Zwrot 08/2008

9 770139 627003

ISSN 0139-6277

2008

8

nA ZAKUPy!

3×Ho! po raz 61.

ilustrowana kronika Miesiąca kLipiec 2008 Na plener malarski do Dobrej k. Krapkowic (RP) wyjechali plastycy SAP Józef Drong i Paweł Wałach.

i czeski Monkey Business, zagrał też zespół Sunday’s News z Nydku i Witch Hammer z Mostów k. Jabłonkowa i Jabłonkowa.

2

4

3-6

5

Kluby Kobiet oraz Seniora MK PZKO w Hawierzowie Błędowicach były organizatorami wycieczki do miejscowości podgórskich po drugiej stronie Olzy. Uczestnicy zwiedzili m.in. muzea w Ustroniu, Zamek Prezydencki i uzdrowisko w Wiśle.

W okolicach Brna zakończyło swój trwający od 29. 6. obóz rowerowy na południowe Morawy 14 członków Klubu Sportowego „Gimpel”, działającego przy Gimnazjum Polskim w Cz. Cieszynie.

Chór Mieszany Canticum Novum z Cz. Cieszyna (kier. Leszek Kalina) był jednym z 17 zespołów biorących udział w XX Międzynarodowym Festiwalu Chórów Akademickich „IFAS 2008” w Pardubicach. Zdobył Srebrną Strefę w trzech kategoriach: chórów mieszanych z utworem obowiązkowym, folkloru światowego i monotematycznej.

Na festyn jubileuszowy z okazji 50-lecia istnienia Koła oraz 10-lecia otwarcia Domu PZKO zaprosiło MK PZKO w Kocobędzu. Odznaczenia z rąk prezesa ZG PZKO Zygmunta Stopy odebrało 26 aktywnych członków. W programie zaprezentował się działający przy Kole pod kierownictwem Danuty Wacławik zespół dziecięcy oraz ZPiT Olza z Cz. Cieszyna, zagrał zespół Forum.

4

5

W Sali Konferencyjnej Książnicy Cieszyńskiej w Cieszynie miał miejsce wykład dra Krzysztofa Nowaka na temat „Zaolzie w świetle dokumentów komunistycznych służb bezpieczeństwa”. Organizatorami spotkania były Książnica Cieszyńska i Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Cieszynie.

4

Gwiazdami koncertu rockowego w ramach zorganizowanego po raz 4. Bystrzyckiego Zlotu w Parku PZKO był zespół Akurat z Polski

Zamek w Pieskowej Skale i Ojcowski Park Narodowy zwiedzili uczestnicy wycieczki zorganizowanej przez MK PZKO Orłowa.

5-6

W walnym zjeździe Związku Podhalan w Ludźmierzu k. Nowego Targu wzięli udział także przedstawiciele Zaolzia: prezes ZG PZKO Zygmunt Stopa, prezes Sekcji Ludoznawczej Leszek Richter, prezes MK PZKO w Jabłonkowie Jan Ryłko. W 2007 r. Związek Podhalan podpisał umowę z PZKO.

6-14

Dom PZKO w Bukowcu stał się bazą dla obozu zuchowego drużyny Mieszkańcy Zielonego Lasu z Cierlicka i Błędowic oraz dzieci z Cz. Cieszyna i Karwiny. Komendantem obozu na „Wyspie Piratów” był Andrzej Glac.

7-20

W Gronowie k. Torunia odpoczywało na koloniach polonijnych 76 dzieci z Zaolzia. Zwiedziły one m.in. Warszawę, Gdańsk, Sopot, Ciechocinek, Licheń. Brały udział w różnorodnych konkursach, kąpały się w morzu i w jeziorze, przygotowano dla nich dzień sportu.

10

Wspólne spotkanie Klubów Kobiet i Seniora zorganizowały MK PZKO Cierlicko i Stanisłowice.

11

Nowe Ognisko Oddziału Górali Śląskich Związku Podhalan powstało w Koszarzyskach. Jest to trzecie po jabłonkowskim i mosteckim Ognisko zaolziańskie.

13

Podczas Dnia Miasta Jabłonkowa na Jabłonkowskim Jarmarku wystąpiła także kapela Lipka.

13-19

Polski Zespół Śpiewaczy Hutnik (dyr. Cezary Drzewiecki, prezes Jan Hławiczka) odbył wakacyjne tournée na Słowację i do Polski. Koncertował w uzdrowisku w Bardiejowie, 18.7. wystąpił podczas mszy in-

 marta michałek

2

ilustrowana kronika Miesiąca kLipiec 2008 augurującej XIV Światowy Festiwal Polonijnych Zespołów Folklorystycznych w Rzeszowie oraz na rzeszowskim rynku.

24

27

16

26

30

Międzygeneracyjny Uniwersytet Regionalny przy Radzie Oświaty ZG PZKO zorganizował wraz z Uniwersytetem Trzeciego Wieku w Rybniku „Integracyjny Piknik Uniwersytecki”. Impreza plenerowa odbyła się w Rybniku, uczestnicy zwiedzili starówkę miasta, wzięli udział w pikniku i rejsie po morzu rybnickim.

Wiceprezydent Rybnika Jerzy Frelich opowiedział o zabytkach miasta i kampusie uniwersyteckim, Jan Czempas, pełnomocnik rektora Akademii Ekonomicznej, poinformował o możliwościach studiów na śląskich uczelniach.

16

Na wycieczkę na Czantorię z Ustronia wybrali się członkowie Harcerskiego Kręgu Seniora „Zaolzie” oraz „Korzeni” z Cieszyna.

Po raz 16. odbyła się zaolziańska pielgrzymka autokarowa na Jasną Górę do Częstochowy.

Festyn ogrodowy zorganizowało MK PZKO Trzyniec Kanada. W programie wystąpiła kapela Olza.

26

Zespół folklorystyczny Oldrzychowice był jednym z uczestników programu Jarmarku Ligockiego w Ligotce Kameralnej.

26-27

Podczas tradycyjnego odpustu na Kozubowej w sobotę odbyła się zabawa, wystąpił zespół Blaf, w niedzielę w kaplicy św. Anny odbyła się również msza św. w języku polskim S

Na odpuście św. Anny w Karwinie Raju, po mszach św. celebrowanych m.in. w języku polskim, bawiono się jak co roku w siedzibie MK PZKO. Z dziewięciodniowego obozu wędrownego po Beskidach Morawskich powrócili członkowie starszoharcerskiej Drużyny im. Żwirki i Wigury z Cierlicka i Błędowic.

31

Na festiwal Uroczystości Szekspirowskie do Ostrawy przyjechał wybitny polski aktor i reżyser Jerzy Stuhr, wcielający się w tytułową postać prezentowanego tam „Ryszarda III” – spektaklu Teatru Ludowego z krakowskiej Nowej Huty.

16-24

Wśród 42 zakwalifikowanych na XIV Światowy Festiwal Polonijnych Zespołów Folklorystycznych w Rzeszowie znalazły się również zespoły z Zaolzia. Suszanie z Suchej Górnej (kier. Barbara Mračna) zaprezentowali m.in. tańce cieszyńskie i tańce z zachodnich Czech, Olza z Cz. Cieszyna (kier. artyst. Urszula Niedoba-Szczepaniak i Roman Kulhanek), której towarzyszyła kapela Lipka z Jabłonkowa, zatańczyła m. in. tańce cieszyńskie, trojaka i polkę wekslowaną oraz tańce słowackie i opoczyńskie. Festiwal zapoczątkował obchody Roku Kultury Polonijnej, które zakończy 7. Festiwal Dziecięcych Zespołów Folklorystycznych w Iwoniczu Zdroju w 2009 r.

19

W Parku PZKO w Bystrzycy odbył się po raz 30. tradycyjny turniej siatkówki – Memoriał im. Franciszka Menšíka. Grało dziewięć drużyn, w finale siatkarze z Gnojnika pokonali ubiegłorocznych zwycięzców z Ropicy w trzech setach 2:1.

19-24

Z Cz. Cieszyna do Częstochowy szli już po raz 18. uczestnicy pielgrzymki Zaolzie – Jasna Góra. Głównymi organizatorami są od początku Jadwiga i Franciszek Frankowie. QQ Dom Narodowy w Cieszynie i Towarzystwo Miłośników Ustronia we współpracy z redakcją miesięcznika „Zwrot” zorganizowały spotkanie autorskie z Krystyną Winecką z Australii i Katarzyną Szkaradnik z Ustronia. Spotkanie w Domu Narodowym prowadził Kazimierz Kaszper, z minirecitalem wystąpiła Magda Zborek.

23

Na 6. pielgrzymkę rowerową na Jasną Górę wyruszyli uczestnicy z Zaolzia.

 marian siedlaczek

22

Konkursy z atrakcyjnymi nagrodami Redakcja „Zwrotu” ogłosiła na rok 2008 konkursy dla dotychczasowych i nowych prenumeratorów.

Wśród uczestników w każdej kategorii są rozlosowywane nagrody rzeczowe wartości minimum 1500 Kc. W sierpniu sponsorem nagród jest Finclub s. a. Dodatkowo w grudniu 2008 wszyscy uczestnicy konkursów miesięcznych wezmą udział w losowaniu nagrody głównej – weekendowego pobytu w jednym z ośrodków wczasowych w Polsce.

2 Podaj tytuł polemicznego artykułu Pawła Kubisza, opublikowanego w „Prosto z mostu” pół roku po przyłączeniu Zaolzia do Polski.

3 W którym mieście na Zaolziu znajdują się biura firmy Finclub s.a.?

Imię i nazwisko_ __________________________________________ Adres_ _________________________________________________ Telefon_________________________________________________ Prenumeruję „Zwrot” od roku__________________________________

NOWYCH Konkurs dla prenumeratorów „Zwrotu”

1 W którym roku została otwarta Polska Szkoła Podstawowa przy ul. Kopernika w Trzyńcu Tarasie?

2 Podaj imię i nazwisko włoskiego intelektualisty, który pisał o wydarzeniach Praskiej Wiosny na łamach „L´Espresso”.

3 Czym zajmuje się Finclub s.a.: dystrybucją a) kart płatniczych, b) fińskich suplementów diety, c) sejfów?

Imię i nazwisko_ __________________________________________ Adres_ _________________________________________________ Telefon__________________________________________________ Zamawiam prenumeratę „Zwrotu” na rok___________________________

Odpowiedzi prosimy przesyłać do 5. 9. 2008 pod adresem: Miesięcznik „Zwrot”, Střelniční 28, 737 01 Český Těšín lub pocztą elektroniczną: info@zwrot.cz

1 Po razy który w tym roku odbywał się w Rzeszowie Światowy Festiwal Polonijnych Zespołów Folklorystycznych?

nr ewidencyjny MK ČR E 389 IČO 442771 Rok LIX, nr 705

dla dotychczasowych prenumeratorów „Zwrotu”

Odpowiedzi prosimy przesyłać do 5. 9. 2008 pod adresem: Miesięcznik „Zwrot”, Střelniční 28, 737 01 Český Těšín lub pocztą elektroniczną: info@zwrot.cz

Konkurs

miesięcznik regionalny

Rozstrzygnięcie edycji lipcowej I Konkurs dla dotychczasowych prenumeratorów II Konkurs dla nowych prenumeratorów Prawidłowe odpowiedzi: Prawidłowe odpowiedzi: 1. 60.

1. Przejścia na przejściach.

2. Trallala, Trallalinki, Ad Dei Gloriam.

2. 1806.

3. b) mięsne.

3. Trzyniec.

Zwycięzcą został Józef Štirba z Cz. Cieszyna.

Zwycięzcą został Jakub Hławiczka z Piosecznej.

Wydawca: Polski Związek Kulturalno-Oświatowy w Republice Czeskiej przy wsparciu finansowym Ministerstwa Kultury Republiki Czeskiej oraz Senatu Rzeczpospolitej Polskiej, za pośrednictwem Fundacji Pomocy Polakom na Wschodzie Redakcja: Kazimierz Kaszper redaktor naczelny kkaszper@zwrot.cz Czesława Rudnik redaktor redakcja@zwrot.cz Anna Ludwin sekretariat info@zwrot.cz Rada Redakcyjna: Wanda Cejnar, Ewa Gołębiowska, Ireneusz Hyrnik, Kazimierz Jaworski, Daniel Kadłubiec, Danuta Koenig, Bronisław Ondraszek, Władysław Owczarzy, Kinga Iwanek-Riess, Wojciech Riess, Jan Ryłko, Otylia Toboła, Mariusz Wałach Adres redakcji: ul. Strzelnicza 28, P. O. BOX 97 737 01 Český Těšín (Czeski Cieszyn) tel. i faks: 558 711 582 www.zwrot.cz Redakcja obrazu i skład: Marian Siedlaczek foto@zwrot.cz Druk: FINIDR, sp. z o. o. Czeski Cieszyn Redakcja zastrzega sobie prawo skracania tekstów, zmiany tytułów, nie zwraca materiałów niezamówionych.

Cena prenumeraty rocznej 360 Kc, do uiszczenia przekazem pocztowym lub bezpośrednio w redakcji.

Wysyłka pocztowa na podstawie umowy nr 701 001/02 z Przedsiębiorstwem Państwowym POCZTA CZESKA, oddział Morawy Północne.

Cena egzemplarza 30 Kc Numer zamknięto 11. 8. 2008 Zdjęcie na stronie tytułowej Marian Siedlaczek ISSN 0139-6277

Losowanie odbyło się 7. 8. 2008 w redakcji „Zwrotu” z udziałem red. red. Czesławy Rudnik i Kazimierza Kaszpera.

4

8

2008

D

la wielu zaolziańskich wiernych lipiec był czasem intensywnej modlitwy. W ostatniej dekadzie miesiąca aż trzy pielgrzymki – piesza, rowerowa i autokarowa – wyruszyły do Czarnej Madonny na Jasnej Górze w Częstochowie, wędrowano też do regionalnych miejsc kultu św. Anny, głównie na Kozubową i do Karwiny Raju.

spis tre´ sci raport

2

horyzonty

• • tani dolar 5

bibuła do wysysania ropy zielony papież

reportaż wakacyjne tournée

6

fotoreportaż pielgrzymka do częstochowy

8

10

odpust na kozubowej

przejścia na przejściach byłem celnikiem

12

polskie ślady amerykański sfinks crazy horse i rzeźbiarz gór14

wydarzenia ho, ho, ho!

15

duża klasa!

16

psp trzyniec VI

szlakiem kół pzko hawierzów sucha

18

historia narodziny granicy, cz.

2 22

wiosna ludów a śląsk

24 1968 27 pamięć rzezi 38 cieszyński

mój

historie ze smakiem chleb

26

inspiracje

– 9545 lat temu 28 • monety z poetą 29

był potop

baranowska na dhaulagiri

salon sztuki

30

paweł wałach

ztf przedstawia norbert dąbkowski

32

cieszyńskie panoptikum ekslibrisy

34

aneks o waszej pogardzie wobec nas

36 recenzje nowe zjawiska literackie ład utracony

39

41

stereotypy wiecznie żywe

43

półka z książkami cieszyniacy na warmii i mazurach beskidzkie gronie… poezie jako protest

40

przędziwo pamięci jak studiowałem informatykę 42

trybuna czytelników mieczysław budnik, józef štirba

44

helena staniek, halina gawlas 45

krzyżówka • konkursy

 marta michałek

medalowa ofensywa po chińsku 4

fotoreportażE Marty Michałek i Mariana Sie dlaczka – na str. 6-9.

R

Wiosna wstrzymana

W piątek 23.8.1968 r. do rąk prenumeratorów trafiło dwukolumnowe nadzwyczajne wydanie „Głosu Ludu”. Tytuły na pierwszej stronie grzmiały: „Polacy do Polaków”, „Odezwa PZKO”, „Zjazd nadziei”, „Bratnia krew”… Na stronie drugiej znalazł się m. in. list otwarty dziennikarzy polskich w Czechosłowacji do dziennikarzy w Polsce. Następne wydania nadzwyczajne ukazały się w niedzielę 25.8. i w środę 28.8.

Jednocześnie od nr. 102 z 24.8. zaprzestano publikacji czeskiego i polskiego programu telewizyjnego, a od nr. 107 z 5.9. zaczęto publikować program wyłącznie Telewizji Czeskiej. Stan ten utrzymano aż do nr. 141 z 23.11.1968.

Powodem tych sensacyjnych decyzji było nieoczekiwane wkroczenie, dnia 20.8.1968, ok. godz. 23.00, wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji, w tym również jednostek polskich, z zadaniem stłumienia kontrrewolucji. Tymczasem żaden rodzaj kontrrewolucji – ani pełzającej, ani zbrojnej – się tu nie odbywał. Kraj od kilkunastu miesięcy przeżywał natomiast euforię w związku z procesem demokratyzacji życia politycznego i społecznego, tzw. Praską Wiosną.

Wydarzenia 1968 r., a zwłaszcza okres następującej po nim normalizacji, odcisnęły głęboki ślad również na strukturze organizacyjnej polskiej społeczności Zaolzia. Została wymieniona kadra przywódcza Zarządu Głównego PZKO, ze stanowisk kierowniczych zostali usunięci czołowi redaktorzy i publicyści „Głosu Ludu”, „Zwrotu”, pism dla dzieci i młodzieży, a także Sceny Polskiej, wielu z nich objęto zakazem druku, udzielania się w życiu publicznym i przekraczania granicy do Polski. Z upływem czasu zlikwidowano niedawno odrestaurowane bądź powołane do życia organizacje: Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej, Zrzeszenie Harcerstwa Polskiego i Klub Polskich Kombatantów. Cały kraj, a wraz z nim mniejszość polska, aż do listopada 1989 r. pogrążył się mroku totalitaryzmu, zwanego jak na ironię normalizacją. redakcja

zeszów to kwestia honoru – mówi prezes Hławiczka.

– Dawno temu, kiedy festiwal gromadził po prostu polonijne zespoły artystyczne, Hutnikowi przypadł zaszczyt jego inauguracji.

relacja z wakacyjnego tournée Hutnika na Słowa cję i do Polski – na str. 14.

N

ie jeździliśmy już do Katowic, przeciskaliśmy się przez zapchane pociągi z bronią, bo musieliśmy być uzbrojeni, i baliśmy się, że nam tę broń ktoś ukradnie.

przejścia na przejściach wyznania celnika 

z kolejowego przejścia granicznego w Piotrowicach – na str. 10.

liberdiana

© bronisław liberda

na zakupy!

 marian siedlaczek

raport

Tym razem postanowiliśmy się wybrać do cieszyńskich sklepów po jednej i drugiej stronie Olzy. Nie przyświecała nam żadna wielka idea, po prostu chcieliśmy sprawdzić, w jakim celu podejmują codzienne wędrówki po sprawunki Czesi i Słowacy do Polski i Polacy do Czech. Czy kierują się oni wyłącznie ceną, czy także jakością? A może szukają towarów, których u siebie nie mogą kupić?

piwa jest tutaj o 1/3 tańsza niż w Polsce, kufel w restauracji o połowę i więcej. Podobnie za 0,5 l wódki trzeba zapłacić w Polsce w przeliczeniu ok. 150 kc – o 1/3 więcej niż w Czechach. A markowe alkohole są tam kilkakrotnie droższe niż tutaj. Ze względu na niską cenę powodzeniem u rodaków cieszą się również sprzedawane w aptekach – i uwaga! także w sklepach z alkoholem

Na zakupy!

Ze swoich peregrynacji wykluczyliśmy jednak oblegane przez Czechów cieszyńskie targowisko. Wyszliśmy bowiem z założenia, że oferowane tam towary są niezbyt pewnego pochodzenia, tudzież nie możemy ręczyć za ich jakość. Nyjwymowniejszy przykład – masło i w ogóle nabiał, wystawiane na słońcu i sprzedawane w niezbyt higienicznych warunkach.

Już na podstawie pierwszych oględzin mogliśmy potwierdzić – co zresztą od dawna wiadomo – że znacznie tańsze niż w Polsce są w Czechach napoje alkoholowe, piwo i lekarstwa. Po artykuły te opłaca się przyjeżdżać do Cz. Cieszyna rodakom nawet z bardzo odległych miejscowości. Butelka 6

– suplementy diety, proszki od bólu głowy, maści i krople. Hitem ostatnich miesięcy jest np. maść końska.

Czechom natomiast – co było dla nas prawdziwym odkryciem – najbardziej opłaca się chyba zakup części samochodowych.

W sklepie motoryzacyjnym przy ul. Zamkowej w Cieszynie na dziesięciu klientów, dziewięciu mówiło po czesku. Ekspedientki zostały już przez nich tak przyuczone do czeskiego nazewnictwa, że bez zmrużenia oka tłumaczyły sobie na polski te wszystkie „ložiska, karburátory, lišty, výfuky” i wstukiwały zapotrzebowanie do komputerów. Nie było dla nich rzeczy niemożliwych. Każde zamówienie realizowały najpóźniej na drugi

dzień. Skąd to powodzenie? Oto przykład. Łożysko markowej szwedzkiej firmy SKF kosztuje w Cieszynie 150 zł (ok. 1000 kc), w Czechach – niespełna 3000 kc.

Dużym wzięciem cieszą się również u Czechów materiały budowlane, płytki ceramiczne, sprzęt ogrodniczy i narzędzia elektryczne. Uruchomiony niedawno w Cieszynie magazyn Castoramy jest oblegany przez Czechów, z myślą o nich zlokalizowano nawet w sąsiedztwie kas kantor wymiany walut. Z najdalszych okolic Moraw południowych – czego byliśmy świadkami – zaczęli też ostatnio przyjeżdżać Czesi po zakup pokryć dachowych. Cieszyński oddział firmy Blach-Stal nie tylko zapewnia stosunkowo tani i wysokojakościowy towar, ale także transport na miejsce.

Natomiast jeśli chodzi o artykuły spożywcze, to zarówno ich ceny, jak i jakość są już porównywalne. O opłacalności zakupu decyduje zatem wysokość zarobków. Średnia pensja w podstawowych branżach przemysłowych wynosi obecnie w Polsce ok. 1000 euro, jest więc nieco wyższa niż w Czechach. Bolączką są natomiast regiony w północno-wschodniej Polsce, gdzie ciągle utrzymuje się dość wysoka stopa bezrobocia.

Ich mieszkańcy rzadko jednak trafiają nad Olzę po sprawunki. Podsumowując, wydaje się, że wydatki na życie mieszkańców przygranicznych rejonów są mniej więcej takie same. czesława rudnik kazimierz kaszper 8

2008

słownik wyrazów potrzebnych

ireneusza hyrnika

ceny wybranych artykułów w polsce i w czechach Artykuł Masło Margaryna Mleko Śmietana Chleb Bułki Sól Cukier Olej słonecznikowy Słonina Schab Karczek wieprzowy Wołowina bez kości Żeberka wołowe Kurczak Udka z kurczaka Kiełbasa szynkowa Kiełbasa kminkowa Kiełbaski śląskie Szynka Parówki wiedeńskie Ziemniaki Ryż Mąka Ser żółty Ser topiony Twaróg Makrela Szproty Pomidory Ogórek zielony Ogórek kiszony Papryka czerwona Papryka biała Kapusta Rzodkiewka Sałata Marchew Keczup Musztarda Majonez 8

2008

zł 2,10 (200 g) 1,55 (200 g) 2,59 (3,2%), 2,12 (2%) 1,59 (18%), 1,49 (12%) 3,70 0,55 0,85 2,59 7,19 6,50 19,90 14,80 22,99 12,00 6,80 5,84 17,57 15,48 10,39 22,00 12,00 1,05 2,15 2,05 18,30 1,80 2,49 12,99 9,99 2,99 2,99 8,25 7,75 2,99 1,45 1,19 2,99 2,29 6,59 5,69 3,99

kc 26,50 (250 g) 21,90 (250 g) 23,90 (3%), 17,90 (1,5%) 17,90 (18%), 12,90 (12%) 27 3,90 5,50 21 56 75 89 81 165 85,90 59 64 94 70 111 160 107 9 28,50 12,90 159 11 15,90 109 89,90 24 17,50 33,90 46,90 25 7 5,90 9,90 15 25,50 25,90 26,90

Nabiał

To przede wszystkim produkty mleczne: sery, twaróg, serki homogenizowane, jogurty, kefir, śmietana, itp., a oprócz tego także jajka.

Nabiał kojarzy nam się ze zdrowym odżywianiem, z tego też powodu spożywany i polecany jest również w prawie wszystkich dietach, również wegetariańskich. W języku czeskim nie mamy dokładnego odpowiednika, należy się uciec do użycia opisu: np. mléčné výrobky a vejce lub według sytuacji wykorzystać odpowiedni składnik: np. sýr, tvaroh, jogurt, kefír, smetana itp. Jeśli chodzi o serki homogenizowane to w języku czeskim funkcjonuje raczej określenie smetanový krém a rzadziej měkký homogenizovaný sýr.

sama nazwa wskazuje, to wyroby Pieczywo Jakwypiekane z różnych rodzajów mąki

z różnymi dodatkami, którymi mogą być woda lub mleko, zakwas, drożdże lub proszek do pieczenia oraz sól kuchenna i różne dodatkowe składniki, zależne od rodzaju pieczywa, np. przyprawy ziołowe, mak, sezam, dynia, słonecznik, soja, śliwki suszone i wiele innych, gdyż piekarze wyprzedzają się w pomysłowości. Mamy wiele podziałów a w związku z tym również rodzajów pieczywa.

Najczęściej spotykanymi rodzajami to: bułki, kajzerki, rogale, bagietki, chleb, chleb razowy, chleb tostowy, chleb wiejski, chleb kaszubski, pumpernikiel i inne. Również wyroby cukiernicze można zaliczyć do pieczywa. W zalewie szczegółowych nazw trudno podać czeskie odpowiedniki. Ograniczmy się zatem tylko do pojęć houska, žemle, veka, chléb, tmavý chléb. Zwróćmy również uwagę na fakt, iż po czesku chleba oznacza tylko część a nie cały bochen chleba.

używa się w znaczeniu kulinarMięso Zazwyczaj nym. Chodzi o tkankę mięśniową zwierząt

rzeźnych i łownych. Ograniczymy się do określenia mięsa wg rodzaju zwierząt, z których je zdobywamy: wieprzowina ze świni, wołowina z krowy, byka lub wołu, cielęcina ze zwierząt młodych tego samego rodzaju, baranina z owcy lub barana, jagnięcina ze zwierząt młodych tego rodzaju, konina z konia oraz dziczyzna z upolowanych zwierząt dzikich oraz ptactwa. Dochodzi jeszcze mięso drobiowe i mięso ryb. Po czesku mamy vepřové, hovězí, telecí, skopové, jehněčí, koňské maso i zvěřina, drůbeží a rybí maso.

z mięsa w jednym kawałku Wędliny To(np.przetwory szynka, polędwica, baleron, boczek)

lub z mięsa mielonego, lub rozdrobnionego (kiełbasa), odpowiednio przyprawione, często peklowane. Wędliny konserwowane są przez wędzenie, poddanie wpływowi dymu z palącego się drewna. W wędzeniu bardzo ważną rolę odgrywa wilgotność i temperatura dymu. Po czesku mamy uzeniny, šunka, uzená svíčková (rzadko spotykana – polędwica), uzená krkovička (baleron), bůček. Kiełbasa to po czesku salám a polskie salami to rodzaj kiełbasy pochodzącej z Włoch, pierwotnie uzyskiwanej z osła.

7

hwywiad o

r

sport

y

z

o

Medalowa ofensywa po chińsku

n

t

y

do dyspozycji cały sztab współpracowników, od tłumaczy poczynając, przez asystentów-trenerów poszczególnych specjalności i zespół odnowy, po psychologów i lekarzy.

Wszystkie polecenia były natychmiast realizowane. Każdy sprzęt, urządzenie analityczne – natychmiast dostarczane.

Jedną z dziedzin sportu, w której Chiny w ostatnich latach odebrały prymat USA oraz Niemcom, są skoki do wody. W ośmiu konkurencjach wchodzących w skład programu igrzysk, Chińczycy zdobyli w Atenach dziewięć medali, w tym sześć złotych, a na mistrzostwach świata w Melbourne już 11, w tym aż siedem złotych.

Skoki we łzach

W dniach od 8 do 24.8. odbywać się będą w Pekinie XXIX Letnie Igrzyska Olimpijskie.

Cztery lata temu po raz pierwszy w dziejach olimpiad reprezentanci Chin zajęli drugie miejsce w klasyfikacji medalowej. Wiele wskazuje na to, że tym razem mogą być pierwsi. Na pierwszym tegorocznym lekkoatletycznym mitingu o Grand Prix IAAF w Osace wywalczyli pięć zwycięstw. Jak nigdy przedtem na tej rangi imprezie! To pierwszy sygnał pełnej gotowości reprezentantów Chin do startu w igrzyskach, zapewne nie tylko lekkoatletów.

Sport wyczynowy w Chinach to sprawa cywilizacyjnego prestiżu. Wszystko ma tu być najlepsze, największe i najbardziej funkcjonalne, począwszy od obiektów sportowych, liczby uczestników, rozmachu uroczystości otwarcia, a na wynikach chińskich sportowców skończywszy.

Wojskowa musztra

O sposobie przygotowywania się Chin do igrzysk świadczą m.in. wspomnienia Marka Plocha, trenera kajakarzy. Pod koniec lat 80. wyemigrował on z Polski do Kanady, gdzie w 2001 r. odszukali go Chińczycy i zaproponowali przygotowanie kadry kanadyjkarzy do igrzysk w Atenach. Trenowana przez Plocha dwójka Men Gualinag i Yang Wenjun zdobyła w stolicy Grecji złoty medal w wyścigu C-2 na 500 m, co było absolutną sensacją. Trener zapamiętał, że gdy przychodził na zajęcia, kajakarze stali w szeregu jak na apelu, jeden z nich meldował gotowość do pracy i potem gęsiego maszerowali na zajęcia.

A wybitny francuski fechtmistrz, któremu powierzono przygotowanie kadry szablistów, twierdzi, że takich warunków, jakie mu zapewniono, nie miał ani we Francji, ani we Włoszech. Jako główny trener szabli miał

Medale zdobyte przez Chiny na kolejnych igrzyskach

8

Rok

Złote

Srebrne

Brązowe

Razem

Miejsce w klasyfikacji

1984 Los Angeles

15

8

9

32

IV

1988 Seul

5

11

12

28

XI

1992 Barcelona

16

22

16

54

IV

1996 Atlanta

16

22

16

50

IV

2000 Sydney

28

16

15

59

III

2004 Ateny

32

17

14

63

II

O tym, w jaki sposób Chińczycy doszli do tego rezultatu, najlepiej świadczy relacja dwojga polskich trenerów w tej dyscyplinie, Anny Wierniuk i Bartłomieja Krynickiego, którzy w 2005 r. przebywali na miesięcznym stażu w ośrodku przygotowań olimpijskich w skokach do wody w odległym od Pekinu o 130 km Bao Ding. „Obciążenia nakładane na 7–10-letnich zawodników nie są do zrealizowania w zachodnich krajach. Oto pierwszy z brzegu przykład: poranny trening, godzina 6.15, grupa chłopców i dziewcząt w wieku 10 lat ćwiczy skoki po schodach, odbijając się z obu stóp – co drugi stopień – na trzecie piętro budynku. Zaopatrzeni są w kilogramowe ciężarki na nogach i 15-kilogramową kamizelkę wypełnioną ołowianymi wstawkami. Od mniej więcej 30 minuty tej katorgi wszyscy płaczą głośnym, spazmatycznym rykiem… Płacz potęguje postawa trenera, który pogania dzieciaki sznurowym batożkiem… A to dopiero początek, bo po skakaniu – bez chwili wytchnienia – następują mordercze ćwiczenia siłowe z obciążeniem na granicy wytrzymałości. Oporni, którzy się łamią i nie wykonują poleceń, są karani – np. staniem na rękach przy ścianie przez 30 minut!”.

Jeden spośród kilku pracujących w Chinach węgierskich trenerów w swojej wypowiedzi dla budapeszteńskiego tygodnika „Sport-Plus” zwrócił uwagę, że w stosowaniu maksymalnych obciążeń treningowych nie zwraca się uwagi na wydolność zawodników. Skoro wiązania i mięśnie nie wytrzymują wysiłku, to znaczy, że nie jest to kanTO dydat na mistrza. Źródło: „Polityka”, Internet 8

2008

h

o

technika

r

y

z

o

n

finanse

t

y

Bibuła do wysysania ropy

Tani dolar

Szklany słój z wodą, na powierzchni warstewka benzyny zabarwionej na niebiesko.

I mały kartonik wielkości karty kredytowej zanurzony w naczyniu: benzyna znika w okamgnieniu. Nie ubyła ani kropla wody.

Tak działa nowy materiał wytworzony w amerykańskim Massachusetts Institute of Technology (MIT). Zespołem kierują prof. Francesco Stellacci i dr Jing Kong.

Opis nowego materiału zamieszcza pismo naukowe „Nature Nanotechnology”.

Bibuła niewchłaniająca wody składa się z nanowłókien zbudowanych z tlenków potasu i manganu. Włókna mają grubość kilkudziesięciu nanometrów (jeden nanometr to jedna miliardowa metra). Włókienka skręcają się, zwijają, gmatwają podobnie jak gotowane spaghetti. Zachowują przy tym od siebie odległość ok. 10 nanometrów.

Te pory są na tyle obszerne, aby pomieścić cząstki węglowodorów. Ponieważ włókna wchłaniają tłuste substancje, takie jak oleje, smary, benzyna, ropa naftowa, bibuła staje się cięższa. Może wchłonąć 20 razy więcej niż sama waży.

Do jakiego stopnia ta włóknista nanostruktura jest wodoszczelna? W tej kwestii prof. Stellacci jest kategoryczny: - Nasz nowy materiał można pozostawić w wodzie przez miesiąc, a nawet dwa, i wciąż będzie suchy. Żeby to udowodnić, kierowany przez niego zespół filmował przez dwa miesiące

W lipcu kurs dolara wynosił w Czechach ok.

15,40 kc, w Polsce 2 zł. Na słabnącym kursie dolara najbardziej traciły firmy eksportujące towary do USA, a podpisały z amerykańskimi odbiorcami wieloletnie kontrakty. Przestały się również opłacać wyjazdy zarobkowe za ocean. Wzrósł natomiast odsetek wyjeżdżających do Ameryki w celach turystycznych i handlowych – mieszkańców Europy Środkowej stać już bowiem było na wykupienie wycieczek krajoznawczych oraz na zrobienie porządnych zakupów w USA. Wśród Polaków powodzeniem cieszyły się np.: sprzęt radiowo-telewizyjny, odzież, kosmetyki, a nawet samochody.

Czy i kiedy wartość amerykańskiej waluty zacznie się podnosić? – Według mnie nieprędko – twierdzi dr Tomasz Soliński, ekonomista w prestiżowej Wyższej Szkole Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie.

– Podobnego zdania są najważniejsi amerykańscy analitycy i ekonomiści. Nikt nie ma wątpliwości, że gospodarka w USA jest ciągle w recesji, a to nie wróży dobrze pozycji dolara.

Zdaniem Solińskiego, przyczyn recesji jest kilka. Załamał się np. rynek nieruchomości, ogromne nakłady idą też na działania wojenne. – Sytuację dodatkowo wykorzystują azjatyccy inwestorzy, którzy pompują w amerykańskie firmy olbrzymie pieniądze. Stąd kłopoty. Mówi się nawet, że gdyby Chińczycy i Japończycy wycofali teraz z USA swój kapitał, tamtejsza gospodarka całkowicie by się załamała. KK Źródło: „Nowiny”, Internet

ekologia

„Zielony papież”

8

2008

bibułę pozostającą w wodzie, po czym – suchą – użył do wchłaniania benzyny.

Ten wodowstręt stanowi zaletę nowego materiału. Jeśli chodzi o samo wchłanianie – to istnieją lepsze materiały. Niektóre, na bazie polimerów, są w stanie wypić 70 razy więcej niż same ważą, ale w tych wypijanych płynach jest dużo wody. Dlatego naukowcy są przekonani, że nowy materiał znajdzie szerokie zastosowanie.

Na razie, w warunkach laboratoryjnych, stworzyli kartonik rozmiarów kartki papieru formatu A4, ale nie widzą przeszkód, by taką bibułę produkować przemysłowo, w dowolnych rozmiarach.

Zdaniem amerykańskich specjalistów zapotrzebowanie na wodoszczelną bibułę byłoby ogromne: - Mniej więcej 200 tys. ton ropy naftowej dostaje się każdego roku do oceanów i mórz w sposób normalny, to znaczy nie w trakcie spektakularnych katastrof tankowców – przypomina komunikat ogłoszony przez MIT z okazji prezentacji nowego materiału. Poza tym taka bibuła znalazłaby bardzo szerokie zastosowanie w życiu codziennym, wszędzie tam, gdzie rozleje się benzyna, ropa, olej – a przytrafia się to choćby podczas koszenia trawy, pływania łodzią z silnikiem zaburtowym, na stacjach benzynowych, w lasach drwalom,  KrKo gdy używają pił spalinowych. Źródło: „Rzeczpospolita”, Internet Podczas pielgrzymki do Australii (15-21.7.2008) Benedykt XVI wygłosił apel do wiernych o ochronę środowiska naturalnego. Po raz pierwszy w historii Watykanu ekologia stała się jednym z najważniejszych tematów poruszanych przez papieża podczas spotkań z wiernymi i politykami.

– Ziemia jest pokryta bliznami po ranach, które zadali jej ludzie. Nasza niezaspokojona konsumpcja doprowadziła do masowej wycinki lasów, splądrowania zasobów, zanieczyszczenia powietrza i oceanów – mówił Benedykt XVI do 150 tys. pielgrzymów w Sydney,

na obchodach XXIII Światowych Dni Młodzieży. – Ochrona Ziemi to problem, z którym musimy się zmierzyć, by mogły się nią cieszyć również przyszłe pokolenia – apelował do wiernych.

W trakcie podróży do Australii Benedykt XVI mówił, że pragnie obudzić w katolikach świadomość, że naszej planecie zagraża katastrofa ekologiczna. Wezwał także światowych przywódców do walki z ociepleniem klimatu. Po tych oświadczeniach amerykański tygodnik „Newsweek” nadał mu przydomek „zielonego papieża”. KT Źródło: „Dziennik”, Internet 9

reportaż Hutnik w podróżach Jednym ze znaków rozpoznawczych Polskiego Zespołu Śpiewaczego Hutnik są jego regularne wyjazdy zagraniczne. Do tej formy działalności został przysposobiony już u swego poczęcia w łonie Klubu Zakładowego Huty Trzyniec, patronat huty powodował bowiem, że mógł wyjeżdżać do krajów, w których działały jej zakłady partnerskie, np. na Węgry.

Pod tym względem Hutnik znajdował się w latach 50. ub. wieku w o wiele korzystniejszej sytuacji niż zespoły PZKO-wskie, dla których świat, oprócz Polski, pozostawał zamknięty.

Z biegiem czasu o podróżach zagranicznych zespołu zaczęły jednak decydować przede wszystkim względy artystyczne.

Zadzierzgnięte dzięki nim kontakty z czołowymi polskimi chórami, zwłaszcza poznańskimi i warszawskimi, zaowocowały dalszymi kontraktami, np. na koncert w filharmonii w Burgas. W latach 90. XX w. wybitną rolę w zakresie tej działalności odegrał Cezary Drzewiecki, pozyskany w 1985 r. dyrygent z Polski, który poprowadził zespół do sal koncertowych i kościołów Austrii, Holandii, Szwajcarii, Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch. Ta zagraniczna ekspansja trwała również w okresie prowadzenia zespołu przez dyrygentki Ewę Wigezzi i Aleksandrę Zeman (Łotwa, Litwa, Szwecja, Finlandia oraz Polska oczywiście, która od czasu dyrygentury Karola Wronki zajmuje stałe miejsce w kalendarzu koncertowym Hutnika).

Ostatnio kierownictwo zespołu na czele z prezesem Janem Hławiczką i – ponownie – Cezarym Drzewieckim większy nacisk zaczęło kłaść na organizowanie koncertów w okresie letnim w ośrodkach leczniczo-wypoczynkowych. – Decydującą rolę odgrywa wiek śpiewaków – mówi Hławiczka. – Większość to ludzie grubo po pięćdziesiątce, dla których wielodniowe podróże są już dość męczące. Załatwiając koncerty w kurortach na Słowacji lub w Polsce, pragniemy zapewnić im nie tylko szybki dojazd i w miarę komfortowy pobyt, ale także możliwość skorzystania z usług leczniczych. – A to, okazuje się, znakomicie wpływa na ich dyspozycje artystyczne – dodaje Drzewiecki. – Najlepszym tego dowodem był poziom tegorocznych koncertów w Bardiejowie i Rzeszowie.

10

Wakacyjne tournée Niedziela 13.7., godz. 8.30. Spod Domu Kultury Trisia w Trzyńcu Tarasie rusza autobus frydeckiego biura podróży wyspecjalizowanego w organizowaniu wczasów leczniczych na Słowacji. Zespół Hutnika jest niekompletny, wyjeżdża raptem 30 osób i fakt ten poważnie niepokoi dyrygenta.

– W tak małym składzie jeszcze nie występowaliśmy – mówi. – Mam nadzieję, że sobie poradzą.

Chórzyści nie tracą jednak animuszu.

Już w okolicy Jabłonkowa wnętrze autokaru rozbrzmiewa donośnym śpiewem. To usadowiona w tyle młodzież daje upust nagromadzonej w przerwie od prób energii.

Po siedmiu godzinach jazdy, przetykanej komentarzami na temat boomu inwestycyjnego, zwłaszcza drogowego, na Słowacji, biało-niebieski DAF zatrzymuje się przed hotelem Mier w Bardiejowie Zdroju. To jeden z nowszych obiektów, widać jednak, że został zbudowany w okresie organizowania przaśnych turnusów leczniczych za skierowaniem lekarskim (tzw. „poukazy”). Hol, dwie sale, jadalna i bankietowa, na paterze, pokoje dwu- i trzyosobowe na piętrach.

Schludnie, ale bez sensacji. Najbardziej ujmuje śpiewny słowacki w ustach niemłodego już personelu.

Kierownictwo ogłasza wolne na popołudnie i wieczór. Większość bierze prysznic i wychodzi na spacer. Kurort jest położony w lesie, wszystkie ścieżki prowadzą na

główny deptak, ten zaś w okolice okazałych przedwojennych pałaców leczniczych i – podobnie jak Mier – topornych w swym uniwersaliźmie, barów, restauracji, jadłodajni. Sporo mijanych par w różnym wieku rozmawia ze sobą po polsku. Do przejścia granicznego w Dukli jest stąd ok. 40-50 km.

Droga prowadzi przez Svidnik. Jeśli mnie pamięć nie myli, Scena Polska wystawiała tu onegdaj – z sukcesem! – musical „Na szkle malowane” Brylla i Gaertner.

Poniedziałek 14.7. Kto ma ochotę, może skorzystać z usług balneologicznych, z basenu lub zwyczajnie z wody źródlanej, która poprawia trawienie. Ale po obiedzie wszyscy bezwarunkowo muszą stawić się na próbie.

Ekipa techniczna wcześniej nastroi organy i ustawi pulpity. Od tej pory próbować będzie się codziennie. Dyrygent jest nieustępliwy. A tak by się chciało wyjechać parę kilometrów stąd, żeby obejrzeć jedyny w swoim rodzaju skansen nędzy i rozpaczy, czyli osiedla cygańskie w Herlanach. Albo zwiedzić którąś z cerkwi prawosławnych, gęsto rozsianych w okolicy. Trudno, chciało się śpiewać w prestiżowym zespole, to trzeba tego teraz ponosić konsekwencje.

Wtorek 15.7. Dziś będzie koncert. Pierwszy i ostatni w kurorcie. Zaplanowany na późne popołudne w sercu promenady. Coś w rodzaju jedynej gali artystycznej w sezonie. Dyrekcja Bardiejowa Zdroju spodziewa się tłumów. Polski zespół śpiewaczy z Czech – to przecież nie lada gratka we wschodniej Słowacji.

Zaczęło jednak mżyć. Po obiedzie rozpadało się na dobre. Jedyne wyjście – zmiana lokalizacji.

Promenadę zastąpi okazała sala koncertowa.

Architektoniczne cacko! Zdrojowi technicy przygotują aparaturę nagłaśniającą.

W ostatniej chwili okazuje się, że może zabraknąć mikrofonów.

Nie zabrakło. Wytrzasnęli spod ziemi.

A zespół poczciwie próbował. Żadna tam obligatoryjna rozśpiewka – ciężkie cyzelowanie dźwięku i wyrazu. I natężenia akompaniamentu. I współbrzmienia solistów. Bo repertuar będzie 8

2008

kurortowy właśnie – miły uszom starszych i młodszych, uwzględniający jednak gusty koneserów. Złożony ze znanych i lubianych utworów, ale wykonanych w szlachetnej transkrypcji Drzewieckiego, tenora Władysława Czepca i sopranistki Andrei Pyszko.

Sukces! Bisy i owacje na stojąco. Wypełniona do ostatniego miejsca sala nie pozostawiła chórzystom żadnych wątpliwości.

– Diakujem, diakujem – powtarzała pewna starsza pani. – Nie wiem tylko, czy naprawdę jesteście polskim zespołem. Bo pani konferansjerka na pewno jest Słowaczką…

Konferansjerkę prowadziła Urszula Wałach, z domu Kisza.

I rozpoczął się, zdaniem dyrekcji jak najbardziej zasłużony, okazały bankiet.

Z jadłem i piciem, przede wszystkim jednak ze znakomitą orkiestrą cygańską w roli głównej.

W środę gardła były zdecydowanie nastawione na wodę. Leczniczą.

Czwartek 17.7. Nic tak nie mobilizuje artysty, jak prestiżowy występ. Ma się odbyć jutro rano w Rzeszowie. W kościele p.w.

Najświętszego Serca Jezusowego, w ramach mszy św. inaugurującej XIV Światowy Festiwal Polonijnych Zespołów Folklorystycznych. Próba non stop. Z przerwą na obiad.

Piłowanie strun głosowych. Nie ma zlituj się.

– Rzeszów to kwestia honoru – mówi prezes Hławiczka. – Dawno temu, kiedy festiwal gromadził po prostu polonijne zespoły artystyczne, Hutnikowi przypadł zaszczyt jego inauguracji. Teraz gospodarze sobie 8

2008

o tym przypomnieli i poprosili nas o dostojne zagajenie. To bardzo zobowiązująca propozycja.

Przed 39 laty w inauguracyjnym koncercie brały udział cztery osoby z aktualnego składu Hutnika: Helena i Władysław Zientkowie, Hilda Śliż i późniejszy prezes Hławiczka. – Nie, nie mam tremy – wyznaje nestor Zientek. – Jak wierzyłem zespołowi wtedy, tak wierzę mu również dzisiaj.

Ale trzeba było być w tej rozległej nawie rzeszowskiej katedry diecezjalnej, aby pojąć niepojęty optymizm śpiewaka. W czasie wieczornej próby dźwięki zdawały się ginąć w przepastnych czeluściach tego architektonicznego olbrzyma, to znów trudno się było oprzeć wrażeniu, że zamiast chóru występuje tylko akompaniatorka. Fatalnie.

– Nieprawda. Po to tu dziś jesteśmy, żeby jutro było doskonale – dyrygenta nie opuszcza dobry nastrój.

Wierzy w siebie i w zespół tak samo, jak uwierzyli w swoje możliwości wszyscy ci Polacy, którzy podeszli pod samą granicę ze Słowacją ze swoimi na wysoki połysk wykończonymi rezydencjami i starannie utrzymanymi posesjami, ze swoim smakiem estetycznym, gustem i… pracowitością. Kolosalna różnica! Przejeżdżając przez słowackie miejscowości nadgraniczne, mijało się schludne, i owszem, domki i obejścia, ale w oczy rzucały się przede wszystkim chałupy z napisanymi po polsku reklamami taniej wódki. Po polskiej stronie też wisiały na każdym słupie reklamy, ale zachęcały albo do wymiany okien czy blachy dachowej,

albo do kupna materiałów budowlanych czy zakontraktowania kompletnych usług rzemieślniczych. Widać jak na dłoni, że kapitalizm w słowackim wydaniu, ale też i czeskim, nadal znajduje się we wczesnej fazie prymitywnej wymiany dóbr konsumpcyjnych. I pomyśleć, że do takich wniosków skłania Podkarpacie, jeden z najbardziej zacofanych regionów Polski!

Piątek 18.7. Kościół pęka w szwach.

Sama młodzież. Z Kanady, Stanów Zjednoczonych, z Ukrainy, Litwy, Uzbekistanu…

Tysiące kolorowych przebierańców i tylko trzydziestka trzynieckich śpiewaków w strojach wieczorowych, ustawiona w bezpośrednim sąsiedztwie ołtarza. Śpiewa do liturgii, ale zagaja zapierającą dech „Gaude Mater Polonia”. Nie ma wątpliwości – do świątyni wkroczyła wysoka sztuka. Od tej pory telewizyjni operatorzy kamer nie odstępują Hutnika do samego końca. Spośród pozostałych zespołów tylko jabłonkowska Lipka potrafiła na dłużej przykuć ich uwagę.

Wskakiwanie do cywila w autobusie, żeby zdążyć przed obiadem zwiedzić kompleks pałacowy w Łańcucie. A przy okazji zahaczyć o przysłowiową Polskę B. Tak, tutaj jeszcze się czuje ślady wschodniego cywilizacyjnego zapóźnienia, daje o nim znać licha zabudowa starej dzielnicy i trudna do nazwania, ale przecież zauważalna bylejakość, by nie rzec tymczasowość treści.

Ta odmiana cywilizacyjna nie ma ani w Czechach, ani na Słowacji swego odpowiednika.

I wydaje się, że właśnie ona jest źródłem stereotypowej pogardy, jaką obie nacje zza południowej granicy darzą Polskę i Polaków.

Jeszcze jeden koncert zakontraktowano dla zespołu, tym razem na rzeszowskim rynku. Okazała estrada w centrum, po bokach mnóstwo ogródków kawiarnianych i tłum gapiów. Grupy folklorystyczne jeszcze nie dojechały, na razie występują miejscowe mażonetki, konferansjerkę prowadzi wystylizowana na lwowskich batiarów para prześmiewców. Ale przed zapowiedzią Hutnika traci animusz – zespół z Trzyńca nie mieści się w konwencji ludowej zabawy.

Sobota 19.7. Wyjazd. Chórzyści mają dość. – Byliście wspaniali! – dyrygent próbuje przywrócić ich do życia. – Lepiej żeby nic nie gadał – słyszę. – Jak śpiewaliśmy, tak będziemy śpiewać, bez względu na to, jak bardzo go kochamy.

– A kochacie go?

– A nie? bolesław zarzeczny 11

fotoreportaż

C

zęstochowa to najważniejsze i najbardziej znane w świecie miejsce kultu maryjnego w Polsce. Opiekę nad nim sprawują oo. paulini (zakon paulinów został założony w 1308 r.), a rozsławiła je m.in. postawa przeora Kordeckiego, który w 1655 r. kilkakrotnie odmówił poddania klasztoru i santkuarium oblegającym je wojskom szwedzkim. Do obrazu Matki Bożej z Dzieciątkiem od kilkuset lat pielgrzymują wierni z całego kraju, bowiem od XV w. Maryja czczona jest w polskim katolicyzmie jako Matka Boża Królowa Polski. Według katolików, uznać Maryję za Królową oznacza przede wszystkim żyć na jej wzór.

W tytule tym zawarte jest wezwanie do kształtowania autentycznej miłości do ojczyzny, która przejawia się w prawym sumieniu, rzetelnym wypełnianiu obowiązków swego stanu, w miłości Boga i bliźniego.

Od 1711 r. organizowana jest Warszawska Piesza Pielgrzymka, której uczestnicy w ciągu dziewięciu dni pokonują 230 km. Pierwsza po aksamitnej rewolucji zaolziańska piesza pielgrzymka była owocem VI Światowego Dnia Młodzieży na Jasnej Górze i wyruszyła z ówczesnej Czechosłowacji 7.8.1991 r. W tegorocznej (19-25.7.), poprzedzonej mszą św. w kościele p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Cz. Cieszynie, brało udział ok. 120 osób, do których dołączyła dziesięcioosobowa grupa wracająca ze spotkania młodzieży na Velehradzie. W ciągu sześciu dni pokonali oni 162 km.

Od początku głównymi organizatorami pielgrzymki są Jadwiga i Franciszek Frankowie. – Piesze pielgrzymowanie na Jasną Górę to rekolekcje w drodze, wielkie doświadczenie, bo człowiek może się sprawdzić i w stosunku do bliźniego, i w stosunku do Boga – powiedziała J. Franek.

zd j ę cia

mart y

mic h a ł ek

Rekolekcje w drodze 12

8

2008

pielgrzymkowe lato

8

2008

13

fotoreportaż

W

odróżnieniu do pielgrzymki częstochowskiej, która ma wybitnie religijny charakter, uroczystości odpustowe ku czci św. Anny na Kozubowej przybierają coraz bardziej postać zabawy ludowej. W sobotę 26.7. koncertował w schronisku znany jabłonkowski zespół country Blaf, pątnicy tańczyli do rytmów wyznaczanych przez didżeja Romana, mierzyli się w karaoke, oglądali pokaz sztucznych ogni. Co prawda parafia jabłonkowska zadbała w niedzielę o odprawienie mszy św. (czeskiej o 9.00, polskiej o 11.00), główną atrakcją dla uczestników były jednak stragany z odpustowymi piernikami, tanią biżuterią i suwenirami. Dorośli, młodzież i dzieci wspinali się na – otwieraną tylko przy tej okazji – wieżę widokową, tłoczyli się przy stoiskach z jadłem i piciem. Festynowy nastrój zapewniała im kapela Oldrzychowice oraz śpiewak country Petr Sajdok.

Warto zatem przypomnieć, że św. Anna to matka Najświętszej Maryi Panny i babcia Pana Jezusa (jej mężem i ojcem Maryi był św.Joachim).

Co prawda ewangelie kanoniczne nie podają takich informacji, ale wiedzę na ten temat chrześcijanie czerpią z apokryfów: Ewangelii Jakuba, Ewangelii Pseudo-Mateusza i Księgi Narodzenia Maryi. Przyjęta w Kościele tradycja podaje, że św.

Anna pochodziła z Betlejem. Po wielu modlitwach w późnym wieku urodziła jedyną córkę Maryję.

Gdy miała ona trzy lata, oddano ją na wychowanie do świątyni w Jerozolimie.

Kult św. Anny rozwinął się na Wschodzie w IV w. Pierwszy klasztor ku jej czci powstał w 701 r. we Floriac k. Rouen we Francji. Ku czci św. Anny powstało pięć zakonów żeńskich. W dawnej liturgii poświęcono św. Annie aż 118 hymnów i 36 sekwencji (wiek XIV-XVI). Jest ona patronką Florencji, Innsbrucku i Neapolu, małżeństwa, szczęśliwego dzieciństwa, szczęśliwego porodu, matek, wdów, gospodyń domowych, babć, ludzi starszych, także górników. W Polsce jej kult rozwinął się już w średniowieczu. Najbardziej znane jest sanktuarium na Górze św. Anny na Opolszczyźnie.

Babcia Jezusa najczęściej przedstawiana jest z Maryją jako dziewczynką oraz z Maryją i Jezusem, których trzyma na ręku. Przedstawienie to nazywane jest św. Anna Samotrzecia.

Po raz pierwszy uroczystości odpustowe na Kozubowej odbyły się w 1937 r., po kilkudziesięcioletniej przerwie powrócono do ich organizowania w 1992 r. rs

zd j ę cia mariana sied l aczka

Odpust po naszemu 14

8

2008

pielgrzymkowe lato

8

2008

15

przejścia na przejściach

Byłem celnikiem – Co dwa lata pisaliśmy życiorys. Na końcu zawsze musiało być zdanie, że zgadzam się z wejściem wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji.

No i drugie zdanie, że mam wujka w Ameryce, który uciekł tam w 1969 roku, ale nie utrzymuję z nim żadnego, nawet pisemnego kontaktu.

Blokada granicy.

Wycinek z życiorysu

Przez 34 lata był celnikiem. Nie chce, żeby wymieniać jego nazwisko. Czuje się typowym przedstawicielem grupy zawodowej, która wykonywać musiała polecenia i rozporządzenia władzy.

– Była to moja praca i musiałem przestrzegać regulaminu służbowego – mówi.

– A gdybym się sprzeciwił? Wtedy nie zmieniało się pracy tak łatwo jak dziś. Kiedy poszedłem do służb celnych, miałem 18 lat. Wierzyłem, że wytrzymam aż do emerytury.

– Nie udało się, bo nadeszła Unia Europejska – dodaje z uśmiechem.

Jest absolwentem Polskiego Gimnazjum im. J. Słowackiego w Orłowej. Po maturze nie poszedł na studia, ale od razu do pracy.

Potem były dwa lata wojska i kurs celnika.

Służył na posterunkach granicznych w Marklowicach, Zawadzie, Piotrowicach, Raju I i Raju II. Później pracował również w dyrekcji celnej w Ostrawie.

16

To, że był celnikiem na granicy czeskopolskiej, nie oznaczało automatycznie, że sam bez problemu wjeżdżał do Polski. Tak samo jak innych obowiązywało go zaproszenie wysłane przez krewnych zamieszkałych po tamtej stronie. A na przejściu nie mógł go skontrolować zwykły celnik. Musiał zameldować się u kierownika zmiany.

Ponieważ miał wujka w Ameryce i nie był nigdy w partii, miał problemy z awansem. Ale teraz może pochwalić się czystym kontem, posiada oświadczenie lustracyjne.

Kilka lat przed emeryturą zmienił branżę. Lecz nadal dokładnie orientuje się w zadaniach służb celnych.

– Dziś nie ma celników na granicy i potrzeba ich o wiele mniej – tłumaczy – ale są kontrole wewnątrz państwa. Przywożonych jest przecież wiele towarów z krajów poza Unią, z Azji, Ameryki. Celnicy sprawują także nadzór podatkowy nad obrotem towarami akcyzowymi, kontrolują marki ochronne, dotrzymywanie praw autorskich,

zajmują się sprawami obcokrajowców itp.

Nadal prowadzone są przez nich statystyki obrotu handlowego.

Kawa, piwo i karty

Najmilej wspomina pracę na małych przejściach, w Zawadzie czy w Karwinie Raju.

Panowała tam niemal rodzinna atmosfera. O czwartej rano szły z Polski do pracy w czeskim pegeerze dojarki, kiedy wracały, przynosiły celnikom piwo. Po południu ponownie szły doić.

– Znaliśmy się już dobrze, bo przecież przechodziły przez granicę cztery razy dziennie, plotkowaliśmy często przy kawie.

Pracowały legalnie, mogły więc kupować różne towary po czeskiej stronie i przenosić je do Polski.

W Raju mieszkał Czech, który jeździł z końmi na swoje pole po polskiej stronie. Jeden z takich gospodarzy przechodził też przez granicę w Wierzniowicach, tam nie było przejścia, ale funkcjonariusz służb granicznych zawsze musiał podnieść mu rampę.

W Raju prowadziła droga do kilku domów wzdłuż granicy między dwoma rampami, w tzw. paśmie neutralnym, mieszkańcy tych domów musieli przechodzić obok celnicy, a samochodom trzeba było podnieść rampę.

W Piotrowicach na przejściu kolejowym największy spokój był w latach 70., pociągi nie były przepełnione. Kontrola przebiegała w pociągu już od Katowic.

– Człowiek cieszył się do pracy, w pociągu do Katowic graliśmy w karty, w Katowicach mieliśmy do dyspozycji pokój, gdzie mogliśmy odpocząć.

– Z drugiej strony wsiadaliśmy w Ostrawie i często zdarzało się, że zdążyliśmy skontrolować wszystkich, nim pociąg dojechał do granicy. Jeśli zdarzył się jakiś problem, podróżny musiał wysiąść. Ludzie często mylili kontrolę paszportową i celną, a tymczasem z polskiej strony był wopista, żołnierz i celnik, z czeskiej „pasovák”, „policie” i „celník”. Celnik kontrolował przewożone towary, ale to policjant kontrolujący paszport decydował o tym, czy ktoś przejdzie przez granicę lub nie.

Wyjazd musi się opłacać

Na początku lat 80., kiedy w Polce były w sklepach puste półki, zaczęła się na granicy ciężka służba. Polacy jeździli tranzytem przez Czechosłowację na Węgry, do Austrii, Jugosławii czy Rumunii i twierdzili zawsze, że wycieczka musi się opłacić.

8

2008

A wielu towarów nie wolno było przewozić.

Toteż na granicach dzielono podróżnych na trzy grupy: z państw kapitalistycznych, z państw socjalistycznych i z Polski.

Wielką grupą byli robotnicy z Polski, którzy pracowali w Czechosłowacji. Zarabiali tu w koronach, pracodawca wypisywał im wysokość pensji i za tę sumę mogli wywieźć towary. Wywozili legalnie to, czego innym nie było wolno.

– Zdarzało się, że mieli cztery kartony cukierków „lentilek”. Często przewozili duże ilości obuwia sportowego, a kiedy mówiliśmy, że to za dużo, że dla rodziny muszą wystarczyć cztery pary, robotnik zaczął wymieniać różne nazwy: tenisówki, jarmilki, trampki i świtki, to buty z fabryki Svit, i rozpisał to w ten sposób. Denerwowali się, kiedy rozmawiałem z nimi po polsku i wytykałem błędy językowe w deklaracjach celnych. Pamiętam kobietę, która napisała „czy korzuchy”, a chodziło jej o trzy futra. Pytali mnie, czy jestem Polakiem, czy Czechem, wtedy pokazywałem lwa na czapce, a oni dziwili się, że tak dobrze mówię po polsku.

Blokada granicy

– Pociągi były przepełnione, w takim Batorym, który składał się z 16 wagonów i miał 900 miejsc, jechało 2000 pasażerów. Najpierw musieliśmy wszystkich podróżnych z korytarzy wyrzucić na zewnątrz, przejść po bagażach, bo inaczej się nie dało, skontrolować osoby w przedziałach, potem te czekające na peronie i wepchnąć wszystkich z powrotem do środka. Nie jeździliśmy już do Katowic, przeciskaliśmy się przez zapchane pociągi z bronią, bo musieliśmy być uzbrojeni, i baliśmy się, że nam tę broń ktoś ukradnie. Mieliśmy w określonym czasie, np. w ciągu 45 minut, skontrolować dany pociąg, ale często nie zdążyliśmy tego zrobić. W międzyczasie przyjechał następny pociąg. Zdarzało się, że pociągi były opóźnione trzy, cztery godziny.

W końcu wydano zarządzenie, że w pociągu z obowiązkowymi miejscówkami nie może być więcej pasażerów niż miejsc siedzących.

– Kierownik posłał mnie do Zebrzydowic, miałem zadzwonić, jeśli przyjedzie przepełniony pociąg. Zawiadowca stacji w Piotrowicach nie przyjął takiego pociągu.

W ten sposób niedługo stały w Zebrzydowicach dwa pociągi pełne pasażerów. I przyjechał trzeci, z robotnikami do pracy, który kursował między Katowicami a Brnem 8

2008

i nie był przepełniony. Zadzwoniłem, że ten pociąg można przepuścić. Była już północ, wsiadłem więc do niego i przyjechałem do Piotrowic. Tam też już stały dwa pociągi, ponieważ zawiadowca stacji w Zebrzydowicach uznał, że również nie będzie przyjmował pociągów z Czech.

Granica została całkowicie zablokowana, trzy pociągi stały w Zebrzydowicach, trzy w Piotrowicach, następne czekały w Boguminie i Cz. Cieszynie. Powychodziły z nich tysiące podróżnych. Ośmiu pracowników na granicy nie mogło sobie poradzić z takim tłumem. Wesprzeć miał ich oddział uderzeniowy, który przyjechał z Ostrawy specjalnym autobusem. Nim jeszcze zatrzymał się w Piotrowicach, wybito w autobusie wszystkie szyby i odjechał.

– Przybył naczelnik wydziału paszportowego, od razu dostał kamieniem między łopatki. Wszedł do budynku, a tam okazało się, że jego podwładni pozaciągali zasłony i oglądali telewizję. Kierownik zmiany stracił potem pracę.

W rozwiązaniu sprawy pomógł dopiero przyjazd konsula z Ostrawy, który uspokoił zdenerwowany tłum.

Bezsensowne rozporządzenia

Pod koniec lat 80. wydano zarządzenie, że nie wolno niczego wywozić. Ówczesny premier Adamec zagroził nawet, że jeśli celnicy nie dadzą sobie rady, trzeba będzie powołać inne oddziały. Akcje, które wtedy organizowano, miały tak wielką skalę, że musieli przyjeżdżać z pomocą celnicy z całego kraju, policja i żołnierze.

– Rano podstawiano „avię”, załadowywaliśmy ją odebranymi podróżnym pomarańczami, cytrynami, czekoladami, a następnie towar był odwożony do pewnego sklepu w Karwinie. Proszę porównać ilość żywno-

ści w takim samochodzie z ilością towaru w całym mieście, ba, w całym kraju, przecież to kropla w morzu. A ile nas to kosztowało wysiłku?! Pod koniec takiej dwunastogodzinnej zmiany nie czułem już nóg, bolało mnie gardło, bo to przecież był nieustanny konflikt z osobami, którym odbieraliśmy te rzeczy, trzeba było ludzi uspokajać. Tyle nerwów, tyle żalu, tyle zaangażowanych w tę akcję osób, a efekt – zabrana żywność mieściła się w jednym tylko samochodzie. Widzieliśmy bezsensowność naszej pracy, ale cóż było robić, takie były rozporządzenia.

– Zawsze byliśmy oddziałami pod bronią, ale kiedy w Polsce został ogłoszony stan wojenny, musieliśmy nosić pistolety na widocznym miejscu. Tu RWPG, Układ Warszawski, a my tak mocno pilnowaliśmy tej granicy, bo obawiano się dywersji politycznej z Polski.

– Sam robiłem rewizję osobistą ówczesnym dysydentom – Zdeňkowi Jičínskiemu, Jiřímu Hájkowi, braciom Janowi i Ivanowi Čarnogurskim. Takie były zarządzenia kontroli paszportowej, czyli policji państwowej, która była dla nas organem zwierzchnim. Policjant kazał im wysiąść.

Na szczęście był to jeden z tych bardziej inteligentnych funkcjonariuszy – a wielu z nich było osobnikami dość prymytywnymi – bo zawołał mnie na bok i powiedział: Nie będziemy ich rozbierać, niech opróżnią kieszenie. Było to w lecie 1989 roku, w każdym razie po wyborach czerwcowych w Polsce, i wiedzieliśmy już, że musi się coś zmienić. Znalazłem u nich tylko helsińską Deklarację Praw Człowieka, ale i tak nie zostali wpuszczeni do Polski. Byłem wściekły, bo przecież tym ludziom trzeba było za to, co robili, rękę podać. olga gorgol

Zwykły dzień na granicy.

17

polskie ślady

Amerykański Sfinks Crazy Horse i rzeźbiarz gór

K

orczak Ziółkowski urodził się 6.9.1908 r. w Bostonie, jako syn Anny i Józefa Ziółkowskich. Imię Korczak, które przyjął później, pochodzi od herbu rodziny Ziółkowskich. Rodzice zginęli tragicznie, kiedy miał rok. Wychowywany był przez ludzi, którzy go upokarzali, poniżali, zmuszali do ciężkiej pracy. Zawsze potem mówił o nich z niechęcią. Kiedy miał 16 lat, opuścił dom swoich opiekunów, podejmował się wielu zajęć, m.in. pracował w zakładzie krawieckim, w sklepie. Trafił też do bostońskiej stoczni, gdzie po raz pierwszy próbował rzeźbić w drewnie. Spotkał wówczas ludzi, którzy się nim serdecznie zajęli. Byli to sędzia Frederick Pickering Cabot oraz Jan Kirchmayer, który wykonywał zlecenia na prace rzeźbiarskie w nowojorskiej katedrze.

Obydwaj pomogli mu także finansowo. Kiedy w 1932 r. zmarł sędzia Cabot, 24-letni wówczas Korczak wykonał jego podobiznę w bloku marmurowym. Śmierć opiekuna była wstrząsem i inspiracją. W niedługi czas potem zaczął wykonywać portrety – pianisty Artura Schnabela, Henry’ego MacCrackena, rumuńskiego kompozytora i skrzypka George’a Enesco, gubernatora Connecticut Crossa, a także śpiewaczki Olgi Alverino, rzeźby rąk Leopolda Stokowskiego i Katherine Cornell.

18

Imponujące dzieło

W 1939 r. na wielkiej wystawie światowej w Nowym Jorku wystawił swoją rzeźbę – popiersie znakomitego rodaka, Ignacego Paderewskiego. „Dzieło jest wstrząsające i imponujące” – napisał popularny wówczas krytyk Marian Murray. Korczak Ziółkowski otrzymał I nagrodę na wystawie. Stał się znanym i uznanym rzeźbiarzem. Wkrótce potem przyjął zaproszenie od Gutzona Borglum, by pomógł mu w rzeźbieniu w Mount Rushmore Black Hills głów czterech prezydentów: Georga Washingtona, Thomasa Jeffersona, Abrahama Lincolna i Theodora Roosvelta. Współpraca układała się dobrze, jednak konflikt z synem Gutzona spowodował, że po pewnym czasie Korczak opuścił Południową Dakotę. Kolejną pracą, której się podjął, była rzeźba przedstawiająca twórcę pierwszego słownika amerykańskiej wersji języka angielskiego – Noaha Webstera. Wcześniej, pracując w Mount Rushmore, otrzymał niezwykłą ofertę od wodza Siuksów Henry’ego Standing Bear (Stojącego Niedźwiedzia), który zaproponował, aby wyrzeźbił w Black Hills podobiznę wodza Crazy Horse (Szalonego Konia). „Ja oraz inni wodzowie pragniemy, by biali wiedzieli, że czerwonoskórzy również posiadali swoich bohaterów” – pisał w liście do Korczaka Henry Standing Bear.

Korczak przez kilka lat nie udzielał odpowiedzi. Po ukończeniu rzeźby Webstera, mając 34 lata zgłosił się na ochotnika do armii, chciał pomóc walczącej z faszyzmem Europie.

Własna góra do przekucia

Był dwukrotnie ranny, dosłużył się stopnia sierżanta. Po zakończeniu działań wojennych we Francji wykonał drewnianą podobiznę generała Charlesa De Gaulle’a, obecnie znajdującą się w muzeum w Rouen. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych przyjął ofertę indiańskich wodzów. Kiedy 3.5.1947 r. przybył do Black Hills, była to okolica całkowicie dzika. Na Paha Sapa wciąż leżał śnieg. Początkowo mieszkał w namiocie.

3.6.1948 r. na górze Thunderhead Mountain nastąpił pierwszy wybuch dynamitu, który usunął 10 t kamieni. W zorganizowanej z tej okazji specjalnej uroczystości wzięli udział indiańscy wodzowie. Prace zostały rozpoczęte. Po jakimś czasie Ziółkowski wykupił od rządu górę i 133 ha okolicznych gruntów, osiedlając się tam na stałe. „Każdy człowiek ma w życiu własną górę do przekucia. Ja kuję w swojej” – głosił rzeźbiarz. W pracy towarzyszyła mu Ruth, dziewczyna z West Hartford, która niegdyś pomagała mu przy rzeźbie Webstera 8

2008

wydarzenia i w 1948 r. przyjechała do niego do Black Hills, by wspólnie pracować i dzielić życie (z pierwszą żoną Dorothy, pianistką, z którą mieszkał w West Harftord w stanie Connecticut, rozszedł się). Z Ruth mieli 10 dzieci, którym nadali imiona świadczące o przywiązania Korczaka do polskości: Marina, Monika, Joel, Marek, Anna, Kazimierz, Jadwiga, Adam, Dawn i Jasiu. W żonie i dzieciach Korczak znalazł wiernych pomocników, a po swojej śmierci – kontynuatorów ambitnego przedsięwzięcia. Troje z rodzeństwa Ziółkowskich opuściło rodzinne strony, siedmioro pracuje w ośrodku Crazy Horse.

Według artykułów w prasie (bo rodzina jest lojalna i powściągliwa), było wiele nieporozumień i wręcz burz w rodzinie. Jeden z zięciów państwa Ziółkowskich chwycił młotek i zdewastował rzeźby Korczaka, m.in. uszkodził głowę Paderewskiego. Ponoć Korczak po tym incydencie starał się omijać miejsce wystawionych rzeźb, aby nie patrzeć na zniszczenia. (Nie chciał ich poprawić? – zastanawiałam się wiele razy).

Teraz, po jego śmierci, wciąż są wystawione i pokazywane – uszkodzone.

Monument i centrum indiańskie

„Świat zadaje ci pytanie: czy wykonałeś w życiu swoje dzieło? Odpowiadasz, że nie. Wykonałbyś, gdyby ludzie byli życzliwsi, gdybyś miał pieniądze, gdybyś nie umarł – i tak bez końca. A przecież twoja odpowiedź musi brzmieć: Tak.” (Korczak Ziółkowski).

Pomnik Crazy Horse miał być 10 razy większy od głów prezydentów w Mount Rushmore, większy od piramid w Gizie.

O rozmiarach monumentu niech świadczy wyciągnięte ramię wodza liczące prawie 100 m długości. Idea Korczaka nie ogranicza się tylko do rzeźb – pragnął stworzyć największe centrum indiańskie: ośrodek medyczny, uniwersytet dla Indian, muzeum ich kultury. Do stóp monumentalnego pomnika prowadzi Aleja Wodzów.

Ziółkowski nigdy nie przyjął dofinansowania od amerykańskiego rządu, który dwukrotnie proponował mu 10 mln dolarów. Uznał, że idea będzie spełniona, kiedy sfinansują ją sami ludzie, nie chciał także, by rząd przejął kontrolę nad jego projektem.

Zaczynał ze 174 dolarami w kieszeni. Obecnie jest tu centrum kultury indiańskiej, odbywają się wystawy, można nabyć pamiątki prac w drewnie, srebrze, biżuterię przybraną turkusami.

Zmarł nagle 20.10.1982 r., w 74 roku 8

2008

życia, w ośrodku Crazy Horse. Jego zwłoki zostały złożone w przygotowanym wcześniej własnoręcznie przez Korczaka skromnym grobowcu u stóp Mount Thunderhead.

Napis wyrył także sam: „Korczak – pisarz tworzący w kamieniu. Niech jego szczątki pozostaną nieznane”.

Pokłon prezydentów

Po jego śmierci na ręce Ruth i dzieci nadeszły kondolencje z całej Ameryki, także od ówczesnego prezydenta Ronalda Reagana, który napisał m.in.: „Wizja i marzenie Pani męża są inspiracją dla tych, którzy sięgają w dziedziny ducha”.

Inny list w archiwum rodzinnym pochodzi od Lecha Wałęsy: „Jako Polak jestem dumny, że Korczak Ziółkowski był tym, który podjął dzieło, które będzie symbolem bohaterstwa, potęgi niezwyciężonego ducha, umiłowania wolności”.

Korczak, wielki wizjoner i wielki romantyk, pozostawił po sobie nie tylko szczegółowe plany budowy pomnika, ale także plany budowy uniwersytetu dla Indian i szpitala – centrum medycznego. Prace przy rzeźbieniu posuwają się do przodu, mimo uciążliwych długich zim. W 2000 r. skończona została rzeźba głowy Crazy Horse, rozpoczęto prace nad głową konia.

Korczak nie mówił po polsku, zbierał polonijne gazety, które także przechowuje teraz Ruth. Niemal każdy film i każda broszura sprzedawana w ośrodku Crazy Horse zaczyna się od słów: „Był Amerykaninem polskiego pochodzenia”. aleksandra ziółkowska-boehm Autorka jest z wykształcenia polonistką, jeszcze jako studentka Uniwersytetu Łódzkiego została zaangażowana przez Melchiora Wańkowicza na stanowisko sekretarki. U boku znakomitego pisarza spędziła ostatnie lata jego życia, zajmując się m.in. jego słynnym archiwum. W 1976 r., dwa miesiące przed zgonem autora „Monte Cassino”, opiekowała się gośćmi pisarzami, dziennikarzami „Głosu Ludu” Kazimierzem Kaszperem i Janem Danielem Zolichem. Później, już jako mieszkanka Stanów Zjednoczonych, brała udział w jednym z seminariów Sekcji Literacko-Artystycznej.

Obecnie zawiaduje edycją dzieł zebranych Wańkowicza w Polsce, z powodzeniem uprawia też reportaż, penetrując środowisko polonijne w Stanach Zjednoczonych. Swój ostatni zbiór reportaży poświęciła jednak amerykańskim Indianom.

Ho, ho, ho!

Po raz 61. przebiegała w dniach 8-10. 8. w Jabłonkowie największa regionalna impreza folklorystyczna – Gorolski Święto.

W deszczowy piątek w Lasku Miejskim bawiła się młodzież, w przeglądzie tradycyjnych instrumentów muzycznych, śpiewaków i gawędziarzy wystąpili: Tadeusz Łakota, Jakub Zogata, Damian i Bernard Richterowie, Bukóń, Gróniczek, Torka, Nowina i Lipka.

Później zaprezentowały się zespoły z Moraw, Słowacji i Polski. W Domu PZKO odbyło się seminarium Sekcji Ludoznawczej i promocja wydanego przez nią 16. tomu Zeszytu Ludoznawczego „Wołoskie dziedzictwo Karpat”.

Tutaj również zlokalizowano tradycyjną Kawiarenkę „Pod Pegazem”, podczas której referaty wygłosili prof. prof. Alojzy Suchanek, Alojzy Kopoczek i Daniel Kadłubiec.

Sobota rozpoczęła się rajdem turystycznym i rowerowym „O kyrpce Macieja” oraz biegiem „O gliniany dzbanek mleka”, na stoiskach rozłożyli swoje warsztaty rękodzielnicy. W programie na estradzie oprócz zaolziańskich zespołów Torka, Tyrka, Lipka, Łączka, Górole i Bystrzyca wystąpiły zespoły z Moraw, Polski, Rosji, Rumunii i Słowacji.

Do późnej nocy bawiono się na Karnawale Gorolskim.

Główny blok programowy rozpoczął w niedzielę okazały korowód, który z rynku przeszedł do Lasku Miejskiego. Podczas inauguracji wystąpiły połączone chóry Gorol, Melodia i Przełęcz oraz zespoły Błędowianie i Równica.

Następnie zaprezentowały się zaolziańskie, morawskie, indyjskie, polskie, rosyjskie i słowackie zespoły folkorystyczne.

Po raz pierwszy gościem imprezy był Evžen Tošenovský, hetman województwa morawsko-śląskiego. Zabrakło natomiast tradycyjnego zawołania „Ho, ho, ho, na Gorola wio!” w wykonaniu nieżyjącego już Władysława Niedoby, twórcy i prawdziwego hetmana Gorolskigo Święta. Jego pamięć, podobnie jak pamięć innych twórców Gorola, Ludwika Cienciały, Władysława Młynka czy Karola Piegzy, przypomniał konferansjer Tadeusz Filipczyk.

Szczegółowe omówienie imprezy opublikujemy we wrześniowym wydaniu „Zwrotu”. redakcja 19

duża klasa!

Szkoła Podstawowa Trzyniec VI d y R e k t o R z y s z k o ły z kaRt histoRii

Polska Szkoła Podstawowa w Trzyńcu VI przy ul. Kopernika, nazywana też II PSP lub PSP na Tarasie, jest najmłodszą z polskich podstawówek na Zaolziu. Zbudowana została w najwyższym niemal punkcie nowej dzielnicy mieszkaniowej, na tle parku leśnego, częściowo otoczona przez bloki mieszkalne. Otwarcie nastąpiło 5.9.1966.

W 16 klasach uczyło się początkowo ok. 490 uczniów.

Szkoła powstała w wyniku zapotrzebowania na tego rodzaju placówkę edukacyjną na nowym osiedlu. Dyskusje budziły jednak wcześniejsze decyzje w sprawie szkół polskich na terenie Trzyńca. Nową szkołę nazwano spadkobierczynią szkoły w Łyżbicach, której tradycje sięgały do 1861 r., oraz 2. PDSP przy ul. Komenskiego, założonej w 1956 r., i 3. PDSP przy ul. Jabłonkowskiej, działającej od 1960 r., w 1961 r. połączonych w jedną całość, którą umieszczono przy ul. Jabłonkowskiej w jednym budynku wraz z czeską szkołą.

Liczba uczniów (wybór): 1966/67 1967/68 1971/72 1977/78 1981/82 1985/86 1990/91 1992/93 1996/97 2000/01 2004/05 2006/07 2007/08 20

489 497 483 401 371 388 307 255 210 172 119 98 87

Nowa szkoła, przy ul. Kopernika, miała składać się z dwóch pawilonów i służyć tylko polskim dzieciom, jednak plany zmieniono i zapadła decyzja o dobudowaniu trzeciego pawilonu dla dzieci czeskich. Pawilony i szatnie połączone zostały szklanymi korytarzami, powstała kuchnia i stołówka, sala gimnastyczna i świetlica szkolna, wyposażone zostały klasopracownie. Bardzo ofiarnie pomagali rodzice.

W 1979 r. uroczyście otwarto harcówkę.

kuLtuRa i spoRt

Absolwenci szkoły chętnie wracają do wspomnień, podkreślają, że ważne były nie tylko lekcje, ale też wiele zajęć w kółkach zainteresowań, w zespołach. W szkole organizowano liczne imprezy kulturalne (rewie, przedstawienia), zawody i turnieje sportowe, konkursy, współzawodnictwa, wycieczki itd. Przykładowo w r. szk. 1995/96 odbyło się 28 takich akcji pozalekcyjnych.

Uczniowie odnosili wiele sukcesów na polu sportowym, w niektórych dyscyplinach były to zwycięstwa rangi ogólnokrajowej, np. w kolarstwie szosowym, biegu na orientację, narciarstwie, pływaniu. Cenionym doradcą i współorganizatorem impez sportowych był Karol Klus, sędzia klasy międzynarodowej.

W szkole działały chóry, które przez długie lata prowadziła Irena Małysz, nauczycielka i dyrygent. Niecodzienny repertuar zaproponował uczniom w latach 90. nauczyciel Kazimierz Cieślar.

W ten sposób powstał znany na całym Zaolziu zespół Małe Ich Troje. W 1994 r. z inicjatywy

1966-1978 1978-1992 1992-1994 od 1994 od 2006 nauczycielek Haliny Kowalczyk i Anny Jeż założony został Teatrzyk Klasy Czwartej (TK-4), który wygrał zaolziańskie Talinki i zdobył nagrody w Międzynarodowym Przeglądzie Teatrów Dziecięcych w polskim Krośnie.

W Talinkach wzięła udział szkoła również w 2004 r., coroczne przedstawienia klasowe ćwiczy z uczniami Sabina Bolek. Anna Sajdok, uczennica szkoły, zagrała w br. w przedstawieniu Sceny Polskiej Teatru Cieszyńskiego „W 80 dni dookoła świata”.

Jedną z organizowanych przez szkołę imprez był konkurs języka angielskiego „Enjoy your Englisch“, odbyło się 10 edycji. Największy rozgłos przyniosła szkole impreza Miss Mister Show, wybory najsympatyczniejszych uczniów polskich podstawówek, po raz pierwszy zorganizowana w 1990 r. W ciągu 15 edycji rozrosła się z inicjatywy dyrektora R. Wróbla do wymiarów euroregionalnych, w 2001 r. po raz pierwszy odbyła się Miss & Mister Fittnes Euroregion Show.

kłopoty za dobRe wyniki

Najważniejsze jednak są wyniki w nauce, wiedza zdobyta podczas zajęć obowiązkowych. W celu autoewaluacji szkoła przeprowadza w klasach wyższych testy SCIO, CERMAT. I w porównaniu ze szkołami czeskimi osiąga wyniki ponadprzeciętne.

Jan Gojniczek Helena macura irena małysz Roman wróbel Janina Cienciała p. o.

W pierwszej połowie lat 90. szkoła przeżywała trudny okres, istniały naciski, by połączyć polską i czeską szkołę w jedną całość pod czeską dyrekcją. Polacy obawiali się, że będzie to oznaczało faktyczną likwidację polskiej szkoły. Udało się zażegnać niebezpieczeństwo, w 1995 r. szkoła uzyskała osobowość prawną.

Nowy etap walki o samodzielność, a właściwie o istnienie szkoły, rozpoczął się przed kilkunastoma miesiącami. Naciskom miasta, które proponuje w ramach tzw. optymalizacji szkolnictwa stworzenie jednej dużej polskiej szkoły przy ul.

Dworcowej, czyli likwidację II PSP, uległ dyrektor Roman Wróbel. W tej chwili jest on wicestarostą Bystrzycy, a jego obowiązki pełni Janina Cienciała. Decyzji miasta sprzeciwia się Kongres Polaków, argumentując, że szkoła ma jeszcze dość dzieci, by dotrzymać ustawowych limitów ilości uczniów w klasach.

Stan na dziś przedstawia się następująco: W roku szkolnym 2008/09 szkoła będzie jeszcze funkcjonować jak do tej pory, to jest z klasami 1-9, z tym, że z powodu małej liczby uczniów nauka przebiegać będzie w sześciu klasach, na niższym stopniu będą klasy łączone i nie będzie klasy 8. Gmina obiecuje, że w następnym roku szkolnym, tj. 2009/10, pozostaną przy ul. Kopernika klasy 1-5 jako filia PSP przy ul. Dworcowej.

8

2008

Sukcesy (wybór) Język polski Dyktando ortograficzne 2003/04: Katarzyna Pielesz (kl. 9) – 2 m.

Konkurs literacki im.Haliny Kowalczyk 2003/04: Gabriel Kopeć (kl. 9) – 1 m.

2005/06: Anna Sajdok (kl. 7), Daniela Łabaj (kl. 8) – 1 m.

Język angielski Konkurs konwersacji 2003/04: Estera Medyńska – 4 m. w powiecie 2004/05: Filip Gleta – 4 m. w powiecie

Matematyka Pikomat – eliminacje powiatowe 2004/05: Anna Sajdok – 1 m., udział w konkursie międzynarodowym

Olimpiada – eliminacje powiatowe 2005/06: Dariusz Gwóźdź – kat. kl. 9 – 3 m.

2006/07: Marek Cienciała – kat. kl. 7 – 1 m.

2007/08: Marek Cienciała – kat. kl. 8 – 4 m.

Pitagoriada 2006/07: Marek Cienciała – kat. kl. 7 – 2 m.

Kangur 2007/08: Paweł Zawada (3 m.), Karolina Černá (2 m.), Krystyna Grochol (3 m.), Anna Wawrzyczek (2 m.)

Fizyka Olimpiada fizyczna

Chemia Olimpiada chemiczna – eliminacje powiatowe i regionalne 2000/01: Jakub Gleta – 1 m.

Muzyka Festiwal Piosenki Dziecięcej 2003: Gabriel Kopeć, Daniel Młynek – 1 m.

Sport Zapasy grecko-rzymskie Dominik Sikora (absolwent 2007/08) – dwukrotny mistrz RC w 2008 r.

Turniej florbalowy PSP obu powiatów 2003/04: kat. kl. 8-9 – 2 m., kl. 4 – 1 m.

2004/05: kl. 5 – 1 m.

2005/06: kl. 6-7 – 2 m., kl. 8-9 – 3 m.

2006/07: kl. 6-7 – 1 m., kl. 8-9 – 1 m.

2007/08: kl. 8-9 – 1 m.

Zjazd Gwiaździsty

P erł y

w koronie Igor Petrov – burmistrz Trzyńca, senator RC.

Bronisław Cienciała – były dyrektor naczelny Huty Trzynieckiej, jeden z miliarderów w RC.

Leszek Wronka – aktor, reżyser, kompozytor piosenek, muzyki filmowej i teatralnej, twórca Lewron Orchestra, producent i menadżer, odkrywca i współtwórca sukcesów Ewy Farnej.

Renata Worek Drössler – aktorka i piosenkarka.

Albert Černý, Michał Šupák – muzycy, członkowie zespołu Charlie Straight.

Medale: Lenka Jadamus – corocznie, Daniel Sniegon, Barbara Franek

Igrzyska Lekkoatletyczne

Medale: Lenka Cienciała, Barbara i Jola Supik, Natalia Sikora, Magda Špalek, Dawid Macura, Weronika Podešva, Monika Waszut, Lucyna Fukała, Beata Kraus, Daniel Mitrenga, Ewa Haltof, Filip Gleta

 adam szop

2001/02: Wojciech Wilczek – kat. kl. 8, eliminacje powiatowe – 3 m., Joanna Gwoźdź – kat. kl. 9, eliminacje powiatowe i regionalne – 3 m.

2002/03: Wojciech Wilczek – kat. kl. 9, eliminacje powiatowe i okręgowe – 4 m.

2004/05: Dariusz Gwóźdź – kat. kl. 8, eliminacje powiatowe – 3 m.

2005/06: Dariusz Gwóźdź – kat. kl. 9 – laureat koła okręgowego 2006/07: Daniel Ježek – kat. kl. 8, eliminacje powiatowe – 4 m.

2007/08: Daniel Ježek – kat. kl. 9, eliminacje powiatowe i okręgowe – 4 m., jedyny reprezentant wszystkich trzynieckich podstawówek w tej kategorii, Marek Cienciała – kat. kl. 8, eliminacje powiatowe – 4 m.

8

2008

21

szlakiem kół pzko

świetlica pod wieżowcami Młoda gwardia teatru W ubiegłą niedzielę gościł w Trzyńcu znany zespół CzZM-SMP Polskiego Gimnazjum w Orłowej. Rokrocznie słyszymy o tym zespole, który w swym dorobku zanotował cały szereg pozycji sztuki dramatycznej, wykazując poważne osiągnięcia. „Młoda gwardia” pod reżyserią prof. Jędrzejczyka znalazła swe właściwe odtwórcze oblicze.

Jeśli mówić o osiągnięciach zespołu, trzeba przede wszystkim podkreślić szczerość w odtworzeniu poszczególnych postaci, które żyły na scenie swym własnym życiem.

Jeśli znów wymienić nazwiska postaci, które wysunęły się nad przeciętność, w pierwszym rzędzie wymienić trzeba pułkownika (Wierzgoń), Lubę (Zembrzuska), Olega Koszewoja (Dzierża) i in. Przedstawienie miało uroczysty przebieg. Na wstępie powitał gości, a następnie podziękował im za przybycie i odegranie przedstawienia w imieniu organizatora – Polskiej Szkoły Średniej w Trzyńcu – dyr. G. Przeczek. Obecny na przedstawieniu dyrektor Polskiego Gimnazjum w Orłowej tow. Drózd podziękował za gościnne przyjęcie oraz zaprosił przedstawicieli Pol. Szk. Śr. w Trzyńcu do gimnazjum celem nawiązania bliższej współpracy.

(Zespół teatralny CzZM-SMP Pol. Gimn.

Orłowa w gościnie u Trzyńczan.

GL nr 28, 6.3.1952)

Sucha Średnia jest jedną z ośmiu dzielnic na terenie miasta Hawierzowa.

Cechuje ją zmienna, różnorodna zabudowa, domki rodzinne w ogródkach stoją tu obok kilkupiętrowych bloków mieszkalnych. Większość z ponad pięciu tysięcy mieszkańców dzielnicy stanowi ludność napływowa. Polacy spotykają się w świetlicy Miejscowego Koła PZKO Hawierzów Sucha, które w 2007 r. liczyło 216 członków.

Wspólnie, choć bez lokalu

W 1947 r. rozpoczęły w Suchej Średniej i Suchej Dolnej działalność dwie polskie organizacje: PZKO i SMP. MK PZKO zostało założone z inicjatywy nauczyciela Emila Jonszty, zebranie założycielskie, na którym wybrano pierwszego prezesa Koła Jana Sztefka, odbyło się 23.11. Do MK należeli

mieszkańcy dwóch miejscowości i trzeba było rozwiązać problem, do której z nich przypisać Koło. Sprawa patriotyzmu lokalnego niedługo sama znalazła rozwiązanie.

Budowa nowych osiedli mieszkaniowych na terenach wiosek, zapoczątkowana już w 1949 r., paradoksalnie pomogła integracji pezetkaowców. Obie miejscowości

Imprezy do oceny Dział świetlicowy Zarządu Głównego PZKO wygłosił na naszym terenie konkurs na najlepszy program imprezy świetlicowej. Wezmą w nim udział obowiązkowo wszystkie świetlice, a to dlatego, by społeczeństwo mogło ocenić i sprawdzić, jak świetlica całe lata pracowała i jakim dorobkiem kulturalnym mogą się nasze zespoły świetlicowe poszczycić. Czas trwania konkursu przypada prawie na okres, kiedy aktualnym tematem będzie dzień 1 Maja i Dzień Zwycięstwa, toteż program imprezy świetlicowej powinien nawiązywać do tych tematów. Treść programu imprezy świetlicowej nie jest wyznaczo22

8

2008

hawierzów sucha pod wspólną nazwą Sucha stały się częścią nowego miasta Hawierzowa. I choć dziś w podziale miasta widnieją osobne dzielnice Sucha Średnia i Sucha Dolna, nawiązujące do nazw historycznych, Koło jest jedno, z siedzibą w Suchej Średniej.

Pezetkaowcy od początku borykali się z brakiem lokalu. Korzystali z pomieszczeń w gospodach, w domach prywatnych, wynajmowali sale w czeskich szkołach, w budynku byłej rady narodowej. Kiedy na osiedlu stanął zakładowy Dom Kultury Kopalni Dukla, tam organizowali imprezy.

Dopiero na początku lat 70. w budynku Ewangelickiej Gminy Cmentarnej, zajmowanym wtedy przez bibliotekę i przedszkole, po opuszczeniu lokalu przez bibliotekę pezetkaowcom zezwolono na jego remont i dobudowanie zaplecza socjalnego. Budową kierował Jan Folwarczny, przez 13 lat prezes Koła. Kierownikiem technicznym był wiceprezes Józef Taraba, który potem przez 15 lat piastował funkcję przesa. Powstała świetlica, w której wreszcie członkowie Koła poczuli się u siebie. Dziś budynek jest na powrót własnością kościelną, Domem Zborowym Kościoła Ewangelickiego A. W., ale Koło ma tu także swoją siedzibę.

Bogate tradycje kulturalne

Działalność Koła w pierwszym okresie istnienia jest dowodem na to, że gorące polskie serca potrafią wiele zdziałać nawet bez własnego lokalu. Naturalne wydawało się po wojnie nawiązanie do przerwanych inicjatyw i kontynuowanie tradycji. I tak zaczął śpiewać mieszany chór młodzieżowy, chór żeński, chór męski, grał zespół teatralny, młodzi ludzie tańczyli w zespole tanecznym, poprawiali kondycję w młodzieżowym klubie sportowym Ogniwo.

W latach 1946-52 istniały małe zespoły wokalne. Był to tercet żeński, kwartet męski, a następnie sekstet żeński. W latach 1948-56 podczas imprez Koła występował też chór mieszany. Do 1975 r. pracował samodzielnie chór męski, którego dyrygentem był Adolf Dzik. Z powodu zbyt małej ilości śpiewaków doszło do połączenia zespołu z działającym do dziś chórem Sucha z Suchej Górnej. Od połowy lat 60. do 1972 r. grała w Kole kameralna orkiestra młodzieżowa.

Już w okresie międzywojennym rozpoczął pracę zespół teatralny, którego głównym reżyserem był także po wojnie Karol Janik. Zespół wystawiał autorów polskich

na, to znaczy, że od inicjatywy i sprężystości kierowników świetlic oraz całego kolektywu zależeć będzie, jak sobie program ułożą i w jaki sposób całą imprezę przygotują.

W wyznaczonym naprzód terminie wyjedzie do każdej świetlicy komisja sędziowska i oceni całokształt imprezy świetlicowej, biorąc również pod uwagę, jak świetlica pracowała w ubiegłym roku.

Przypominamy naszym niedbałym funkcjonariuszom, którzy dotychczas jeszcze nie przesłali sprawozdań z rocznej działalności świetlic, aby tak uczynili jak najprędzej, ponieważ takie postępowanie hamuje pracę Zarządowi Głównemu PZKO i uniemożliwia mu przygotowanie ogólnego sprawozdania na zbliżający się Zjazd Krajowy PZKO. (Konkurs świetlicowy. GL nr 33, 18.3.1952)

Kwartet przykładem Już blisko dziesięć miesięcy istnieje i pracuje w CzZM-SMP Karwina Solca kwartet męski, który od pierwszej wyćwiczonej piosenki znany jest popularnie jako kwartet „Misiów”.

Jest to jeden z nielicznych kwartetów męskich u nas, który się pięknie rozwija i pracuje, ciesząc się wielką popularnością wśród górników, hutników, robotników i rolników.

Misie (Gajgier, Szostok, Timasz, Hawranek i gitarzysta Ostruszka) znani są z udanych występów w całym powiecie karwińskim.

Niechaj praca tego kwartetu, który wyćwiczył już przeszło 20 pieśni polskich, czeskich i radzieckich, stanie się przykładem także dla innych grup młodzieżowych.

(Kwartet „Misiów” na dobrej drodze.

GL nr 30, 11.3.1952)

Zjednywanie czytelników Od przygodnego czytelnika, a nawet umownego korespondenta, trudno często wymagać poprawności formy. Pisze on, jak umie, jak potrafi. I to jest słuszne. Ale obowiązkiem redakcji jest odpowiednio rękopis przygotować do druku. Nadesłany do redakcji rękopis to zaledwie surowiec, który musi ulec koniecznej przeróbce. Czasem za taką prze8

2008

23

szlakiem kół pzko

róbką przemawiają konieczności techniczne.

W każdym razie rękopis oddany do druku musi być przeanalizowany nie tylko pod względem treści, ale, jak tego uczy przykład prasy radzieckiej, i pod względem formy.

Poza tym materiał pozaredakcyjny, posiadający, według wyrażenia Gorkiego, „nadmiar tłuszczu w stosunku do muskułów”, musi ulec – w miarę potrzeby – i „odtłuszczeniu”, a wreszcie i „wypompowaniu zeń wody”.

Woda co prawda orzeźwia, ale gdy jest w hojnym nadmiarze, staje się zgoła nieprzyjemna. Jakiż jest cel moich rozważań na temat współpracy aktywu pozaredakcyjnego z redakcją? Chodzi o zjednanie sobie tego aktywu, chodzi o to, aby aktyw z tej współpracy miał konkretną korzyść, aby poszerzał swoje wiadomości i doświadczenia, aby po prostu uczył się. A drugi aspekt (wybaczcie mi cudzoziemskie słowo) tego samego zagadnienia? Chodzi o jednanie gazecie czytelników.

Bo wydrukowanie gazety to nie wszystko.

Chodzi o to, aby to, co jest wydrukowane w gazecie, było także czytane.

(Rozmowy o języku. O jednaniu.

GL nr 33, 18.3.1952)

Koniec rozdwojenia Mamy czeskie i polskie oddziały Sokoła. Nie zaprzeczamy, że w chwili organizowania podział taki był konieczny. Trzeba zważyć, czy ten podział wyrabiał wśród całego społeczeństwa i wśród naszych pracujących taki rodzaj poczucia koleżeństwa, o jakim mówi tow. Kalinin, czy polskie i czeskie oddziały sportowe pomagały budować socjalizm?

Ktoś, kto miał okazję przysłuchiwać się poniedziałkowym rozmowom w hucie i na kopalniach, to przekonywał się, że wytwarzały się dwa obozy zwolenników sportu. I tak zdarzało się, że w jedną niedzielę zimową odbyły się dwie sportowe imprezy zamiast jednej, wielkiej, potężnej. Taki stan dwu republik w jednej republice, dwóch instytucji sportowych w jednym wspólnym Sokole jest niemożliwy. I w Polsce nie ma tam podobnych stosunków jak u nas, gdzie przystą24

i zaolziańskich, najważniejsze pozycje w jego repertuarze to „Karpaccy górale” J. Korzeniowskiego, „Pani wójtowa” J. Szuścika, a nawet „Niemcy” L. Kruczkowskiego.

Ostatnia premiera miała miejsce w 1972 r., a było nią przedstawienie na podstawie komedii A. Fredry „Gwałtu, co się dzieje”. Kiedy zabrakło reżysera, zespół zakończył działalność.

Nowoczesny teatr prezentował w latach 80. założony z inicjatywy Stanisława Jedzoka Organizowanie Dożynek weszło na stałe do kalendarza imprez. teatrzyk Bla-bla-bla.

Był to teatr autorski, scenariusze powsta- nizowanie kursów szycia i gotowania dla wały także na kanwie utworów literackich. gospodyń domowych. Kursy gotowania Zespół wystawił spektakle zatytułowane prowadziła m.in. znana na całym Zaolziu „Czarodziejski dzwon, czyli marzenie sza- autorka książki kucharskiej „Kuchnia śląlonej sprzątaczki”, „Spisek, czyli ballada ska” Emilia Kołder. Panie troszczyły się, sprzątaczki”, „Kontrola”, „Drugi brzeg i troszczą się nadal, o zaplecze kulinarne nocy” wg opowiadania A. Bursy „Zabicie imprez, ale lubią się też spotykać w swoim ciotki”, z którym zdobył wyróżnienie na gronie. Plonem ich spotkań stały się wystaprzeglądzie teatralnym w Wałaskim Mię- wy robót ręcznych, organizowane co dwa dzyrzeczu w 1984 r., „Mahagonny” wg lata od 1988 r., na licznych zwiedzających B. Brechta, „Adieu, Ikarze”, „Majakowski”. czekał też bufet z daniami regionalnymi, Występował na zaolziańskich Melpomen- a nieraz i program kulturalny związany kach, w 1988 r. wziął udział w krakowskich z obrzędami ludowymi. Najbardziej zasłużonymi działaczkami były m.in.: Emilia Konfrontacjach Teatralnych.

Od razu po wojnie zeszli się tancerze, Cienciała, Marta Folwarczna, Anna Dzik, tworząc zespół początkowo pod kierun- Olga Kiszka. Obecnie w Klubie Kobiet spokiem nauczycieli. Ćwiczono śląskie i pol- tyka się 17 pań.

W 1981 r. z inicjatywy Gustawa Folskie tańce ludowe. Zespół istniał do 1988 r. warcznego powstał Klub Panów w NajlepNajwiększe sukcesy odnosił, kiedy jego szych Leciech.

Członkowie spotykali się, by kierowniczką była Danuta Janik-Jaworek. prowadzić pogawędki tematyczne, nieraz Występował podczas imprez związkowych, analizowali również artykuły w „Zwrocie” wykonując oprócz tańców śląskich wiele i swoje wnioski przesyłali do redakcji.

Ornarodowych tańców polskich, np. poloneganizowali też krótkie wycieczki.

Choć ich za, krakowiaka, oberka, kujawiaka, mazuszeregi nieco się wykruszyły, nadal spotyra, polkę warszawską. kają się w mniejszym gronie.

W 1994 r. zrodził się pomysł, by założyć Spotkania klubowe Klub Średniej Generacji. Jego działalność Podstawą działania wielu kół PZKO są spopolegała na organizowaniu wspólnych zatkania klubowe. Nie inaczej jest w Hawiebaw i pogawędek w gronie zaprzyjaźniorzowie Suchej. Od początku istnieje Klub nych ze sobą rodzin.

W 2005 r. wznowił też Kobiet, którego zadaniem w pierwszych pracę liczący 18 osób Klub Młodych. latach powojennych było również orga8

2008

hawierzów sucha

piono od razu do zjednoczenia wychowania fizycznego i sportu i osiągnięto jak najlepsze wyniki, wzorując się na Związku Radzieckim, gdzie około 60 narodów wyżywa się w radzieckiej zjednoczonej fiz-kulturze.

Rozdwojenie wychowania fizycznego może mieć zgubne polityczne następstwa dla naszego terenu, i dla pomyślnego układania się stosunków, jak i dla walki o pokój.

(Zjednoczony „Sokół” szkołą proletariackiego internacjonalizmu. GL nr 35, 23.3.1952)

Smażenie jajecznicy.

Wszystkie miejsca zajęte

Obecna działalność Koła, w którym nie ma w tej chwili żadnego stałego zespołu artystycznego, postrzegana jest na zewnątrz i oceniana bardzo pozytywnie dzięki imprezom, które przyciągają nie tylko członków MK, ale także innych mieszkańców tego skrawka Zaolzia. Stałe miejsce w kalendarzu corocznych akcji mają bale, dożynki, Dzień Matki, spotkania przy choince, smażenie jajecznicy itp.

Największym wzięciem cieszy się zimą bal, od 2003 r. organizowany jako Bal Papuciowy. Natomiast w środku lata, kiedy

można bawić się także w ogrodzie obok świetlicy, wielu chętnych przybywa na Dożynki Suskie. Gości wita prezes Koła, w latach 90. była to Lidia Pawlas, obecnie Kołu przewodniczy Olga Ordelt. Nie brakuje tradycyjnego obrzędu dożynkowego, po czym następuje zabawa ogrodowa ze śpiewami i tańcami. I nikomu z obecnych nie przeszkadza, że może być obserwowany przez wiele par oczu z okien wieżowców, piętrzących się tuż za ogrodem.

Na tegoroczne Dożynki Suskie zaprasza MK PZKO Hawierzów Sucha w sobotę 30 sierpnia. czesława rudnik

Zespół teatralny wystawił m. in. sztukę Piotra Kołodzieja „Na wymiarze“, 1973 r.

8

2008

Akcja połączeniowa Czechosłowacki Związek Młodzieży w powiecie czesko-cieszyńskim osiągnął w ubiegłym okresie szereg sukcesów. Stoimy obecnie przed wielkim zadaniem: realizować wytknięte zadania i równolegle w tym usuwać wszystkie niedomagania. To osiągniemy jedynie wtedy, o ile będziemy te zadania realizowali wspólnie czeska i polska młodzież we wspólnych grupach. Nasza powiatowa konferencja ma historyczne znaczenie.

Pierwszy raz w historii czeskiego i polskiego ludu zeszła się młodzież czeska i polska, by połączona – budowała szczęśliwsze i radośniejsze życie w naszej ojczyźnie. Celem pomyślnego przeprowadzenia uchwały KC CzZM o połączeniu polskich i czeskich grup młodzieżowych w powiecie czesko-cieszyńskim i karwińskim poleca powiatowa konferencja zarządowi powiatowemu CzZM, ażeby codzienną kontrolą pilnował przebiegu akcji połączeniowej. Jest konieczne, aby wszyscy delegaci zrealizowali uchwałę w swych grupach. Miesiąc przyjaźni czechosłowacko-radzieckiej powinien być wykorzystany dla ugruntowania i pogłębienia braterskiej współpracy Czechów i Polaków.

Realizacja wytyczonych uchwał przyczyni się do tego, że Czech i Polak wspólnie i nieochwiejnie przy boku KPCz ze wzmożoną aktywnością pracować będzie dla szybszego wykonania zadań czwartego roku 5-latki Gottwalda.

(Fragment uchwały powiatowej konferencji CzZM. GL nr 36, 25.3.1952) 25

historia

Narodziny granicy Projekt włosko-amerykański

Dnia 22.8.1919 r. zebrały się na kolejnym wspólnym posiedzeniu Komisja Spraw Polskich i Komisja Spraw Czechosłowackich w Paryżu. Dysponowano już wówczas wynikami badań nie tylko Międzynarodowej Komisji Kontroli w Cieszynie, ale również międzynarodowej Podkomisji do Spraw Cieszyna, Spisza i Orawy.

Połączone komisje zaproponowały przebieg linii granicznej zgodnie z koncepcją Tissiego, „pozostawiając (w odróżnieniu od niej – R. D.) na terytorium czechosłowackim miejscowości, których charakter etnograficzny jest niezdecydowany. (…) Poza tym w rejonie Jabłonkowa trzeba było pozostawić znaczną liczbę Polaków w Czechosłowacji, z uwagi na konieczność zapewnienia Czechosłowakom swobodnego dysponowania Przełęczą Jabłonkowską (…)”.

Mimo sprzeciwu Francuzów projekt – zwany włosko-amerykańskim – został przedłożony Radzie Najwyższej. Gdyby stał się podstawą podjęcia ostatecznych decyzji, w przyznanej Polsce części Śląska Cieszyńskiego mieszkałoby (zgodnie z danymi spisu z 1910 r.) 171,8 tys. Polaków i 10,4 tys. Czechów. W granicach Republiki pozostałoby natomiast 105,2 tys. Czechów i 62 tys. Polaków. Czesi mieliby zapewnione ok. 60 proc. ogólnego wydobycia węgla kamiennego i 69 proc. ogólnej produkcji koksu.

Projekt włosko-amerykański został rozpatrzony przez Radę Najwyższą 10 września.

Zyskał akceptację wszystkich członków wyjąwszy Francuzów, którzy skorzystali z prawa veta. Ponieważ decyzje Rady wymagały absolutnej jednomyślności, odesłano sprawę 26

raz jeszcze do Komisji Spraw Polskich i Komisji Spraw Czechosłowackich. W ich sprawozdaniu stwierdzono m.in.: „Większość Komisji (tj. delegacje amerykańska, brytyjska, włoska i japońska – R. D.) nie uznaje za możliwe zaproponowanie nowej linii granicznej, korzystniejszej dla Czechosłowacji, niż linia wyznaczona w raporcie z 22 stycznia. Zdaniem tej większości, propozycja w tym duchu byłaby wysoce krzywdząca dla Polski i wytworzyłaby długotrwałą nieprzyjaźń pomiędzy tymi krajami”.

Francuska kontrpropozycja

Delegacja francuska przedłożyła kontrpropozycję. Zgodnie z nią: „1. Kolej koszyckobogumińska pozostałaby na terytorium czechosłowackim. Miasto Cieszyn pozostałoby przy Polsce. 2. Na północ od Cieszyna granica dochodziłaby do Olzy. Szłaby wzdłuż tej rzeki aż do punktu najbardziej przybliżonego do linii kolejowej Bogumin-Kraków, później kierowałaby się na zachód, pozostawiając linię kolejową Bogumin-Kraków po stronie polskiej a Niemiecką Lutynię po czeskiej, wreszcie, biegnąc w jak najmniejszym odstępie wzdłuż linii kolejowej, schodziłaby się na południe od Bogumina z linią pro-

ponowaną w poprzednim sprawozdaniu Komisji” (z 22 sierpnia – R. D.).

Na posiedzeniu z 10 września Rada Najwyższa uznała, że gdyby zaproponowana przez większość delegacji linia graniczna nie została z jakiegoś powodu przyjęta (a nie została przyjęta wskutek francuskiego veta) „jedynym sposobem rozstrzygnięcia sprawy będzie zarządzenie plebiscytu”. Polska nie musiała wyrazić na to rozwiązanie zgody, zwłaszcza że strona czechosłowacka propozycje plebiscytu kilkakrotnie odrzucała, po raz ostatni podczas polsko-czechosłowackiego spotkania w Krakowie. Gdyby we wrześniu 1919 r. Polacy zażądali ostatecznego rozstrzygnięcia przez Radę Najwyższą, linia graniczna przebiegałaby prawdopodobnie zgodnie z propozycją amerykańsko-włoską.

Ale nawet gdyby został zrealizowany projekt francuski, wynik byłby również korzystniejszy od tego, który ostatecznie zapadł.

Przedplebiscytowy terror

Roman Dmowski, przekonany, że plebiscyt wykaże w sposób bezsporny polskość Cieszyńskiego, przychylił się do idei jego przeprowadzenia. Podobny pogląd na wynik głosowania miał m.in. brytyjski minister spraw zagranicznych Arthur James Balfour, który wyraził opinię, że wola mieszkańców „może odebrać Czechosłowacji nie tylko 40, ale 100 proc. węgla” i że „prawdopodobnie utraci ona również ten obszar, który Komisja proponowała do niej przyłączyć, a przez który przechodzi kolej”.

Decyzje o przeprowadzeniu plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim podjęła Rada Najwyższa w dniu 11.9.1919 r., podstawowe 8

2008

Zdjęcie z kolekcji prywatnej Władysława Owczarzego.

2

jego warunki ustaliła 27 września, a sprecyzowała we „Wskazówkach” z 25 października. Głosowanie miało się odbyć w terminie trzech miesięcy, ale stało się to niemożliwe przed ratyfikacją traktatu wersalskiego, która nastąpiła dopiero 10.1.1920 r. W trzy tygodnie później, 30 stycznia, zjechała do Cieszyna Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa, na której czele stanął Francuz, hr. de Gustave Manneville.

Komisja była wyposażona przez Radę Najwyższą w nieograniczone kompetencje.

Już w dniu 2 lutego przejęła władzę na Śląsku Cieszyńskim. Polskie wojska wycofały się poza Białkę, a czeskie za Ostrawicę. Została pozbawiona swoich kompetencji Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Polską milicję Ludową rozwiązano. Komisja podporządkowała sobie policję i żandarmerię.

Tymczasową linię demarkacyjną zastąpiono granicami prefektur, na których czele stanęli Polak Zygmunt Żurawski (wschodnia) i Czech Kazimierz Michalik (zachodnia).

Nad wydzielonym okręgiem karwińskim przejęła władzę międzynarodowa Komisja Administracyjna. Północno-zachodnią część regionu, łącznie z Cieszynem, obsadziły wojska francuskie.

Zgodnie z decyzją Rady Najwyższej, plebiscyt miał zostać przeprowadzony w trzy miesiące po rozpoczęciu działalności przez Międzynarodową Komisję Plebiscytową, czyli 3.5.1920 r. Stało się to jednak niemożliwe z uwagi na szerzący się w Cieszyńskiem terror, szykany, akty gwałtu. Mimo ustanowienia sądu wojskowego w Cieszynie i wprowadzenia w dniu 19 maja stanu wyjątkowego, Komisja Plebiscytowa okazała się niezdolną do zapanowania nad sytuacją.

W istniejących warunkach zapewnienie mieszkańcom podstawowych warunków swobodnego głosowania nie było możliwe.

Decyzja Konferencji Ambasadorów

Francja zaproponowała arbitraż, którego miał się podjąć król Belgii Albrecht. Polska zgodziła się na jego zastosowanie w gminach, w których Polacy stanowili poniżej 80 proc. Czesi niepewni wyniku zarówno plebiscytu, jak i arbitrażu, parli na rozstrzygnięcie sporu przez państwa Ententy.

Zwłaszcza że sytuacja zmieniła się na ich korzyść. W lipcu 1920 r. zagrożona była Warszawa. Przez Czechosłowację kierowane były do Polski transporty broni i amunicji, które zastopowano. Chcąc sobie zapew8

2008

nić pomoc zachodu, Polska zgodziła się na podpisanie w dniu 10 lipca, w belgijskiej miejsowości Spa, polsko-czechosłowackiej deklaracji, w której obydwie strony zgodziły się na arbitralne rozstrzygnięcie sporu przez państwa sprzymierzone.

Rada Najwyższa przekazała sprawę Konferencji Ambasadorów, która w dniu 28.7.1920 r. ogłosiła decyzję o podziale Śląska Cieszyńskiego. Polsce przypadło w całości starostwo bielskie oraz część starostwa cieszyńskiego i powiatu frysztackiego.

Stanowiło to 43,9 proc. powierzchni całego Śląska Cieszyńskiego i 32,1 proc. ogółu mieszkańców. Zdecydowanie przeważali wśród nich Polacy (81,1 proc.), ale sporo było również Niemców (31,3 proc.); Czesi stanowili tylko 1,4 proc. Czechosłowacja otrzymała tereny najbardziej uprzemysłowione i zurbanizowane. Spośród 295,2 tys. mieszkańców, którzy znaleźli się w granicach Republiki, 48,6 proc. stanowili Polacy, 39,9 proc. Czesi i 11,3 proc. Niemcy.

Faktyczne przejęcie przyznanych terenów nastąpiło po wytyczeniu granicy, w dniu 10 sierpnia. Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa przekazała władzę w ręce polskiego komisarza rządowego Zygmunta Żurawskiego i prezydenta rządu czechosłowackiego na Śląsku Jana Szramka.

Nietrwała linia

Ustalona przez Konferencję Ambasadorów granica państwowa na Śląsku Cieszyńskim przetrwała 18 lat, do 1938 r. W ostatniej dekadzie września rozpoczęto na pograniczu koncentrację wojsk. W dzień po podpisaniu traktatu monachijskiego, 30 września, polski poseł w Pradze, Kazimierz Pappee, wręczył rządowi czechosłowackiemu ultimatum Warszawy, w którym domagano się przyłączenia do Polski powiatów frysztackiego i czeskocieszyńskiego o powierzchni 805 km kw., zamieszkałych przez 227,4 tys. osób. Praktycznie rzecz biorąc, zażądano powrotu do granicy etnicznej z listopada 1919 r.

Termin odpowiedzi na ultimatum został wyznaczony na południe 1 października. Na kilkanaście minut przed jego upływem rząd czechosłowacki poinformował K. Pappeego o wyrażeniu zgody na podyktowane przez Polskę warunki. Odpowiedź doręczył podsekretarz stanu w praskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych, Ivan Krno. Z początkiem października wkroczyły na Zaolzie polskie wojska.

Nowa granica biegła na północy linią Odry, pozostawiając po polskiej stronie Bogumin wraz z Pudłowem, Wierzbicą, Gruszowem i Hermanicami. Przecinając Michałkowice ocierała się na zachodzie o Wojkowice, na południu zaś prowadziła stokami Połomów (Małego i Wielkiego).

W okręgu czadeckim Polska uzyskała linię kolejową ze Zwardonia do Świerczynowca, natomiast pobliska Czadca pozostała w granicach państwa czechosłowackiego Na zajęte tereny składało się 91 jednostek administracyjnych, w tym 7 miast. Największymi spośród nic były: Karwina – 23 tys. mieszkańców, Orłowa i Nowy Bogumin – po 11 tys., Frysztat – 8 tys., Trzyniec – 7 tys.

Do gmin typowo przemysłowych zaliczały się m.in. Pietwałd, Łazy, Rychwałd, Poręba i Dąbrowa.

Polska uzyskała na Zaolziu 15 czynnych kopalń, które zatrudniały 14,8 tys. górników. Duże znaczenie gospodarcze miało pięć koksowni i dwie brykietownie. Ośrodek trzyniecki zatrudniał ponad 5 tys. robotników. Najważniejszym węzłem komunikacyjnym był Bogumin, gdzie krzyżowały się szlaki kolejowe w kierunku m.in. Warszawy, Wiednia, Berlina i Budapesztu.

W okresie II wojny światowej hitlerowcy włączyli Śląsk Cieszyński do III Rzeszy. Administracyjnie został podporządkowany rejencji katowickiej i podzielony na dwa duże powiaty – cieszyński i bielski.

Po rozgromieniu hitleryzmu granica państwowa na Śląsku Cieszyńskim stała się przedmiotem negocjacji polsko-czechosłowackich. Zderzyły się raz jeszcze polskie racje etniczne z czechosłowackimi racjami historycznymi i gospodarczymi. Po mediacji ZSRR ustalono ostatecznie linię podziału pokrywającą się z granicami wyznaczonymi decyzją Rady Ambasadorów z 28.7.1920 r. robert danel Tekst został ogłoszony na łamach „Głosu Ziemi Cieszyńskiej” we wrześniu 1987 r.

Publikujemy go (część 1 w nr. 7/2008) w związku z ogłoszonym przez redakcje „Zwrotu” i „Głosu Ludu” konkursem na wspomnienia Czytelników o przygodach związanych z przekraczaniem granicy czechosłowacko- i czesko-polskiej pt. „Przejścia na przejściach”. Termin nadsyłania prac upływa 20. 9. 2008 r. Zachęcamy do udziału! redakcja „zwrotu” 27

historia

Wiosna Ludów

a Śląsk Cieszyński Kryzys i jego przyczyny

Wydarzenia 1848 r. zostały wywołane przez wieloletni kryzys, występujący na wszystkich nieomal poziomach życia społecznego i gospodarczego. Instytucje społeczne nie były dostosowane do przemian społecznogospodarczych, jakie nastąpiły w Europie od końca XVIII w. Ponadto nowopowstałe warstwy społeczne, takie jak burżuazja, robotnicy i nowa, szybko rozwijająca się inteligencja nie znajdowały dla siebie miejsca w starym układzie. Burżuazja nie mogła się rozwijać i praktycznie nie posiadała żadnych praw, pomimo iż była najbardziej dochodową i najlepiej wykształconą grupą. Robotnicy również mieli zbyt mało praw i byli wykorzystywani przez bogatych posiadaczy.

Dlatego potrzebne było unowocześnienie struktur politycznych. Jednakowoż rządząca arystokracja z obawy o utratę władzy hamowała rozwój i torpedowała wszelkie zmiany.

W owym czasie nastąpił również rozwój nowoczesnej świadomości narodowej, powstały ruchy narodowowyzwoleńcze, budziły się aspiracje niepodległościowe wielu narodów, często sprzeczne z aspiracjami innych, co budziło wzajemne konflikty, np. Polaków i Rusinów (Ukraińców) o Lwów. Z kolei żyjący w bardzo rozdrobnionych państwach Niemcy i Włosi dążyli do ich zjednoczenia, chociaż aspiracje niemieckie daleko przekraczały ich rzeczywiste możliwości terytorialne. Kolejną przyczyną Wiosny Ludów był kryzys gospodarczy połowy lat 40. spowodowany spadkiem popytu na szyny kolejowe (linie kolejowe były już położone w całej Europie) oraz nieurodzaj ziemniaków (zaraza z Ameryki Południowej), warzywa, które stanowiło podstawę żywieniową biednych ludzi w XIX w. Nastąpiła fala głodu, największa w skali europejskiej w czasach pokoju. Wtedy np. w Irlandii z 8 mln ludności 1 mln zmarł, 1mln wyemigrował.

28

Początki zrywów wiosennych

Pierwszym krajem, w którym wybuchła rewolucja, była Francja. Po rewolucji lipcowej tron francuski objął Ludwik Filip I. Bardzo trudne warunki życia, nędza proletariatu i rosnąca liczba bezrobotnych były przyczyną częstych demonstracji biedoty paryskiej i robotników, z których najważniejsze (i najkrwawiej stłumione) to I i II Powstanie Lyońskie (1831 i 1834). Żądano ochrony praw robotników oraz zmiany dotychczasowej ordynacji wyborczej, gdyż do tej pory korzystało z niej zaledwie 200 tys. najbogatszych obywateli. Gdy podczas jednej z licznych manifestacji doszło do pierwszych ofiar śmiertelnych, przystąpiono do wznoszenia barykad, a walki uliczne trwały od 22 do 24 lutego. W tej sytuacji Ludwik Filip zmuszony został do abdykacji, a władzę przejął Rząd Tymczasowy, który ogłosił Francję republiką. Nowe władze ograniczyły czas pracy do 10 godzin w stolicy (11 godzin na prowincji) i zorganizowały dla prawie 100 tys. bezrobotnych paryżan warsztaty narodowe.

Zezwolono na organizowanie zgromadzeń i całkowicie zniesiono cenzurę. Utworzono specjalną komisję, zwaną Komisją Luksemburską, której zadaniem było czuwanie nad poprawą bytu najbiedniejszych obywateli.

Jednocześnie rząd wprowadził powszechne prawo wyborcze i zagwarantował swobody polityczne. Jednak nie doprowadziło to do przezwyciężenia kryzysu gospodarczego.

Wybory do nowego parlamentu wygrała burżuazja i monarchiści.

Gdy nowy rząd zlikwidował warsztaty i zdecydował o wysłaniu części bezrobotnych do pracy na prowincji, w dzielnicach zamieszkanych przez biedotę i proletariat 23.6.1848 wybuchło kolejne powstanie, nazwane „dniami czerwcowymi”. Zostało ono krwawo stłumione przez wojsko i policję.

Utratę poparcia republikańskich władz wy-

korzystał Ludwik Bonaparte, bratanek cesarza Napoleona. Wygrał grudniowe wybory prezydenckie w powszechnym głosowaniu.

O jego zwycięstwie zadecydowało poparcie chłopów, wciąż przywiązanych do tradycji napoleońskich. Obietnicami zaprowadzenia ładu społecznego zyskał także głosy części mieszczaństwa, a dzięki zapowiedzi wprowadzenia demokracji – częściowe poparcie robotników. W 1850 r. wprowadzono ustawy ograniczające prawa wyborcze, co spotkało się z niezadowoleniem. Zgromadzenie Ustawodawcze wprowadzające ograniczenia było coraz bardziej niepopularne w społeczeństwie francuskim. Na wniosek Napoleona Zgromadzenie nie zgodziło się na zmianę konstytucji. W nocy z 2 na 3 grudnia 1851 Ludwik Napoleon dokonał zamachu stanu. Wprowadzona w styczniu 1852 konstytucja była wzorowana na ustawie zasadniczej Pierwszego Cesarstwa.

Zjazd Słowiański

Pod wpływem francuskiej rewolucji lutowej, 12.3.1848 r. doszło do poważnych zajść ulicznych w Wiedniu. W ich efekcie cesarz Ferdynand I zdymisjonował znienawidzonego kanclerza Klemensa Metternicha, wyraził zgodę na utworzenie Gwardii Narodowej i złożył obietnicę uchwalenia konstytucji.

W tym czasie na ziemiach czeskich, po wiecu obywateli praskich, została spisana petycja do cesarza z żądaniem równouprawnienia języka czeskiego z niemieckim w szkołach i urzędach oraz uznania jedności Ziem Korony Czeskiej. Następnym poważnym wydarzeniem w Cesarstwie Austriackim był praski Zjazd Słowiański (2.-12.6.1848), zwołany m.in. w celu utworzenia przeciwwagi do parlamentu frankfurckiego. Uczestniczący w nim Paweł Stalmach pisze w swym „Pamiętniku”: „Księstwo Cieszyńskie jest słowiańskie, 8

2008

więc pójdzie za innemi Słowianami, którzy nie chcą posyłać swoich reprezentantów do Frankfurtu“. Istotnym celem Zjazdu było jednak zjednoczenie ziem słowiańskich cesarstwa i utworzenie z nich państwa federacyjnego. Taka była wizja prezesa Zjazdu, Franciszka Palackiego. Obrad Zjazdu nie dokończono, został on bowiem rozpędzony przez gen. Windischgrätza. Udało się jednak uchwalić tzw. „Manifest Zjazdu Słowian do narodów europejskich”, którego główną ideą było upowszechnienie prawa do samostanowienia narodów.

RewoLucja nad oLzą

Rozwój coraz bardziej uprzemysłowionego Śląska Cieszyńskiego został poważnie zahamowany w wyniku polityki celnej i fiskalnej reżimu metternichowskiego, obawiającego się jakiegokolwiek postępu. Zdecydowany opór przeciwko reżimowi nie narodził się spontanicznie nad Olzą, został przeniesiony na Śląsk Cieszyński z Wiednia przez studiujących na tamtejszych uniwersytetach Cieszyniaków.

Rewolucyjnym ideom sprzyjały w regionie pogłębiające się społeczne napięcia między robotnikami i fabrykantami oraz ciężka sytuacja ludu pańszczyźnianego. Najbardziej jednak dawały się mieszkańcom we znaki kryzys gospodarczy i choroby zakaźne bydła w połowie 40. lat XIX w. Wydarzenia marcowe w Wiedniu i proklamowanie konstytucji zaowocowało na Śląsku Cieszyńskim zbrojeniem mieszczaństwa oraz tworzeniem gwardii narodowych.

Ich kontakt z ruchem rewolucyjnym był ułatwiony dzięki doprowadzeniu w 1847 r. torów Północnej Kolei Ferdynanda z Wiednia do Bogumina; od tej pory na Śląsk łatwiej docierały różnego rodzaju ulotki, literatura rewolucyjna i prasa.

zaRzewie Ruchu naRodowego

Wzmożenie nastrojów rewolucyjnych nastąpiło w związku z wyborami do parlamentów frankfurckiego i wiedeńskieho oraz konwentu śląskiego w Opawie. Można zawyrokować, iż Wiosna Ludów zapoczątkowała na Śląsku Cieszyńskim ruch narodowościowy, tak czeski, jak polski. Z ruchem tym związani są pierwsi działacze społeczni: Paweł Stal8

2008

mach, Jan Winkler, Andrzej Kotula, Andrzej Cinciała, Arnošt Plucar i in. Postanowili oni aktywnie uczestniczyć w Zjeździe Słowiańskim, np. Stalmach i Kotula po raz pierwszy wystąpili tam publicznie z kwestią przynależności Śląska Cieszyńskiego do ziem polskich. Obaj zostali co prawda włączeni do czecho-słowackiej sekcji obrad Zjazdu, ale Stalmach zaprotestował i zażądał, by jako Polacy weszli w skład sekcji polsko-rusińskiej. W swoim „Pamiętniku” notuje, że była to jego pierwsza manifestacja publiczna.

A dalej stwierdza, że Czesi zgodzili się nawet na przyłączenie Księstwa Cieszyńskiego do Galicji. Dnia 9.6.1848 r. Stalmach wystosował memorandum w kwestii Śląska Cieszyńskiego, w którym pisze, iż dopiero teraz zaczyna sobie śląski lud uświadamiać swoje polskie pochodzenie i walczyć w jego obronie. Apelował, by Śląsk Cieszyński został przyłączony do Polski, gdyż oba tereny są zamieszkałe przez obywateli tej samej narodowości i mają podobne dzieje. W dalszym ciągu żądał wprowadzenia języka polskiego do szkół i urzędów, a także równouprawnienia w zakresie wiary, wolności słowa, zniesienia pańszczyzny etc.

Pierwsze publiczne wystąpienia i cała późniejsza działalność Pawła Stalmacha

wpłynęły w sposób decydujący na jakość życia Polaków na Śląsku Cieszyńskim. Dzięki niemu ruch narodowy zaczął się pomyślnie rozwijać, czego widomymi dowodami były m.in.: uruchomienie polskiego pisma „Tygodnik Cieszyński” (później „Gwiazdka Cieszyńska”) oraz założenie stowarzyszenia o nazwie Czytelnia.

Konsekwencją wydarzeń Wiosny Ludów w Cesarstwie Austriackim była również abdykacja cesarza Ferdynanda I (by nie musiał pełnić obietnic konstytucyjnych sejmu ustawodawczego w Kromierzyżu) i wstąpienie na tron (2.12.1848) Franciszka Józefa I, którego panowanie miało trwać aż do początku XX w. Nowy, nie obciążony żadnymi zobowiązaniami władca rozpoczął pełną pacyfikację swojej monarchii. Przy pomocy wojska rozpędził sejm (7.3.1849) i wydał nową konstytucję monarchii. Została ona w 1851 r. anulowana za pośrednictwem tzw. patentów sylwestrowskich, które położyły kres jakimkolwiek dalszym zmaganiom rewolucyjnym.

biLans

Wiosna Ludów objęła kraje Europy pod hasłem rewolucji francuskiej: „Wolność – równość – braterstwo”. Na arenę polityczną wkroczyła walcząca o sprawiedliwość społeczną i poprawę swego bytu klasa robotnicza. Wzrosło znaczenie burżuazji jako klasy społecznej, jednocześnie zwiększyły się jej obawy przed robotnikami i ich aspiracjami politycznymi. Wszędzie poza Rosją usunięto pańszczyznę.

W wielu krajach Europy wprowadzono rządy konstytucyjne i poszerzono margines swobód obywatelskich. Wielu prominentnych uczestników Wiosny Ludów działało na terenie różnych państw i porozumiewało się ze sobą. Przede wszystkim jednak wydarzenia roku 1848 stały się istotnym doświadczeniem wszystkich narodów walczących o zjednoczenie i niepodległość, a w efekcie legły u podstaw ruchów niepodległościowych w latach następnych.

Całkowitemu rozluźnieniu uległ też gorset Świętego Przymierza. benjamin pytlik (Referat wygłoszony na posiedzeniu Sekcji Historii Regionu dnia 5.5.2008 r.)

Popiersie Pawła Stalmacha w sali obrad Sejmu Śląskiego.

29

historie ze smakiem

Niepowszedni Powszedni

30

Co ciekawe, Rzymianie mimo ścisłych kontaktów z Grekami, wypiekiem pieczywa zainteresowali się dopiero w VIII w. p.n.e.

Chleb rzymski, który początkowo był papką z prażonych zbóż (maza), robiony był w domu. Kiedy papkę zastąpił chleb, patrycjusze do wypieku chleba zatrudniali niewolników-piekarzy (co poniektórzy kazali im wyrabiać ciasto w rękawicach i nosić maski). W 168 r. p.n.e. pojawiło się wielu piekarzy (pistores) pochodzenia greckiego. Za panowania Oktawiana Augusta, ok. 30 r. p.n.e. w Rzymie działało 329 piekarń należących do Greków. Z czasem pozwolono piekarzom założyć kolegium a jego członkowie stali się specjalną klasą społeczną. Piekarzem było się z ojca na syna, zerwanie z zawodem było zabronione. Żeby piekarz mógł zasiadać w senacie, musiałby uratować cesarstwo.

W średniowieczu, z uwagi na zagrożenie pożarem, piece do wypieku chleba stawiano daleko od domu, n aj c z ę ściej nad rzeką.

Były to pańskie piece, należące do feudała lub Kościoła, które

często obsługiwało wielu piekarzy. W domu chleba nie wypiekano z prostego powodu – piece były za małe, żeby można było w nich piec chleb, który musiał być duży. Inaczej go sobie wtedy nie wyobrażano. Od XII w. cenę chleba ustalała pszenica – cena pszennego chleba musiała być wyższa niż cena innego pieczywa, np. z żyta W sumie cena zostawała ta sama, zmieniała się tylko waga chleba, w zależności od kursu pszenicy. Powodowało to nieustające spory między władcami, piekarzami i kupującymi.

Ok. 1630 r. powrócono do pomysłu pieczenia chleba „luksusowego” czyli solonego, robionego na mleku i drożdżach piwnych.

Maria Medycejska tak się nim zachwyciła, że nadała mu nazwę „chleb królowej”.

Za pierwszego wynalazcę przemysłowego chleba porcjowanego uważany jest powszechnie Otto Frederick Rohwedder, który w 1912 r. opatentował maszynę do automatycznego krojenia chleba. Maszyna ta została zainstalowana i uruchomiona po raz pierwszy w piekarni miejskiej w Battle Creek, Michigan w 1928 r.

Dzisiaj mamy do wyboru wiele rodzajów chleba – produkowanego przemysłowo, tradycyjnie, z mąki takiej czy owakiej, z dodatkami czy bez, ale wszystkie łączy jeden szczegół – otwiera każde usta (S. J. Lec)  izabela kraus–żur

 hala sikora

C

hleb jest podstawowym pożywieniem człowieka od czasów prehistorycznych. Był przez niego produkowany już w młodszej epoce kamienia, chociaż ówczesny chleb przypominał raczej placki z mąki i śruty pieczone na rozgrzanych kamieniach czy w popiele.

Chleb odgrywał i odgrywa istotną rolę kultową i kulturowo-społeczną. Symbolizuje on ciało bóstwa, składaną ofiarę, ale też gościnność czy pieniądze. W starożytności łamanie chleba było rytuałem pogrzebowym (ofiara składana podziemnym bogom w imieniu zmarłego), ale łamanie chleba z kimś było symbolem zażyłości i gościnności. Sama czynność łamania chleba ma w zasadzie prozaiczny powód – ówczesne wypieki piekarskie zbliżone były raczej do podpłomyka czy macy lub podkładu pod pizzę, niż do dzisiejszego pulchnego bochenka. Chleb ten łatwiej było po prostu łamać niż kroić.

Prawdopodobnie Egipcjanie jako pierwsi poprzez wzbudzanie fermentacji nauczyli się świadomie podnosić gąbczastość i pulchność chleba. Oni też jako pierwsi piekli chleb w formach – wypełnioną ciastem rozgrzaną formę nakrywano odwróconą, większą formą i wkładano do pieca. Asyryjczycy zaś lepili grube placki z mieszanego ciasta pszenno-jęczmiennego i wkładali je do dużych glinianych naczyń, które były rozgrzane żarem lub kamieniami. Naczynie takie hermetycznie zamykano pokrywą i zakopywano w ziemi.

Chociaż pierwsze greckie chleby były pieczone w popiele albo pod przykryciem, to właśnie Grecy wymyślili prawdziwy piec do wypieku chleba – rozgrzany w środku i otwarty z przodu. Od czasów Peryklesa sztuka greckich piekarzy polegała nie tylko na wyrabianiu rozmaitego typu ciasta na chleb, ale także na nadawaniu mu różnorodnych form – w zależności od poszczególnych świąt.

8

2008

historia Kiedy obudziliśmy się w środę 21 sierpnia, zobaczyliśmy kolumnę czołgów. W kuchni były dwa radia – jedno odbierało program państwowy, drugie – podziemny. Był też telewizor. Widzieliśmy grupę dziennikarzy, która zamknęła się w studiu, a Rosjanie – jak się później dowiedziałem – nie mogli się dostać do środka. Tak więce telewizja nadawała mniej więcej aż do południa, a na ekranie pojawiali się jeden po drugim dziennikarze w koszulach z podwiniętymi rękawami, którzy czytali proklamacje po rosyjsku, niemiecku i angielsku.

Treść tych apeli jest już znana. Najbardziej jednak dziwił ton, jakim dziennikarze je przedstawiali: mówili spokojnie, językiem kolokwialnym, dyskutując z robotnikami, którzy siedzieli przed kamerami i komentowali wydarzenia jak uczestnicy jakiegoś rodzinnego programu. Odnalazłem w nich tę samą godność i ten sam spokój, które zwróciły moją uwagę poprzedniego wieczoru. Na dzień przed inwazją na jednym z placów w centrum miasta setki osób z powagą, lecz również z wielkim poczuciem humoru brały udział w czymś, co przypominało nieustający Hyde Park. (…)

Natychmiast przyszło mi do głowy skojarzenie z dobrym wojakiem Szwejkiem Jaroslava Haška – żołnierzem, który przed militarystycznie nastawionymi oficerami udaje głupka i w ten sposób wykazuje ich własną głupotę. O tym, że Szwejk jest symbolem Czechów, przekonałem się nazajutrz. Lecz już tego dnia jednego byłem pewien – to wcielenie Szwejka jest socjalistą, ten Szwejk jest dumny z tego, jak udało mu się zrealizować socjalizm we własnym kraju. (…) Osławionej prawicowej reakcji tu nie dostrzegłem – nie widziałem jej nawet na placach, na których rząd, w trosce o płynność ruchu ulicznego, zabronił organizowania wieców, doradzając gromadzenie się poza miastem. (…)

Czesi rozmawiają z żołnierzami po rosyjsku. Pytają ich, po co tu przyjechali. Rosjanie odpowiadają, że w Pradze odbywa się faszystowski zamach stanu. Ludzie wybuchają śmiechem, ktoś wspina się na wieżyczkę, chwyta żołnierza za kołnierz i każe mu się rozejrzeć.

Inni wyciągają legitymacje partyjne. Rosjanie uśmiechają się, zdezorientowani, jeden podejmuje rozmowę, inni zamykają się w pełnym napięcia milczeniu i wpatrują nieruchomo przed siebie. (…)

Zastanawiamy się, dlaczego ludzie nie boją się czołgów. Złorzeczą im, pokrywają je napisami, przekłuwają opony ciężarówek, i to na oczach Rosjan, wciąż uśmiechających się z zakłopotaniem i pozwalających sobie przyklejać ulotki do szyb, w wyniku czego niektóre pojazdy wyglądają jak ściany Sorbony. (…) Tutaj (…) jest tak, jak gdyby do Rzymu po serii rozruchów nagle wjechały czołgi amerykańskie. Oburzenie, nienawiść i bunt nie przeszkodziłyby nam traktować Amerykanów jak domowników, których gumy do żucia tak nam smakują i przy których muzyce tak miło się tańczy. Kpilibyśmy z nich w żywe oczy, ponieważ traktowalibyśmy ich jak ludzi, którzy jeszcze wczoraj włóczyli się po Koloseum i którym kradliśmy aparaty fotograficzne.

Tak samo Czesi traktują Rosjan – to przyjaciele, którzy mają antypatyczny rząd, ale sami są dobrzy, jeśli się przyjrzeć każdemu z osobna. Przyjaciele, którzy nagle robią ci kawał. I stawia im się tylko jedno pytanie: „Dlaczego?”, i wypisuje się je na murach w czterech językach: „Dlaczego tu przyszliście?”, „Kto wam kazał tu przyjeżdżać?”, „Wracajcie do domu, przecież byliśmy przyjaciółmi”. (…)

Tutaj nie toczy się polemika z komunizmem, lecz ze zbyt silnym sojusznikiem. (…) przekład: jarosław majewski 8

2008

Umberto Eco

Mój 1968 (fragmenty)

Polskie wojska wycofujące się z Czechosłowacji, październik 1968.

Reportaż ukazał się w „L´Espresso” 1.9.1968 r. i uległ zapomnieniu.

Na jego trop wpadł tłumacz Jarosław Majewski, rozmawiając z autorem podczas jego wizyty w warszawskim Pen Clubie w 1996 r. Odnalazł go w archiwum „L´Espresso” i przetłumaczył dla „Gazety Wyborczej”, a następnie, dołączając przekład reportażu z Warszawy z tego samego 1968 r., wydał nakładem krakowskiego Wydawnictwa Literackiego. Książka pt. „Mój rok 1968” ukazała się kilka miesiący temu.

Umberto Eco (ur. 5.1.1932 w Alessandrii niedaleko Turyna) ukończył filozofię na turyńskim uniwersytecie, wykładał estetykę na wydziale architektury w Mediolanie, pracował jako dziennikarz i wydawca. Jako semiolog cieszy się opinią czołowego europejskiego intelektualisty i pisarza. Jego pierwsza powieść „Imię róży” (1980) przyniosła mu światową sławę. Spośród innych wydanych później dzieł literackich i rozpraw naukowych popularnością cieszy się m.in. „Wahadło Foucaulta“. Jest laureatem kilkudziesięciu prestiżowych nagród (m.in. Fundacji Olgi i Václava Havlów) oraz doktorem honorowym wielu uniwersytetów.

31

i

n

świat

s

p

i

r

a

Był potop – 9545 lat temu Znany m.in. z biblijnego przekazu kataklizm o nazwie potop rzeczywiście nawiedził Ziemię. Do takiego wniosku doszli austriaccy geolodzy Alexander i Edith Tollmannowie, analizując m.in. prastare opowieści o potopie, przekazane w mitach i tradycjach różnych narodów świata, a także dramatyczne skutki uderzeń ciał kosmicznych w Ziemię, zbadane i ujawnione w czerwcu 1980 r. na łamach amerykańskiego „Science” przez Luisa i Waltera Alvarezów.

Świadectwo legend i mitów

Z biblijnego opisu wynika, że do potopu doszło w wyniku długotrwałych deszczów.

Dla nauki nie jest to relacja wiarygodna, ponieważ wedle jej wiedzy opady deszczu nie mogą występować jednocześnie na całym globie, a jeśli nawet, to przez chwilę. „40 dni i 40 nocy” przy najlepszej woli nie można sobie wyobrazić. Ale Biblia nie jest osamotniona w pamięci o katakliźmie. Opowieści o nim przekazują sobie do dziś ustnie ludy północnej Syberii, amerykańskiej Arktyki i australijscy Aborygeni, a także Chińczycy, Germanie i Indianie Ziemi Ognistej. Jest obecny w staroperskich przekazach, podaniach plemion indiańskich w Ameryce Północnej, mitach azteckich, opowieściach nowozelandzkich Maorysów, w staroindyjskich pismach. A także w wielkich eposach i świętych pismach starożytnego Bliskiego Wschodu.

Pozabiblijnym relacjom o potopie towarzyszą opowieści o ogniu, który pochłaniał ziemię, o ognistych wodach spuszczanych z góry i płonących lasach. Dochodzą do tego długotrwałe zaćmienie Słońca, krwawe deszcze, trzęsienia ziemi, wytryśnięcie z hukiem wszystkich źródeł Wielkiej Otchłani itp. Oto przekaz staroperskiej Jeszt Mitry: „Gdy Paris (wróg natury) wszystko spustoszył – gdy smocza gwiazda przechodziła między ziemią a niebem, Taszter wylewał strumienie wód”. A w Zend-Aweście czytamy: „Lecz od południa zaczął się wznosić ognisty smok; gwiazdy znikały, zodiak zakryty był jego przeogromnym ogonem”.

32

Wygląda więc na to, że mamy do czynienia z pozaziemską przyczyną kataklizmu, zapewne z impaktem (impakt, z łacińskiego uderzenie) komety w Ziemię.

Siedem chmur zagłady

Czy jednak upadek komety może spowodować potop? Tak, taki potop zdarzył się na naszych oczach, jakkolwiek nie za sprawą komety. 26. 12. 2004 r. zatrzęsła się ziemia u wybrzeży Sumatry i potężne tsunami spustoszyło wybrzeża w promieniu tysięcy kilometrów, zabijając ok. 400 tys. ludzi. Upadek komety, zwłaszcza na obszarze oceanu, wywołuje ten sam skutek, tylko spotęgowany: morderczą falę powoduje najpierw fala uderzeniowa związana z impaktem, a zaraz potem gigantyczne trzęsienie ziemi wywołane uderzeniem.

Pierwszą informację o zbliżaniu się ognistego ciała niebieskiego zawiera pewien peruwiański mit. Ale już biblijny Henoch ujrzał na krańcach nieba „siedem gwiazd jak płonące góry”. A w staroindyjskiej Matsjapuranie czytamy: „Samwarta, Bhimanada, Drona, Canda, Balahaka, Wijutpataka i Sona – te siedem chmur zagłady po uderzeniu gorącej pary zaleje ziemię.

Morza, wzburzone i połączone ze sobą, przemienią cały ten potrójny świat w jedno jedyne morze”.

Czy jest możliwe, żeby aż siedem komet (planetoid?) w tym samym czasie zbliżyło się do Ziemi? Wystarczy przypomnieć sobie niezwykle spektakularny upadek komety Shoemaker-Levy 9 na Jowisza w 1994 r., żeby dać odpowiedź twierdzącą. Kometa w polu przyciągania planety rozpadła się na 21 części, które kolejno spadały na powierzchnię, wywołując kolosalne zaburzenia w jej atmosferze. Najwidoczniej coś podobnego spotkało kometę, która sprowadziła na Ziemię potop – rozpadła się na siedem części, z których każda miała własny warkocz.

Odłamki uderzyły w oceany

Na Ziemi rozpoznano do tej pory ok. 200 kraterów uderzeniowych, wśród nich nie ma jednak krateru po impakcie potopowym; siedem bowiem głównych fragmentów komety potopowej uderzyło w ziemskie

c

j

e

oceany. Świadczą o tym zarówno zachowane opowieści i mity, jak dowody geologiczne.

Wskazują one, że poszczególne fragmenty komety mogły uderzyć u wybrzeży południowo-wschodniej Australii, w Morze Południowochińskie, Ocean Indyjski, północny Atlantyk, środkowy Atlantyk, u zachodnich wybrzeży Ameryki Środkowej oraz w rejonie Ziemi Ognistej.

Oto jak Tollmannowie opisują efekt tego impaktu: „Wynik był wstrząsający: niecałe 10 000 lat temu nieszczęsna ludzkość przeżyła piekło potężnego impaktu, zgotowane jej przez coraz to nowe, niepojęte ciosy, spadające na nią w odstępie kilku godzin lub dni, i to na całym świecie. Przeżyła, ale większość nie przetrwała etapów owej znaczonej cierpieniem drogi: fali uderzeniowej w postaci orkanu rozżarzonego powietrza, chmury trujących gazów, wszechogarniającego trzęsienia ziemi, ognistego deszczu, ogólnoświatowego pożaru, wrzącej nawałnicy potężnych, wielkich jak góry fal morskiej wody, nieprzemijających ciemności i wreszcie śniegów i lodów zimy, zdającej się nie mieć końca”.

Datowanie impaktu potopowego

Jednym z najbardziej frapujących aspektów hipotezy Tollmannów jest niewątpliwie datowanie impaktu potopowego. Zdumiewa zwłaszcza precyzja, z jaką określili moment rozpoczęcia potopu: wczesny ranek (w Azji Mniejszej) lub rano ok. godz. 3 czasu środkowoeuropejskiego, podczas nowiu, na początku jesieni (na półkuli północnej), we wrześniu w roku 9545 licząc wstecz od dziś lub 7553 lat przed Chrystusem (plus minus kilka lat).

Pierwszą wskazówką umożliwiającą datowanie impaktu było odkrycie dwóch pól młodych tektytów (produkt stopienia skał podczas impaktu; tektyty mają postać małych szklistych kamyków) w Australii i Wietnamie, których wiek oceniono w przybliżeniu na 10 tys. lat. Jednak dzięki szczególnemu przypadkowi możliwe było doprecyzowanie daty. Mianowicie przy budowie mostu w Melbourne odkryto zachowany pień drzewa w pozycji stojącej, w którym tkwił australit, który uderzył ongiś z dużą siłą w drzewo. A drewno, jak wiadomo, można dość precyzyjnie datować metodą C14. Z pomiarów uzyskano wynik: 9520 plus minus 200 lat temu. KK Źródło: „Polityka”, Internet 8

2008

i

n

s

himalaistyka

p

i

r

a

c

polska

j

e

baranowska na dhaulagiri – Teraz jest dużo łatwiej – mówi Baranowska. – Mam w komórce jeden telefon do Nepalu, do mojego agenta. Mówię: „Pasang could you help me?”. I on wszystko robi.

Szczegóły są kwestią ceny. Dziś to nie organizacja wypraw, lecz zdobywanie pieniędzy na nie pochłania mnóstwo czasu.

Na wyprawy Baranowskiej łoży głównie operator telekomunikacyjny Exatel, u którego jest zatrudniona. Organizacyjnie wspiera ją drużyna sportowa Alpinus. KK Źródło: „Rzeczpospolita”, Internet Nepalski Dhaulagiri, czyli Biała Góra (8167 m), to siódmy co do wysokości z 14 ośmiotysięczników. Został zdobyty w 1960 r. przez szwajcarską wyprawę międzynarodową, w której skład wchodziło ośmiu wspinaczy, m.in. Polacy Adam Skoczylas i Jerzy Hajdukiewicz. 1.5.2008 r. na jego szczycie stanęła pierwsza Polka, Kinga Baranowska. Jest to jej czwarty ośmiotysięcznik, wcześniej zdobyła Cho Oyu (2004 r.), Broad Peak (2006) i Nanga Parbat (2007).

Organizacja wypraw alpinistycznych spoczywała dawniej na barkach całego sztabu ludzi. Wymagane było zdobycie szeregu pozwoleń i pieczątek różnych urzędów, przed alipinistami wyruszała w rejon wspinaczki ciężarówka z ekwipunkiem, na miejscu trzeba było zatrudnić szerpów.

polskie dzieje góry Polscy alpiniści zapisali wybitne karty w historii zdobywania Dhaulagiri. Jako jedyni zimą na wierzchołku stanęli Jerzy Kukuczka i Andrzej Czok (styczeń 1985). Niemal pionowe, 2,4 km wysokości urwisko wschodniej ściany pierwsi pokonali Wojtek Kurtyka, Ludwik Wilczyński, Rene Ghilini i Alex McIntyred (1980 r.). Brawurową wspinaczką w tej ścianie w 1990 r. zasłynął Krzysztof Wielicki. Najpierw „dla aklimatyzacji” wszedł samotnie na szczyt normalną drogą pierwszych zdobywców. Wrócił do bazy, by nocą, sam, bez jedzenia i biwaków nową drogą pokonać wschodnią ścianę w ciągu 16 godzin. Zainaugurował styl non stop wspinaczki w Himalajach.

Monety z poetą Narodowy Bank Polski wyemitował pod koniec maja serię trzech monet upamiętniających 10. rocznicę śmierci wybitnego poety Zbigniewa Herberta.

Moneta nordic gold o nominale 2 zł (nakład 1 510 000 szt.) przedstawia na awersie wizerunek orła ustalony dla godła RP oraz wizerunek półpostaci Herberta, na rewersie stylizowany wizerunek rzeźby Nike z Samotraki. Awers srebrnej monety o nominale 10 zł (113 000 szt.) składa się m. in. z wizerunku orła, rewers z wizerunku półpostaci Herberta z profilu. Złota moneta o nominale 200 zł (11 200 szt.) posiada na awersie wizerunki orła i półpostaci poety, na rewersie stylizowany wizerunek fragmentu pomnika konnego Marka Aureliusza.

Uroczysta prezentacja monet odbyła się 30.5.2008 w Collegium Nobilium w Akademii Teatralnej w Warszawie. Prezes NBP Sławomir Skrzypek ujawnił wtedy mało znany fakt, że młody Herbert pracował od marca do czerwca 1948 r. w gdyńskim oddziale banku. KK Źródło: „Rzeczpospolita”, Internet

zbigniew herbert (1924-1998)

uchodzi za największego poetę narodowego 2. połowy XX w. Jego utwory towarzyszyły zwłaszcza ruchowi Solidarności w walce z reżimem komunistycznym. Do kanonu powiedzeń mądrościowych weszła m.in. fraza z wiersza „Przesłanie Pana Cogito”: „Bądź wierny Idź”.

Wydał m.in. zbiory wierszy: „Struna światła”, „Hermes, pies i gwiazda”, „Studium przedmiotu”, „Pan Cogito”, „elegia na odejście”. Rok 2008 obchodzony jest w Polsce jako Rok Herberta.

8

2008

33

salon sztuki

34

8

2008

 marian siedlaczek

paweł wałach

U

rodził się w 1942 roku w Śmiłowicach. W 1977 roku ukończył Konserwatorium w Ostrawie.

Zajmuje się przede wszystkim malarstwem olejnym.

Ma dwa ulubione tematy: pejzaż i sceny rodzajowe. Ten pierwszy lokuje się gdzieś na linii wytyczonej przez francuskich impresjonistów, a kontynuowanej przez polskich kolorystów, nie wyłączając ich zaolziańskich kolegów i kontynuatorów takich jak Gustaw Fierla czy Gustaw Nowak. To pejzaż z tych najbardziej malarskich – budowany niemal wyłącznie przy pomocy plam barwnych, plam, które określają kształty przedmiotów, wytyczają kierunek ruchu i zdradzają źródło światła. Specyficzna jest kolorystyka tych obrazów, zadziwiająca u pejzażysty: najoszczędniej artysta używa zieleni, za to obficie koloru niebieskiego i czerwieni w różnych odcieniach, szczególnie złamanej błękitem, rozbielonej, co daje w efekcie tony fioletowe i różowe. Te ostatnie, odcienie różu wydają się być ulubionymi barwami Wałacha. Różowawe światło, charakterystyczne dla słońca o wschodzie i zachodzie, nadaje niektórym z jego pejzaży odrealniony, niemal baśniowy klimat. W podobnym klimacie utrzymana jest większość prac Pawła Wałacha z drugiej kategorii – scen rodzajowych. Są to bez wyjątku sceny osadzone w beskidzkim czy podbeskidzkim krajobrazie, przedstawiające życie mieszkańców wsi cieszyńskiej przed co najmniej …dziesięciu laty. Postaci w tradycyjnych strojach góralskich czy cieszyńskich zajmują się tutaj przeważnie wypasem owiec i różnymi z tym związanymi pracami. Słusznie podkreśla Daniel Kadłubiec związek artysty z ziemią, na której się urodził i z której czerpie siłę do wyrażania swoich doznań, myśli i uczuć.

W tych nostalgicznych, zarówno w temacie, jak i w nastroju obrazach Wałach, kronikarz odchodzącego czasu, przypomina i utrwala korzenie, nie tylko swoje własne, ale też sporej części cieszyńskiej kultury.

anna maria rusnok

8

2008

35

wywiad

zaolziańskie towarzystwo fotograficzne

norber tdąbkowski

36

r

z

e

d

s

t

a

w

i

a

U

rodzony w Mielcu, nauczyciel języka angielskiego w Gimnazjum Polskim w Cz. Cieszynie. Na Zaolzie „importowany” przez żonę, mieszka w Jabłonkowie, jest członkiem tamtejszego Fotoklubu a także Zaolziańskiego Towarzystwa Fotograficznego.

Fotografuje od kilku lat cyfrowo, bo to, jak twierdzi, bardziej ekologiczne i ekonomiczne. Przyznaje, że lubi eksperymentować, poszukiwać, próbować ciągle czegoś nowego, co sprawia, że zakres tematyczny jego fotografii jest szeroki: fotografuje pejzaż, w którym najbardziej interesuje go szczegół, woda, odbicia w wodzie, elementy architektury, ludzi, obrazy abstrakcyjne. Jak na artystę wypowiadającego się obrazem, mówi o sobie całkiem sporo. Jednocześnie jednak, jeśli porównamy jego fotografie z tym, prawdziwym i trafnym w końcu, podsumowaniem, przekonujemy się jak trudno jest ująć w słowa to co udało się zamknąć na zdjęciu. Niby wszystko się zgadza: jest woda, szczegóły w postaci koszy plażowych, płotów, drutu kolczastego, ale jest jeszcze odpowiednie światło, które wydobywa właściwe kolory, kompozycja kadru, która ustawia widza w tej „jedynie słusznej” pozycji, no i sam wybór obiektu, pory dnia, tego jedynego momentu, w którym obraz będzie taki jak trzeba. A spójrzmy jeszcze na zdjęcia detali: jedno – fragmentu luksusowego samochodu, drugie – odrapanej łodzi. Obydwa zakomponowane niezwykle dramatycznie – po przekątnej, i z silnym kontrastem światła i cienia. Można to wszystko opisać, poddać drobiazgowej analizie, ale gdzie klimat, atmosfera – jedyna w swoim rodzaju? anna maria rusnok

 marian siedlaczek

p

37

cieszyńskie panoptikum

Ekslibrisy Ekslibris wywodzi się z błękitnej fajansowej tabliczki, którą 1400 lat przed naszą erą zaznaczone były zbiory egipskiego faraona Amenophisa III. Typowy jednak ekslibris swój rozwój zawdzięcza średniowiecznemu drukarstwu, a rozkwit renesansowym i barokowym mistrzom rytownikom, konkretnie miedziorytnikom.

znak własnoŚci, dzieło sztuki

Ex libris – łaciński napis na karteluszku papieru, uzupełniony najczęściej imieniem i nazwiskiem, tłumaczony po polsku „z biblioteki, z ksiąg” – to swego rodzaju znak własności, symbol, aluzja, metafora, po prostu godło miłośników książki. Jak mówi obecnie wielu kolekcjonerów, grafików i krytyków – jest dziełem ozdabiającym książkę, któremu użytkowość dodaje artyzmu, zwłaszcza w porównaniu do rozpowszechnionych szpetnych fioletowych stempelków. W ostatnich kilkudziesięciu latach ekslibris doznał istotnej metamorfozy, przekształcając się z dokumentu interesującego historyków kultury i sztuki w samodzielną dyscypliną artystyczną i kolekcjonerską.

Po zakończeniu II wojny światowej wielki głód książki przyczynił się pośrednio do popularyzacji ekslibrisu (kiedyś pisanego

ex libris Józefa Pribuli.

Litografia barwna Jaroslava Vodrážki. „ex libris”). Tak było zarówno w Polsce, jak w Czechosłowacji. Na Zaolziu sytuacja kształtowała się podobnie, chociaż pierwsze działania należy uznać co najmniej za nieśmiałe. Przełomowym momentem, zwłaszcza w stosunkach czesko-polskich, było spotkanie Euroexlibris ’66 w Ołomuńcu, gdzie nawiązano nowe kontakty i zadzierzgnięto wiele osobistych przyjaźni.

pionieRaMi hRabiec i ondRusz

ex libris Gustawa Morcinka autorstwa Stanisława Zgaińskiego.

ex libris Franciszka Szopy. Linoryt Josefa Weisera.

Z naszej strony nieocenioną rolę obok Otakara Hradečnego, Václava Grégra, Jana Karáska, Václava Křupki, Vlasty Opatrnej ex libris Teofila Hrabca.

Rysunek piórkiem Franciszka Świdra.

Jeden z ostatnich ekslibrisów Anny i Józefa Ondruszów. Linoryt Zbigniewa Kubeczki.

38

8

2008

Ex libris Anny i Józefa Ondruszów.

Miedzioryt Bogusława Brandta – Cieszyn XVI-wieczny. odegrał przede wszystkim Józef Ondrusz. Przyczynił on się nie tylko do spopularyzowania ekslibrisu na Śląsku Cieszyńskim, ale także do nawiązania ściślejszych kontaktów między kolekcjonerami i artystami obu krajów, a także ZSRR i wielu innych. Trudno nie docenić przygotowanych przez niego wystaw, zwłaszcza tzw. wzajemnościowych, na których pokazywał ekslibrisy wykonane przez artystów czeskich dla kolekcjonerów polskich i na odwrót. Był autorem wielu artykułów w zaolziańskiej prasie, co spowodowało, że ekslibrisami zaczęli się interesować także nasi plastycy.

Pierwszeństwo trzeba jednak przyznać Teofilowi Hrabcowi, który – co można ustalić na podstawie datowania rysunku i druku gotowych ekslibrisów – już w 1959 r. posiadał własny ekslibris. Jego autorką jest Iza Šaunová, na rysunku można rozpoznać m.in. portret Hrabca.

Ex libris Anny i Józefa Ondruszów. Miedzioryt Wojciecha Jakubowskiego przedstawia ilustrację do zaolziańskiego hymnu „Płyniesz Olzo“.

8

2008

Ex libris Teofila Hrabca. Miedzioryt Wojciecha Jakubowskiego, przedstawiający ludową rzeźbę – Pietę, która znajdowała się w zbiorach T. Hrabca.

Twórczość Zaolzian

Powyżej Portret (powiększenie) Jerzego Trzanowskiego z jego drzeworytniczego ekslibrisu Poniżej Ekslibrisy Jury Gajdzicy z Cisownicy odkryte przez Józefa Golca

Kontakty z tym bibliofilem, folklorystą i historykiem przyczyniły się zapewne do zainteresowania się tematem przez Józefa Ondrusza, również folklorysty, pisarza i kolekcjonera. Pierwsze ekslibrisy wykonali dla Józefa Ondrusza na początku lat 60. XX w. najwybitniejsi graficy polscy, m.in. Bogusław Brandt, Wojciech Jakubowski, Edward Grabowski, a z czeskich Jaroslav Vodrážka, Ladislav Rusek, Věra Kotasová i in. On też zaprosił do współpracy naszych plastyków – Franciszka Świdra, Gustawa Fierlę, Bronisława Firlę, Bronisława Liberdę, Tadeusza Bergera, a w końcu Zbigniewa Kubeczkę.

Ten ostatni stał się mistrzem ekslibrisu linorytniczego, cenionym na międzynarodowym forum kolekcjonerskim, a zwłaszcza w Polsce. Posiada już w swoim dorobku ponad 1200 ekslibrisów dedykowanych kolekcjonerom przede wszystkim europejskim. Zdobył też wiele nagród i wyróżnień. Jemu też dedykowali swoje ekslibrisy czołowi graficy polscy, czescy i wiele inych.

Zaolzie poszczycić się może również wielu ciekawymi pierwszeństwami. Tutaj odkryto pierwszy polski (może i europejski) ekslibris portretowy – ks. Jerzego Trzanowskiego (1591-1637) z 1612 r., a także pierwszy ekslibris chłopski Jerzego Gajdzicy (1777-1840) – chłopa i samouka, bibliofila i pisarza z Cisownicy. Miedziorytniczy ekslibris księdza Leopolda Jana Szersznika (1747-1814) oznaczał i ozdabiał natomiast jego księgozbiór, który był m.in. częścią składową drugiego najstarszego muzeum w Europie Środkowej.

Cieszyńskimi ekslibrisami interesowało się niewiele osób. Najobszerniej zajął się nimi Józec Golec, cieszynianin zamieszkały obecnie w Sopocie, który przygotował kilka prac na ten temat, m.in. o ekslibrisie Leopolda Szersznika. Udało mu się też odkryć i opisać kilka wersji chłopskiego esklibrisu Jury Gajdzicy z Cisownicy. władysław owczarzy

39

aneks

O waszej pogardzie wobec nas O

brałem trochę dziwaczny i ojczyźnie. Za dużo jednak popełraczej niepowszedni tytuł, niamy błędów… społeczeństwo który może wywołać pewne zaolziańskie jest zaś obecnie zdziwienie, lecz na pewno zdziDnia 5.3.1939 r., pięć miesięcy po przyłączeniu Zaolzia do Polski, na ław takiej sytuacji, że nawet nie wienie to nie może być większe mach warszawskiego „Prosto z mostu” (nr 10) ukazały się dwa istotne może zwracać uwagi na te błędy jak owo, które ogarnęło nas, ludzi artykuły oceniające nową zaolziańską rzeczywistość. Ich autorami byli publicznie, jedyna trybuna tegoż urodzonych na Śląsku, kiedy Polznani i wysoko cenieni miejscowi pisarze: pochodzący z Końskiej Paweł społeczeństwa, jaką w czasach ska Akademia Literatury zaczęła Kubisz i urodzony w Karwinie Gustaw Morcinek. Jeden i drugi wyrażali zaborczych był „Dziennik Polodznaczać p olit y ków złotymi głębokie niezadowolenie z polityki, jaką wobec nowonabytego terytoski” została zwinięta i przeniewawrzynami. Niekiedy trzeba rium stosuje rząd Rzeczypospolitej. siona… do Katowic! być przeciętnym sobie działaMorcinkowi najbardziej przeszkadzało wprowadzanie szlacheckiej Głos opinii społeczeństwa czem, aby w dalekiej Warszawie obyczajowości, nie uwzględniającej – tak przestrzeganego na Śląsku śląskiego z Zaolzia nie może otrzymać złoty wawrzyn za ja– autorytetu robotnika. Negatywnie oceniał też ciche przyzwolenie zabrzmieć w najżywotniejszych kąś bliżej nie wyszczególnioną władz dla praktyk różnego rodzaju szabrowników, „szczurów”, jak pisał, naszych sprawach… pracę pionierską. Tak się ocenia które wyczuwają „na odległość świetny interes, to tłustą posadę, to Lecz ja chcę ciągle wierzyć wszelkie przejawy kulturalne na butelkę wina przynajmniej (…), paczkę papierosów czeskich”. O stopi ufać, że te ciężkie chmury groŚląsku. Mógłbym tutaj napisać niu jego irytacji świadczy m.in. nazywanie ich szczurami-kanciarzami. madzące się z każdym dniem dosyć obszerny komentarz i doTo „szczury szczebiotliwe i ondulowane w futrach – pisał – szczury charponad naszymi głowami, ponad skonale scharakteryzować „śląkotliwe łamanym językiem prawiące szumnie o ojczyźnie, szczury pluszachtami, werkami i zaolziańskie” odznaczenia PAL-u, lecz gawe, zafajdane, cuchnące!”. Kubiszowi z kolei nie w smak była polityka ską ziemią, rozniesie wiatr, że zalepiej o takich sprawach milczeć, kulturalna, skarżył się m.in. na zlikwidowanie pisma „Sztorcem”. panuje sprawiedliwość, ludzkość tym bardziej, że PAL posiada W sumie obydwaj pisarze dali wyraz rozczarowaniu z powodu niei mądrość rządzenia, a nie: rozu nas na Zaolziu już pewną swodoceniania przez nowe władze właściwej dla Śląska chłopskiej obyczakaz, wpływ, protekcja, nasyłanie istą opinię: nie zajmowania się jowości. Dodatkowo Kubisz zamieścił w tym numerze „Prosto z mostu” na nasz teren ludzi, którzy tych, żadnymi przejawami kulturalnywiersz o wymownym tytule „Trzeba zamamrać!”. kk co tutaj przez dwadzieścia lat  mi na Śląsku. Gdyby ten brak zacierpieli, znacząc niezatarty ślad interesowania ujawniał się tylko swej walki i wytrwania – spychaw Warszawie, można by sprawę przeboleć… z chorobliwą ambicją apodyktyzmu przez ją teraz na ostatnie miejsce, sami występując lecz niestety nie inna atmosfera panuje ludzi nie urodzonych lecz rządzących na w roli panów i rządców. i w Katowicach, może jeszcze Kraków od Śląsku, ludzi nie rozumiejących naszej ślą* * * czasu do czasu przejawia większą dozę skiej prapolskiej duszy. Być rządzonym nie zrozumienia dla spraw literatury i sztuki znaczy równocześnie, że ten ktoś nie może Mimo woli sięgam do wspomnień. Wertuję śląskiej… lecz reszta Polski nigdy dotąd po- raz o wsp ólne rządzenie zawołać dono- poczynania i w dawnej przeszłości. Przewija ważniej nie próbowała się zapoznać nie tyl- śnym głosem. Wypadki na Śląsku przemia- się mi przed oczyma korowód ludzi, tych co ko z kulturą śląską, ale także z człowiekiem tają się z coraz większą szybkością, kto tego cierpieli i tych, co nie cierpieli, tych co walurodzonym i cierpiącym na Śląsku… dusza nie widzi, kto z tego nie wysnuwa pewnych czyli dla wielkości Ojczyzny i tych, którzy polskiego Ślązaka pozostaje zamknięta. wniosków, źle dzisiaj czyni… przy każdej nieomal sposobności kapituloTrzeba to raz otwarcie powiedzieć, czas to Kto bagatelizuje Śląsk, kto myśli, że Ślą- wali, aby tylko nie pozbawiać się wygód howypowiedzieć w kilka miesięcy po powrocie skowi można wiele narzucić, może tak samo norów i dygnitarstw.

Zaolzia do Macierzy. dopuszcza się wobec swego narodu i pańPrzypominam sobie, jak kołatały o poJeśli chodzi o literaturę i sztukę, każdy stwa „tragicznej pomyłki”. moc żony polskich więźniów, zamykanych Polak wyrosły i urodzony na Śląsku jest Pycha i rozkaz zawsze u nas kończy się po czeskich aresztach. Widzę te łzy i prośby w oczach swych rodowych współbraci uwa- klęską, a klęska taka dojrzewa powoli lecz i słyszę skąpe odpowiedzi; słyszę: „my nie żany za takiego pariasa, którego nie należy stale. będziemy interweniować, aby się nie narapopierać – lub też popierać minimalnie, tak Są dzisiaj takie sprawy na Zaolziu, o któ- żać”! coś w guście „ani dać mu żyć, ani dać mu rych – jako Polak, jako patriota, jako człoI znowu dzisiaj widzę tych, którzy najumrzeć”. Według tych recept polski Ślązak wiek, co za wolność swego kraju poszedł bardziej cierpieli – w cieniu, na uboczu! Ale to raczej materia do rządzenia. Czas jesz- przed dziesięciu laty na trzynaście miesięcy widzę także tych, którzy wypierali się dawcze – myślę – będzie dokładnie ilustrować tę ciężkiego więzienia do Ołomuńca – nie chcę nych bojowników, jak są obsypani w honory receptę; może ten sam czas, który na Śląsku mówić publicznie. Nie wszystko mi się po- i dostojeństwa. przeprowadził wiele poprawek wielu błę- doba, co zostało od chwili przyłączenia do Lud widzi i mówi… dów, poprawi i tę receptę, stosowaną nieraz Polski poczynione w mojej małej śląskiej

pawła kubisza głos rozpaczy

40

8

2008

* * * Przebaczcie ten długi wstęp, jakim rozpoczynam swój artykuł o sztuce i kulturze śląskiej. Nie chcę o tej sztuce i kulturze wiele powiedzieć. Przecie Zaolzie zostało udekorowane złotym wawrzynem, udekorowano nim osobę polityczną, pomijając cały legion cichych pracowników kulturalnych, pogardzając ich zasługami.

Najwybitniejszy malarz śląski Franciszek Świder z Karwiny, dziecko górnika – ten nie ma na piersi odznaczeń, nikt nic o nim nie napisał, a jednak wydaje mi się, że obrazy i rzeźby młodego artysty budziły wśród najszerszych warstw społeczeństwa zaolziańskiego o wiele więcej woli wytrwania niż ta lub inna koniunkturalna mowa parlamentarna, dopasowana do wymagań chwili, a grzesząca zwykle oświadczeniem lojalności i akcentem „poddanych”! Tyle już urządzono i odprawiono u nas różnych bankietów itp. imprez z okazji zespolenia się Zaolzia z Macierzą, lecz nikt dotychczas nie pomyślał, iż trzeba także uczcić pracę i usiłowania na odcinku kultury i sztuki na Zaolziu. Zapomniano o tym zupełnie, bo takich spraw się nie czci i nie honoruje bankietem, czy przyznaniem orderu – lecz raczej stworzeniem warunków możliwego bytowania dla tych, którzy postanowili „wskrzesić” sztukę, muzykę i literaturę na ziemi śląskiej, na tym skrawku ziemi, gdzie do dziś dnia w mowie żyje Rej i Modrzewski!

Nie doczekał się dotąd swej rdzennej, odglebnej – na własnej ziemi zrodzonej, przez ludzi tu urodzonych – literatury – Górny Śląsk! Zaolzie jednakże coś niecoś już wykrzesało…

Kto się tym zainteresował w Polsce, czyżby tylko pogarda? Jeśli tak, to wobec Zaolzia dopuszczono się jeszcze jednej krzywdy!

A może sztuka śląska i literatura dlatego nie będzie zauważana w Polsce, bo tę sztukę i literaturę tworzą synowie robotników, hawiyrzy i chłopów?

Bo wymieńmy tylko nazwiska: malarz Gustaw Fierla, dzisiaj profesor w Cieszynie, to syn górnika. Franciszek Świder, który znany jest już nawet poza granicą Polski, ten sam, którego wystawy w Pradze były zawsze pewną sensacją – także wywodzi się z rodu hawiyrskiego, a za nim idą i inni, czy to nauczyciel Karol Piegza z Orłowej, czy nauczyciel Paweł Zabystrzan, zdolny grafik, operujący w swych delikatnych kompozycjach piórkowych rzadką finezją – to także synowie robotników.

8

2008

Z nie innej warstwy społecznej wyrósł Władysław Pasz, autor szeregu ciekawych krajobrazów, czy też malarz Ferfecki lub Dominik Figurny, obydwaj kończący obecnie Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie.

Przez życie przebija się z pracy swych rąk tylko rzeźbiarz śląski Henryk Nitra z Błędowic oraz Franciszek Świder, który przed czasem ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Pradze. Częściowo tymi artystami opiekowała się dawniej Macierz Szkolna, udzielając studiującym skromnych zapomóg. Dzisiaj już nawet nie znalazło się kilkanaście złotych miesięcznie dla Dominika Figurnego, który w licznych listach do mnie prosi o wykołatanie w Wydziale Oświecenia w Katowicach jakiegoś stypendium… Ponawiam na tym miejscu prośbę młodego malarza, może ktoś się przecie znajdzie?

Ciężko mi dłużej pisać o tych sprawach, które powinny figurować jako jedno z naczelnych zadań w rzutowaniu mądrego rządzenia na Zaolziu. Nie powinno się zapominać aż tak drastycznie o wartościach, które nie są przygodną i przemijającą efemerydą – lecz pozostającym pomnikiem na placu ciągłej walki, tej walki, którą Śląsk będzie może przeżywał już w niedalekiej przyszłości.

Nie chodzi tu wyłącznie o samą sztukę i gipsy, rzeźby i obrazy – ale o sumienie i wzorowe potraktowanie całokształtu spraw kulturalnych na Zaolziu. Smutnym jest objawem, kiedy np. jeden z najzdolniejszych kompozytorów śląskich, jakim jest Paweł Kaleta z Trzyńca, obok Eugeniusza Fierli – musiał szukać pracy w hutach, aby jako tako mógł się używić. Talent ten, na który zwracam uwagę, nie powinien być tak marnowany, tu powinno przyjść z pomocą państwo.

W roku 1937 powstało w Cieszynie zrzeszenie literatów, malarzy i muzyków zaolziańskich pod nazwą „Śląski Związek Literacko-Artystyczny w Czechosłowacji”.

Praca tego Związku wydała niejeden piękny owoc; znane są wystawy, jakie były urządzane w różnych ośrodkach Zaolzia, znane są także opinie władz zaborczych o takich wystawach, które uważano zawsze za „niepokojący przejaw narodowy”, znane są te wieczory literatów śląskich „od dziedziny do dziedziny” i zakazy deklamowania tego czy innego utworu. A taki wieczór z asystą policyjnych komisarzy stawał się bodźcem do wytrwania.

W łonie Śląskiego Związku Literacko-Artystycznego powstała myśl założenia pierw-

szego na Śląsku Zaolziańskim miesięcznika literackiego pt. „Sztorcem”, który swego czasu wydawałem i redagowałem. Pierwszy numer tego pisma wyszedł w czterokrotnym nakładzie, zaś trzeci numer posiadał już nakład 3 500 gzemplarzy. Dodaję: pismo rozchodziło się w 99 % tylko na Zaolziu. Fakt ten więc mówi bardzo wiele o kulturze ludu zaolziańskiego, która posiada bodajże swe honorowe pierwszeństwo jeśli chodzi o inne dzielnice Polski.

Na skutek krzywdzącej przemiany pieniądza, „Sztorcem” przestało wychodzić, budżet został podłamany. Nikt się jednak nie upomniał w Polsce o dalszą kontynuację i wymierzanie dróg polskiej kulturze na Zaolziu.

Coś zamiera… czemu, dlaczego?

Wołam na alarm!!! paweł kubisz

Paweł Kubisz

(12.5.1907 – 19.8.1968) – pisarz, organizator i animator zaolziańskiego życia literackiego. Doprowadził do powstania Śląskiego Związku Literacko-Artystycznego (1937) i do założenia Sekcji Literacko-Artystycznej (1947). W 1947 r. doprowadził do uruchomienia przy „Głosie Ludu” dodatku „Szyndzioły”, który w 1949 r. został przekształcony w miesięcznik „Zwrot”. Wydał: „Kajdany i róże” (1927, poezje), „Przednówek” (1937, 1946, poezje), „Opowieść wydziedziczonych” (1949, dramat), „Rapsod o Oszeldzie” (1953, poemat), „Zaszuwierzóny świat” (1972, opowiadania, wydanie pośmiertne).

41

historia

Pamięć rzezi W wydawnictwie Arcana ukazała się nowa książka Stanisława Srokowskiego „Ukraiński kochanek”. Opowiada historię wielkiej miłości Polki i Ukraińca, a jej akcja, jak często się zdarza u Srokowskiego, została umieszczona na Kresach wschodnich RP, dokładniej na Wołyniu. Wydanie książki zbiegło się w czasie z 65. rocznicą rzezi wołyńskiej.

Srokowski urodził się w 1936 r. we wsi Hnicze w woj. tarnopolskim i należy obecnie do nielicznych pisarzy, którzy przechowują pamięć tragicznych wydarzeń na Wołyniu.

Dlatego ostentacyjnie sprzeciwił się przemilczeniu rocznicy przez władze RP, na czele z prezydentem, premierem i marszałkiem Sejmu. „To zaprzaństwo, zdrada pamięci narodowej, zdrada własnego narodu, którego duża część straszliwie cierpiała na Kresach” – powiedział w rozmowie dla „Rzeczpospolitej”.

Bezlitosna UPA

Do rzezi Polaków na Wołyniu doszło za sprawą ukraińskiej nacjonalistycznej prawicy, reprezentowanej przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), założonej w 1929 r. przez weteranów wojny polsko-ukraińskiej 1918-19. Po dojściu do władzy Hitlera OUN wiązała z nim wielkie nadzieje na odrodzenie samodzielnego państwa (włączonego, jak wiadomo, do ZSRR). Za sprawą radzieckiej prowokacji (zamach na Jewhena Konowalca w 1938 r.), prawica ukraińska podzieliła się na OUN-B i OUN-M. Próbując tworzyć fakty dokonane, OUN-B proklamowała państwo ukraińskie we Lwowie w czerwcu 1941 r. W odpowiedzi w ciągu następnych dwóch lat Niemcy uwięzili lub zabili 80 proc. jej kierownictwa, a przywódca Stepan Bandera znalazł się w obozie Sachsenhausen. Po jego aresztowaniu na czele OUN-B stanął Mykoła Łebedź, który skupił się na tworzeniu służby bezpieczeństwa OUN-B, odznaczającej się „fanatycznym nacjonalizmem i nieustępliwością wobec wrogów narodu”.

42

OUN-B udało się pod koniec marca 1943 powołać na Wołyniu w ciągu kilku dni Ukraińską Powstańczą Armię (UPA) i natychmiast przystąpić do „czystek” na Polakach. Pod koniec kwietnia 1943 r. UPA miała już pod swym dowództwem kilka tysięcy żołnierzy i zdążyła wywołać na znacznych obszarach Wołynia wzajemne rzezie wśród miejscowej ludności. Do lipca 1943 r. UPA urosła do 20-tysięcznej armii i zdolna była prowadzić skoordynowane działania – mordy na Polakach – na przestrzeni setek kilometrów. Na przełomie marca i kwietnia 1943 r., UPA zabiła około 7 tys. bezbronnych mężczyzn, kobiet i dzieci. A w nocy z 11 na 12 lipca 1943 r. oddziały UPA zaatakowały równocześnie aż 167 miejscowości, mordując około 10 tys.

Polaków. Takie skoordynowane ataki trwały przez całe lato 1943 r. Ostatnia fala ataków miała miejsce 25.12.1943 r., kiedy to wyznający katolicyzm Polacy, obchodzący Boże Narodzenie według kalendarza gregoriańskiego, zgromadzili się w łatwopalnych drewnianych kościołach…

Mówi Stanisław Srokowski: „Fala strachu docierała do naszej wsi etapami. Najbardziej przerażająca wiadomość dotarła do nas latem 1943 r. Na Wołyniu w ciągu jednego dnia, 11 lipca, ukraińscy faszyści zamienili w piekło ok. 100 miejscowości, zarżnęli kilkanaście tysięcy Polaków, spalili cztery czy pięć kościołów razem z kapłanami. Miałem wtedy siedem lat i, rozgorączkowany, chłonąłem wszystko, co mówili dziadkowie, wujowie, dalsza i bliższa rodzina. A słyszałem straszne rzeczy. Docierało do mnie, że Ukraińcy wyrzynają w pień Polaków, rozrywają na pół dzieci, wbijają na sztachety, tną piłami ludzi, brzemiennym kobietom wyrywają widłami płody z łona i wsadzają tam koty”.

Odwet polski i… radziecki

Będąc w sytuacji bez wyjścia, Polacy zaczęli nie tylko tworzyć oddziały samoobrony, ale także wstępować do radzieckiej partyzantki.

Radzieccy partyzanci umożliwili Polakom pacyfikowanie ukraińskich wsi, uchodzą-

cych za kryjówki nacjonalistów. Na dodatek w kwietniu 1943 r. Niemcy przeprowadzili pobór około 1200 Polaków jako policjantów, którzy mieli zastąpić ukraińskich dezerterów. Niemcom udało się nawet sformować jeden batalion polskich policjantów, który oddelegowano na wiejskie tereny Wołynia: był to Schutzmannschaftbataillon 202, jedyna polska jednostka tego rodzaju. Na rezultaty nie trzeba było długo czekać. Minął zaledwie miesiąc od chwili, gdy UPA rozpoczęła rzezie Polaków w kwietniu 1943 r., a już Polacy zaczęli jej odpłacać pięknym za nadobne. I tak w ciągu 1943 r. ok. 10 tys. ukraińskich cywilów zginęło z rąk polskich oddziałów samoobrony, radzieckich partyzantów i niemieckich policjantów.

Wołyńskie „czystki” wywołały wojnę domową na pograniczu ukraińsko-polskim, która skłoniła Stalina do oddzielenia Polaków od Ukraińców raz na zawsze. Wkrótce po tym, jak Armia Czerwona rozpoczęła kolejną okupację Wołynia, NKWD zaczęła deportować pozostałych przy życiu Polaków za Bug. W drugą stronę przesiedlano Ukraińców z Polski, na radziecką Ukrainę.

Te „repatriacje” z lat 1944-46 odbywały się na mocy „prawomocnych” umów między polskimi komunistami a radziecką Ukrainą.

Wreszcie w 1947 r. polski reżim komunistyczny przemocą rozproszył pozostałych w Polsce Ukraińców, przesiedlając ich z południowego wschodu kraju na ziemie północno-zachodnie. I tak, od kwietnia 1943 do sierpnia 1947 ok. 94 proc. ludności polskiej zostało wysiedlone z ziem, które stały się Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką, i ok. 95 proc. ludności ukraińskiej zostało przesiedlone z ziem, które włączono do komunistycznej Polski.

Przesiedleńcem, a właściwie wygnańcem jest także Srokowski. W 1945 r. osiadł z rodziną w Szczecińskiem. Studia polonistyczne ukończył w WSP w Opolu i podjął pracę nauczyciela w Legnicy. Po Marcu ’68 został zmuszony do opuszczenia szkoły i zamieszkał we Wrocławiu, gdzie był dziennikarzem.

Doradzał NSZZ „Solidarność” Rolników Indywidualnych we Wrocławiu, był rzecznikiem prasowym związku. W stanie wojennym wyrzucony z redakcji, w latach 1990-93 wykładał w Uniwersytecie Wrocławskim.

Wydał m.in. powieści: „Lęk”, „Duchy dzieciństwa”, „Samotność”, tomy wierszy „Strefa ciszy”, „Zjadanie”. W latach 70. przyjaźnił się z czołowym zaolziańskim pisarzem Wilhelmem Przeczkiem. szczepan koźmin 8

2008

W Naszym Kąciku, salce klubowej Domu Narodowego w Cieszynie, odbyło się 22.7. spotkanie autorskie pisarek: z zamieszkałą obecnie w Australii Krystyną Winecką oraz rodowitą ustronianką Katarzyną Szkaradnik.

Z minirecitalem wystąpiła Magda Zborek.

Organizatorami spotkania byli, oprócz Domu Narodowego, Towarzystwo Miłośników Ustronia i redakcja „Zwrotu”.

Przerwane dzieciństwo

Autorki niewiele łączy, dzieli natomiast prawie wszystko: wiek, doświadczenie życiowe, temat, poetyka, warsztat, a zwłaszcza powód, dla którego postanowiły uprawiać literaturę. Winecka przyszła na świat w Stanisławowie w 1928 r., w żydowskiej rodzinie wziętego adwokata Oskara Wildera (jej panieńskie imię i nazwisko brzmi Irena Wilder), wczesne dzieciństwo zapamiętała zatem jako pasmo radości i szczęśliwości, właściwe dla dobrze zorganizowanego, uporządkowanego życia rodzinnego.

Wyłom nastąpił w 1939, po zajęciu tego polskiego terytorium najpierw przez Sowietów, później przez Niemców. „Nagle wszystko się zmieniło – wspomina w książce „Od Stanisławowa do Australii”. – Dotąd żyliśmy międy ludźmi; mieliśmy sąsiadów i przyjaciół. Ludzie kłaniali się Ojcu na ulicy. Miałam koleżanki szkolne i ulubione nauczycielki. Teraz świat zaczął się dzielić na Polaków, Żydów i Ukraińców. Żaden inny podział nie był już ważny. Okazało się, że sąsiedzi z pierwszego piętra to Ukraińcy, którzy czekają tylko, żeby zająć nasze mieszkanie. Że Polak, któremu Ojciec zaniósł dywan do sprzedania, wyparł się, że go dostał. Że dzieci z mieszanych małżeństw są Żydami. Że matka Herty jest Niemką, więc Niemcy kazali jej wyrzec się żydowskiego męża, inżyniera Garfunkla, a dr Wojewidka jest Ukraińcem i ma żonę Żydówkę.“

8

2008

w Wiedniu. W październiku 1945 wróciła do Warszawy, w 1948 podjęła studia dziennikarskie, na drugim roku zaproponowano jej pracę w Biurze Radcy Handlowego w Moskwie. W 1953 r. poznała w Warszawie przyszłego męża, pochodzącego z Ustronia Otona Wineckiego-Windholza. Tak rozpoczęła się, pielęgnowana do dziś, jej wielka miłość do… ziemi cieszyńskiej. Pomimo podeszłego wieku i uciążliwości podróży, oboje małżonkowie regularnie przyjeżdżają co dwa lata do Ustronia z Australii – dokąd wyemigrowali w związku z nagonką na Żydów w Polsce w 1968 r. Oton doprowadził nawet do odrestaurowania cmentarza żydowskiego w Ustroniu i postawienia pomnika w miejscu spalonej przez hitlerowców synagogi.

Do napisania autobiograficznej, ale pod względem stylistycznym i kompozycyjnym literackiej jak najbardziej książki zachęcił ją Jerzy Giedroyc, redaktor paryskiej „Kultury”, na której łamach opublikowała w 1997 i 1998 r. pierwsze szkice wspomnieniowe.

Z uwagi na deklarowaną i wielokrotnie poświadczaną przez autorkę wolę obrania ziemi cieszyńskiej za swą drugą ojczyznę, wypada i jej twórczość rozpatrywać na planie literatury cieszyńskiej. Wątek Żyda-tułacza pojawiał się w niej niezwykle rzadko, obecny jest, i to fragmentarycznie, właściwie tylko w twórczości pochodzącego z Pruchnej, ale mieszkającego w Izraelu Józef Kornbluma (1917, patrz „Zwrot” nr 4/2008). W jakimś sensie korespondują z nim jeszcze tułacze losy Joszki Kaifoszowej ze „Świętej rzeki” (1939) Poli Gojawiczyńskiej – dziewczyny, która chcąc przeciwstawić się nadolziańskiemu fatum, ucieka z trzynieckiego środowiska robotniczego do Pragi (nie ma, jak na razie, nawet śladu twórczości podejmującej temat współczesnej zaolziańskiej emigracji zarobkowej do stolicy Czech).

Patrząc pod tym kątem, znajdujemy więc w książce Wineckiej tropy, które dotychczas w polskiej literaturze regionu nie występowały. Pojawia się w niej jednak dobrze znany w cieszyńskiej literaturze, zwłaszcza w jej nurcie zaolziańskim, wątek tęsknoty do utraconej ojczyzny. U Wineckiej rolę za-

olziańskiej nostalgii (niekoniecznie wynikającej jednak z utraty kontaktu z Polską, bo doświadczanej także przez dumającego o niegdysiejszej integralności kulturowej regionu bohatera wierszy Jana Kubisza) odgrywa Stanisławów, który decyzją możnych tego świata przypadł po wojnie radzieckiej Ukrainie i przez wiele dziesiątków lat był dla przymusowych emigrantów niedostępny. Autorce udało się tam pojechać dopiero w 1992 r.

Pierwsze koty za płoty

Odkryciem jest także twórczość Katarzyny Szkaradnik (1987), autorki „baśni prawdziwej”, jak głosi podtytuł, czyli magicznej opowieści o dojrzewaniu do świata prawdziwych wartości pt. „Ławeczka na wprost Czantorii” (2007). Zdumienie i respekt budzi już sam wiek autorki. Tak młodych debiutantów-prozaików literatura cieszyńska jeszcze nie zanotowała. W latach 80. minionego wieku wiadomo jedynie było, że „dłuższe prozy” piszą uczniowie cieszyńskich liceów, Łukasz Glajc i Szymon Broda, nigdy się jednak nie zdobyli na wydanie ich w formie książkowej. Tymczasem dwudziestoletnia słuchaczka Indywidualnych Studiów Humanistycznych UJ w Krakowie nie tylko się odważyła na ten krok, ale – jak wynika z odautorskiego wyznania wiary – gotowa jest go intensywnie bronić.

Z zamysłu opowieść Szakardnik jest prozą erudycyjną, dobrze wykorzystującą w warstwie magiczno-filozoficznej motyw ławeczki jako miejsca wyjątkowych zdarzeń, a po części też i konfesjonału. Przedstawiony w ten sposób wyimaginowany świat marzeń oraz dziewczyńskich tęsknot i wyobrażeń skutecznie przemawia do czytelniczych oczekiwań. Zderzony jednak z wątkami fabularnymi, opisującymi życie codzienne dorastającej uczennicy, córki i koleżanki z ławy szkolnej, a więc „świat rzeczywisty”, budzi pewien niedosyt. Wydaje się, że na aktualnym etapie rozwoju narracja nie jest najmocniejszą stroną autorki. Ale, jak powiadają, pierwsze koty za płoty, wszystko jeszcze może się zdarzyć.

Kolejna książka Szkaradnik jest na ukończeniu. kazimierz kaszper 43

recenzje

Żyd-wieczny tułacz

Irena Wilderówna zaczęła doświadczać przysłowiowego losu Żyda – wiecznego tułacza. I to, pomimo iż w rodzinie nie praktykowano judaizmu. Najpierw przeniosła się do Lwowa, potem do Warszawy, gdzie pod fałszywym nazwiskiem Krystyny Soleckiej podjęła naukę. Pod koniec 1943 r., zagrożona ujawnieniem, dała się złapać na ulicy i została wywieziona do Niemiec.

W 1944 trafiła do obozu w WienerNeustadt, następnie służyła u rodziny

Nowe zjawiska literackie

półka z książkami Cieszyniacy na Warmii i Mazurach (z kart historii) Praca pod redakcją Andrzeja Farugi i Stanisława Achremczyka. Olsztyn 2008, s. 226.

Skąd się wzięli Cieszyniacy w północnej Polsce? Każdemu, kto choć trochę liznął współczesnej historii regionu, przychodzi na myśl jedna odpowiedź: wraz z przeniesieniem w 1950 r. do Olsztyna cieszyńskiej Państwowej Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego. Z tą uczelnią wywędrowała bowiem na drugi kraniec państwa kadra naukowa, której szacownym przedstawicielem jest m.in. prof.

Janusz Guziur, syn Emanuela, znanego przed wojną i wkrótce po niej działacza ruchu muzycznego na Zaolziu, redaktora i w ogóle wielce zasłużonego dla regionu społecznika.

I ta właśnie grupa zaczęła podtrzymywać kult nadolziańskiej ziemi na Warmii i Mazurach, zakładając m.in. w 1983 r. olsztyńskie Koło Macierzy Ziemi Cieszyńskiej.

Ale nie będzie to odpowiedź prawdziwa.

Cieszyniacy pojawili się w tamtych okolicach już w 1920 r., szukając poparcia dla przygotowywanej nad Olzą akcji plebiscytowej.

I tam już pozostali, podejmując się dzieła repolonizacji Działdowszczyzny, jedynego skrawka Mazur, jaki po pokoju wersalskim przypadł Polsce. A że byli to zbiegiem okoliczności sami luteranie, szybko potrafili się dogadać z miejscowymi, również wyznającymi wiarę ewangelicką. Do grona szczególnie zasłużonych dla regionu zalicza się tam obecnie Cieszyniaka Józefa Biedrawę, który w 1923 r. doprowadził do uruchomienia Seminarium Nauczycielskiego i zainicjował utworzenie w Działdowie Domu Ludowego oraz Muzeum Mazurskiego.

Tytuł kiążki jest jednak zwodniczy. Publikacja zawiera bowiem nie tylko artykuły poświęcone obecności Cieszyniaków na Warmii i Mazurach, ale także dotyczące Śląska Cieszyńskiego, w tym i Zaolzia. Oto ich kompletny spis: „Macierz Ziemi Cieszyńskiej” i „Cieszyniacy – współtwórcy Wyższej Szkoły Rolniczej w Olsztynie i członkowie Warmińsko-Mazurskiego Koła Macierzy Ziemi Cieszyńskiej” Janusza Guziura, „Eu44

ropejska tożsamość Śląska Cieszyńskiego” Mariusza Makowskiego, „Polacy na Zaolziu” i „Macierz Szkolna w Republice Czeskiej” Jana Brannego, „Od grupy etnicznej do grupy etnicznej? W kwestii „kondycji narodowej” Polaków na Zaolziu na progu XXI wieku” Józefa Szymeczka, „Cieszyniacy na Działdowszczyźnie w okresie dwudziestolecia międzywojennego” Waldemara Wółkiewicza i „Z Cieszyna do Olsztyna – historia wyższego szkolnictwa rolniczego” Andrzeja Farugi. Artykuły zostały wzbogacone materiałem zdjęciowym, wierszami Teresy Waszut i Anny Mazur, sylwetką zespołu „Wałasi”, refleksjami poseminaryjnymi na temat związków obu regionów oraz ściśle warmińsko-mazurskimi opracowaniami dotyczącymi tożsamości regionalnej młodzieży oraz dziejów kultury i nauki w regionie.

Publikacja wpisuje się – podobnie jak cała procieszyńska działałność warmińskomazurskich elit – w modny obecnie nurt współpracy regionalnej. Warto ją przestudiować i pozwolić się nią zainspirować.

Bo regionów, z którymi można byłoby nawiązać kontakty kulturalne i zwyczajnie towarzyskie, jest w Polsce, i nie tylko, sporo.

Każdy zaś może zaowocować otwarciem nowych horyzontów.

Irena Cichá: Beskdyské gruně nad Olzou a Wislou / Beskidzkie gronie nad Olzą i Wisłą.

Wydawnictwo Regio, Czeski Cieszyn 2007, s. 252.

To kolejna wybitnie regionalna publikacja albumowa autorstwa Cichej, która ma szansę wejść do historii piśmiennictwa cieszyńskiego. Jej trzon stanowią opisy i zdjęcia poszczególnych szczytów beskidzkich, zręcznie dokomponowane lokalnymi ciekawostkami, legendami i historycznymi wydarzeniami.

Zdecydowana większość przypomina dawno zapomniane fakty, niektóre tłumaczą występujące na szlakach znaki i symbole.

Erudycja autorki i jej umiejętność docierania do źródeł naprawdę zniewalają. Żeby nie być gołosłownym, zacytuję kilka fragmentów. „W rejonie Girowej w 1924 r. pojawiły się dwa wilki, na które urządzono obławę. Jeden z nich został zastrzelony 5 czerwca 1914 r. na południowym stoku w katastrze gminy Bukowiec. Celny strzał oddał ówczesny szef nadleśnictwa w Dolnej Łomnej Franciszek Jeż. O wydarzeniu tym mówi osadzony w tym miejscu kamień z napisem VLK (Wilk) 1914.” „Według opowiadań ludowych dawniej na Gańczorce grzebano samobójców, a prawdą jest to, że istnieje tutaj miejsce zwane Obieszónka. Mówi się także, że pod Gańczorką mieszkał kiedyś stary mnich pustelnik, który posiadał nadzwyczajną zdolność uzdrawiania. Dlatego też był bardzo znany a jego sława dotarła aż na cieszyński zamek. Tam o nim mawiali – iste bene facere, co w tłumaczeniu z łacińskiego znaczy – ten tam dobrze czyni. I ponoć od tego zdania, a w zasadzie od pustelnika wzięła się nazwa Istebnej.”

Książki nie trzeba polecać, reklamuje się sama.

Drahomír Šajtar: Poezie jako protest.

Společnost Leopolda Vrly, Ostrawa 2008, s. 108.

Zdumiewa niezwykła aktywność pisarska ostrawskiego historyka i teoretyka literatury. W ostatnich pięciu latach to już chyba czwarta jego książka i – podobnie jak wcześniejsze – rzetelnie opracowana.

W odróżnieniu od tamtych, „Poezie jako protest” może jednak również liczyć na niezbyt biegłego w sprawach literatury czytelnika, zajmuje się bowiem politycznym marginesem twórczości pisarskiej w komunistycznej Czechosłowacji. kazimierz kaszper 8

2008

Ład utracony

T

o bardzo smutny tomik. Rzecz charakterystyczna – czytając zawarte w nim wiersze, cały czas pobrzmiewały mi w uszach nostalgiczne rymy i rytmy „Hymnu” Słowackiego: Smutno mi, Boże! – Dla mnie zachodzie Rozlałeś tęczę blasków promienistą; Przede mną gasisz w lazurowej wodzie Gwiazdę ognistą…

Choć mi tak niebo ty złocisz i morze, Smutno mi, Boże!

8

2008

Ja – człowiek znikąd śledzę spóźnione wskazówki zegara na ratuszu Wsłuchując się w bezruch drzew gdy miasto śpi Nie potrafię nawet myśleć o tych śpiących gdy słyszę spóźnione bicie zegara Dla mnie nawet słońce wschodzi inaczej A więc nie, nie idzie o tęsknotę do żadnego z zasugerowanych wyżej ładów. Bohaterem wierszy Sikory jest samotnik, któremu marzy się wielki i prawy czyn. Inaczej mówiąc – marzy mu się życie wypełnione istotną treścią. Ale ponieważ wie, że jest to tu i teraz niemożliwe, postanawia pielęgnować… apatię. Podszytą zresztą gorzkimi wspomnieniami z okresu „heroicznej” studenckiej młodości. Oto wiersz „My Generation”: Ktoś się śmieje jak syn któregoś z szefów teatru Inni palą marychę i dym pokrywa twarze Zapalniczka zapala za piątym razem a w popielniczce gromadzą się pety To wszystko co mogę powiedzieć o kondycji mojej generacji

Smutek, nostalgia, beznadzieja – oto uczucia, jakie towarzyszą podmiotowi podczas jego ziemskiej wędrówki. Ale że przyszło mu w udziale przemierzać akurat ziemskie i duchowe drogi Zaolzia, wymowa zapisanych wierszy nabiera nowego, katastroficznego wręcz znaczenia. Można je bowiem zacząć czytać również jako diagnozę stanu kultury duchowej zaolziańskich Polaków. Nie muszę chyba dodawać, że wypada ona fatalnie.

Cóż się stało z nami Gdzie odeszliśmy z tego listopada – kulejąc Grudniowy rynek topi się w kałużach i spływa w ostatnich dniach Adwentu Nie ma wspólnoty zapominamy o bliźnich Co się stało – niby nic a odeszliśmy tak daleko – do własnych domów gdzie staramy się usprawiedliwiać własne grzechy przy sztucznej choince W tym momencie Sikora plasuje się w regionalnym ciągu ideowym, jaki zapoczątkował w 1882 r. Jan Kubisz, pisząc strofy „Do Olzy!” – późniejszego nieoficjalnego hymnu Zaolzia. Diagnoza „starego nauczyciela” była jednak jeszcze podszyta nadzieją na zmianę na lepsze, Sikora nie daje już nawet cienia takiej nadziei. „Za późno na wiosnę / Příliš pozdě na jaro” to jeden z najważniejszych tomów poetyckich, jakie ukazały się ostatnio na Zaolziu. I to nie tylko ze względu na zawarte w nim treści, także dlatego, że przywraca wiarę w możliwości rozwojowe zjawiska, któremu na imię literatura zaolziańska.

Bo niektóre z debiutów kazały już w to wątpić. kazimierz kaszper

Jacek Sikora: Za późno na wiosnę / Příliš pozdě na jaro. Okładka i ilustracje Bronisław Liberda, na czeski przełożył Libor Martinek. Wydawnictwo Avion, Cz. Cieszyn 2007, s. 120.

45

recenzje

Bohater Jacka Sikory co prawda nie lamentuje i nie uskarża się nad sobą, ale na różne sposoby daje do zrozumienia, że świat, w którym przyszło mu żyć i system wartości, jaki kazano mu wyznawać, nie są w stanie go zbudować. Tęskni? Zapewne.

Nie wiadomo jednak dokładnie, do czego.

Można się tylko domyślać, że do jakiegoś utraconego ładu, którego pamięć przechowuje w głębi serca. A skoro tak, to wypada zapytać, o jaki ład chodzi? Czy o ten kulturowy, do którego tęsknił nad brzegami Olzy bohater wierszy Jana Kubisza, czy może moralny, o który upominali się m.in. poeci pokolenia „Światłocieni”? Żeby odpowiedzieć na te pytania, trzeba sięgnąć do wierszy.

Wiele z nich, właściwie zdecydowana większość, utrzymana jest w konwencji literatury drogi. Oznacza to tyle mniej więcej, że zostały napisane „w drodze” właśnie – między jednym i drugim przystankiem autobusu, jednym i drugim papierosem czy

piwem, podczas spaceru wzdłuż Olzy czy w chwili wytchnienia na miejskim rynku.

To ważny trop. Literaturę drogi, polegającą na dziennikowym niejako, gorącym zapisywaniu relacji, myśli i doznań, uprawiali pisarze zbuntowanego pokolenia bitników lat 60. ubiegłego wieku. Czołowym przedstawicielem tego nurtu jest Amerykanin Jack Kerouac, autor kultowej powieści „W drodze”. Z polskich pisarzy plasuje się w tej konwencji przede wszystkim Edward Stachura, którego piosenki śpiewali onegdaj wszyscy, a opowiadania ze zbioru „Się” uznawano za objawienie (słynna fraza „Się szło” weszła nawet do języka potocznego).

Na Zaolziu jednak do tej poetyki żaden poeta się nie odwoływał. Dopiero teraz Sikora.

przędziwo pamięci

 marian siedlaczek

Jak studiowałem informatykę

Z

matematyką nigdy nie miał najmniejszych problemów. Ani w szkole podstawowej, ani w polskim gimnazjum, gdzie pod okiem prof. prof. Wygrysa i Wałoszka rozwiązywał najtrudniejsze zadania i z powodzeniem brał udział w olimpiadach matematycznych i fizycznych. Naturalną kolejną rzeczy, po maturze postanowił więc studiować na kierunku, w którym matematyka odgrywa zasadniczą rolę. Wybrał informatykę na Politychnice Wrocławskiej. I wtedy zaczęły się schody.

– Na pierwszych ćwiczeniach przeżyłem szok. W ogóle nie rozumiałem, o co chodzi. Byłem kompletnie wytrącony z równowagi.

46

To były zajęcia z algebry matematycznej, prowadził je prof. Rabczuk, który właśnie wrócił ze stażu naukowego we Francji i Algerii. Prawdziwy postrach uczelni. Niektórzy studenci, gdy się zorientowali, że wrócił, od razu rezygnowali i zmieniali kierunek. Rzeczywiście, był szalenie wymagający, ale równocześnie bardzo sprawiedliwy.

Egzaminował systemem punktowym. W pierwszym semestrze na 50 możliwych punktów zdobyłem w pierwszym terminie… dwa.

Profesorowi nie mogło się pomieścić w głowie, że taki człowiek jak ja może studiować na tej uczelni. I pytał, krzycząc na całą aulę, jak się tam w ogóle znalazłem?

Co miałem odpowiedzieć? Że ukończyłem jedno z najlepszych w republice gimnazjów, w którym matematyka stała na bardzo wysokim poziomie? Nic nie powiedziałem. Zabrałem się za to do roboty. W drugim terminie na 50 punktów zdobyłem już 24, ciągle jednak za mało, żeby zostać dopuszczonym do egzaminu ustnego. Ale w tym momencie prof. Rabczuk pokazał swoją klasę. „Widzę raptowną poprawę” – syknął i postawił mi dwóję ze strzałką do góry. Oznaczało to, że mam szansę na zdanie egzaminu w trzecim podejściu.

I rzeczywiście, w trzecim terminie mi się udało, chociaż muszę przyznać, że ze szczęściem. Z powodu dużej liczby studentów, egzaminował mnie asystent profesora. Półtorej godziny mnie męczył.

Profesor zerkał co chwila w naszą stronę, był już wyraźnie zirytowany. W końcu wyrzucił to z siebie: „No, pan Hudziaczek – tak powiedział, Hudziaczek – mógłby już chyba skończyć”. Miał chyba na myśli skończyć tę całą zabawę ze studiami, ale asystent zrozumiał, że ma mi postawić tróję. Podchodzą z indeksem do profesora, proszę o podpis. Ten widzi stopień i znów krzyczy na całą aulę: „No, nareszcie!”.

Zostałem uratowany. Na początku było nas 29, po pierwszym semestrze zostało 13. A po pierwszym roku ośmiu.

Nazywa się Bogusław Hudzieczek, pochodzi z Wędryni. Jest dziś wziętym programistą w czeskiej, znanej na całym świecie, firmie z siedzibą w Trzyńcu. Jako samodzielny pracownik tworzył i uruchamiał programy technologiczne m.in. w Meksyku, Rosji, Chinach, Austrii, Polsce i na Węgrzech. Jego zwierzenia mają jednak dotyczyć okresu studiów. Okazuje się bowiem, że wyprawa po wiedzę, nawet do tak bliskiego kraju, jakim jest Polska, może obrócić w proch całe dotychczasowe wyobrażenia człowieka o sobie i świecie.

– Moje początkowe kłopoty nie wynikały z nieuctwa, ale z różnic w programach nauczania. W Gimnazjum Polskim w Cz. Cieszynie obowiązywały te same programy, jak we wszystkich szkołach średnich w całej ówczesnej Czechosłowacji, w Polsce natomiast, gdzie matematyka stała na o wiele wyższym poziomie – zupełnie inne.

Na domiar złego, licea tamtejsze dzieliły się na humanistyczne i matematyczne, a na studia informatyczne byli wybierani wyłącznie uczniowie tych drugich.

W ambasadzie czeskiej w Warszawie dokładnie zdawali sobie z tego sprawę. Przyjechaliśmy tam całą grupą z Pragi. Konsul żegnając nas i życząc szczęścia, zapytał naszą dwójkę, która wybierała się na informatykę do Wrocławia, czy mamy już wybraną uczelnię w Czechach, na której będziemy kontynuować studia po pierwszym semestrze. Pracownicy ambasady byli do tego stopnia przekonani, że nie damy sobie rady, że po pierwszym semestrze nie przysłali nam 8

2008

8

2008

Stereotypy wiecznie żywe Ostrawskie studio Telewizji Czeskiej zrealizowało i wyemitowało w cyklu „Ten nasz czeski charakter” film dokumentalny „Polacy oczyma Czechów, Czesi oczyma Polaków”. Przed kamerami przewinęło się kilkadziesiąt osób – od przypadkowych rozmówców na cieszyńskim rynku i piwoszy z okolic bodajże Liberca, po bardziej wtajemniczonych znawców przedmiotu.

Wśród tych ostatnich znaleźli się np.: Renata Górecka, dyrektorka Instytutu Czeskiego w Warszawie, Mariusz Szczygieł, znany polski dziennikarz, autor m. in. zbioru reportażów z Czech „Gottland”, Josef Byrtus, b. konsul generalny RC w Katowicach, Renata Putzlacher i Tomáš Kočko, twórcy musicalu „Cieszyńskie niebo”. Głos zabrali także polski ksiądz pracujący w Czechach i czeski socjolog.

Z przedstawionego materiału niedwuznacznie wynika, że stereotypy i uprzedzenia, z którymi tak bardzo marzyło nam się zerwać po 1989 r., nadal trzymają się mocno. Ale, co ciekawe, nie w Polsce. Polacy wypowiadali się na temat Czechów z reguły życzliwie, mówili o ich przyjaznym nastawieniu do człowieka, dostrzegali pozytywy w organizacji czeskiego życia społeczno-gospodarczego, jedna z rozmówczyń wyraziła nawet ochotę przeprowadzenia się tu na stałe. Czesi odwrotnie – uważali Polaków za kombinatorów i leniuchów, fatalnych kierowców (!), zarzucali im nawet dwulicowość („modlą się do Boga, ale nie przestrzegają dekalogu”). Tylko pani z okolic Liberca zdobyła się na oświadczenie, że „Polacy, tak, ci umieją się zachować, a nasi – szkoda gadać – prymitywy”. I dodała, że lubi jeździć na zakupy do Polski, bo tam „z uśmiechem człowieka obsłużą, doradzą, grzecznie porozmawiają”. Była jednak w swej opinii całkowicie osamotniona.

Nie zachwyciły też opinie ekspertów, bo albo poruszali się oni w sferze pobożnych życzeń, albo nie trafiali w istotę problemu.

Przede wszystkim zaś nie uwzględniali tego, co od lat 90. rozstrzyga o samopoczuciu ludzi i postrzeganiu „obcych”, tj. aktywności gospodarczej obu nacji. Polacy, jak wiadomo, z chwilą otwarcia granic rozjechali się po świecie w poszukiwaniu pracy i poza wszystkim innym, tj. godziwym zarobkiem, zaczęli powracać bogatsi w doświadczenie innych kultur i obyczajowości. Czesi woleli

pozostać w kraju i pielęgnować dawne nawyki myślowe. Czemu nie, to również jest jakiś sposób na życie, ale grozi niebezpieczeństwem kulturalnego i intelektualnego zastoju. Odsunąć może je tylko intensywny napływ informacji o innych krajach i narodach. Cóż, kiedy akurat na temat Polski i Polaków czeskie media albo w ogóle się nie wypowiadają, albo robią to w taki sposób, aby trafić do z góry upatrzonej szufladki ze stereotypami.

Pierwszy przykład z brzegu. Miesiąc temu zmartwiony telewizyjny komentator informował o malejących wskaźnikach wzrostu produktu krajowego brutto w krajach środkowej Europy. Sugerował przy tym, że idzie o zjawisko powszechne, dotykające praktycznie wszystkich. Tytułem przykładu podawał wyniki Czech, Niemiec, Węgier i Słowacji. O Polsce oczywiście nie wspomniał. Bo tam akurat zanotowano najwyższy wzrost, przekraczający o kilka punktów procentowych osiągnięty w Czechach.

Czeska prasa, radio i telewizja nie zwykły też informować o osiągnięciach polskiej kultury i sztuki, polskie natomiast ciągle pełne są informacji i recenzji na temat czeskiej literatury (Hrabal, Kundera, Topol), teatru (Zelenka) i filmu. I to się później przekłada na postawy ludzi. W polskich restauracjach, kawiarniach czy w ogóle miejscach publicznych do reguły należy włączanie audycji muzycznych czeskiego radia, w Czechach nastawienie polskiej fali uchodziłoby za gest świętokradczy nieomal. Dlatego np. internetowy clip „Jožin z bažin” z Mládkiem w roli głównej mógł się niedawno przebić do powszechnej świadomości Polaków, i dlatego też Czesi przyczyn tego fenomenu szukali w jedynym dla siebie możliwym miejscu: w tradycyjnie wysokim wyobrażeniu o jakości własnej kultury artystycznej.

Dokument „Polacy oczyma Czechów, Czesi oczyma Polaków” był bardzo potrzebny. Ujawnił, kto z tych dwojga naprawdę się rozwija, a kto zaczął dreptać w miejscu. kazimierz kaszper „Polacy oczyma Czechów, Czesi oczyma Polaków”. Film dokumentalny Telewizji Czeskiej, Studio Ostrawa. Scenariusz Renata Bilan. Emisja: Program II CT, 6.8.2008, godz. 20.00.

47

recenzje

stypendium. A kiedy po pierwszym roku stwierdzili, że udało nam się przebrnąć, wynajęli we Wrocławiu mieszkanie dla konsula – żeby mógł być z nami w stałym kontakcie i służyć pomocą.

Bo to rzeczywiście była sensacja.

Dotychczas żaden z czeskich stypendystów nie zaliczył na tym kierunku nawet jednego semestru. Osobiście znam tylko jednego absolwenta wrocławskiej informatyki. Nazywa się Roman Filipek i również jest wychowankiem polskiego gimnazjum.

Wysoki poziom polskiej matematyki wynika przede wszystkim z tradycji.

Wystarczy przypomnieć słynną lwowską szkołę matematyczną sprzed wojny. Dlatego mnie jako absolwentowi czeskich w sumie programów nauczania było tak trudno. Natomiast jeśli chodzi o zajęcia z zakresu proogramowania, to nie miałem już żadnych kłopotów. Wszyscy zaczynaliśmy z tego samego poziomu, czyli od zera. Ale i tak programowanie stało wtedy w Polsce na wyższym poziomie niż w Czechach. Bo akurat w tym czasie, czyli w drugiej połowie lat 60., rozpoczynał się tam prawdziwy boom elektroniczny.

Wtedy w środkowej Europie działały wyłącznie duże komputery salowe, i to w żałosnych ilościach, np w Brnie na uczelni był jeden. Tymczasem w Polsce, gdzie Elwro zaczęła produkować komputery na angielskiej licencji ICL, sytuacja była o wiele korzystniejsza. Mieliśmy idealne warunki do studiowania.

Wtedy właśnie poczułem, że obrałem dobry, bo przyszłościowy, kierunek studiów.

Ale nie ukończył go we Wrocławiu.

Zgodnie z obowiązującymi w 1968 r. zasadami przyznawania stypendiów, po dwóch latach każdy stypendysta musiał wrócić do Czechosłowacji i kontynuować studia na którejś z krajowych uczelni.

Hudzieczek wybrał politechnikę w Brnie (Vysoké učení technické).

– Tutaj nie miałem już żadnych problemów. Mogę jednak żałować, że nie udało mi się zostać we Wrocławiu. Bo z tego, co mi później mówili koledzy, dowiedziałbym się jeszcze wiele innych ciekawych rzeczy, o których w Brnie nikt nawet nie wspomniał. W sumie jednak uważam, że każde studia, obojętnie w jakim kraju i na jakiej uczelni, zawsze wzbogacają człowieka. roman cieślar

trybuna czytelników

Niemiecka wersja sporu granicznego W „Zwrocie” nr 7/2008 ukazał się ciekawy artykuł Roberta Danela „Narodziny granicy”.

Jestem w posiadaniu starych książek niemieckich, m.in. także „Schlesisches Jahrbuch, 12.

Jahrgang, für deutsche Kulturarbeit im gesamtschlesischen Raum” z 1940 r. W tym roku wielkich sukcesów militarnych Niemiec na łamach niemieckiego kalendarza śląskiego zostały zamieszczone wspomnienia Josefa Kozdona czy Paula Lamatscha aus Karwinn. Ciekawy artykuł P. Lamatscha (s. 156) wnosi do wiedzy o polityce narodowościowej na Śląsku nowe aspekty, chyba nie wzmiankowane dotychczas w żadnych polskich źródłach historycznych. Uważam, że poznanie punktu widzenia niemieckich czy ślązakowskich przedstawicieli ruchu narodowościowego nikomu nie może wyjść na szkodę. Oto fragment artykułu Lamatscha w moim przekładzie. „W maju 1920 roku także Polacy zaczęli się wycofywać z dawnych żądań przeprowadzenia plebiscytu, ponieważ zrozumieli, że ich porażka nie pozostawia już wątpliwości.

Podział terytorium w drodze rozporządzenia Konferencji

Pokojowej był już nieunikniony. Była to sprawa, której Niemcy na ziemi cieszyńskiej w obliczu znanej nieświadomości i chwiejności sędziów pokojowych z Wersalu mogli jak najbardziej się obawiać.

Początkiem czerwca 1920 nastąpiło załamanie pozycji armii polskiej na froncie polskorosyjskim. Beneš zręcznie wykorzystał chwiejne położenie Polaków zakładając, że Polacy w celu uratowania na wschodzie, co jest do uratowania, zrezygnują z najistotniejszych żądań w kwestii cieszyńskiej; tym bardziej, że spór o linię demarkacyjną był już tylko kwestią prestiżu, gdyż przydzielenie kolei koszycko-bogumińskiej Czechosłowacji zostało bezwarunkowo postanowione.

W tym momencie pojawił się absurdalny plan podzielenia miasta, w myśl którego Czesi mieli otrzymać zachodnią część z dworcem kolejowym na trasie koszycko-bogumińskiej, a Polacy część wschodnią ze starą zmurszałą Wieżą Piastowską jako symbolem dawnej idei polskiej mocarstwowości. Ponieważ dla wersalskich majstrów pokojowych każdy absurd był do przyjęcia, niemiecki radca partyjny natychmiast wystąpił

z inicjatywą, której celem było oddalenie grożącego niebezpieczeństwa i pozyskanie Polaków dla rozważnych posunięć w sprawie granicy.

W związku z przygotowaniami do ostatecznych rozmów przed Komisją Aliantów, w domu prezesa polskiej Rady Narodowej dr. Jana Michejdy odbyła się ostatnia narada. My, niemieccy delegaci, staliśmy pod wypróbowanym przewodnictwem inż. Fuldy. Z polskiej strony obecni byli oprócz dr. J. Michejdy także ksiądz J. Londzin oraz poseł za socjaldemokratów Tadeusz Reger. Podczas narady próbowaliśmy przekonać Polaków do innej linii granicznej, biegnącej dalej na wschód, aby Cieszyn pozostał miastem niepodzielonym. Już wtedy jednak wskazywaliśmy na niezbędność utworzenia jednolitego frontu Polaków, Niemców oraz Ślązaków w czeskiej części podzielonego miasta. Nietrudno było udowodnić, że obrona przed oczekiwanym ostrym naporem czechizacyjnym w mieście, gdzie na razie Czechów można policzyć na palcach jednej ręki, będzie możliwa tylko przy zachowaniu nienaruszonej infrastruktury miasta. Jako jedyną możliwą linię granicz-

ną zaproponowaliśmy wtedy linię zakreśloną przez naturę, tj. wododział Odry i Wisły. Dr Michejda i ksiądz Londzin nie odrzucali naszych projektów, jednak socjaldemokrata Reger z maniakalnym uporem powtarzał, że będą bronić „polskiej ziemi” zębami-pazurami (Krallen und Zaehnen), a Cieszyn raczej zniszczą niż oddadzą czeskiemu zaborcy. Swymi proklamacjami skutecznie zniewolił obu polskich przywódców i uniemożliwił im przystanie na powiększenie czeskiego udziału. Zwyciężył prestiż. Wieża Piastowska zadecydowała o losie miasta Cieszyna.”

Dalsza część sprawozdania niemieckiego delegata dotyczy rozmów z Komisją i kwestii związanych z wytyczaniem granicy.

Nasuwają się refleksje: 1. Czy rzeczywiście Michejda i Londzin byli zdolni do zaakceptowania niemieckich (ślązakowskich) projektów w sprawie granicy?

2. Czy w przypadku ustępstw terytorialnych prawobrzeżny Cieszyn byłby dzisiaj tak samo sczechizowany jak jego lewobrzeżna część? MIECZYSŁAW BUDNIK Czeski Cieszyn

Jaki zwierz?

Jako były leśniczy z zainteresowaniem przeczytałem w lipcowym „Zwrocie” wywiad z Gustawem Wałaskim o łowiectwie i myślistwie, ale przy okazji zauważyłem, że do zamieszczonego obok „Słownika wyrazów potrzebnych” wkradły się nieścisłości, wręcz błędy rzeczowe.

Cytuję: „zwierz gruby. Po czesku vysoká zvěřina lub spárkatá zvěř”. Poprawnie wystarczyło napisać „vysoká (zvěř)”, dlatego że „zvěřina” to dziczyzna – 48

ubita zwierzyna, a określenie „spárkatá zvěř” obejmuje racicowate (parzystokopytne), np. wszystkie jeleniowate, muflony, dziki, podczas gdy do zwierzyny grubej zaliczamy również wilki, rysie i dropie (te ostatnie łowi się też kulą, czyli nie wszystkie ptaki łowne należą do zwierzyny drobnej, jak podano w tekście – dosłownie „zwierz cienki”). JÓZEF ŠTIRBA Czeski Cieszyn 8

2008

Są Polacy!

Onegdaj całkiem przypadkowo uczestniczyłam w rozmowie z jedną z pań redaktor, która w pewnym momencie powiedziała, że w Rychwałdzie nie ma już Polaków. Nie użyłam riposty, choć mogła nią być wypowiedź dr. med. Witolda Gawlasa, jednego z działaczy terenowych uhonorowanych wpisem do Złotej Księgi PZKO: „Choć o krzywoku, to trzeba działać. Co prawda skromnie, bo nasze Koło ma już tylko około stu członków, ale mamy własną świetlicę, własne imprezy”.

Zakładam więc, że wypowiedź owej pani to tylko niezręczny lapsus.

Oczywiście dzisiejszy Rychwałd to nie ten sam Rychwałd, co na przełomie XIX i XX w., kiedy to wg austriackich spisów ludności – zanim pojawili się przybysze zza Ostrawicy – Polacy stanowili tam 99,7 proc. mieszkańców. Nie jestem swoimi korzeniami związana z tą miejsowością. Mieszkając w Warszawie, spędziłam jednak wiele godzin na rozmowach, a razej słuchaniu opowieści nieżyjącej już rychwałdzianki, urodzonej na początku XX w., która w tej miejscowości spędziła swoją młodość. Opowiadała mi, jak to w dwudziestoleciu międzywojennym zbudowano w Rychwałdzie husycką świą-

tynię, wokół której zaczęło się koncentrować życie narodowe ludności napływowej, jak powstawało tam czeskie szkolnictwo mniejszościowe… Moja rozmówczyni była skarbnicą wiedzy o Rychwałdzie lat 20. i 30. minionego wieku.

Ja w swojej młodości Rychwałdu właściwie nie poznałam. Znałam tylko licznych swoich rówieśników, którzy uczęszczali do łaziańskiej wydziałówki i orłowskiego gimnazjum.

W ub. roku miałam okazję, będąc przejazdem w Rychwałdzie, obejrzeć tamtejszy odzyskany i wyremontowany budynek dawnej polskiej szkoły, w którym mieści się siedziba MK PZKO, a także wystawę ilustrującą 60-letnią działalność Koła. Zdjęcia z licznych festynów, wycieczek, prac społecznych, a także ilustrujące działalność miejscowego, dramatycznie kurczącego się, chóru, ponadto wiersze i publikacje okolicznościowe oraz wyroby prac ręcznych rychwałdzkich pań – wszystko to przekonało mnie, że w Rychwałdzie nie tylko są Polacy, ale swoją pracą dają dowody swych ogromnych sił witalnych i wielkości ducha. HELENA STANIEK Warszawa

Krzyżówka bis

MK PZKO w Rychwałdzie zostało założone 30. 11. 1947 r. i w pierwszych powojennych latach liczyło 240 członków.

Obecnie liczy 92 członków, ale ciągle jest Kołem żywym, organizującym imprezy kulturalne, wieczory świetlicowe, prelekcje, festyny, wystawy i wycieczki krajoznawcze. Nie ma w Rychwałdzie polskiej rodziny, która nie byłaby związana z naszą organizacją lub nie uczestniczyła w jej imprezach.

Dorobek kulturalny i materialny MK PZKO stanowi znaczący wkład polskiej społeczności w życie duchowe miasta a jednocześnie niezaprzeczalny dowód naszej więzi z Macierzą – Rzeczpospolitą Polską.

Od 1948 r. siedzibą Koła jest budynek b. polskiej szkoły, który po jej zamknięciu w 1981 r. został nam przekazany przez Powiatową Radę Narodową do bezpłatnego użytku. Dzięki staraniom działaczy Koła, w 1999 r. staliśmy się prawowitymi właścicielami budynku, a w 2000 r. również ogrodu.

Swoją siedzibę utrzymujemy i odnawiamy dzięki darom członków i dochodom z imprez. W 1991 r. przystąpiliśmy do remontu obiektu, od tej pory na związane z tym inwestycje wyłożyliśmy ok. 400 tys. kc, nie licząc bezpłatnej pracy i wkładu materialnego członków.

Wielu członków odeszło, na zawsze pozostaną jednak w naszych sercach i pamięci tacy działacze, jak: Alojzy Maroszczyk, niezrównany organizator, Adela Szokała,

kierowniczka Zespołu Kobiet, Augustyn Krajczy, długoletni gospodarz Domu PZKO, wreszcie muzykalna rodzina Siwków, na czele z Adelą. Podobnie będziemy pamiętać nazwiska prezesów, którzy w ciągu 60 lat kierowali Kołem. Byli to: Emil Dzierża, Franciszek Szczyrba, Józef Mulka, od 1983 r. inż.

Władysław Rusek.

Do 1984 r. znamienną rolę w dziejach Koła odegrał chór mieszany, kontynuujący w naszych strukturach zapoczątkowaną w 1910 r. działalność.

Jego dyrygentami byli: R. Siwek, W. Maroszczyk i W. Rusek.

Przez pewien okres śpiewaniu pozostały wierne wyłącznie panie, udzielające się w zespole Rychwałdzianki. W 1995 r. dołączyli do nich panowie i tak powstał zespół Rychwałdzianie.

Odbywa on regularnie próby i przeciętnie daje 10 koncertów rocznie.

Dobrze pracuje Zespół Kobiet, zapewniając zaplecze materiałowe wszystkich imprez.

Kierowała nim Helena Celarek, obecnie prowadzi go Anna Orszulik.

Utrzymujemy stały kontakt z sąsiednimi kołami, zwłaszcza z MK PZKO w Lutyni Dolnej.

W 1995 r. Koło nawiązało kontakt z zespołem folklorystycznym Familio w Skrzyszowie w Polsce, co korzystnie wpłynęło na jakość jego oferty kulturalnej. Pozytywnie układa nam się również współpraca z Urzędem Miasta. HALINA GAWLAS sekretarz MK PZKO Rychwałd

Kapitalny żart

Nie wiem, czy zamierzony, ale udał się Redaktorowi kapitalny żart dla nieco sklerotycznych amatorów krzyżówek, pytających samych siebie, czy aby ja już tej krzyżówki niedawno nie rozwiązywałem JH, Trzyniec – i czy aby nie we „Zwrocie”?

8

2008

49

trybuna czytelników

I to się zdarza, niestety. Lipcowa krzyżówka, którą autor nadesłał, jak zwykle, w terminie, nie została podjęta z poczty elektronicznej i nie trafiła na łamy. Na domiar złego, żaden z robiących korektę redaktorów tego nie zauważył. Nasza wina. Przepraszamy Bikiego i Czytelników, a tym spośród nich, którzy potrafili na tę wpadkę REDAKCJA spojrzeć z dystansem – dziękujemy.

Małe ale żywe

konkurs polska LITERATURA

h

i

s

t

o

r

i

a

Jest autorem jednego z najbardziej przejmujących utworów w powojennej historii Polski – wiersza „Przesłanie Pana Cogito”. Pozostawił po sobie dorobek poetycki, eseistyczny, dramaturgiczny, do którego nieuchronnie będą musiały powracać kolejne pokolenia Polaków. Urodził się w 1924 r. we Lwowie, zmarł w 1998 r. w Warszawie. Jest m.in. autorem kultowego zbioru esejów „Barbarzyńca w ogrodzie”. Rok bieżący został ogłoszony w Polsce rokiem jego imienia.

Pytanie 1 W którym roku zmarł

Zygmunt August, ostatni męski przedstawiciel dynastii Jagiellonów?

Pytanie 2 Podaj imię i nazwisko papieża Jana Pawła II.

Pytanie 3 Podaj imię i nazwisko

wybitnego polskiego poety, autora takich zbiorów poetyckich, jak „Hermes, pies i gwiazda”, „Pan Cogito”, „Elegia na odejście”.

Odpowiedzi z zaznaczeniem konkurs polska można przesyłać pocztą i w formie elektronicznej na info@zwrot.cz. Termin ich nadsyłania mija 5. 9. 2008.

Rozwiązanie edyc ji LIPCOWEJ Pytanie nr 1: Władysław III Jagiellończyk, zwany później Warneńczykiem.

Pytanie nr 2: Czesław Miłosz.

Pytanie nr 3: Roman Polański.

Nadesłano dwie poprawne odpowiedzi na dwa pytania i 24 poprawne odpowiedzi na trzy pytania.

W kategorii b) książkę wartości 600 Kc wylosował Radek Tańcula z Lutyni Dolnej, w kat. c) prenumeratę „Zwrotu” na 2008 r. (dla siebie lub wskazanej osoby) oraz nagrodę rzeczową wartości 1000 Kc wylosowała Cecylia Gil z Lutyni Dolnej.

Losowanie z udziałem red. red. Czesławy Rudnik i Kazimierza Kaszpera odbyło się 7. 8.2008 r.

Nagrody zostaną wręczone podczas powakacyjnego spotkania Szyndzielni „Zwrotu”. Uczestników konkursów prosimy o podawanie wraz z rozwiązaniem swojego nr. telefonu.

50

KO

ś

CI

ó

Ł

14. 10. 1978 r. w Kaplicy Sykstyńskiej zebrało się konklawe z udziałem 111 kardynałów. W wyniku ściśle tajnego głosowania, po dwóch dniach, 16.10.1978 o godz.

18.45, kardynał Pericle Felici wyrzekł sakramentalną formułę: „Habemus papam”.

Papieżem został Polak, który przyjął imię Jan Paweł II. Jego pontyfikat trwał aż do 2.4.2005 r. i przyczynił się m.in. do upadku reżimu komunistycznego.

Trzeci kwartał XVI w. powoli dobiegał końca, gdy na Rzeczpospolitą Obojga Narodów zaczęły spadać okrutne ciosy: zmarł Zygmunt August, ostatni męski przedstawiciel dynastii Jagiellonów i zaczął się okres bezkrólewia. W rok później na tronie zasiadł Henryk Walezy, ale nie minął kolejny rok, a młody król uciekł do Francji i w 1574 r. został formalnie zdetronizowany.

Polska weszła na równię pochyłą.

Tymczasem okres rządów ostatniego Jagiellona należał do najświetniejszych, o czym świadczy chociażby rozkwit twórczości literackiej. Oto, co pisze na ten temat Paweł Jasienica: „Liczne drukarnie Europy przywykły tłoczyć utwory Polaków. Przed dwudziestu laty młodziutki Stanisław Warszewicki herbu Paprzyca – syn podsędka litewskiego, Jana – spowodował był na Zachodzie sensację literacką. Przetłumaczył z greckiego na łacinę „Etiopiki” Heliodora, romans z III wieku po Chrystusie, głośny ongi i lubiany w Bizancjum. (…) Inny Mazowszanin – Stanisław Iłowski – udostępniał czytającemu ogółowi utwory Dionizjusza z Halikarnasu, Bazylego Wielkiego. Lecz kiedy przetłumaczył na łacinę i wydał traktujące o sztuce wymowy dzieło Demetriusza z Faleronu, doznał niemiłego zapewne zaskoczenia. Dokładnie w tym samym roku ukazał się w Padwie inny przekład tejże rozprawy. Autorem jego był niejaki Franciszek Masłowski. Bardzo oryginalnego zadania podjąć się miał wkrótce Krzysztof Warszewicki, przyrodni brat Stanisława. Przetłumaczył z włoskiego na łacinę traktat Paolo Parato „Della perfettione della vita politica”. (…) Książka Marcina Kromera, poświęcona pochodzeniu i obyczajom Polaków, ukazała się najpierw w Bazylei, wzbudziła zainteresowanie, była czytana.”

Zakres tematyczny konkursu dotyczy zjawisk związanych z Polską, jej historią, kulturą, nauką, literaturą, sztuką, sportem itp. Co miesiąc publikujemy trzy pytania. Żeby wziąć udział w losowaniu nagród, wystarczy poprawnie odpowiedzieć: a) na jedno z nich – zwycięzca otrzymuje książkę wartości ok. 200 Kc; b) na dwa z nich – zwycięzca otrzymuje książkę wartości ok. 600 Kc; c) na wszystkie trzy – zwycięzca otrzymuje prenumeratę „Zwrotu” na 2008 r. (dla siebie lub wskazanej osoby) oraz nagrodę rzeczową wartości 1000 Kc. Nagrody książkowe sfinansowało Stowarzyszenie „Wspólnota Polska“.

8

2008

Wśród autorów prawidłowych rozwiązań rozlosowane zostaną nagrody książkowe.

Rozwiązanie dodatkowe prosimy przesyłać na adres pocztowy lub info@zwrot.cz do 5 września.

Rozwiązanie krzyżówki z nr 7/2008: Nagrody książkowe wylosowali: Jan Hławiczka z Czeskiego Krumlowa i Urszula Słowik z Karwiny Nowego Miasta.

Gratulujemy!

Poziomo: 1 zimotrwały półpasożyt drzew 7 grupa ludzi wybitnych 11 okulary pradziadka 12 rzecz niezwykle rzadka 13 miasto młodości Jezusa 14 francuski filozof zakochany w Heloizie 15 Ewa, Miss Polski 2001 16 komedia Zapolskiej 17 włóknista błona otaczająca kości 21 zabiła Romea 25 obszarpaniec 29 niemiecki studenthulaka 30 z kluczykiem w samochodzie 31 sławny z powodu swego Wozu 32 ma zastosowanie w nawigacji 33 dwie dźwignie ze szczękami połączone przegubowo 37 łupy 42 pracownia artysty 8

2008

45 bohaterstwo 46 chronometr zegar na rękę 47 element grzejny w kuchence 48 uczucie beznadziejności 49 punkt skupu mleka 50 główny organ sądowy w starożytnych Atenach 51 reżyser filmu Noce i dnie 52 chilijska Sahara Pionowo: 1 zachodniosłowiański bóg wojny 2 słynny francuski mim 3 kończą sezon balowy 4 duński duchowny i polityk 5 Michajlov, czesko-bułgarski muzyk 6 gwiazdozbiór nieba po-

łudniowego 7 Pięciorzecze, kraina w Indiach 8 niezbyt częste imię żeńskie 9 odbiorca przesyłki 10 wąglik albo czarna krosta 18 Oscarowy film z Yorkiem i Minelli 19 zwijane ciasto z jabłkami 20 część chrap 22 miodożer z rodziny łasicowatych 23 ozdobny frędzel na spodniej części żydowskiej odzieży 24 szarak spod miedzy 26 marzyciel Tuwima 27 miasto nad Sułą na Ukrainie 28 łagodnie nachylony stok górski

33 dziesiąta część legionu 34 materiał wybuchowy do granatów 35 jeden z mięśni kończyn 36 pantofel z irchy 38 nieprzyjemna pod paznokciem 39 rzeźbiona listwa do gzymsów i dekoracji 40 bardzo pospolita kaczka 41 państwo ze wszystkich stron otoczone innym państwem 43 żartobliwy lub złośliwy przydomek 44 wielka elektrownia na Paranie Podpowiedź do rozwiązania dodatkowego: przysłowie polskie opr. Biki

51

LODóWKA MOżE BYć NA GAZ Tropiąc na polskim Śląsku zabytki techniki, warto na chwilę pojechać do Paczkowa k. Nysy. Działa tam niezwykłe Muzeum Gazownictwa.

W ostatnim dniu 1901 r. burmistrz Paczkowa uroczyście otworzył tutejszą gazownię. Jej budowa pochłonęła 90 tys. marek, ale było warto. Produkowany z węgla kamiennego gaz początkowo służył do oświetlania ulic miasta, potem do podgrzewania i gotowania posiłków. W latach 30. XX w. z miejskiego gazu korzystało 85 proc. mieszkańców Paczkowa.

W 1977 r. w gazowni przy ul. Pocztowej 6 zakończyła się produkcja.

Ostatni wózek koksu ugaszono butelką szampana. Wtedy też zaczęto tu tworzyć muzeum. Trzeba było oczyścić stare urządzenia, przygotować regały, gabloty.

Muzeum Gazownictwa otwarto w 1991 r. Dziś jest tu ponad 3 tys. eksponatów. Adam Król, kustosz muzeum, a przed laty kierownik gazow-

ni, z dumą mówi o tym, że najwyżej 1 proc. pamiątek muzeum musiało kupić. Prawie wszystko podarowali placówce ich wcześniejsi właściciele. Chcieli bowiem, by zabytki trafiły w dobre ręce.

– Goście mogą zobaczyć na własne oczy, jak wyglądała produkcja gazu, jego oczyszczanie i w końcu przesłanie do odbiorców – mówi Król.

Muzeum ma też jedną z największych w Europie kolekcji gazomierzy domowych. Liczy ona 600 szt. Wśród nich są te na żetony. Takie urządzenia można jeszcze czasem spotkać w hotelach w Anglii czy Niemczech. Oprócz tego są urządzenia do przesyłu gazu, stacje redukcyjne i pomiarowe. Jest też sprzęt gospodarstwa domowego.

Kuchenki gazowe, kaloryfery i kominki. Są też taborety gazowe. Te ostatnie służyły do podgrzewania ogromnych garnków z zupą czy wodą.

– Mamy też szwedzką lodówkę na gaz. Działała tak samo jak te na prąd.

Muzeum Gazownictwa w Paczkowie ul. Pocztowa 6 www.muzeumgazownictwa.pl

Z tyłu jest palnik, była też rurka do odprowadzania spalin – dodaje Król.

Do najdziwniejszych eksponatów należą: podarowany przez zakonnice z Głubczyc magiel domowy i niemiecka palarka kawy ze sklepu w Głogówku oraz lodówki gazowe.

Przed laty gaz służył także do oświetlania mieszkań. Stąd w muzeum są piękne żyrandole i kinkiety.

– Gazu używanego w pokojach nie było aż tak dużo. Było to bezpieczne, zawsze w pomieszczeniach był jakiś przewiew – tłumaczy.

Na terenie muzeum stoi też kilka gazowych latarń. Nikt już jednak nie chodzi ze specjalną laską, by je o zmierzchu zapalić. Zamontowano w nich bowiem fotokomórki i gaz zapala się automatycznie.

– Kolekcję uzupełnia ekspozycja kuchni i łazienki sprzed stu lat. Wstęp do muzeum jest bezpłatny – zachęca do wizyt kustosz. przemysław jedlecki