naszych organizacjach dobrze przygotowała młodzież do pełnienia zaszczytnej służby wojskowej, że nasi młodzieżowcy nie chcą zatracić łączności z naszym terenem.

(Nasi młodzieżowcy w wojsku nie chcą zatracić łączności z terenem. GL nr 145, 13.12.1951)

Dobra prasa Sceny Polskiej Na łamach warszawskiego „Kuriera Codziennego” pojawił się obszerny artykuł pióra znanego krytyka literackiego Wojciecha Natansona, w którym autor opisuje swoje wrażenia wyniesione z pobytu w Cz. Cieszynie.

Zapoznał się on dokładnie z systemem pracy naszej „Sceny Polskiej”, podpatrzył grę aktorów podczas umyślnego przedstawienia i doszedł do wniosku, że praca naszych artystów zasługuje w pełni na uznanie. Zaimponował mu przede wszystkim zapał naszych do niedawna amatorów, pasja gry, szczerość postaci i dyscyplina artystyczna. W dalszej części artykułu autor wspomina o pracy kierownika zespołu Władysława Niedoby, chwali wysiłek reżysera sztuki Maliszewskiego, Władysława 24

graniczą także z Nawsiem Jasieniem. Skrajem wioski prowadzi kolej koszycko-bogumińska. W 114 domach mieszka 425 osób (stan z 1.1.2008).

Aż 36 proc. z nich stanowią Polacy, 60 proc. to Czesi, 4 proc. inne narodowości.

Mobilizujące podziały

Wieś odzyskała swoją samodzielność na początku lat 90., kiedy oddzieliła się od Jabłonkowa. Z punktu widzenia MK PZKO krok ten okazał się korzystny. Członkowie Koła pracują w organach gminy, a władze gminy regularnie wspomagają działalność Koła. Również miejscowi przedsiębiorcy pozytywnie reagują na prośby o wsparcie.

Koło PZKO zostało założone 27.10.1947 w gospodzie Marii Słowiaczek. Inicjatorem był nauczyciel polskiej szkoły w Jabłonkowie Edward Klimsza. Pierwszym prezesem został rolnik Jan Szkandera. Od tej pory w 60-letniej historii Koła na jego czele stało kilkunastu prezesów, o powtarzających się często nazwiskach: Paweł Zwyrtek, Henryk Bielesz, Jan Martynek, Jan Łysek, Paweł Szkandera, Józef Szkandera, Jan Szkandera, Paweł Jurzykowski, Jan Klus, Antoni Sikora, Zygmunt Branny, Alojzy Jurzykow-

Gorolskie Święto 2007 – w bryczce gospodarze Monika i Marek Słowiaczkowie wiozą „gorolski zeznani podatkowe“ ski, Jan Świeczek, Stanisław Martynek, od 2006 r. Karol Klus.

Aktualnie Koło liczy 98 członków.

Oprócz mieszkańców Boconowic są wśród nich tradycyjnie również mieszkańcy graniczących z wioską części Jabłonkowa: Czyrnego i Zowodzia, którzy wybrali członkostwo w tym wiejskim Kole ze względów rodzinnych, bliskości i in. Koło jest od lat 70. podzielone na 4 rejony: Czyrne, Hósarze, Dwór oraz Zowodzi. Podział ten w praktyce wykorzystywany jest przy organizowaniu większych imprez (Tradycyjny Bal, udział MK w Święcie Gorolskim) w taki sposób, że rejony regularnie zmieniają się w roli organizatorów tych imprez.

Pozwala to na większą aktywizację szeregowych członków z poszczególnych rejo4

2008

boconowice W trakcie Gorolskigo Święta bocian pojawia się na boconowiańskim wozie alegorycznym… i na „budzie“ – stoisku w Lasku Miejskim

nów, łatwiej zachęcić do pracy osoby, które z góry wiedzą, że np. w przygotowaniu balu uczestniczą regularnie raz na 4 lata.

Dzięki temu nie ma obawy, by przy imprezach musiały pracować stale te same osoby, a reszta członków pozostała bierna. Od ok. 10 lat wprowadzono powyższy system również przy wybieraniu prezesów Koła: zmieniają się oni co dwa lata, a prezesem zostaje zawsze członek zarządu z rejonu, na który akurat przypada kolej. Świadomość, że zgoda na przyjęcie obowiązków prezesa nie jest „dożywotnim wyrokiem”, w dzisiejszych zabieganych czasach przynosi dobre wyniki. Poza tym więcej osób ma szansę na wykazanie się swymi możliwościami i pomysłami w tej funkcji.

Aktywni nawet bez stałych zespołów

Chór mieszany pod batutą Wilhelma Słowiaczka śpiewał w Boconowicach jeszcze przez założeniem Koła PZKO. Swoją działalność zakończył jednak w r. 1950.

Na początku lat 70. istniał też krótko chór żeński.

Chlubą Koła był przez wiele lat amatorski zespół teatralny, który nawiązał do

bogatych przedwojennych tradycji, gdy animatorem ruchu teatralnego był przede wszystkim ówczesny kierownik szkoły Franciszek Skulina. Od powstania MK odegranych zostało 44 spektakli pod kierunkiem m.in. Wilhelma Słowiaczka, Pawła Klusa, Pawła Jurzykowskiego, Zygmunta Brannego. Zespół występował nie tylko w miejscowym Domu Kultury – „Strażnicy”, gościł również w okolicznych Kołach i brał udział w ogólnozwiązkowych przeglądach. W ostatnim dziesięcioleciu wielkim uznaniem cieszyły się przedstawienia dziecięce przygotowane przez Monikę Słowiaczek. Były to bajki „Czerwony Kapturek” oraz „Kopciuszek” do wierszy Jana Brzechwy. Udział w przedstawieniach był dla dzieci dodatkowo świetną lekcją języka polskiego. W latach, kiedy Koło nie wystawia własnych przedstawień, zaprasza do Boconowic zespoły teatralne z sąsiednich miejscowości.

Na czele Klubu Kobiet stała Helena Bártowa, przez długie lata prowadziła go Wanda Lach. Oprócz cotygodniowych spotkań

Delonga, podkreśla doniosłość współpracy polskich i czeskich artystów. Szkoda tylko, że Natanson nie odmalował choćby w ogólnych zarysach tła, na jakim zrodził się polski teatr, tła bogatego rozwoju ruchu amatorskiego na naszym terenie, tła, które dało właściwy fundament pod budowę zawodowej sceny polskiej w Czechosłowacji.

(Prasa warszawska o „Scenie Polskiej” w Czeskim Cieszynie.

GL nr148, 20.12.1951)

Marne warunki, przykładny duch Gnojnik. U nas istnieje pierwszy rok niezupełna Polska Szkoła Średnia. Bardzo wiele trudności było trzeba pokonać, zanim została powołana do życia. O jej racji bytu świadczą wymownie osiągnięte wyniki i atmosfera, jaka wytworzyła się koło niej. Jej zewnętrzne warunki nie są do pozazdroszczenia. Klasy mieszczą się w pokojach mieszkalnych starego budynku ob. Rakowskiego, tuż obok warsztatu „Obnovy”, a jedna mieści się za torem w dawnym magazynie ob. Wałacha. Ale istotę szkoły stanowi jej duch, którego wytwarza młodzież wraz ze swymi wychowawcami. Młode grono nauczycielskie z dyrektorem Dr. Macurą na czele pracuje z zapałem i poświęceniem, a wyniki jego pracy świadczą o tym, że swe posłannictwo socjalistycznych wychowawców pojmują bardzo dobrze. Dość wspomnieć dla ilustracji, że w powiatowym konkursie matematycznym szkół czeskich i polskich nasza szkoła uzyskała pierwsze miejsce.

(Z ruchu przodowniczego naszych szkół.

GL nr 68, 14.6.1951)

Audycja o literaturze

PZKO-wcy z Boconowic w Krakowie na Wawelu (lata 60.)

4

2008

W ubiegły piątek rozgłośnia ostrawska transmitowała na szereg rozgłośni czeskich audycję literacką, zredagowaną przez M. Rusinskiego, poświęconą polskiej twórczości literackiej na Śląsku czeskim. Na wstępie audycji autor stwierdza, że twórczości tej nie można zamykać wyłącznie w ramach regionu, ponieważ zdobyła ona sobie poważne pozycje w dorobku literackim. I tak nestor 25

szlakiem kół pzko

obecnej grupy literackiej Paweł Kubisz za tom wierszy „Przednówek” otrzymał polską państwową nagrodę literacką w 1945 r.

Grupa pisarzy, która zawiązała się wokół czasopisma „Zwrot”, wiąże swoją twórczość z nową rzeczywistością, co wyraźnie przejawia się w ich dorobku. W przekładzie czeskim recytowano wiersze Henryka Jasiczka, Gustawa Przeczka oraz młodego poety Józefa Krzywonia. Omówiono również twórczość dramatyczną Adama Wawrosza, który sztuką „Zbrodniarze”, a zwłaszcza ostatnią „Nowi ludzie” przysłużył się sprawie przeorientowania świadomości mieszkańców naszej wsi. Audycja ta przysłużyła się zapewne sprawie zbliżenia naszych bratnich narodów, zapoznając społeczeństwo czeskie z niepoślednim dorobkiem polskiej twórczości literackiej na Śląsku Cieszyńskim.

(Audycja poświęcona polskiej twórczości literackiej na Śląsku Cieszyńskim.

GL nr 87, 31.7.1951)

Dobrze zaplanowany remont Nydek. Na początku wakacji zeszli się członkowie PZKO, SMP i SRPSz na wspólnym zebraniu, gdzie m.in. zastanawiali się nad tym, jak naszą szkołę, znajdującą się w opłakanym stanie, doprowadzić do porządku. Stwierdzono ogólnie, że szkole trzeba pomóc. Nie pozostało przy słowach i obiecankach. Społeczeństwo nasze udowodniło, że jest przywiązane do szkoły.

Wybrana na zebraniu delegacja zbadała, co należy zrobić, zaplanowała, ile trzeba czego zakupić, i podała plan zapotrzebowania MNV, który wyraził wdzięczność za inicjatywę i obiecał pomóc, w czym tylko będzie mógł. Wobec takiego stanu rzeczy rozpoczęto pracę. Przykład dali nam koledzy z SMP Wojnar Adolf, Fizek Jan i Wojnar Karol, którzy zgłosili się sami na brygadę. Wierzymy, że za ich przykładem pójdą inni. Wiemy, że ob. Heczko Karol, kierownik techniczny, oraz ob. Raszka Jan, kier. robót ciesielskich, to nie tylko ofiarni pracownicy społeczni, ale także dobrzy fachowcy, którzy potrafią 26

Wycieczka MK PZKO do Gdyni (lata 70.) panie urządzały kursy kroju i szycia oraz haftu, organizowały prelekcje oraz wystawy i przygotowywały „od kuchni” imprezy Koła. W ostatnich latach doszło do pewnego zastoju w tej działalności, co wynika przede wszystkim z naturalnej zmiany pokoleń, a także z innego trybu życia pań, które aktualnie coraz bardziej angażują się w pracy zawodowej. Przy tej okazji należy dodać, że w gotowanie posiłków na imprezy w Boconowicach włączyli się również panowie, którzy znakomicie sobie radzą, wnosząc w tradycyjne pezetkaowskie menu nowe pomysły i smaki.

Od 1966 r. Koło posiada własny Dom PZKO. Jest to parterowy budynek, który pierwotnie miał służyć jako pawilon usługowy. Po odkupieniu przez MK i koniecznych przeróbkach został uroczyście

otwarty w 1967 r. W obiekcie znajduje się sala oraz kuchnia i zaplecze. Imprezy i spotkania odbywają się też w ogrodzie, gdzie zbudowano zadaszony taras. Budynek jest również wykorzystywany do spotkań towarzyskich i imprez rodzinnych.

Otwarcie na świat

Największą otwartą dla wszystkich chętnych imprezą Koła jest Tradycyjny Bal, na którym nie może zabraknąć zabaw i konkursów oraz ciekawego programu. Oprócz tego najwięcej pracy i wysiłku wkładają członkowie Koła w przygotowania i udział w Gorolskim Święcie. Wielokrotnie nagradzano boconowicki wóz alegoryczny w pochodzie. W ostatnich latach prezentowano m.in. „wylywani gnojówki” czy „prani prodła”, były też odnośniki do współczesności: malowanie kodu kreskowego na góralskiej

Aktualny prezes koła, Karol Klus, omawia ostatnie szczegóły przed uroczystym zebraniem z okazji 60-lecia powstania MK PZKO 4

2008

boconowice kozie przy okazji wstąpienia RC i RP do UE czy też „gorolski zeznani podatkowe”. Bardzo dobrą sławą cieszy się ozdobione symbolem bociana stoisko MK na „Gorolu”. Wybór smakołyków bywa tu zawsze duży, a daniami popisowymi są od wielu lat jelita z kapustą oraz kapuśnica, która kilkakrotnie zdobyła 1. miejsce w dziennikarskim rankingu najsmaczniejszych góralskich specjałów.

W ramach współpracy z władzami gminy Koło od kilku lat przygotowuje program na spotkanie z św. Mikołajem dla dzieci Mężczyźni kuchni się nie boją – Jan Szkandera tradycyjnie pracuje przy gotowaniu posiłków na imprezy MK PZKO z całej wioski.

Członkowie angażują się również poza W ostatnich latach zrezygnowano z festynu Koła, ponieważ z roku na rok wioską, m.in. w zespołach Górole, Gorol, dramatycznie obniżał się udział w tej im- Collegium Canticorum, a także w działalprezie. Odzywają się jednak głosy o po- ności Macierzy Szkolnej, Klubu Kultury trzebie reaktywowania tej letniej imprezy czy Kongresu Polaków.

W Boconowicach od dawna nie ma pezetkaowskiej.

Koło regularnie organizuje dla człon- szkoły ani polskiego oddziału w przedków wycieczki w bliższe lub dalsze okolice. szkolu (działa tylko czesko-polskie przedPodróżowano do Trójmiasta nad Bałty- szkole), a tutejsze dzieci uczęszczają do kiem, Warszawy, Krakowa czy Pienin, zdo- szkoły zbiorczej w Jabłonkowie. Tym więkbywano też okoliczne szczyty beskidzkie. sze podziękowania kierują pezetkaowcy W ub. r. zwiedzono m.in. park archeologicz- do mieszkających w wiosce nauczycielek ny w Kocobędzu oraz drewniany kościółek Moniki Słowiaczek i Moniki Łysek, które w Gutach, w bieżącym przygotowywana jest z uczniami z Boconowic przygotowały piękny program na uroczyste zebranie wycieczka na Morawy, do zamku Buchlow.

Nie zabrakło w historii Koła ciekawych z okazji jubileuszu 60-lecia MK PZKO. Teprelekcji i odczytów, odbywały się pokazy goroczni dziewiątoklasiści pomagali już filmów. Z imprez, których tradycja na- np. przy dekoracji sali balowej, a gimnazjadal jest utrzymywana, można wymienić liści poprowadzili poloneza na rozpoczęcie smażenie jajecznicy, uroczyste spotkanie balu. Budzi to nadzieję, że uda się ich stopczłonkiń Koła, spotkania seniorów, wie- niowo zaangażować w działalność Koła. danuta brannaczesława rudnik czory świetlicowe.

Członkowie MK PZKO zwiedzają Archeopark w Kocobędzu 4

2008

pracą odpowiednio pokierować. Zgłoszenia na brygady przyjmuje Kupiec Jan w domu lub na miejscu pracy przy reparaturze budynku szkolnego.

(Czynem udowodnimy dojrzałość społeczną. GL nr 81, 17.7.1951)

Chorąży pokoju i „Ojcowski dom” Na wspólnym zebraniu PZKO i CzZM-SMP w Karwinie Starym Mieście, które miało charakter uroczysty, zebrało się 120 członków i 30 gości. Tak liczna obecność była zachętą dla wykonawców programu. O dziele wielkiego chorążego pokoju J. Stalina mówił prezes F. Harok. W programie kulturalnym brały udział: czwórka rewelersów, chór mieszany, tenorzysta Salamon i zespół teatralny. Sztuczkę odegrano z werwą i talentem.

O znaczeniu pracy oświatowej referował K. Szczotka. Na wieczorze panował serdeczny nastrój, czemu dali wyraz zebrani, śpiewając na zakończenie pieśń „Ojcowski dom”.

Wyrażając uznanie organizatorom, należy zachęcić ich do dalszej pracy.

(Wspólne zebranie PZKO i CzZM-SMP w Karwinie Starym Mieście. GL nr 146, 16.12.1951)

Sportowy Sylwester S. Jednota-Jedność (Zryw) Cz. Cieszyn zawiadamia, że zawody ping-pongowe o puchar przechodni odbędą się w Sylwestra 1951. W tym samym dniu rozpocznie się turniej szachowy o mistrza Kozubowej na rok 1951-52. Każdy z zawodników otrzyma pamiątkowy dyplom. W turnieju mogą brać udział mężczyźni, kobiety oraz młodzież szkolna. W dniu 1 stycznia na Kozubowej urządza S. Jednota-Jedność zawody narciarskie o puchary przechodnie dla seniorów, dla juniorów i kobiet. Każdy ze startujących otrzyma pamiątkowy dyplom. Sympatyków sportu narciarskiego, ping-pongu i szachów uprasza się o liczne przybycie na zawody na Kozubową w dniu Nowego Roku.

(Nowy Rok na Kozubowej.

GL nr 149, 23.12.1951) 27

wywiad

historia

Sprawozdanie z działalności Uczniowie na tropie surowca wtórnego Podstawą przemysłu jest surowiec, którego znaczne ilości musimy dowozić z zagranicy.

Dużą ilość tego surowca mamy wszędzie wokół nas w postaci starych materiałów i kości. W rowach jest starego żelaza pod dostatkiem. Zbiór tego surowca wzięli sobie do serca uczniowie i uczennice Polskiego Gimnazjum w Orłowej. Dotychczasowe wyniki tego zbioru są już bardzo piękne i pod koniec roku na pewno będą jeszcze piękniejsze. Najwięcej w Polskim Gimnazjum zebrano starego żelaza, bo 5600 kg. Kości zebrano 345 kg, papieru 195 kg, a szmat 58 kg. Za zebranie tak dużej ilości starego żelaza zostało gimnazjum wyróżnione. Ale na tym nie koniec, bo możliwości są o wiele większe. Chcąc podnieść wyniki zbioru, duża ilość uczniów zapisała sobie do książeczek uczniowskich swoje osobiste zobowiązanie, podjęte z okazji 55 urodzin Kl. Gottwalda.

(Uczniowie Polskiego Gimnazjum w Orłowej pełnią swe obowiązki.

GL nr 148, 20.12.1951)

Wysoka pula nagród Gwiazdkowy numer „Zwrotu”, który zawiera 24 strony druku i ukaże się już w sprzedaży od soboty dnia 22 grudnia br., podaje na swych łamach szczegółowe warunki wielkiego kon­ kursu literackiego (na powieść, wiersze, opowiadania, sztuki sceniczne, wspomnienia hutników i górników itd.), jaki został ogłoszony przez PZKO i SLA na łączną kwotę nagród i wyróżnień w sumie 80 000 Kčs.

(Wielki konkurs literacki.

GL nr 147, 18.12.1951)

Uczniowie gratulują robotnikom Pięknym przykładem współpracy dziatwy szkolnej z robotnikami jest młodzież polskiej szkoły średniej w Jabłonkowie.

Patronem tej szkoły jest mała fabryczka „Pilana” w Jabłonkowie. W grudniu udało się Pilanie podnieść produkcję do 125 28

W 2007 r. członkowie Sekcji Historii Regionu ZG PZKO spotkali się na 8 zebraniach. Funkcję przewodniczącego pełnił Stanisław Zahradnik, protokoły pisali Marian Steffek i Jerzy Czap, czynności administracyjno-organizacyjne załatwiano przy pomocy Sekretariatu ZG PZKO i wsparciu prezesa ZG PZKO. Współpracowano z Kongresem Polaków, Polskim Centrum Pedagogicznym i Gimnazjum Polskim.

Początkowo SHR liczyła 19 członków, w tym 15 aktywnych, ale w połowie roku zasilili jej szeregi młodzi członkowie, Benjamin Pytlik i Radek Sztwiertnia.

W kwietniu zrezygnował z członkostwa Józef Kula, w sierpniu Marian Steffek z powodu nadmiaru innej pracy, a we wrześniu z kierowania Sekcją od 2008 r. zrezygnował z powodów zdrowotnych Stanisław Zahradnik.

Seminarium

W ramach obchodów 60-lecia PZKO, Sekcja wspólnie z Ośrodkiem Dokumentacyjnym KP zorganizowała seminarium poświęcone przełomowym momentom w dziejach PZKO. Odbyło się ono 12.5.2007 w auli Gimnazjum Polskiego w Cz. Cieszynie. Referaty wygłosili: Krzysztof Nowak, Stanisław Zahradnik i Roman Kaszper, udostępniono je słuchaczom w formie wydruku komputerowego. 42 uczestników zwiedziło wystawę autorstwa M. Steffka „60 lat PZKO”. Seminarium zaszczyciła obecnością (po raz pierwszy w dziejach SHR) Anna Olszewska, kierowniczka Konsulatu Generalnego RP w Ostrawie. Zabrakło natomiast nauczycieli.

Konkurs

W kwietniu ogłoszono wyniki konkursu „Zasłużony dla PZKO”. W skład Komisji Oceniającej wchodzili: Józef Wierzgoń (przewodniczący), Danuta Ondruch, Jerzy Czap, Halina Gawlas i Roman Suchanek. Wpłynęło 8 prac, 6 indywidualnych biogramów i 2 biogramy zbiorowe. Dwie równorzędne I nagrody zdobyli: Aurelia Gamrot („Życie z tańcem”) i Józef Kula („Łąckim PZKO-wcom ku pamięci”, „Potomnym Stanisławic”), dwie równorzędne II nagrody przypadły natomiast Janowi

Myrdaczowi („Osobowość z Gutów”) i Stanisławowi Kołorzowi („Życie zaolziańskiego działacza”).

Wyniki i sposób przeprowadzenia konkursu, a także negatywna ocena stylu kierowania Sekcją legły u podstaw rezygnacji J. Kuli z członkostwa w SHR. Sprawa była przedmiotem obrad kilku spotkań SHR, ostatecznie została zamknięta 20.8.2007.

Imprezy okolicznościowe

Podtrzymano tradycję wygłaszania podczas zebrań referatów. Autorem wystąpień poświęconych społecznikowi Pawłowi Trombikowi i pochodzeniu Polaków na Zaolziu był S. Zahradnik. Na wysoką ocenę zasługuje zorganizowanie przez M. Steffka wystawy „60 lat PZKO”, która była prezentowana podczas seminarium SHR, na Festiwalu PZKO oraz w Sosnowcu.

Członkowie SHR uczestniczyli w opracowaniu materiałów do „Aneksu do Leksykonu PZKO”.

Cenną inicjatywą było opracowanie przez Romana Suchanka projektu listu wspierającego dążenia środowisk historycznych i językoznawczych do przywrócenia w RC poprawnej nazwy rzeki Olzy (zamiast Olše). List ten postanowiono wysłać wraz z załącznikami do Kongresu Polaków z sugestią podjęcia dalszych kroków, a także – po zaopiniowaniu przez kierownictwo redakcji – opublikować w „Głosie Ludu”.

Z satysfakcją odnotowano również, że Roman Badura zwrócił się pisemnie do eurodeputowanego Josefa Zieleńca o osobiste zaangażowanie się w kwestii upowszechnienia w RC wiedzy na temat pochodzenia mniejszości polskiej na Zaolziu. List pozostał bez odpowiedzi, czego z uwagi na złożoność zagadnienia należało się spodziewać.

W najbliższym czasie SHR poświęci m.in. uwagę wydarzeniom historycznym, których okrągłe rocznice przypadają na rok 2008: Wiośnie Ludów (1848), Towarzystwu Siła (1908), początkowi walk o przynależność państwową Zaolzia (1918), przyłączeniu Zaolzia do Polski (1938) oraz Praskiej Wiośnie (1968). stanisław zahradnik 4

2008

Ocalmy od zapomnienia – Polskie losy (Konkurs Fundacji SEMPER POLONIA)

Fundacja SEMPER POLONIA (ul. ks. I. Kłopotowskiego 11, 03-718 Warszawa) ogłasza konkurs dla młodzieży na opis losów rodzin polskiego pochodzenia.

I Cele konkursu Zainteresowanie młodzieży polskiego pochodzenia historią własnych rodzin oraz poszerzenie jej wiedzy na ten temat. Udokumentowanie ciekawych, nierzadko poruszających losów polskich rodzin powiązanych często z przełomowymi wydarzeniami historycznymi i społecznymi. Upowszechnianie wiedzy o dorobku i wkładzie Polaków w rozwój dziedzictwa kulturowego innych państw przez dokumentowanie losów wybitnych postaci polskiego pochodzenia – działaczy społecznych, naukowców, artystów itp. Promowanie dokonań literackich młodzieży polskiego pochodzenia oraz wspieranie młodych talentów.

II Warunki uczestnictwa Do udziału w konkursie pragniemy zaprosić młodzież polskiego pochodzenia zamieszkałą poza granicami Polski, szczególnie zainteresowaną tematyką konkursu w przedziale wiekowym od 15 do 26 lat włącznie. Prace konkursowe należy nadsyłać w terminie do 31 października br.( decyduje data stempla pocztowego) na adres Fundacji (z dopiskiem „KONKURS: Ocalmy od zapomnienia –Polskie losy”). Uczestnik konkursu zobowiązany jest do przesłania: wydruku tekstu pracy w języku polskim (praca powinna liczyć od 4 do 10 stron wydruku komputerowego lub maszynopisu); dokumentacji fotograficznej wraz z opisem, który powinien zawierać informację o miejscu, obiekcie lub osobie prezentowanej na zdjęciu, datę i miejsce wykonania zdjęcia oraz imię i nazwisko autora;podpisanego oświadczenia dotyczącego praw autorskich; krótkiej informacji o danych osobowych – imię, nazwisko, data urodzenia, dokładny adres, numer telefonu, adres mailowy;

4

2008

wykazu źródeł wykorzystanych informacji (tylko w przypadku, gdy korzystano z nich przy przygotowywaniu pracy). Forma literacka pracy jest dowolna. Nadesłane prace, opracowanie i fotografie, przechodzą na własność Fundacji, która ma prawo do nieodpłatnego ich wykorzystania na wybranych przez siebie polach eksploatacji w nieograniczonym zakresie.

Warunkiem koniecznym jest przesłanie wydruku pracy oraz jej wersji elektronicznej (CD lub dyskietka).

III Ocena prac Do udziału w pracach jury zaproszeni zostaną przedstawiciele Senatu RP, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Biblioteki Narodowej, Muzeum Narodowego, Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, Telewizji Polonia, Polskiego Radia, Towarzystwa Opieki nad Zabytkami oraz Fundacji SEMPER POLONIA. Przy ocenie prac jury będzie brało pod uwagę: ogólną wiedzę z zakresu kultury i historii Polski oraz umiejętność jej wykorzystania w pracy; samodzielność i umiejętność analizy tematu; walory literackie pracy, język i ogólny styl tekstu; rodzaj i zakres wykorzystanych źródeł. Jury przyzna następujące nagrody: I – zestaw komputerowy; II – kamera cyfrowa; III – cyfrowy aparat fotograficzny; IV-V – aparat fotograficzny; VI-X – albumy, książki. Dodatkowe nagrody mogą ufundować instytucje, których reprezentanci zasiadają w jury oraz inne instytucje bądź osoby prywatne zainteresowane wsparciem idei konkursu. Wyniki konkursu zostaną ogłoszone do dnia 17 grudnia br. na stronie internetowej Fundacji.

Pytania odnośnie konkursu należy kierować na adres: azorawska@semperpolonia.pl

proc. Nie omieszkała wykorzystać młodzież szkolna tej okazji, aby nie pogratulować swoim patronom i nie życzyć im podobnych wyników pracy w czwartym roku pięciolatki. Wybrano 30 najlepszych uczniów i uczennic, którzy w ostatni dzień nauki, tzn.

21 grudnia, wybrali się do Pilany. Przyjęto ich bardzo serdecznie i to wprost przy pracy w warsztatach. Młodzież ładnie zaśpiewała, zarecytowała i złożyła gratulacje. Radość było patrzeć na te uśmiechnięte twarze tak robotników jak i dzieci. Rozumieli się nawzajem bardzo dobrze. Nic nie szkodziło, że w umorusanej od oliwy ręce robotnika znalazła się drobna rączka dziecięca. Dzieci odniosły z tych odwiedzin jak najlepsze wrażenie. Były one obecne przy wyróżnieniu najlepszych pracowników i przy udzielaniu nagród. Widziały, że w dzisiejszych czasach ceni się i szanuje wzorowego robotnika.

I w niejednym małym serduszku powstało wtenczas postanowienie, że po opuszczeniu murów szkolnych stanie się podobnym robotnikiem.

(Młodzież jabłonkowska idzie z robotnikami! GL nr 150, 30.12.1951)

Decentralizacja PZKO Hasło „frontem do mas”, przybierające coraz więcej na aktualności, podchwycone zostało także przez Główny Zarząd PZKO, który przyszedł do przekonania, że praca w kołach miejscowych w ostatnich miesiącach jakoś ostygła i że trzeba poczynić kroki w kierunku jej uaktywnienia. Jednym z głównych posunięć do ożywienia działalności kulturalno-oświatowej w kołach to decentralizacja organizacyjna PZKO, to rozdzielenie terenu działalności na trzy powiaty: cz-cieszyński, karwiński i bogumiński i powołanie do życia powiatowych zarządów PZKO, których zadaniem będzie roztaczać bezpośrednią opiekę nad kołami miejscowymi, uaktywniać ich działalność i utrzymywać z nimi ścisły kontakt.

(W oparciu o masy do dalszej pracy kulturalno-oświatowej. GL nr 3, 8.1.1952) 29

historia

Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej w Republice Czeskiej Celem Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej w RC jest - czytamy w Deklaracji programowej – kształtowanie świadomości narodowej i wzbogacanie ruchu młodzieżowego o specyfikę kulturową Polaków w RC. Koordynatorem działalności jest Zarząd Główny SMP, którego siedziba mieści się w Cz. Cieszynie przy ul. Komenskiego 4. Członkiem SMP Jan Kidoń i Michał Przywara poświęcają remontowi klubu „Dziupla“ każdą wolną chwilę

może zostać osoba w wieku od 14 do 30 lat.

W chwili obecnej SMP liczy 68 członków i tyluż sympatyków.

Trzy etapy dziejów 1947-1952

W okresie międzywojennym działało na terenie Zaolzia kilkanaście polskich związków młodzieży. Po zakończeniu wojny władze czeskie nie zezwoliły na powstanie Związku Młodzieży Polskiej w Czechosłowacji, o co usiłowano w lipcu 1945 na zjeździe w Karwinie. Dopiero po podpisaniu umowy czechosłowacko-polskiej o przyjaźni i wzajemnej pomocy (10.3.1947) możliwe było powstanie SMP i PZKO (te dwie organizacje zdaniem państwa czeskiego musiały Polakom wystarczyć). Statuty obu organizacji, oddzielnych dla każdego z ówczesnych powiatów, frysztackiego i czeskocieszyńskiego, zostały zatwierdzone przez ostrawską ekspozyturę Krajowego Komitetu Narodowego w Brnie w czerwcu 1947. Ponieważ inicjatorami powstania SMP i PZKO były te same osoby, ścisła też była współpraca obu organizacji i wspólnie organizowano wiele imprez.

30

Przy Zarządach Powiatowych SMP powstały koordynujące działalność komisje: Zrzeszenie Śpiewacze, Referat Teatralny, Referat Świetlicowy, Naczelna Rada Harcerstwa, Rada Wychowania Fizycznego, Sekcja Akademicka Jedność. W wielu miejscowościach założone zostały Grupy Miejscowe SMP. Organizowano wieczory świetlicowe z występami zespołów śpiewaczych, muzycznych czy teatralnych, oglądano filmy, słuchano prelekcji czy po prostu bawiono się. O aktywności młodzieży świadczyć może fakt, że w r. 1949 w ramach SMP istniało 65 zespołów teatralnych, spotykano się w 50 świetlicach.

Zapału młodych ludzi nie ugasiło połączenie wszystkich organizacji w jeden Czechosłowacki Związek Młodzieży (CZM) w Pradze w kwietniu 1949. SMP utraciło samodzielność, ale udało mu się zachować pewną autonomię, stało się Sekcją Młodzieży Polskiej CZM. Coraz większą rolę zaczęły jednak odgrywać aspekty polityczne, pod-

kreślano konieczność zjednoczenia z grupami czeskimi, co nie sprzyjało działalności w duchu polskim. Do likwidacji SMP doszło na Zjeździe Powiatowym w Cz. Cieszynie 2.3.1952. Oficjalne zjednoczenie z czeską organizacją nastąpiło na konferencjach powiatowych CZM w Czeskim Cieszynie i Karwinie 22 i 23.3.

1968-1970

Odrodzenie SMP w r. 1968 umożliwiła polityczna odwilż Praskiej Wiosny. Młodzież zaolziańska z własnej inicjatywy zaczęła zakładać grupy SMP, a działające przy Kołach PZKO Kluby Młodych przekształcano w grupy SMP. 16.4.1968 z inicjatywy działaczy SMP z przełomu lat 50., przede wszystkim Ernesta Sembola, Władysława Milerskiego i Karola Hrackiego, odbyło się spotkanie działaczy młodzieżowych, powstał Tymczasowy Zarząd Główny SMP, prezesem został Władysław Josiek.

22.6.1968 odbył się w Cz. Cieszynie I Zjazd 4

2008

Na V Zjeździe SMP, w Cz. Cieszynie 8.3.2008, do ZG SMP weszli: Roman Sekula (prezes), Adela Stec (wiceprezes), Michał Przywara (gospodarz), Agata Cimała, Leszek Cimała, Piotr Gaura, Jan Kidoń, Daniel Mrózek, Mirosław Wacławik.

Członkami Komisji Kontrolnej zostali: Anna Filipek, Małgorzata Filipek, Tomasz Kostka.

 MARIAN SIEDLACZEK

po Roku 1989

SMP. Prezesem wybrano Jana Szymika, wiceprezesami Władysława Jośka i Władysława Biłkę. SMP liczyło wtedy ok. 3500 osób zrzeszonych w 42 grupach. Pracownikiem etatowym został sekretarz Jan Walczysko.

W marcu 1969 r. miejsce Jana Szymika zajął Władysław Josiek.

Organizowano Zloty SMP, Festyny Górskie w Koszarzyskach, bale i zabawy taneczne z występami zespołów, zwane Majem nad Olzą, w hotelu Piast w Cz. Cieszynie. Powstały znane na całym Zaolziu kluby młodzieżowe (Pod Arkadami, Juwentus). Grupy SMP objęły patronat nad miejscami pamięci narodowej (Żwirkowisko, Żywocice).

W lutym 1970 r., kiedy SMP liczyło ok.

5000 członków w 56 grupach, miał się odbyć Zjazd SMP, ale został odgórnie zakazany.

SMP po raz drugi przestało istnieć. Co jednak ciekawe, przez te dwa lata działało bez zatwierdzonego oficjalnie statutu, ponieważ władze państwowe nigdy nie wyraziły zgody na jego rejestrację.

4

2008

Niedługo po aksamitnej rewolucji zaczęły powstawać nowe organizacje i wznawiały działalność te, które kiedyś zostały zmuszone do przerwania pracy. SMP już w styczniu 1990 r. zwołało Zjazd Konstytuujący, na którym 77 delegatów reprezentowało 19 grup SMP. Wybrano Gabinet składający się z 15 członków z Markiem Michałkiem na czele. Na następnym Zjeździe prezesem został Bogdan Kokotek. W ramach SMP organizowano zloty młodzieży, rajdy turystyczne, kursy wodzireja, niektóre imprezy muzyczne i sportowe, Cierlickie Lato Filmowe. Na przełomie lat 1993/94 otwarto Klubokawiarnię Dziupla, w której odbywało się wiele imprez. Gospodarzem był kolejny prezes SMP Włodzimierz Smugała. Brakowało jednak działaczy terenowych, nowego narybku, nie pomógł Zjazd w 1995 r., malała liczba imprez, od r. 1996 SMP działało tylko formalnie.

Najnowsza historia SMP liczona jest od 2000 r. I Zjazd SMP odbył się 12.2.2000 w Nydku, prezesem został gimnazjalista Robert Szewczyk.. Kolejna Zjazdy zwoływane są co dwa lata. Na II Zjeździe SMP 16.3.2002 w Cz. Cieszynie wybrano Zarząd Główny SMP, prezesem został Roman Sekula, który prowadzi Stowarzyszenie do dnia dzisiejszego.

Najważniejsze akcje SMP to imprezy kulturalne, koncerty, rajdy turystyczne, zabawy młodzieżowe. Do udanych akcji zaliczyć można Wieczory Filmowe. Cykliczną imprezą muzyczną jest Odlot. Co roku w grudniu spotykają się esempowcy na Jaworowym w ramach akcji Świąteczny Eeyeh, czyli zjazd z Jaworowego na czymkolwiek. Inne ważne imprezy w najnowszej historii SMP to Bal Gałganiarzy, Rajd Filipka, Pożegnanie Lata, Pożegnanie Szkoły, Warsztaty Plastyczne.

W r. 2001 SMP nawiązało współpracę ze Stowarzyszeniem Cieszyńskiej Młodzieży Twórczej, razem organizują Międzynarodowy Festiwal Twórczości Młodzieży. Członkowie SMP służą też pomocą, np. techniczną, innym organizacjom.

Sztandarową imprezą SMP są coroczne Dni Kultury Studenckiej w Bystrzycy, po raz pierwszy we wrześniu 2002 r., od 2003 r. zawsze w czerwcu. Jest to prezentacja twórczości artystycznej młodzieży zaolziańskiej w dziedzinie muzyki, teatru, poezji, filmu, sztuk plastycznych i in. W br. organizatorzy zapraszają do Bystrzycy 6-7.6., koncertować będzie gimnazjalny zespół Poprostu, zespo-

ły studenckie z Polski, jako gwiazda wystąpi praski zespół 100 Stupňů.

Najnowszym osiągnięciem SMP jest otwarty w tym miesiącu w Cz. Cieszynie klub Dziupla, który został wynajęty od ZG PZKO i wyremontowany siłami własnymi esempowców. – Dziupla powinna stać się centrum artystyczno-literackim – wyjaśnia gospodarz Michał Przywara. – Od poniedziałku do soboty czynna będzie kawiarnia dla niepalących, obsługiwana przez studentów. W piątki i soboty są w planie imprezy artystyczne, spotkania z kulturą. Połączymy w ten sposób sferę kulturalną i gospodarczą naszej działalności. Duży nacisk kładziemy na dwujęzyczność.

Jak widzą swoje zaangażowanie w SMP, sens swojej działalności prezes i gospodarz?

RoMan sekula: Gdybym nie widział sensu w mojej pracy w SMP, nie zostałbym prezesem po raz czwarty z kolei. Na pytanie, ile warta jest nasza praca, czas i energia włożona we wszystkie nasze przedsięwzięcia, najlepiej mogliby odpowiedzieć uczestnicy naszych imprez. Ci, którzy spotkali się z naszą działalnością, najlepiej mogą ją docenić i ocenić. A chyba najlepszym świadectwem dla nas jest to, że przychodzą na imprezy.

Michał pRzywaRa: SMP stara się wyrwać z tego terenu to, co najciekawsze, koordynować i próbować poprowadzić młodzież w twórczym kierunku. Członkami SMP są osoby, które chcą coś robić. A dopóki młodzież jest zainteresowana naszymi imprezami, to chyba SMP ma sens.

foRMy działalności sMp:

kulturalna – powstawanie i konkretna działalność zespołów młodzieżowych z naciskiem na specyfikę polskiej grupy narodowej; oświatowa – przekazywanie tradycji kulturowych polskiej grupy narodowej opartych na historii i naturalnych warunkach istnienia oraz świadome formowanie własnej przyszłości; sportowo-turystyczna – aktywność młodzieży na polu sportowym i turystycznym, zakładanie drużyn sportowych; naukowa – zakładanie kółek naukowych o różnej specjalizacji; gospodarcza – prowadzona w oparciu o zasady menażerskie i zasady samofinansowania w dziedzinie handlu, gastronomii, turystyki, organizowania akcji kulturalnych, społecznych i in. czesława rudnik 31

duża klasa!

Szkoła Podstawowa Jabłonków

Strona internetowa: www.jablunkov.cz/skola/pzs/pzs.html

z kaRt histoRii Pierwsza notatka o szkole w Jabłonkowie pochodzi z 1685 r. W drewnianym budynku szkoły „przy kościele” uczono po niemiecku. Murowana szkoła otwarta została w 1883 r., była cztero-, a potem, do 1918 r., pięcioklasowa, kierowali nią Jan Netter i Franciszek Błażej. W latach 1918-1921 szkoła „przy kościele” była jedyną szkołą w Jabłonkowie, uczono w niej wyłącznie po polsku, w r. szkolnym 1920/21 miała 590 uczniów.

lic z b a u c z n i ó w (wybór):

1926/27 1931/32 1937/38 1945/46 1949/50 1955/56 1959/60 1966/67 1976/77 1984/85 1989/90 1996/97 2000/01 2005/06 2007/08

70 125 182 213 318 301 446 579 463 345 329 305 311 270 221

W 1921 r. została założona w Jabłonkowie po raz pierwszy szkoła czeska. W 1922 r. założycielski komitet szkoły wydziałowej dla polskiej młodzieży Jabłonkowa i okolicy w składzie Jerzy Cienciała, Izydor Kopecki, Szczepan Sikora, Paweł Jeżowicz i Jan Kostelnoszek napisał do czeskich władz szkolnych podanie

d y R e k t o R z y s z k o ły

1926­1938 1938­1939 1945­1960 1960­1976 1976­1990 1990­2000 od r. 2000 32

w sprawie założenia szkoły. Władze czeskie jednak dopiero po czterech latach wydały zgodę na powstanie polskiej szkoły, i to tylko prywatnej. 1.9.1926 w szkole „przy kościele” otwarto pierwsze dwie polskie klasy. Ze składek Macierzy Szkolnej i osób prywatnych w ciągu jedenastu miesięcy wybudowano nową siedzibę szkoły, której patronem duchowym został Henryk Sienkiewicz.

Uroczyste otwarcie Polskiej Szkoły Wydziałowej im. Henryka Sienkiewicza nastąpiło 9.9.1928. Aż do 1938 r. szkołą kierował Rudolf Paszek.

Po zakończeniu II wojny światowej, podczas której budynek służył okupantowi niemieckiemu, do polskiej szkoły (5 klas) zapisało się 213 uczniów. Liczba klas w następnych latach podyktowana została nie tylko ilością uczniów, ale też kolejnymi reformami szkolnymi. Najwięcej uczniów miała szkoła – wtedy jako dziewięcioletnia szkoła podstawowa – w r. szk. 1966/67, kiedy w 20 klasach uczyło się 579 dzieci.

W latach 70. wyższe klasy przeniesione zostały ze „starego” budynku do nowszych pawilonów nad Olzą.

W 1996 r. przywrócono w nazwie szkoły nazwisko patrona Henryka Sienkiewicza.

Od 1.1.2003 Szkoła Podstawowa z Polskim Językiem Nauczania im.

Henryka Sienkiewicza w Jabłonkowie jest podmiotem prawnym, w jej skład wchodzi także polska szkoła w Łomnej Dolnej (dyrektor Krzysztof Gąsiorowski, w r. szk. 2007/08 21 uczniów). Dyrektorem szkoły jest od r. 2000 Bogusław Słowioczek.

Rudolf Paszek Franciszek Szymonik Karol Piegza Gustaw Słowik Jan Cieślar Sylwia Mrózek Bogusław Słowioczek

Od r. szk. 2006/07 nauka odbywa się w wyremontowanym budynku szkolnym przy ul. Szkolnej. Uroczyste otwarcie odbyło się 20.4.2006, przecięcia wstęgi dokonał ówczesny przewodniczący Izby Poselskiej Parlamentu RC Lubomír Zaorálek.

W ramach generalnego remontu nad starym budynkiem powstało całe nowe piętro, w przybudówce znalazła się sala gimnastyczna, klasy, jadalnia, winda, obok budynku boisko i ciągi komunikacyjne z przejściami bezbarierowymi. W szkole jest teraz ogółem 13 klas, 7 klasopracowni (językowe, fizyki, chemii, biologii, wychowania plastycznego), gabinety dla nauczycieli, biblioteka, aula, świetlica, sala gimnastyczna, warsztaty, stołówka.

Od 1.9.2007 w klasach 1 i 6 nauka przebiega według własnego programu edukacyjnego pod nazwą „Tradycja i nowoczesność“. Program ten uchwaliła Rada Szkoły (Jan Gomola, Zuzanna Świerczek, Lech Niedoba, Jan Kawulok, Terezie Műllerová).

Szkoła oferuje uczniom liczne zajęcia nadobowiązkowe i kółka zainteresowań. W klasach 1-5 prowadzona jest gimnastyka korekcyjna, gry sportowe, pracuje kółko języka angielskiego, kółko ceramiczne (otwarta została nowa pracownia ceramiczna), kółko taneczne, w klasach 6-9 uczniowie mogą brać udział w grach sportowych, gimnastyce ko-

rekcyjnej, śpiewać w chórze, mają do dyspozycji ćwiczenia z matematyki, kółko ceramiczne. W szkole prowadzona jest nauka religii. Uczniowie zainteresowani folklorem są członkami zespołów Lipka i Torka.

peRły w koRonie

paweł sikora – profesor zwyczajny Wydziału Antropologii UJ w Krakowie.

Inż. józef sikora, CSc – dyrektor Lasów Państwowych Słowacji.

Doc.dr włodzimierz chełchowski – pracownik naukowy Uniwersytetu Warszawskiego. władysław niedoba (Jura spod Grónia) – założyciel Sceny Polskiej Teatru Cieszyńskiego. karol suszka – dyrektor Teatru Cieszyńskiego. wanda łysek, emilia bobek, paweł niedoba – aktorzy SP TC. władysław sikora, jan pyszko – pisarze. halina Młynek – piosenkarka.

4

2008

 WIESŁAW PRZECZEK

sukcesy

(wybór z r. szk. 2006/07) język polski Konkurs recytatorski „Kresy” 2 m. - Katarzyna Niedoba (kl. 7)

język angielski Konwersacja w j. angielskim (eliminacje powiatowe) 2 m. - Václav Kapsia (kl. 7) Międzynarodowy Konkurs Języka Angielskiego (pod patronatem UJ w Krakowie) 10 m. – Václav Kapsia (kl. 7)

Matematyka Pikomat (powiat F-M, polskie szkoły) 1 m. – Aneta Baselides (kl. 6) 1 m. – Filip Cieślar (kl. 7) Pitagoriada (powiat F-M) 1 m. – Václav Kapsia (kl. 7) Olimpiada matematyczna (eliminacje okręgowe) 4

2008

4 m. – Adam Sikora (kl. 9) Kangur (powiat F-M, polskie szkoły) 1 m. – Václav Kapsia (kl. 7) 1 m. – Adam Sikora (kl. 9) w klasyfikacji ogólnej spośród ok.

3600 uczestników łącznie z regionem Bielska-Białej – 2 m. – Václav Kapsia (kl. 7)

chemia Olimpiada chemiczna 1 m. – Adam Sikora (kl. 9) (eliminacje powiatowe) 6 m. – Adam Sikora (kl. 9) (eliminacje regionalne) Korespondencyjny konkurs chemiczny Korchem 1 m. – Janina Motyka (kl. 9)

wychowanie fizyczne Mistrzostwa polskich szkół w piłce nożnej – 2 m.

Zjazd Gwiaździsty – 2 m. w klasyfikacji ogólnej

Międzynarodowa Liga Beskidzka – Istebna 3 m. – piłka nożna – chłopcy 3 m. – piłka siatkowa – dziewczyny Poprzeczka Jabłonkowska skok wzwyż – 1 m. – S. Jachnicka Igrzyska Lekkoatletyczne PSP 3 m. w klasyfikacji ogólnej 1 m. w łącznej klasyfikacji sztafet „Hledá se nová Kateřina Neumanová” (finał zawodów ogólnokrajowych) biegi na nartach – 1 m. – Ewa Szotkowska (kl. 4) Mistrzostwach RC – Nowe Miasto na Morawach biegi na nartach – 8 m. – Renata Szpyrc (kl. 9) Piłka nożna Tomasz Gomola (kl. 7) – wicemistrz RC z drużyną piłkarską Baniku Ostrawa w kategorii chłopcy młodsi Szachowe mistrzostwa RC do lat 10 6 m. – Jakub Szotkowski (kl. 4)

Muzyka Śląskie Śpiewanie 1 m. – kapela ludowa Lipka, zespół Torka Zpěváček roku 2007 (Velké Losiny) finaliści RC – Ondřej Pazdera (kl. 6) i Marian Mazur (kl. 7)

taniec 5 m. w tańcach latynoamerykańskich w ramach RC – Katarzyna Niedoba (kl. 7) i Alexander Vajda (kl. 9) 4 m. drużynowe w tańcach latynoamerykańskich w ramach RC – tancerze klubu Elán – Katarzyna Niedoba (kl. 7), Alexander Vajda (kl. 9) oraz Michaela Martynek (kl. 8) i Marek Feber (kl. 9) najlepsi uczniowie klas 9 w r. szk. 2006/07 wpisani do złotej księgi szkoły: Adam Sikora, Magda Hławiczka, Janina Motyka, Olga Sládek 33

i

n

s

kinematografia

p

i

r

a

c

muzyka

j

e

Serial o polskim szpiegu Dyrygent-legenda „Tajemnica twierdzy szyfrów” ma szansę stać się hitem eksportowym TVP. Już niedługo losy polskiego szpiega, który w mundurze oficera Abwehry próbuje przechwycić niemiecką maszynę deszyfrującą, śledzić będą Czesi, Słowacy, Węgrzy, a nawet Japończycy – pisze „Dziennik”.

Serial Bogusława Wołoszańskiego, w którym Paweł Małaszyński gra rolę kapitana Johanna Jorga, a Cezary Żak oficera SS uzależnionego od narkotyków, wyświetli m.in. Nova TV w Czechach, Duna TV na Węgrzech i Slovak TV. Serial pokaże też jedna z telewizji japońskich. Zagraniczne sukcesy tej produkcji nie dziwią.

– To osadzona w realiach II wojny światowej, wyśmienicie zrealizowana bajka dla dorosłych. Są tam tematy uniwersalne poruszające nie tylko Polaków. Wątek szpiegowsko-sensacyjny bez trudu zrozumieją nawet Japończycy – twierdzi Cezary Żak. Okazuje się, że w Kraju Kwitnącej Wiśni polskie filmy święcą triumfy nie od dziś.

– Japończyków interesuje nie tylko klasyk Wajda. Karierę robią tam też filmy o tematyce militarnej jak „Stawka większa niż życie” czy „Czterej pancerni i pies”, a także obrazy kostiumowe jak „Ogniem i mieczem” czy „Wiedźmin” – przyznaje Sławomir Cyra, wicedyrektor Biura Współpracy Międzynarodowej i Handlu TVP. – Dobrych seriali o II wojnie światowej nie jest za dużo – tłumaczy powodzenie „Tajemnicy twierdzy szyfrów”.

Serial według pomysłu Wołoszańskiego to jednak nie jedyna pozycja TVP, która zaciekawiła nadawców z innych państw. Wkrótce do Rosji i Niemiec trafić mogą „Glina” z Jerzym Radziwiłowiczem w roli bezkompromisowego policjanta i „Pitbull”. Wzięciem cieszy się również baśniowa seria Andrzeja Maleszki, zdobywcy nagrody Emmy w kategorii telewizyjnych dzieł dla dzieci i młodzieży. Jego „Magiczne drzewo” TVP sprzedała do kilkunastu krajów – czytamy w „Dzienniku”.

CR Źródło: ONET wg „Dziennika”

„Lejdis“ pokonały „Killera“ Film „Lejdis” duetu Konecki i Saramonowicz do połowy marca br. obejrzały 2 mln 202 tys. widzów. To najlepszy wynik w historii polskiej kinematografii uzyskany na rodzimej komedii. Dotychczasowy komercyjny rekordzista – „Kiler” w reżyserii Juliusza Machulskiego – zgromadził w kinach 2 mln 200 tys. widzów.

Ilość widzów, którzy zobaczą „Lejdis” w najbliższych dniach, pozwoli filmowi znaleźć się w rankingu 5 największych przebojów polskiego kina po 1989 r.

Oto pierwsza piątka najpopularniejszych polskich filmów po 1989 r.: 1. „Ogniem i mieczem” – 7 151 354 widzów, 2. „Pan Tadeusz” – 6 168 344, 3. „Quo vadis” – 4 300 351, 4. „Katyń” – 2 754 610, 5. „W pustyni i puszczy” – 2 227 228.

34

5 kwietnia świat muzyczny obchodził setną rocznicą urodzin Herberta von Karajana, Austriaka, jednego z najwybitniejszych dyrygentów operowych i symfonicznych XX w.

Pochodzący z rodziny greckich emigrantów (urodził się 5.4.1908 w Salzburgu) Karajan gry na fortepianie zaczął uczyć się w wieku 4 lat i już po roku wystąpił publicznie. W latach 1916-26 studiował w klasie fortepianu w Mozarteum w Salzburgu, a następnie (1926-29) dyrygenturę w Akademii Muzycznej w Wiedniu. Dzięki niepospolitemu talentowi w 1927 r. zadebiutował nieoczekiwanie w Ulm, gdzie zastąpił chorego dyrygenta w „Weselu Figara”. Jego występ wywarł tak dobre wrażenie, że otrzymał posadę pierwszego kapelmistrza w teatrze i pozostał w Ulm do 1934 r. W 1935 został dyrektorem artystycznym Opery i Orkiestry Symfonicznej w Akwizgranie, najmłodszym w Niemczech. W latach 1937-38 odbył tournee po Skandynawii, Holandii i Włoszech.

Przełomowym momentem w jego karierze było poprowadzenie w 1939 r. w berlińskiej Operze „Czarodziejskiego fletu” Mozarta i „Śpiewaków norymberskich” Wagnera. Dzięki temu sukcesowi i poparciu nazistów został w latach 1941-45 dyrektorem pierwszej sceny III Rzeszy.

Po II wojnie światowej, za swoje 9-letnie członkostwo w NSDAP, napiętnowany został zakazem występów, cofniętym po roku przez Brytyjczyków. W czasie tej przerwy nagrał wiele płyt z nowo założoną London Philharmonic Orchestra. W styczniu 1946 koncertował z Wiener Philharmoniker. W 1947, jako dyrygent, a od 1949, jako dyrektor Towarzystwa Przyjaciół Muzyki, prowadził Symfoników Wiedeńskich. W 1949 r. dyrygował na Festiwalu w Salzburgu, w 1950 na Festiwalu w Bayereuth. W tymże 1950 został kierownikiem artystycznym Philharmonia Orchestra w Londynie. W latach 1951-52 był gościnnym dyrygentem w Bayreuth. W 1954 objął kierownictwo Berliner Philharmoniker, w 1956 został dyrektorem Festiwali Mozartowskich w Salzburgu. W latach 1955–64 kierował Operą Wiedeńską (słynne inscenizacje dzieł scenicznych Ryszarda Wagnera).

W latach 60. był dyktatorem muzycznym w Europie, kontrolował najbardziej prestiżowe ośrodki muzyczne (Berlin, Salzburg, Wiedeń), miał wpływ na La Scalę i Londyńską Orkiestrę Symfoniczną. W Metropolitan Opera wystąpił dopiero w 1967 r. Od 1957 zajmował się reżyserowaniem dyrygowanych przez siebie oper, zwłaszcza kompozytorów włoskich i Wagnera.

Dzięki nowoczesnym mediom stworzył imperium muzyczne; dokonał nagrań licznych płyt i telewizyjnych filmów muzycznych. W 1969 r. założył fundację, dzięki której co 2 lata organizowane są konkursy dla młodych dyrygentów.

Zmarł 16.7. 1989 w Anif koło Salzburga. Źródło: Internet 4

2008

n

region

s

Białe kruki nad Olzą

Zawierająca cenne inkunabuły i starodruki cieszyńska Biblioteka Tschammera jest już bezpieczna. Dzięki dotacji z funduszu norweskiego udało się zdezynfekować stare księgi i przygotować dla nich profesjonalne pomieszczenia.

Biblioteka Tschammera to najcenniejszy i największy zbiór ewangelicki w Polsce.

Należy do cieszyńskiej parafii ewangelickiej i mieści się w tutejszym kościele Jezusowym.

Powstała ok. 1750 r., gdy parafii ofiarowano księgozbiór szlacheckiej rodziny Bludowskich. Znacznie się rozrosła, gdy trafiły do niej księgi przekazane testamentem przez cieszyńskiego adwokata Bogumiła Rudolfa Tschammera, który zapewnił też pieniądze na utrzymanie zbioru. Biblioteka została nazwana jego imieniem i powiększała się dzięki kolejnym darczyńcom. Dzisiaj liczy ponad 120 tys. woluminów, w tym ok. 5 tys. starodruków (powstałych przed 1800 r.) i kilka inkunabułów (dzieł sprzed 1500 r.).

Zawiera Biblię, księgi teologiczne, filozoficzne, historyczne, prawnicze, słowniki. Są tu takie perełki, jak wspaniale zdobiona Biblia Norymberska z 1483 r., dekrety Grzegorza IX z 1489 r., druk Marcina Lutra z 1523 r. czy pierwsza mapa Śąska z 1561 r.

Przez długie lata cenne księgi znajdowały się w fatalnych warunkach. Balkony cieszyńskiej świątyni, gdzie przechowywano zbiór, kompletnie nie były do tego przystosowane.

Nieszczelne okna były przyczyną wilgoci, a temperatura spadała nawet do zera. Brakowało też pieniędzy na zabezpieczenie zbiorów przed bakteriami i grzybem.

Wszystko zmieniło się, gdy parafia otrzymała 1,6 mln zł dotacji w ramach projektu „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”. Opracowały go wszystkie cieszyńskie instytucje, które posiadają stare księgi: Książnica Cieszyńska, Archiwum Państwowe, parafia ewangelicka, parafia św. Marii Magdaleny, Zgromadzenie Braci Miłosiernych (posiadające bibliotekę ojców bonifratrów) oraz Muzeum Śląska Cieszyńskiego. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (skupiające Norwegię, Islandię i Liechtenstein) przyznało im w sumie 8 mln zł.

Dzięki temu balkony kościoła Jezusowe4

2008

p

i

r

a

go zostały przystosowane do przechowywania zbiorów. Do lutego 2008 r. pomieszczenia wyremontowano, oddzielono nowymi oknami od głównej nawy kościoła, wyposażono w system przeciwpożarowy i alarmowy. Obok regałów, na których ustawiane są księgi, pojawiły się urządzenia do utrzymywania odpowiedniej wilgotności i temperatury powietrza. Teraz panują tu idealne warunki do przechowywania cennych dzieł.

– Cały zbiór został poddany dezynfekcji w specjalistycznej komorze. Pozwoliło to na usunięcie grzybów i drobnoustrojów. Teraz najcenniejsze dzieła przejdą jeszcze konserwację techniczną i zostaną utrwalone na płytach – tłumaczy historyk Marcin Gabryś, zajmujący się księgozbiorem.

W innej części wyremontowanych balkonów kościoła Jezusowego będzie się także mieścić Muzeum Protestantyzmu i kilkuwiekowe archiwum parafialne. MC Źródło: „Gazeta”

estrada

Jožin w bagnie W styczniu br. nieoczekiwaną karierę zaczął robić w Polsce czeski kabareciarz, kompozytor, muzyk, tekściarz i niedzielny artysta malarz Ivan Mládek. Jego dawny clip telewizyjny „Jožin z bažin”, zrealizowany z zespołem Banjo Band bodajże w połowie lat 70., został przez anonimowego entuzjastę zamieszczony na polskich stronach internetowych You Tube i po krótkim okresie leżakowania eksplodował z niebywałą mocą. Polska jak długa i szeroka zaczęła podrygiwać w jego rytmie i zaśmiewać się do łez z wygłupów tanecznych Ivo Pešáka. Ukazało się nawet dwujęzyczne CD z nagraniami Mládka (przekład na polski ma na sumieniu m.in. zaolziański muzyk, poeta i felietonista „Głosu Ludu” Darek Jedzok), Kabaret Pod Wyrwigroszem nagrał w oparciu o „Jožina” parodię wycelowaną w premiera Tuska, a przed Mládkiem i jego zespołem szeroko otwarły się rampy polskich scen estradowych – występował już m.in. w Opolu, Poznaniu, Warszawie, Bielsku-Białej i Cieszynie.

Ogromna popularność „Jožina” w Polsce zaskoczyła wszystkich, głównie jednak tych, którzy przywykli patrzeć na kulturę narodową przez pryzmat jej „szlacheckości”. „Jožin” bowiem, jak cała zresztą

c

j

e

 marian siedlaczek

i

twórczość Mládka – i cały istotny zrąb kultury czeskiej – nie ma z tym kulturowym kodem identyfikacyjnym polskości nic wspólnego. Wręcz przeciwnie – każąc mu się przeglądać w krzywym zwierciadle gombrowiczowskiej „gęby”, agresywnie mu się przeciwstawia. To właśnie z tego powodu liczne komentarze w polskich mediach nacechowane były daleko idącą wstrzemięźliwością a nawet pobłażliwością. Tymczasem wniosek nasuwa się tyleż prosty, co bulwersujący: fenomen popularności „Jožina” wskazuje, że w łonie kultury polskiej dochodzi do istotnej zmiany – jej dotychczasowy składnik konstytutywny, czyli podnosząca ją na wyższy poziom finezji i wyrafinowania „szlacheckość” zaczyna ustępować pola plebejskiej trywialności.

Zasadnicze różnice kulturowe nadal jednak są widoczne w podejściu do tego fenomenu przez dziennikarzy polskich i czeskich. O ile pierwsi z reguły dążą do rozpoznania go na szerokim tle kulturowym, drudzy grzęzną w bezkrytycznym samozachwycie. Bagienko stereotypów ma się dobrze. Jožin z nimi.

Ciągle otwarte pozostaje też pytanie, co musiałoby się stać, żeby polska piosenka zdobyła podobną popularność w czeskim środowisku medialnym i społecznym. Jaki rodzaj kataklizmu musiałby nastąpić? K. Kaszper 35

szyndzielnia

Spotkanie z pustynią (esej) Wiatr, pył i żar

Niedaleko miasteczka Raffa (po hebr. Rafiach) rozciąga się dosłowna pustynia, czyli morze piachów i urozmaicające nużący oko krajobraz, podobne do zastygłych fal, pomarszczone wydmy. Tu i ówdzie rozsypane niskie namioty Beduinów, kilka wielbłądów, grupki kóz, czy stadko owiec też nie kolidują z bezkresem pustki. Przycupnięte do diun czarne namioty zatracają się w obliczu ogromu bezchmurnego nieba nakrywającego gigantycznym kloszem ten zapomniany szmat ziemi. Żyjący tu człowiek czuje się pyłkiem zdanym na kaprysy natury, przepędzającej na ogół zimowe deszczonośne chmury, które zwilżając glebę, mogłyby umożliwić uprawę choćby maleńkiego pólka i nagromadzenie bezcennego płynu, tj. wody. Słońce bezlitośnie zsyła żar rozgrzewający piaski, a te emitują go z powrotem – rozpalone powietrze drga, zamazując realny obraz otoczenia.

Wiejący od południa, od wielkiej pustyni arabskiego półwyspu, wiatr, niesie na swych skrzydłach delikatne pyłki, od których nie ma ucieczki, wdzierają się za koszulę, do nosa, uszu, oczu. Zaskoczony przez taką burzę piaskową Europejczyk poczyna rozumieć, dlaczego autochtoni owijają się od stóp do głów w chusty i szmaty. Niebo, jeśli nie skrywa się zupełnie za mgłą pyłków, staje się czerwone, groźne, straszne.

Dalej na południu synajskiego półwyspu wznoszą się wysokie, skaliste, niezalesione góry (góra Synaj, zwana też Górą Katarzyny 2637 m.), które potęgując wrażenie pustki uwierzytelniają określenie „pustynia”. Jedynie w dolinach i w ocienionych wąwozach zachowuje się wilgoć, tu i ówdzie tworzy się nawet bajorko i wyrastają palmy daktylowe, krzewy – powstaje oaza. Gdzie jest woda, tam budzi się życie, pojawiają się ptaki, baraszkujące półnagie dzieciaki, pojący wielbłądy mężczyźni i kobiety piekące na kamieniach cieniutkie placki. Natura jest zawsze w pogotowiu, by zakwitnąć i… rodzić, rodzić, rodzić.

Wędrówki ludów

Gdzie jest zieleń, tam żyją też ludzie. Byli tu już przed przeszło trzema tysiącami lat, jak dowodzą wyryte w skałach hieroglify.

Człowiek zawsze chce pozostawić ślad swojej obecności, odczuwa to jak przedłużenie 36

życia – niczym wieczne piramidy też wyłaniające się z oceanu piasków. Tu, w nagich szczelinach synajskich gór, wytapiali Egipcjanie ze skał miedź, zanim nadeszła era żelaza.

Dwa razy w roku, na wiosnę i jesienią, przelatują przez ten kraj miliardy ptaków, trzymając się jednak pasa nadbrzeżnego, bardziej wilgotnego i witalnego. Widok tych chmar ciągnących tędy raz do centrum Afryki, to znów do Polski, Skandynawii i za Ural, napawa szacunkiem i podziwem. Niepojęte są odwieczne siły rządzące zwyczajami, nakazami tych skrzydlatych stworzeń.

A co niepojęte, to nabiera cech świętych, boskich.

Ptak, a dokładniej sokół, był w starożytnym Egipcie symbolem majestatu i światła.

Ten przesmyk łączący Azję z Afryką służył również wędrówkom rodzaju ludzkiego, gdy wyruszył on z Afryki na zaludnienie wszystkich kontynentów, a później do tranzytu armii żądnych łupów i podbojów. Tak więc maszerowały tędy zbrojne kohorty, począwszy od dawnych Egipcjan, Babilończyków, Persów, Hetytów, Greków, Rzymian, Arabów, Turków, po bliższych nam Francuzów i Anglików. Tędy szli też Hebrajczycy (ok. 1200 p.n.e.) na zdobycie Ziemi Obiecanej.

Mieszkańcy tych stron to Beduini, wędrujący nomadzi, których przenośne pomieszczenia składane są jak cyrkowe namioty, z tą różnicą, że nie posługują się oni maszynami, ciągnikami czy automobilami. Bogatsi prowadzą transport na grzbietach wielbłądzich, a biedniejsi po prostu ładują swój skromny dobytek na osiołki i pieszo kroczą za trzodami. Żyjąc wedle odwiecznych praw Natury, muszą szukać okolicy bardziej przyjaznej, tam gdzie jest woda i trochę zieleni.

Bliżej Boga

Czy żydowski monoteizm zrodził się na tej pustyni synajskiej w okresie podobnych wędrówek, czy też w Egipcie będącym jedną ciągłą oazą nadnilową, za faraona–reformatora, wyznawcy słońca Echnatona i jego hetyckiej małżonki Nefretete – nie dowiemy się chyba nigdy. Nie ulega wątpliwości, że atmosfera pustyni, samotności, ascetyzmu (z braku i ubóstwa) oraz poczucia własnej znikomości wobec potęgi wrogiej natury,

sprzyjała jego powstaniu. Abstrakcyjny, srogi, domagający się czołobitności, nieprzejednany Bóg objawił się Mojżeszowi w płonącym krzaku na sięgającej chmur Górze skalistego Synaju. Żydzi tracąc wolność i ojczyznę powiedli swą wiarę w jedynego, nieprzebłaganego Boga do Rzymu, a tam, przeinaczona nie do poznania, wzbogacona symbolami MiastaŚwiata, stając się wyznaniem panów i cezarów, przetrwała po nasze czasy.

Również u ludów pustyni arabskiej zdobyła sobie wyznawców i jeszcze dziś islam powiększa swe zdobycze w Afryce i Azji.

Dlaczego właśnie oni uczynili Allaha swoim jedynym Bogiem? „Allah achbar (wielki)!

Allah jedyny! Mohamet jest jego prorokiem!” Czołobitność do samej ziemi, bezgraniczne oddanie. Wpływ pustyni?

Islam jest bezkompromisowym monoteizmem, bliskim żydowskiemu sprzed diaspory. Wyrzeczenie jest cnotą, umartwianie się jest cnotą. Skromność, wstrzemięźliwość, bezwzględne posłuszeństwo wobec głowy rodziny, poświęcenie celem utrzymania rodu, pomoc wzajemna, a z drugiej strony nieokiełznana duma rodowa – to cechy charakterystyczne społeczeństw nie rozsadzonych jeszcze przez nowoczesność i indywidualizm. Wiara jest nie tylko modlitwą, to także sposób życia – style of life, jak mówią Amerykanie, mając jednak co innego na myśli.

Spory plemienne są często areną krwawych obrachunków i powracających, nawet po latach, odwetów. Żadna interwencja państwa nie zapobiega wendecie na wzór sycylijski, chyba że dochodzi do sulchy – wykupienia się, porozumienia, pojednania.

Allah czuwa nad prastarymi prawami, Allah rządzi, Allah jest wszędzie, Allah jest wszystkim…

W Izraelu, gdzie Zydzi służą przykładem społeczeństwa bardziej liberalnego, słabnie absolutne podporządkowanie plemienne.

Dowodzą tego choćby arabskie partie wyłamujące się coraz częściej spod zależności od tej czy owej chamuli (rodu), czy historycznych lub religijnych autorytetów (potomków Mahometa).

Pustynny obyczaj plemienny

Kobieta to malum necesarium (zło nieuniknione). Beduinka nie zakrywa twarzy czarczafem (welonem) jak miejska Arabka (w Izraelu prawie niepraktykowane), chyba że na miejscu jest ktoś obcy, wtedy owija 4

2008

twarz końcem chusty, tak że widoczne są tylko oczy. Kobieta jest nietykalna, biada gdy ktoś niedoświadczony próbuje jej dotknąć, lub z ignorancji pożartować sobie.

Może przypłacić to życiem.

Prawa pustyni są jednostronnie męskie i surowe jak sama natura. Dziewczyna, kobieta pozostająca sama w namiocie albo udająca się do studni po wodę, czy strzegąca kóz, jest pod opieką starożytnego prawa sięgającego czasów Hammurabiego. Wmieszana w awanturę miłosną ryzykuje swe życie.

Mąż, brat albo ojciec dokonują okrutnego wyroku, bo tylko krwią mogą uratować honor rodziny w oczach klanu – społeczności, do której przynależą. Kamienowanie za zdradę małżeńską zdarza się jeszcze i w naszych czasach. Kobieta jest własnością, przedmiotem, nie posiada własnej woli, prawa wyboru męża – o tym decyduje ojciec wedle stosunków między rodzinami i moharu, który wniesie kandydat na małżonka. Beduini nie uważają wydania córki za sprzedaż, mohar jest ich zdaniem wynagrodzeniem nowożeńca za lata jej wychowywania i utrzymywania do czasu zamążpójścia.

Kobieta traktowana jest jak siła robocza, a jednak we wioskach i miastach arabskich w Izraelu można spotkać dziewczyny studiujące na uniwersytetach.

Bogaci Beduini, szejkowie mają po dwie a nawet cztery żony, a wyliczają je jak należące do nich jak konie, wielbłądy, trzody owiec i plantacje palm daktylowych. Kiedyś mówiło się, że koń jest oznaką statusu i czyni właściciela prawdziwym mężczyzną. Dziś szejk wybierze zapewnie automobil marki Mercedes. Przeszłość łączy się z tradycją nomadzką, nazwisko to przynależność plemienna i status. Zmieniające się czasy zmieniają ludzi, ale procesy socjalne są powolne.

Zwyczaje sięgające okresu przedislamskiego, podniesione do poziomu prawa boskiego, mają wytrzymałość granitu.

Koczownicy a państwo

W izraelskim pustynnym Negewie pozbawiono większość Beduinów trasy ich wędrówek. Mieli się osiedlić, w tym celu zbudowano im więc miasteczko Rahat. Przedtem pędzili swe stada po dużych połaciach w poszukiwaniu paszy, ale współczesne państwo nie poświęca tak wielkich terytoriów, by zaspokoić tradycje nomadów. Izrael traktuje Beduinów jak odrębną społeczność, umożliwia im jednak wykonywanie służby wojskowej.

4

2008

Ziemia Negewu to bardzo urodzajny less, wystarczy doprowadzić wodę i przestawić się na uprawę cieplarnianą, a otrzymuje się trzy zbiory rocznie. W północnym Negewie, gdzie opady są skąpe, wystarczy jeden deszcz, by wszystko się zazieleniło. Potem długie lato wypala ziemię. Fachowcy rolnicy twierdzą, że tylko raz na siedem lat opady są zadowalające (jak w bilijnym opowiadaniu o Józefie). Brak opadów grozi głodem ludziom i trzodom.

Wydarzają się czasem gwałtowne ulewy, które nie zmieniają jednak ujemnego bilansu nawodnienia. Takie przelotne, nawet obfite opady przemieniają less w warstwę nieprzepuszczającą wody, a wyschłe, prastare koryta rzek, zwane wadi (złudne rzeki), odprowadzają wodę do morza. Tworzący się po nagłych deszczach destrukcyjny wał powodzi przelatuje dziesiątki kilometrów, porywając po drodze domostwa zaskoczonych Beduinów i ich trzody.

Dowcip, niezbyt wybredny, ale ilustrujący czym jest woda na pustyni, mówi, że gdzie przechodzień załatwi swą potrzebę fizjologiczną, tam wyrośnie kwiatek albo krzak.

Obrona tradycji

Beduini trudnili się przez wieki rozbojem.

Siedząc na trasie karawanowej wiodącej do stolic arabskich mieli po temu moc sposobności. O zakorzenieniu tradycji bandyckich napaści świadczy dziś wielkie zamiłowanie do pistoletów, flint, broni wszelkiego rodzaju. Było to normą za czasów panowania Turcji, kiedy drogi handlowe wiodły przez pustynie, a wielbłądy były „okrętami pustyni”. Kołyszący się na grzbietach tych garbatych stworzeń handlarze korzystali z zajazdów, zwanych karawanserajami, udzielających podróżnym ochrony i noclegu. Ich obyczajowości doświadczali także żydowscy imigranci sprzed I wojny światowej, kiedy Turcja była zacofanym kolosem na glinianych nogach. Nie było szos, kolej z Damaszku do Hedżasu zbudowali Niemcy dopiero na początku XX w.

Wszelkie innowacje napotykały przez wieki na sprzeciw sułtanów i islamskiego duchowieństwa. Historyk izraelski prof.

Harsegor opowiadał w audycji radiowej, jak po wprowadzeniu druku w Europie przyszli do sułtana kupcy z propozycją urządzenia drukarni. – Co? – oburzył się władca – chcecie by maszyna odbijała Koran na papierze i smarowała imię Allaha? Nigdy!

Druk wprowadzono w państwach sułtanatu dopiero po trzystu latach.

Jakże się dziwić, że wielbłądy dziś jeszcze stąpają z powagą i wytrwałością po gorących piaskach, przemierzając bezkres pustyni? Na ludzkie poczucie smaku nie jest to może zwierzę piękne, ale za to nadzwyczaj użyteczne, bo daje mleko, mięso i skórę, służy jako zwierzę juczne i do jazdy, a przy tym zadowala się byle chwastami i zużywa minimum wody. Nawet ekstrementy użytkowane są jako opał.

W Izraelu Nomadzi–Beduini przestali wędrować, kobiety są gosposiami, a mężczyźni wynajmują się do pracy lub zaciągają do armii, gdzie istnieje zapotrzebowanie na tropicieli i saperów do rozładowywania min i bomb. W tej chwili poczucie niezadowolenia jest wśród nich jednak wielkie, bo niełatwa to rzecz porzucić wiekowe tradycje, zwłaszcze gdy dokucza bezrobocie osiągające wśród Beduinów 20 % i więcej.

Nadal też wysuwają roszczenia do odebranych im wielkich przestrzeni pastewnych.

Izrael traktuje ich jak społeczność odrębną i dla wygody nie zalicza do Palestyńczyków, podobnie jak Druzów i Czerkiesów.

Beduini nie zamieszkują wyłącznie Negewu i pustyni synajskiej. Stary układ plemienny istnieje jeszcze w całym Izraelu, proces przenoszenia się do miast i do osiadłego trybu życia w rolnictwie jest w toku (konfiskaty ziemi, wywłaszczenie itp.). Jest to bolesny proces psychologiczny i kulturowy (poczucie krzywdy i przymusowe przejście do innej tradycji), którego jednak ze zrozumiałych przyczyn nie bierze się pod uwagę. józef kornblum Autor urodził się 14.2.1917 w Pruchnej na Śląsku Cieszyńskim, w rodzinie kupieckiej.

Będąc pochodzenia żydowskiego, wyjechał po ukończeniu gimnazjum w 1935 r. do Palestyny, gdzie pracował w zawodach robotniczych.

Obecnie mieszka w Tel Awiwie. Jako pisarz zadebiutował w 60. roku życia, dziś ma na koncie kilka książek wspomnieniowych i fabularnych, m.in. „Ziemia przyobiecana” (1993), „Od Wisły po Jordan” (1996), „Miłość i szarańcza” (1999). Pomimo iż należy do Związku Autorów Piszących po Polsku w Izraelu, większość z nich firmują wydawnictwa działające w Polsce. Esej „Spotkanie z pustynią” autor nadesłał specjalnie dla czytelników „Zwrotu”. Redakcja pertraktuje z J. Kornblumem na temat jego ewentualnego udziału w którymś ze spotkań z cyklu „Szyndzielni Zwrotu”.

37

cieszyńskie panoptikum

Warsztaty fotograficzne Fotografia to swoiste medium, które dzięki swej zdolności jednoznacznego rejestrowania rzeczywistości, zwłaszcza wydarzeń i ludzi, od samego początku swego istnienia było bardzo ściśle związane z historią. Dziś jednak fotografowanie to swego rodzaju rozrywka. Tania i masowa. Miliony uzbrojonych w aparaty fotograficzne ludzi walczy o uwiecznienie chwili, której za moment już nie będzie. Naciskając guziczek uczestniczą w wielkiej rewolucji, jaka dokonała się za sprawą upowszechnienia wynalazku fotografii. Kto by pomyślał, że takie zastosowanie znajdzie wynalazek uważany u swych narodzin w pierwszej połowie XIX w. za – w najlepszym razie – mało szkodliwe dziwactwo?

RzeMiosło i sztuka

Fotografikami byli dawniej przede wszystkim malarze-pasjonaci, którzy drogą prób i błędów doskonalili swój warsztat, a następnie zaczęli kształcić fachowców dla powstających w całej Europie i Ameryce pracowni fotograficznych.

Już od połowy XIX w. najważniejszą stała się funkcja portretowa fotografii. Klienci zakładali odświętne ubrania, często wypożyczane od właściciela zakładu fotograficznego. Ale zawód fotografa bynajmniej nie sprowadzał się do tworzenia odpowiedniego klimatu. Fotografowie musieli znać tajniki chemicznego opracowywania wszystkich komponentów – od przygotowywania szklanych płytek po wywoływanie negatywów 38

Zdjęcie anonimowego autora wykonane w „starej” Karwinie koło kościoła pw. św. Henryka.

Od lewej Leo Beer, za nim właściciel drogerii w Karwinie Otokar Stiastny, dalej fotograf František Huml oraz František Sikora. i zdjęć, a także umieć komponować postaci w atelier i w plenerze. W pracowniach stawiano dekoracje bądź malowane tła, które musiały wyrażać aspiracje zamawiających zdjęcia. Przeglądając stare rodzinne albumy, z nostalgią wspominamy swoich przodków, nie zastanawiając się, kto aby wykonał to czy tamto zdjęcie i uwiecznił wizerunki dawno nieobecnych wśród nas osób. Obojętnie też patrzymy na odwrotną stronę różnej wielkości i grubości kartoników, gdzie fotograficy zwykli umieszczać reklamy swoich usług.

RozpRoszone ŹRódła

Zgłębianie dziejów warsztatów fotograficznych na Śląsku Cieszyńskim wymaga dziś sporego nakładu sił i środków. Nie tylko trzeba przejrzeć tomy materiałów w archiwach i muzeach oraz zapoznać się z rocznikami wielu dawnych gazet, ale także wypada dotrzeć do zbiorów prywatnych. Cały szereg problemów wynika też choćby z faktu, że wiele pracowni fotograficznych istniało bardzo krótko a w początkowym okresie wiele zdjęć zostało wykonanych przez wędrownych fotografów. Sporadyczne próby usystematyzowania tematu podejmowali pracownicy muzeów, niestety, zajmowali się oni najczęściej tylko pracowniami fotograficznymi poszczególnych miast. Piotr Kenig z Muzeum Okręgowego w Bielsku-Białej opracował np. „Dawne atelier fotograficzne Bielska i Białej“, Witold Englender z Jastrzębia-Zdroju przygotował „Krótki przewodnik po zakładach fotograficznych Górnego Śląska od początku fotografii do końca I wojny światowej“ (bez pracowni bielsko-bialskich i cieszyńskich do 1918 r.). Dominik Dubiel z Muzeum Śląska Cieszyńskiego przygotował dla kilku roczników Kalendarza Cieszyńskiego (2000-03) cykl artykułów o firmach fotograficznych działających w mieście nad Olzą (do 1989 r.). Skromne wydawnictwa poświęcono też Karolowi Kalecie z Bystrzycy.

To wszystko. W listopadzie 2006 r. o pracowniach dawnej Karwiny i Frysztatu traktowała przygotowana przeze mnie w Bibliotece Regionalnej w Karwinie wystawa prezentująca wszystkie bardziej i mniej znane pracownie fotograficzne działające w obu samodzielnych miastach do 1938 r.

4

2008

Zdjęcia umieszczano w specjalnych ramkach. Tu rodzina Owczarzych– najstarsze ze znanych zdjęć Leo Beera, pochodzące z 1909 r.

znani i zasłużeni

Sam spis wszystkich pracowni fotograficznych istniejących na Zaolziu – o objęciu całego Śląska Cieszyńskiego nie ma co marzyć – złożyłby się na broszurkę, gdyż od momentu zaistnienia fotografii do wybuchu II wojny światowej działało ich na tym terenie kilkaset. W tej sytuacji wypada mi dziś wspomnieć pracownie fotografów, które najwyraźniej zapisały się w historii tego specyficznego skrawka ziemi.

Z cieszyńskich fotografów do najbardziej znanych i zasłużonych należeli m.in.: Grzegorz Białoruski, Paweł Cherny, Gustaw Feyrabend, Edward Goldmann, Józef Germann, przede wszystkim jednak Ryszard Jastrzembski i Henryk Jandaurek oraz Wilhelm Pateisky i Karl Pietzner (posiadał chyba najwięcej filii w calej Monarchii Austro-Węgierskiej). Wszyscy oni działali lub rozpoczęli działalność w XIX lub na początku XX w. Z pierwszej połowy XX w. wypada wymienić chociażby pracownie Józefa Raszki, Arnolda Wellnera, Henryka i Erwina Jandaurków i Tadeusza Kubisza.

W dawnej Karwinie jako pierwszy pojawił się ostrawski Wenzel, czyli Wacław Wenzel, który założył tu swoją filię w 1903 r. Tuż po nim zadomowił się tu Leo Beer, fotograf, który przywędrował do Frysztatu z Jarosławia w 1909 r., a już w dwa lata później otworzył swoją filię również w Karwinie. Należał on do fotografików, którzy wnieśli istotny wkład w dokumentowanie życia Polaków na Zaolziu.

Z jego pracowni wyszło wiele tableau instytucji, organizacji, kompletów fotograficznych z imprez urządzanych nie tylko na obszarze Karwiny i Frysztatu, ale w bardzo szerokiej okolicy.

Z innych działających w Karwi4

2008

nie i Frysztacie fotografów wymieńmy jeszcze Josefa Bartla, który fotografował m.in. Gustawa Morcinka i jego brata Rudolfa, oraz fotografów Pankráca Stankuša, Františka Humla czy Jakuba Elsnera. Ten ostatni urodził się w 1900 r. w Brzeźnicy w Polsce, a swoją pracownię zarejstrował w Karwinie w 1926 r.

Najprawdopodobniej to on przejął karwińską pracownię Leo Beera, by następnie założyć filię w Cz. Cieszynie. Polakiem był też Jan Saferna, działający w pracowni przy dzisiejszej ulicy św.

Wacława we Frysztacie. Jak na razie, pomimo iż znalazłem wpis Josefa Thiebergera w rejestrze przedsiębiorców w Karwinie, a następnie filli w Ostrawie, nie udało mi się trafić na ani jeden kartonik z firmowym nadrukiem czy stempelkiem tego fotografa. Nieznane są też prace Adama Welschera, który w 1911 r.

miał otworzyć we Frysztacie, w domu pod nr. 265, swoją pracownię.

Josef Pastucha, Władysław Podjukl czy František, niekiedy też Franciszek, Deutscher – to nazwiska, które najczęściej widnieją na kartonikach z portretami naszych przodków fotografujących się w Orłowej W Boguminie, który leży dużo bliżej Ostrawy, a ponadto był ważnym węzłem kolejowym, najczęściej spotykamy fotografie z nadrukami bądź stempelkami Leo Borgera i Aloisa Herodka.

Tutaj również, w bezpośrednim sąsiedztwie dworca kolejowego, założył w 1908 r. – tym samym, w którym uruchomił atelier w Ostrawie – swoją pracownię urodzony na Węgrzech w 1881 r.

Arnold Wellner. Przeniósł on się następnie do Cieszyna, gdzie zasłynął jako pierwszy w tym mieście taksówkarz.

Należałoby też wymienić: fotografa Franciszka Knieżyka z Dąbrowej, pochodzącego z Pietwałdu Pankráca Stankuša (ur.

1894), który działał nie tylko w Karwinie, ale i w Suchej Górnej, a następnie w Cz. Cieszynie przy ul. Kolejowej, oraz Karola Steinera z Błędowic Dolnych. tekst i zdjęcia: władysław owczarzy

Zapis w księdze przedsiębiorców Państwowego Archiwum Powiatowego w Karwinie o uruchomieniu pracowni fotograficznej Leo Beera.

39

 marian siedlaczek

salon sztuki

U

rodzona w Cz. Cieszynie. Ukończyła Gimnazjum z polskim językiem nauczania tamże i Studium Aktorskie Teatrów Lalkowych w Będzinie. Pracę artystyczną rozpoczęła na deskach Teatru Cieszyńskiego w zespole Sceny Polskiej jako adept. W Teatrze Lalek „Bajka“ pracowała 13 lat. Studia wyższe w Instytucie Sztuki na Uniwersytecie śląskim w Cieszynie ukończyła w 2007 r. Obecnie pracuje w Szkole Artystycznej im. P. Kalety w Cz. Cieszynie jako nauczycielka wychowania plastycznego. Jest członkiem Stowarzyszenia Artystów Plastyków w RC. Renata Humel próbuje sił w różnych tradycyjnych dyscyplinach sztuk plastycznych. Tak szeroki wachlarz zainteresowań to, być może, efekt wszechstronności studiów, które niedawno ukończyła? Na pewno nauczyły ją one solidnego warsztatu rzeźbiarskiego, malarskiego i w różnych technikach graficznych. Na razie prezentuje wszystkiego po trochu. Może z czasem skoncentruje się na którejś z uprawianych dyscyplin? W rzeźbie, zwłaszcza drewnianej, trudno nie dostrzec wpływu mistrza, Jerzego Fobera. Figury, które powstają w jej rękach są naładowane emocjami: wzruszająca jest biała gipsowa figurka-tors dziecka z pochyloną głową, kruchego i bezbronnego. Za to w malarstwie artystka odkrywa swój temperament w impresjonistycznie potraktowanych obrazach: w śmiałych pociągnięciach pędzla, w intensywności i zestawieniach kolorów. Techniki graficzne wymagają z kolei trochę innego sposobu pracy, większej cierpliwości, umiejętności przewidywania. I tu Renata Humel sprawdza swoje możliwości: sprawność i pewność ręki w lino- czy drzeworycie, precyzję rysunku w technice suchej igły. Właściwie artystka dobrze radzi sobie w każdej z prezentowanych dziedzin. Może wkrótce dowiemy się która z nich będzie jej najbliższa?

anna maria rusnok

40

4

2008

renata humel

4

2008

41

wywiad

42

zaolziańskie towarzystwo fotograficzne

r

z

e

d

przemek chodura

s

t

a

w

i

a

 marian siedlaczek

p

J

eden z najnowszych nabytków ZTF, uczeń klasy maturalnej czeskiego Gimnazjum w Karwinie, zamierza wybrać się na studia techniczne. Jak sam mówi, jego świat to góry, rock, komputery i od mniej więcej roku także fotografia, w której świat wprowadził go ojciec. Celem „pstrykania“ wg Przemka jest nie tylko dokumentowanie świata wizualnego, lecz także tego, co w tym świecie przeżywamy, wyrażanie atmosfery miejsc i uczuć, które w nas wywołują.

Przemek Chodura przedstawia swoje spojrzenie na świat – spojrzenie z dystansu, pozornie chłodne, nawet lekko ironiczne, zmuszające do myślenia. Przemek fotografuje różne obiekty: pejzaż – naturalny i miejski, detale – architektoniczne i nie tylko. Wyraźnie przyciągają go kontrasty: jak tu, w fotografii zatytułowanej „mój dom, mój świat…”, gdzie z odrapaną starą kamienicą sąsiaduje nowoczesna szklanoplastikowo-metalowa ściana sklepu. To kontrast nie tylko pomiędzy nowym a starym ale też pomiędzy nowoczesnym, oświetlonym, czystym, uporządkowanym, kolorowym lecz krótkotrwalym a wiekowym, ukrytym w cieniu, odrapanym i przybrudzonym, ale trwałym.

Ta stara kamienica przetrwa jeszcze kilka, kilkanaście, kilkadziesiąt, a może nawet kilkaset takich nowoczesnych sklepów, biur, barów, które będą się w tym miejscu pojawiać prawdopodobnie w coraz krótszych interwałach. Podobny kontrast obserwujemy w nocnej fotografii centrum Frysztatu z błyskawicą oświetlającą granatowe niebo. Najbardziej, poza oczywistą wizualną urodą tej fotografii, rzuca się w oczy ów kontrast pomiędzy jasno oświetlonym, schludnym miastem w dole a błyskawicą – elementem obcym, nieprzewidywalnym, dzikim. Innego rodzaju wrażeń dostarczają zdjęcia detalu: liścia na płocie, kraty z krzyżem, fragmentów murów jakichś starych budowli przemysłowych. To wszystko są rzeczy, obok których obojętnie przechodzimy setki razy i dopiero czułego aparatu, jeszcze bardziej czułego oka i równie czułej myśli było trzeba aby je dostrzec. Na koniec standardowy temat, z którym mierzy się wielu artystów, starając się przy tym nie popadać w patos, przesadę, kicz: pejzaż o wschodzie (lub zachodzie) słońca.

I z tej próby młody fotografik zdaje się wychodzić zwycięsko: nieziemskie cukierkowe kolory nieba i chmur w górnej partii obrazu równoważy jego dolna część - najbliższy plan pogrążonych w półmroku, całkowicie realnych, zalesionych i ośnieżonych gór. anna maria rusnok 43

archiwum literackie

władysław młynek

Dwunastowieczny Gródek, jedna z najstarszych miejscowości cieszyńskich, rozciągający się wzdłuż Olzy i prastarej drogi, prowadzącej od ujścia Odry na południe Europy, słynął z wielu światłych obywateli, rozsławiających tę wieś daleko poza ziemią cieszyńską. Jednym z nich był Władysław Młynek, ur. 6 czerwca 1930, nauczyciel, społecznik, literat, animator kultury ludowej, prelegent, jednym słowem, modelowy pedagog zaolziański przedwojennego pokroju.

Korzenie

Takie zainteresowania i postawy kształtowała, wręcz wymuszała ziemia nadolziańska, ta gródecka również, zanurzona głęboko w bogate tradycje kulturowe, modelujące swoich mieszkańców.

Nie inaczej było z przyszłym nauczycielem i kierownikiem Władysławem, wchłaniającym łapczywie opowiadania swojej starki, Ewy Rabinowej, i starzyka, Jana Młynka, wieloletniego wójta Gródka.

Matka zaś, Anna z Rabinów, wypełniała cały dom i wesela gródeckie tutejszymi pieśniczkami. I dużo czytała, podobnie jak jej przodkowie. Ojciec, również Jan, zarabiał w trzynieckiej hucie jako tokarz, ale życie urozmaicał sobie czymś, co wyrastało ponad codzienną szarość – graniem. W domu zatem śpiewano, gawędzono, rozpamiętywano i grano.

Wiele piosenek wraz z przeźroczyście czystą gwarą i całą otoczką kulturową tamtych lat utkwiło we wrażliwej osobowości Władysława, co później tak skutecznie przenosił do szkół, zespołów, do ludzi.

Chciał tym wszystkim pokazywać nie tylko piękno, wartość naszej ziemi, ale i jej rodowód.

Fascynacje To było jednak później. Przedtem był czas spędzony w gródeckiej polskiej szkole ludowej, potem w czeskocieszyńskim 44

polskim gimnazjum, gdzie wczytywał się szczególnie w „Poezje” Adama Mickiewicza. One to wyraźnie uformowały jego kunszt poetycki, na który wpływały także utwory młodopolskich twórców, z późniejszych zaś Różewicza. Wówczas jednak wszyscy na Zaolziu, tak przecież podobnym do Litwy, pozostawali pod urokiem lidera polskiej poezji romantycznej. Magia i kult słowa, żarliwość patriotyczna, tęsknota za wolnością, służba wielkim ideałom, powrót do najgłębszych i najważniejszych źródeł – wieści gminnej – trafiały tu na grunt podatniejszy niż gdzie indziej.

Nic zatem dziwnego, że Młynek pierwszy swój wiersz zatytułował „Do młodości”.

Jakże to blisko do Mickiewiczowej „Ody do młodości”. Taki był początek jego drogi literackiej, na której w gimnazjum pojawił się niezwykły pedagog z Oldrzychowic, Jan Kotas. To on skłonił młodego Władysława do obrania drogi nauczycielskiej.

I nie tylko, bowiem jako redaktor „Jutrzenki“ zaprosił swojego ucznia na jej łamy.

Wynik był taki, że już w numerze wrześniowym pojawił się kolejny wiersz Młynka, utrzymany w tym samym nastroju, co pierwszy.

Ale czy widać go w rodzinnym Gródku? Oczywiście. W 1946 r. założył tu tercet, dla którego pisał i komponował, nie stronił od tutejszego ruchu teatralnego. Nie brakowało go w „Pani wójtowej”, „Chacie za wsią”, w „Ułanie i młynarce” i Bóg wie, w czym jeszcze.

Twórcza praca Jego nauczycielska droga, czasem gładka, innym razem cierniowa i wyboista, miała swój początek w Trzyńcu Kanadzie.

Tu działał nie tylko w Stowarzyszeniu Młodzieży Polskiej, ale także spotykał się z jednym z największych poetów cieszyńskich, Pawłem Kubiszem. Kontakty te uległy intensyfikacji, kiedy inny wspaniały twórca, redaktor i reżyser, Adam Wawrosz, zaprosił w 1957 r. Młynka do Sekcji Literacko-Artystycznej. Kubisz był tu postacią najbardziej znaczącą.

Z Trzyńca wywędrował nauczyciel Młynek do Ligotki Kameralnej, następnie do Gnojnika, gdzie prowadził chór męski i podejmował skuteczne starania wokół założenia szkoły wydziałowej. Mieszkał przez rok u Andrzeja Kubisza, syna odrodzeniowego budziciela i poety Jana. Oglądał jego rękopisy, coraz to lepiej rozumiejąc

WŁADySŁAW MŁyNEK (6. 6. 1930 – 1. 12. 1997) cieszyńskie zmagania z poezją i ich sens.

Dzięki Wawroszowi pojął zapewne, że gwara jest tak samo ważnym tworzywem literatury jak język literacki, a niekiedy i ważniejszym. I odtąd twórczość Młynka zaczęła płynąć dwoma nurtami: literackim i gwarowym, tak charakterystycznymi dla całej cieszyńskiej ziemi.

Ten gwarowy wzbogacany był kolejnymi stacjami jego nauczycielskiego żywobycia. W Rzece nie tylko wskrzesił chór mieszany, ale i poszerzył swój cieszyński świat, rozmawiając ze starymi baczami, Żmiją i Rusnokiem, słuchając na Kamienitem pieśniczek Bojkowej, opowiadań Lisztwana, Krzyżanka. Z wysokości spoglądał na dolinę Łomnej, a zachwyt, który w nim wzbudzała, pobrzmiewa w jego niezwykłej poezji „po naszymu“ i owocuje w „Czantoryjkach”, dziewczęcym zespole folklorystycznym z trzynieckiej podstawówki przy dworcu, czy w dziecięcym „Goroliczku“ – efekcie jego działania w szkole milikowskiej.

Pracę nauczycielską zakończył w Bukowcu w sposób dla siebie typowy – na rozbudzaniu wśród dzieci i całej lokalnej społeczności zainteresowań tutejszą kulturą. Robił to taktownie, ze znawstwem i konsekwentnie. Szkoła rosła w prestiż, zaczęła być ośrodkiem życia i promieniowała swoją kulturową energią daleko poza bukowieckie granice.

4

2008

Zanurzenie w źródle Stąd postanowił przejść na emeryturę. Jak ją wykorzystał? Jedno jest pewne – nie siedział bezczynnie. Widać go w terenie z żoną Hanią i swoimi dziećmi, jak śpiewają i opowiadają o cieszyńskich pieśniczkach (tu był start muzyczny córki Haliny do Brathanków), od początku lat 70. wchodzi w nasze najważniejsze Święto, Gorolski, zrazu jako towarzysz niezrównanego Jury spod Grónia (Władysław Niedoba) i niezastąpionego wesołka Macieja, czyli Ludwika Cieńciały (z którymi dał ponad 300 występów od Bogumina po Mosty, również w Polsce), a gdy ich zabrakło, pojawia się sam jako kierownik artystyczny „Gorola” i całego Święta, wyciskając na nim piętno swej osobowości bardziej kameralnej od epickiej potęgi Niedoby.

Dorzucić do tego należałoby jego aktywne, inspirujące członkostwo w Sekcji Folklorystycznej, której efektem były zbiory folkloru dziecięcego („Koło, koło młyński”), liczne artykuły rozsiane po zaolziańskich periodykach, a także dokonania poetyckie (np. „Śpiywy zza Olzy”, „Droga przez siebie”) czy prozatorskie („Śpiewające zbocza”). Śledzić w nich można dojrzewanie Młynka jako człowieka i twórcy zarazem, jego przeróżne koleje losu i pogłębiającą się świadomość poetycką, znajdującą swój wyraz w oryginalnym nieraz obrazowaniu, w zaskakującej metaforze, w mocowaniu się z tworzywem poetyckim. Jest w tej twórczości mądry smutek rozumienia spraw, wobec których człowiek jest bezsilny, i coraz częstsze spoglądanie w stronę spraw ostatecznych. „Co po nas pozostanie?” – pyta i zaraz daje odpowiedź: „Tylko ważki ślad wyryty w rodzinnej ziemi godnym życiem”.

Kolęda, kolęda…

Szanowne paniczki, stary rok już zgruszoł, A nowy nieśmiało pumału sie ruszo.

Jaki był tyn stary? – To już dobrze znómy.

A za to tyn nowy – tyn se wyśpiywómy!

Bo cóż to je – roczek? Minuty, godziny.

Ciynki posek czasu a w nim nasze czyny.

Czyny rozmaite. Czynów całe fury, Kiere są zależne łod ludzkij notury.

My zaś dobrze wiymy, że tyn dobry bywo, Gdo mo rod śpiywani i gdo wiecznie śpiywo!

Swój ślad pozostawił i jako prezes Zarządu Głównego PZKO w bardzo trudnym czasie lat 90. A pomimo tego gazdował w naszym Związku roztropnie, mądrze, kierując się doświadczeniem życiowym, realiami i znajomością cieszyńskiej duszy. W wirze pracy zapominał o sobie, a lekarze mówili o jego schorowanym sercu. Zwlekał, bo ciągle było na Zaolziu coś ważniejszego. Serce jednak nie zwlekało.

Przestało bić 1 grudnia 1997 r. i spoczęło na nawiejskim cmentarzu ewangelickim, zaraz obok wielkiego kamrata Władysława Niedoby i nieopodal pastora Franciszka Michejdy. Po obu odziedziczył rząd dusz.

Tę wielką odpowiedzialność niósł nie tylko dzielnie, ale i z pożytkiem dla zaolziańskiej ziemi. Pamiętajmy o tym. daniel kadłubiec

By was wdycki jyny lewo dłóń świyrbiała, By was starka wdycki z pełnym przedchodzała, Byście rano wstali prawą nogą z łoża, Byście knefel mieli i dlo kuminiorza, Czasym też na rymby koszule łoblykli, A abyście z cesty wracać sie nie zwykli, By was nos nie świyrbioł ani roz do roka, Aby was nie cisły w bótach kurzi łoka.

Paczuszek z wypłatą niech je wdycki gruby, Byście też w pyndziałki chodzili na pruby!!!

By wóm nie chybiało zdrowio, miodu, nieba!

Wiymy, że z dobrocią wdycki idzie w parze Radość, zdrowi, szczęści, dostatek w grejcarze.

Dy grejcarów nima – moc sie nie starejcie, Zaś tu je pieśniczka, zaś se zaśpiywejcie.

Bo z pieśniczką w sercu żyje sie inaczyj, Bo z pieśniczką w duszy ludzie są bogaci!

Ale, pamiętejcie: Już nóm zacząć trzeba!

Już­ście pozjodali trusioki, krepliki, Trzeja cosi zrobić też dlo republiki, Dy z telewizyje każdo z was pamięto, Że ta republika mo w tym roku święto!

Niech gdo co chce mówi – my sie dobrze mómy.

Za to w te rocznice ji zahelokómy.

Na Trzech Króli dniczek dłóższy ło krok kurzy, Zyńdźmy sie zaś w szkole w naszym szumnym chórze, Pozbiyrejcie ciotki, sómsiadki, szwagrówki, Aby sie nas zeszło aspóń ze dwie stówki.

Już zaś rok je nowy. Minęła Wilija.

Niech sie zaś rozśpiywo cało goralija!!!

A dyście we święta jadły przez czas cały – Trzeba śpiywym schynyć to – coście przybrały!!!

Ale na tyn roczek trzeba mi też insze Posłać wóm gorolski noworoczne winsze: Abyście piniędzy mieli pełną weste, By wóm nigdy kocur nie przebiyg przez ceste,

DYRYGENT (Tekst przepisany z teczki „Okazyjne” Władysława Młynka, przechowywanej wraz z innymi rękopisami i materiałami fotograficznymi przez wdowę Annę w domu rodzinnym w Nawsiu.)

Wiymy, że ludziska nie są wdycki święci, Ale że pieśniczka wszeckich rozcielęci.

Tóż tyn Nowy Roczek, wiycie, jejkukany – Niech też bedzie dlo was cały rozśpiywany, Niech pieśniczka źni wóm, kieróm radzi mocie, Dóma i na polu, w łóżku i w robocie.

Dyć już roz żech pisoł, że tyn dobry bywo, Gdo mo rod pieśniczke i gdo wiecznie śpiywo!

4

2008

45

 wiesław przeczek

recenzje

Miłość wykrzesana

N

ajnowsza (15.3.2008) premiera w działającym przy ZG PZKO w Cz. Cieszynie Teatrze Lalek „Bajka” miała szczególnie uroczysty charakter. Teatr obchodził bowiem swoje 60-lecie. Na przedstawienie jubileuszowe przybyło wielu gości oficjalnych, a także osób współpracujących z TL „Bajka” w przeszłości. Zespół teatru odebrał z rąk prezesa ZG PZKO Zygmunta Stopy klucze do nowego samochodu, który umożliwi aktorom, wraz z całym zapleczem technicznym, wygodne wojażowanie po Zaolziu – i to nie tylko w poszukiwaniu swoich wiernych i potencjalnych widzów.

Dzieje TL „Bajka” przybliża przygotowana przez Wandę Michałek przy współpracy z Ośrodkiem Dokumentacyjnym Kongresu Polaków wystawa nazwana „Bajkowy świat”.

Materiały z archiwum i historii najnowszej teatrzyku na planszach i w gablotkach uzupełniają lalki, bohaterowie spektakli i świadkowie baśniowych wydarzeń. Niektóre z lalek mogą zwiedzający wziąć do ręki 46

i sami spróbować trudnej sztuki lalkarskiej. Wystawa zainstalowana została w siedzibie Kongresu Polaków i czynna jest aż do 30. 5.

Na uroczystą premierę przygotował TL „Bajka” pozycję klasyczną. Spektakl „Krzesiwo”, na podstawie sztuki Hanny Januszewskiej według baśni Hansa Christiana Andersena, wyreżyserował Karol Suszka, często goszczący w „Bajce” dyrektor Teatru Cieszyńskiego. Scenografię i lalki wymyśliła Halina Szkopek, muzykę napisał Andrzej Macoszek. Twórcy ci, budując przedstawienie, mieli przed oczami nie tylko młodą widownię, ale również widza bardzo już dojrzałego. W spektaklu znajdujemy liczne tego dowody. „Krzesiwo” zrobione zostało na luzie i całkowicie pozbawione jest nauk umoralniających. Żołnierz (Jan Szymanik) w twarzowym, czystym mundurze, bez śladów po stoczonych zapewne bitwach, z pieśnią na ustach powraca z wojny do domu. Jego radosny krok marszowy zmienia się co chwila w taneczne, baletowe niemal,

machanie nogami. Nie śpieszy mu się widocznie zbytnio, bo z ochotą przystaje na propozycję napotkanej Wiedźmy (Pawełka Niedoba). Nie ma się zresztą czemu dziwić, Wiedźma namawia go do napełnienia jego własnej kiesy. Dla siebie chce tylko niepozorne krzesiwo. Bez trudu udaje się pokonać Żołnierzowi strzegące skarbów trzy Psy z oczami: jak młyńskie koła, jak filiżanki i jak okrągła wieża (ożywione przez Ewę Kus i Wandę Michałek). Zdobywa pieniądze, a także krzesiwo, jak się później okazuje, czarodziejskie. Wiedźma jakoś szybko, bez walki, rezygnuje z niego.

Druga część przedstawienia rozgrywa się u króla i wokół zamku królewskiego. Król i Królowa (poruszane przez Krystynę Czech i Pawełkę Niedobę) mają poważny problem.

Muszą dobrze wydać córkę za mąż. Oliwy do ognia dolewają świetnie poinformowane Pani Rasmussen i Pani Knap (lalki w rękach Wandy Michałek i Krystyny Czech). To okropne plotkary, robiące wiele zamieszania. Pod zamkiem nie może

zabraknąć Straży (Ewa Kus i Wanda Michałek), której działania mają ochronić rodzinę królewską przed natrętami, co niezbyt jej się udaje, a jednocześnie rozśmieszyć oglądających spektakl widzów. Księżniczka (Ewa Kus), tak ufnie śniąca w białej szacie, jakby specjalnie już przywdzianej do ceremonii ślubnej, oczarowuje Żołnierza od pierwszego wejrzenia. A że Żołnierz jest teraz bogaty, od razu otrzymuje błogosławieństwo pary królewskiej i może żenić się z Księżniczką. Nikt już nie sprawdza, czy w jego żyłach płynie błękitna krew.

Szkoda, że nie można było bardziej rozbudować scen zalotów Żołnierza, niestety, każde przedstawienie TL „Bajka” musi trwać tylko 45 minut, by zmieścić się w ramach jednej godziny lekcyjnej.

Pierwsze skrzypce zagrała w tym przedstawieniu forma dekoracje, lalki, ruch sceniczny, muzyka, wszystkie te elementy zazwyczaj służebne wobec zdarzeń scenicznych. Ale zadaniem widowiska było przede wszystkim rozbawienie widza.

Akcji nie towarzyszyło napięcie, ważny był efekt komiczny poszczególnych scen. A jako że młody widz reaguje na inne komunikaty niż widz dorosły, twórcy starali się tak poprowadzić spektakl, by wywołać uśmiech małych i dużych.

Dla najbardziej dojrzałych wpleciono w muzykę elementy nieco frywolne, lecz ponadczasowe. W finale pobrzmiewają fragmenty melodii piosenki o kasie z repertuaru Maryli Rodowicz. Ale prawdziwy aplauz „starszych” widzów wywołują dźwięki z francuskiej piosenki „Je t’aime… moi non plus”, wykonywanej prawie 40 lat temu przez autora Serge’a Gainsbourga i angielską aktorkę i piosenkarkę Jane Birkin. W Polsce piosenka przypominana była dość intensywnie na początku bieżącego roku, w związku z koncertem Jane Birkin w Warszawie. czesława rudnik 4

2008

silesia: kruszec europy T

4

2008

W związku z burzliwymi dziejami regionu i osobliwym składem narodowościowym jego mieszkańców, o Górnym Śląsku, a więc o Opolskiem, Katowickiem, Cieszyńskiem, Pszczyńskiem zwykło się pisać z pozycji narodowo-politycznych oraz – rzadziej – gospodarczych. Drabina co prawda również uwzględnia te opcje, ale gros uwagi poświęca kwestiom urbanistycznym, demograficznym, przemysłowym i zawodowym, a nawet edukacyjnym i wyznaniowym.

Udaje mu się jednocześnie uchwycić różnice, jakie zachodziły w tych obszarach na terytoriach podległych Prusom i Austrii – a więc dokumentować i wyjaśniać podłoże odmiennego tempa i kierunku rozwoju takich subregionów, jak bytomsko-chorzowski z jednej strony i cieszyński z drugiej. Żeby nie być gołosłownym, zacytuję fragment rozdziału poświęconego przemysłowi wydobywczemu. Po omówieniu burzliwego rozwoju na Śląsku pruskim, autor przechodzi nad Olzę i Odrę. „Industrializacji nie oparł Śląsk, pozostający przy Austrii, chociaż proces ten dokonywał się tu wolniej – pisze.

– Pierwsza spółka akcyjna,Towarzystwo Górniczo-Hutnicze, założona została dopiero w 1906 r., gdyż huty i kopalnie nie były tu tak liczne, a banki tak zamożne. Co ważniejsze, reformy w rolnictwie, dające chłopom wolność od świadczeń feudalnych, a więc i możność zatrudniania się w przemyśle, przeprowadzone zostały

o czterdzieści lat później niż w Prusach.

Dlatego też o postępie przemysłu w Zagłębiu OstrawskoKarwińskim, które niebawem zdystansowało wszystkie pozostałe w cesarstwie austriackim, można mówić dopiero od połowy XIX w. Okręg ten pokrywał przeszło połowę zapotrzebowania na węgiel w państwie i prawie całe na koks. W ciągu czterdziestu lat, od 1830 r., wydobycie węgla kamiennego wzrosło tu o około 2400% (od 142 tys. do 3406 tys. ton). Nie tak dynamicznie rozwijało się hutnictwo z racji wyczerpywania się miejscowej rudy. Na progu XX w. kon-

centrowało się ono głównie w Trzyńcu, gdzie wytapiano 110 tys. ton surówki żelaza i 115 tys. ton stali.”

Tę książkę koniecznie trzeba nie tyle może przeczytać, co starannie przestudiować. Bo wnosi ona do naszych wyobrażeń o swoim rodowodzie bardzo wiele nowych, dotychczas niedostrzeganych lub wygodnie pomijanych, elementów. kazimierz kaszper Jan Drabina: Górny Śląsk.

Przewodnik historyczny Wydawnictwo Dolnośląskie, seria „A to Polska właśnie”, Wrocław 2002, s. 232.

47

ReCeNZJe

o chyba najznakomitsza polska seria wydawnicza. Świetnie pod względem merytorycznym skoncypowana, rewelacyjnie opracowana graficznie. Kiedy w 1995 r. przeglądałem pierwsze jej książki, byłem przekonany, że chodzi o kolejny import z zachodniego przemysłu wydawniczego, tymczasem okazało się, że serię od początku do końca wymyślili Polacy, projektanci i graficy Andrzej Adamus, Jan Stolarczyk i Ryszard Puchała.

Pomysł polega na tym, że na poszczególnych stronach, równolegle z relacją autorską prezentowane są zdjęcia, portrety, dokumenty historyczne i literacko-artystyczne związane z danym tematem lub epoką.

Książka sprawia więc wrażenie kalejdoskopu, w którym zgromadzone zostało nieprawdopodobnie dużo informacji. Przy czym układ poszczególnych składników jest tak przemyślnie skonstruowany, że przemawia zarówno do wyobraźni estetycznej czytelnika, jak do jego aparatu poznawczego. Słowem, lektura książek z serii „A to Polska właśnie” to jedno wielkie pasmo przyjemności.

Po początkowych zachwytach straciłem jednak na pewien czas kontakt z serią.

Wstyd powiedzieć, ale nie zachęcała do kupna cena. Dlatego całkiem niedawno dopiero trafiła mi w ręce praca Jana Drabiny, profesora UJ, wydana już w 2002 r. Ale lepiej późno niż wcale, jak mawiają przezorni. Bo to, czego można się dowiedzieć o Górnym Śląsku z tej publikacji jest gdzie indziej – w takim natężeniu faktów i w takiej perspektywie interpretacyjnej – po prostu niedostępne.

trybuna czytelników

Fantazy Holoubka Odejście Gustawa Holoubka (6.3.2008) zamknęło jeden ze wspaniałych rozdziałów historii teatru polskiego i jego aktorów. Na pogrzebie tego mistrza nowy scenicznej padły słowa o ludziach jednak niezastąpionych, poparte stwierdzeniem, że drugiego Gustawa Holoubka już nie będzie.

Po raz pierwszy zobaczyłam go na scenie bodajże w 1956 r.

Po odejściu z teatru bielskiego dyrektora Aleksandra Gąssowskiego w 1953 r., dyrektor Teatru Cieszyńskiego Josef Zajíc intensywnie poszukiwał w Polsce nowego partnera do wymiany teatralnej. Upatrzył sobie Teatr Śląski im. S. Wyspiańskiego w Katowicach, którego dyrektorem, reżyserem i aktorem był wtedy Gustaw Holoubek.

Od słowa do słowa doszło do umowy i w 1956 r. na Zaolzie przyjechał katowicki teatr z dramatem Juliusza Słowackiego „Fantazy” w reżyserii Holoubka i z nim w roli tytułowej. Dyrektor Zajíc wiedział, że czeskocieszyńska publiczność nie zapełni sali Piasta i zwrócił się do Władysława Niedoby, żeby zorganizował przyjazd teatralnymi autobusami widzów z okolicznych wiosek. I sala Piasta zapełniła się do ostatniego rzędu.

Usiadłam na krześle na samym końcu sali, bo lubię śledzić nie tylko to, co dzieje się na scenie, ale i reakcję widowni.

Na sali była cisza jak makiem posiał, a publiczność zastygła, jakby była zahipnotyzowana.

Czułam, że też jestem pod działaniem jakiejś niesamowitej aury, która płynęła ze sceny.

Równocześnie zastanawiałam się, co widzowie rozumieją z tego przedstawienia? Bo i tekst trudny, dramat napisany wierszem, liczne metafory, odnośniki do historii Polski i mitologii, niejednoznaczne psy48

śladem naszych publikacji O Zygmuncie Stopie

Gustaw Holoubek jako dyrektor Teatru Śląskiego, reżyser i aktor najlepiej czuł się w repertuarze romantycznym i poetyckim.

Tutaj: w tytułowej roli Fantazego.

Partnerują mu: Roman Hierowski i Mieczysław Ziobrowski.

chologicznie postaci, odmienna konwencja przekazu scenicznego, odbiegający od tej, do której byli przyzwyczajeni widzowie wychowani na przedstawieniach amatorskich zespołów teatralnych i wówczas dopiero co raczkującej Sceny Polskiej.

Postanowiłam, że po przedstawieniu zapytam któregoś z widzów o wrażenia. Stanęłam przy drzwiach wyjściowych i wypatrzyłam jedną panią, której ubiór, sposób bycia pozwalały się domyślać, że jest osobą mieszkającą na wsi. Podeszłam więc, przeprosiłam i zapytałam, jak jej się podobało przedstawienie. Była trochę onieśmielona, wkrótce jednak jej twarz rozjaśnił rozanielony uśmiech.

Odpowiedziała: „Wiycie pani, jo tymu moc nie rozumiała, ale było to strasznie piekne”.

Był to najwyższy dowód uznania prostego, niewyrobionego widza dla talentu i kunsztu aktorskiego Gustawa Holoubka, tego maga i czarodzieja sceny teatralnej. wanda cejnar

Reportaż biograficzny Otylii Toboły poświęcony Zygmuntowi Stopie („Zwrot” 12/2007) skłonił redakcję „Tygodnika Prudnickiego” (nr 7, 13.2.2008) nie tylko do omówienia losów życiowych prezesa ZG PZKO, ale także nowego modelu wydawniczego naszego miesięcznika. Grzegorz Weigt, autor całokolumnowej publikacji, przypomina głównie bardziej tragiczne incydenty z historii rodziny Stopów oraz okres edukacji i pierwszych zawodowych wtajemniczeń Zygmunta. Natomiast o „Zwrocie” pisze, iż jest to „w pełni kolorowe 48-stronicowe pismo formatu A4, ma bardzo atrakcyjną szatę graficzną i skupia się głównie na sprawach społeczno-kulturalnych”. Materiał został zilustrowany reprodukcjami okładki grudniowego nr. „Zwrotu” oraz wycinków dwóch kolumn z reportażem Toboły. „Tygodnik Prudnicki” jest „prywatną gazetą lokalną gmin”, ukazuje się na 28 stronach formatu A3 i obejmuje obszar południowej Opolszczyzny: Prudnika, Białej, Głogówka, Korfantowa, Lubrzy, Strzeleczek oraz Walców.

O kościółku w Marklowicach

Obszerne fragmenty opublikowanego w „Zwrocie” (nr 1/2008) artykułu Władysława Owczarzego na temat drewnianego budynku kościoła w Marklowicach Dolnych (obecnie gm. Piotrowice) zostały przedrukowane przez „Petrovický zpravodaj” (nr 1, luty 2008).

Firmowany przez „PZKO” tekst wchodzi w skład kolumny poświęconej życiu Koła PZKO w Marklowicach. „Petrovický zpravodaj” jest pismem gminy, wychodzi w kolorze na 12 kolumnach formatu A4. Niejakie zdumienie budzi fakt, że w polskojęzycznych tekstach redakcja konsekwentnie stosuje czeski zapis nazw miejscowych, np.: „Kościółek w Marklovicích w Zwrocie” lub „Jak przebiegało Zebranie Sprawozdawcze w MK PZKO w Marklovicích 27.1.2008”.

Red.

Komunikat Z związku z powtarzającymi się zapytaniami uczestników konkursów na temat tego, kogo uważa się za „dotychczasowego”, a kogo za „nowego” prenumeratora „Zwrotu” wyjaśniamy, że decyduje data roczna. A zatem „dotychczasowym” prenumeratorem jest każdy, kto zamówił prenumeratę w ubiegłym roku kalendarzowym, natomiast „nowym” ten, kto zamówił prenumeratę w roku bieżącym.

Za pojawienie się wątpliwości przepraszamy. Redakcja 4

2008

Dziwny jest ten świat W tym roku obchodziliśmy Święta Wielkanocne w dniach 23-24 marca. Pragnąc przybliżyć czytelnikom „Zwrotu” kulturę i tradycje Persji (dzisiejszy Iran) opowiem, jak wiele łączy cywilizację zachodnią z perską.

Okazuje się, że podobnie jak u nas Święto Zmartwychwstania poprzedza post i Wielki Tydzień, tak w Iranie, Afganistanie, Kurdystanie, czyli na dawnych ziemiach Imperium Perskiego, przygotowania do Nowego Roku oraz zwyczaje z tym związane mają z tą tradycją chrześcijańską wiele wspólnego.

Od wtorku 18 marca następuje pożegnanie starego roku. Palone są ogniska, ludzie spotykają się, by przejść (przeskoczyć) przez ogień, który symbolizuje oczyszczenie od

złych rzeczy i zdarzeń, jakie nas spotkały w starym roku. Środę 19 marca można uznać jako ostatni dzień odchodzącego roku. U nas główne uroczystości wielkanocne rozpoczęły się w tym roku już 20 marca, a u Persów tego dnia rozpoczynają się uroczystości związane z pierwszym miesiącem Nowego Roku.

Obchody trwają dwa tygodnie.

Spotykają się rodziny i znajomi.

Młodsi odwiedzają starszych i są obdarowywani przez nich prezentami i pieniędzmi. Większość mieszkańców wyjeżdża z domów, odwiedzając nie tylko rodziców i znajomych, ale także miejsca kultu religijnego, np.

Mauzoleum Chomeiniego, czyli Ojca Duchowego Narodu. Sporo osób wyjeżdża nad Morze Kaspijskie, gdzie przyroda zbli-

Stół Noworoczny w Iranie.

Irańska biesiada świąteczna w gronie znajomych. ża się już wielkimi krokami do lata. Wszędzie jest już bardzo zielono, rosną kwiaty i dojrzewają jarzyny, jest ciepło – od 21 do 30 st. C. Nowy Rok to po persku Nouruz (co oznacza nowy dzień, nowy rok). Na stole noworocznym musi być Haft sin, czyli siedem razy „s”: sabze – wszelkiego rodzaju zielenina, symbol odradzającej się przyrody, młodość, serkie – ocet oznaczające długie życie, sir – czosnek symbolizujący zdrowie, samog – wschody słońca, sendżed – suszone owoce oznaczające dojrzałą miłość, sib – jabłko oznaczające płodność i narodziny, samanu – słodkie desery symbolizujące urodzaj roślin i owoców. Zawsze obecne są też: Koran czyli Święta Księga, złota rybka w małym akwarium, dwie świece, lustro i pisanki (podobnie piękne jak u nas).

Nakryty w ten sposób stół utrzymuje się w domach przez

cały okres świąteczny, czyli 14 dni. W 13 dniu Irańczycy obchodzą dzień przyrody – Sizdah be dar – tzn. „13 u drzwi”.

Tego dnia należy odjechać jak najdalej od domu, zabrać ze sobą całą zieleninę z domu, przewiązać kokardą i wyrzucić jako symbol starego zła. Panny, które to zrobią, mają szansę znaleźć w Nowym Roku męża, bo nadchodzący rok będzie bardziej pomyślny.

W Święta Nowego Roku zawsze jada się ryż z zieleniną i wszelkiego rodzaju ryby, a także orzechy, owoce, ciasteczka i przeróżne słodycze. Wszechobecne są piękne kwiaty, w tym „nasze” żonkile.

Wiele praktycznych rad, jak obchodzić święta, nakrywać stół, a także przepisy na potrawy i słodycze można znaleźć w gazetach i czasopismach, np. w „Świecie Kobiet”.

Janek Schylla Rodak z Bogumina

Dnia 2.4.2008 zmarł w wieku 77 lat

Tadeusz Chrząszcz

Władysław Sztebel

ze Stonawy, zasłużony działacz społeczny i narodowy, prezes MK PZKO w Łąkach, reżyser i aktor tamtejszego zespołu teatralnego, założyciel i kierownik kabareciku Olziok, dla którego pisał teksty satyryczne.

W 1962 r. został członkiem prezydium, a w latach 1967-69 pełnił funkcję sekretarza ZG PZKO. W 1969 r. został redaktorem naczelnym „Zwrotu”, w 1972 przeszedł na etat komentatora do redakcji „Głosu Ludu”, gdzie pracował do osiągnięcia wieku emerytalnego.

Cześć Jego pamięci!

z Suchej Górnej, były naczelnik Harcerstwa Polskiego w RC, emerytowany projektant Biura Projektów Hutniczych. Zmarły należał do najbardziej zasłużonych krzewicieli polskości w zaolziańskiej części Śląska Cieszyńskiego, odnowiony Jego zasługą ruch harcerski jest obecnie matecznikiem świadomych obywateli i działaczy społeczno-narodowych w regionie.

Nie zapomnimy!

Wychowankowie i przyjaciele

4

2008

49

trybuna czytelników

Dnia 19.3.2008 r. zmarł w wieku 86 lat

konkurs polska z

t

u

k

a

H

i

s

t

o

r

i

a

W 1138 r., na mocy aktu sukcesji, czyli tzw. testamentu Bolesława Krzywoustego, doszło do podziału ziem polskich między synów króla, a w rezultacie do rozbicia dzielnicowego Polski. Dzieło jej ponownego zjednoczenia rozpoczął Władysław Łokietek, książę brzesko-kujawski, koronowany na króla dnia 20.1.1320 r. w Krakowie, a nie jak jego poprzednicy w Gnieźnie (od tej pory katedra na Wawelu stała się miejscem koronacji polskich monarchów). Dzieła dokończył syn Władysława Kazimierz Wielki, który obejmując koronę w 1333 r. władał jedynie Małopolską, Wielkopolską oraz ziemiami sieradzką i łęczycką. Poza granicami państwa pozostawały nadal: podporządkowany Czechom Śląsk, niezależne Mazowsze oraz zagarnięte przez Krzyżaków Pomorze Nadwiślańskie, Kujawy i ziemia dobrzyńska.

Lata panowania Kazimierza Wielkiego to pasmo wielkich sukcesów dyplomatycznych, gospodarczych, kulturalnych i militarnych.

W 1335 r. odbył się zjazd w Wyszehradzie, na którym król czeski Jan Luksemburski wyrzekł się roszczeń do korony polskiej za niebagatelną sumę 20 tys. kop groszy praskich. W 1364 r. pomyślnie zostały zakończone starania Kazimierza o założenie Akademii Krakowskiej (stosowny przywilej podpisał 12.5.1364), a w październiku tegoż roku odbył się w Krakowie zjazd monarchów z udziałem Karola IV, cesarza niemieckiego i króla Czech, Ludwika Andegaweńskiego, króla Węgier, Piotra de Lusignan, króla Cypru i Waldemara IV, króla Danii. Dzięki opisowi Jana Długosza do legendy narodowej weszła uczta, jaką z tej okazji wyprawił krakowski rajca Wierzynek. „Od tej pory imię Kazimierza rozsławiło się po świecie we wszystkich krajach tak chrześcijańskich, jak i pogańskich” – czytamy.

 marian siedlaczek

s

Kolumna Zygmunta to nie tylko najpopularniejszy pomnik Warszawy, ale unikat w skali całej Europy. Rewelacją jest zarówno samo umieszczenie postaci króla na kolumnie, jak strój królewski (rajtarska zbroja płytowa okryta kapą, zamiast szyszaka oficerskiego – korona), atrybuty (szabla i krzyż) oraz dekoracja cokołu (oprócz tablic inskrypcyjnych cztery orły oplecione ciężkimi girlandami z lauru). Wszystkie te elementy są czymś niespotykanym w nowożytnej europejskiej tradycji w zakresie pomników władców.

Warszawska kolumna miała bowiem symbolizować państwo, a samego króla kreować na władcę-imperatora.

Kolumna Zygmunta powstała z fundacji i inicjatywy króla Władysława IV, wykonano ją i odlano posąg w 1643 r., ale ostatecznie ustawiono i osadzono statuę na szczycie dopiero 24.11.1644 r. Projektantem ogólnego usytuowania pomnika był architekt nadworny Władysława IV Augustyn Locci, rzymianin z pochodzenia, warszawianin z wyboru.

Stronę architektoniczną kolumny opracował Constantino Tencalla, a posąg jest dziełem rzeźbiarza Clemente Molli z Bolonii i odlewnika Daniela Tyma z Gdańska.

Konkurs jest przeznaczony dla wszystkich czytelników „Zwrotu”. Jego zakres tematyczny dotyczy zjawisk związanych z Polską, jej historią, kulturą, nauką, literaturą, sztuką, sportem itp. Co miesiąc publikujemy trzy pytania. Żeby wziąć udział w losowaniu nagród, wystarczy poprawnie odpowiedzieć: a) na jedno z nich – zwycięzca otrzymuje książkę wartości ok. 200 Kc; b) na dwa z nich – zwycięzca otrzymuje książkę wartości ok. 600 Kc; c) na wszystkie trzy – zwycięzca otrzymuje prenumeratę „Zwrotu” na 2008 r. (dla siebie lub wskazanej osoby) oraz nagrodę rzeczową wartości 1000 Kc. Nagrody książkowe sfinansowało Stowarzyszenie „Wspólnota Polska“, sponsorem nagrody rzeczowej jest xxx.

50

l

i

t

e

r

a t

u

r

a

Urodziła się 8.8.1890 r. w Kośminie w Lubelskiem jako córka Tadeusza Kossaka i Anny z Kisielnickich, była więc pierwszą wnuczką sławnego malarza Juliusza Kossaka. Pomimo iż odziedziczyła talenty malarskie (studiowała nawet w Szkole Rysunku w Genewie), do historii weszła jednak jako pisarka.

Jest autorką m.in. powieści: „Złota wolność” (1928), trylogii „Krzyżowcy”, „Król trędowaty” i „Bez oręża” (1935-37) a także tomu opowiadań historycznych ze Śląska Cieszyńskiego „Nieznany kraj” (1932). W 1922 r. przeniosła się z Wołynia do Górek Wielkich koło Cieszyna, gdzie z przerwami mieszkała aż do śmierci 9.4.1968 r.

Pytanie 1 Założona w 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego Akademia Krakowska była pierwszym czy drugim uniwersytetem w Europie Środkowej?

Pytanie 2 Podaj pełną nazwę króla Zygmunta, którego posąg wieńczy kolumnę stojącą na placu przed Zamkiem w Warszawie.

Pytanie 3 Podaj imię i nazwisko

pisarki, która w swej twórczości podejmowała tematy historyczne związane m.in. z okresem walk o polskość Śląska Cieszyńskiego, a zmarła i została pochowana w Górkach Wielkich.

Odpowiedzi z zaznaczeniem konkurs polska można przesyłać pocztą i w formie elektronicznej na info@zwrot.cz. Termin ich nadsyłania mija 3. 5. 2008.

Rozwiązanie edyc ji marcowe j Pytanie nr 1: Jadwiga śląska.

Pytanie nr 2: Juliusz Kossak.

Pytanie nr 3: Kazimierz Górski.

Nadesłano 43 odpowiedzi, w tym 5 niepoprawnych, wyłącznie w kategorii c). Prenumeratę „Zwrotu” na 2008 r. (dla siebie lub wskazanej osoby) oraz nagrodę rzeczową wartości 1000 Kc wylosowała Halina Sikora z Wędryni.

Losowanie z udziałem prezesa ZG PZKO Zygmunta Stopy oraz red. Czesławy Rudnik odbyło się 3.4.2008 r. Nagrody zostaną wręczone podczas najbliższego spotkania Szyndzielni „Zwrotu”. Uczestników konkursów prosimy o podawanie wraz z rozwiązaniem swojego nr. telefonu.

4

2008

krzyżówka Wśród autorów prawidłowych rozwiązań rozlosowane zostaną nagrody książkowe.

Rozwiązanie dodatkowe prosimy przesyłać na adres pocztowy lub info@zwrot.cz do 3 maja.

Rozwiązanie krzyżówki z nr 3/2008: POŁOWA TEGO, CO PISZEMY JEST SZKODLIWA, DRUGA POŁOWA JEST NIEPOTRZEBNA Nagrody książkowe wylosowali: Karol Potoczny z Ostrawy i Gustaw Guńka z Olbrachcic.

Gratulujemy!

Poziomo: 1 krótki utwór prozą przy­ pominający opowiadanie 5 dawna zjawa 8 w Maroku króluje 11 kufel o pojemności pół kwarty 13 zapał 15 stanowił równowartość złotego dukata 16 jedna z dwóch brył mózgu 17 żona króla Teb Likosa 18 przykre pieczenie w prze­ łyku 19 tam zsyłano powstańców 20 część ciała sprawiedliwo­ ści 21 niemiecka partia poli­ tyczna 23 stan w Górach Skalistych 24 pole walki dla Kasparowa 29 wykwit skórny w postaci pęcherzyka 32 plamka na skórze 35 Jolanta, aktorka polska 36 wycinane z gardła 37 smaczny napój z mleka 38 z Bauerem się ścigał 39 sprawozdanie 42 matematyczny wynik 46 wypiera zapałki 51 rogate przeżuwające zwierzę domowe

4

2008

52 metal z grupy skandow­ ców 53 puls 54 bezdźwięczna mowa 56 czeska ciężarówka 58 imię modelki Campbell 59 teoria poznania 60 dostał odłamkiem 61 kwiat jesienny 62 owoc fasoli 63 grat wiele wart 64 miasto w Czechach 65 Winnetou Pionowo: 1 autor piętnujący i ośmie­ szający 2 stolica Sri Lanki 3 odgłos kruszenia 4 nowe srebro

5 wytrzebiony ogier 6 silnik Syreny 7 do zgarniania listków 8 przejął władzę po Trajanie 9 złośliwa ironia 10 biedactwo 12 istota pozaziemska 14 pseudonim Asnyka 22 ubiega się o stopień naukowy 25 wynagrodzenie 26 warstwa gleby jeszcze nie zaorana 27 Wanda go nie chciała 28 królował przy stole króla 30 zamek w gruzach 31 istota sprawy 33 piosenkarz belgijski 34 rodzaj wyładowania elek­ trycznego

39 mięso z kośćmi 40 młode pokolenie samoist­ nych drzew 41 odmiana mchu 43 przenośna lampka 44 okrągła budowla 45 trofeum 47 uwydatnia sens wypowie­ dzi 48 kawałek wyrazu 49 do Obu wpływa 50 konflikt 55 amerykański poeta i nowelista 57 część spektaklu Podpowiedź do rozwiązania dodatkowego: słowa marii curie-skłodowskiej opr. Biki

51

Ma 111 metrów wyso­ kości, wybudowano ją z modrzewiowego drewna, a w całości trzyma ją po­ nad 16 tys. śrub. Wieża Ra­ diostacji Gliwickiej to jedy­ ny taki obiekt na świecie.

Budynki Radiostacji Gli­wickiej wybudowano w latach 1934-35. To tutaj 31 sierpnia 1939 r. wtargnęli ubrani po cywilnemu esesmani. Jeden z nich do mikrofonu powiedział: „Tu Gliwice. Radiostacja jest w polskich rękach”. Potem nadaj­ nik zamilkł, ale niemiecka propaganda nagłośniła sprawę na cały świat, twier­ dząc, że napadli na nich Polacy.

Radiostacja działała do lat 50. ze­ szłego stulecia. Potem przez jakiś czas była m.in zagłuszarką Radia Wolna Eu­ ropa i Głosu Ameryki.

Dziś radiostacja zamieniła się w muzeum. Wszystko dzięki temu, że pięć lat temu Gliwice odkupiły ją od Telekomunikacji Polskiej SA. Za wieżę antenową, trzy budynki techniczne, dwa mieszkalne i sześć garaży gmina zapłaciła 700 tys. zł.

Andrzej Jarczewski, klucznik radio­ stacji, zachęca do odwiedzin tego nie­

Wieża Radiostacji Gliwickiej zwykłego zabytku techniki. – Warto zobaczyć przede wszystkim budynki stacji czy miejsce, gdzie dokonano słynnej prowokacji gliwickiej. Do dziś zachowało się tu sporo oryginalnego wyposażenia – mówi. Majstersztykiem techniki jest jednak blisko 111-me­ trowa wieża radiostacji. – To ostatni zachowany przykład monumentalne­ go budownictwa drewnianego – wy­ jaśnia Jarczewski. – Kiedyś naukowcy wykonali komputerową stymulację wieży i odkryli, że gdyby nawet w la­ tach 30. jej konstruktorzy dysponowa­ li także komputerami, to nic lepszego i tak by nie wymyślili.

Dobrano też idealny budulec – uzupełnia Jarczewski. – W naszym klimacie drewno modrzewiowe jest odporne zarówno na szkodniki, jak Radiostacja Gliwicka Gliwice, ul. Tarnogórska 129 www.muzeum.gliwice.pl

i zmiany pogody. Ma tylko jedną wadę. Jest drogie.

Belki są skręcone 16 100 sztukami śrub. Każ­ da jest z mosiądzu. – Wy­ brano mosiądz, ponieważ w środku wieży jest ante­ na. Nie można więc było użyć żelaznych elementów – tłumaczy Jarczewski. Ma to swoje za­ lety, ponieważ mosiądz nie koroduje.

Każdego roku też alpiniści dokładnie dokręcają każdą z nich. Raz na 10 lat drewniane belki są impregnowane.

– Wieża na pewno postoi jeszcze 20 lat. Na tyle bowiem naukowcy z Politechniki Śląskiej przewidzieli jej przyszłość. Nie wiadomo jednak, jak później modrzew będzie się zachowy­ wał – dodaje Jarczewski.

Jest też pewien, że wydatek gminy na radiostację opłacał się. – Kompleks ma dziś gospodarza z prawdziwego zdarzenia. Możemy zrobić z tego perłę Śląska. Ogłosimy konkurs architekto­ niczny na wybudowanie tutaj obiektu, który będzie widoczny z kosmosu – zapewnia klucznik. przemysław jedlecki