Een landschapsarchitect op de Noordpool

een landschapsarchitect

op de noordpool “over de mogelijke rol bij de onvermijdelijke transformatie van dit gebied�

“How do people imagine the landscapes they find themselves in? How does the land shape the imaginations of the people who dwell in it? How does desire itself, the desire to comprehend, shape knowledge?”

Barry López, Arctic Dreams Imagination and Desire in a Northern Landscape

iii

O6 Paper docent: Arjen Oosterman Silko van der Vliet Landschapsarchitectuur Academie van Bouwkunst, Amsterdam 15 juni 2018

Inhoud Smeltend zee-ijs

1

De poolgebieden

3

Klimaatsverandering

7

De rol van landschapsarchitectuur

15

Onvermijdelijke transformatie

19

Epiloog

25

Bibliografie

27

v

fig.1 stukken zee die eerder bevroren waren zijn nu bevaarbaar

Smeltend zee-ijs Het huidige klimaat verandert. Wereldwijd wordt er actie ondernomen om samenlevingen en hun leefomgeving territorium - bescherming te bieden tegen een stijgende zeespiegel en het waterbeheer op orde te krijgen.

(Timmermans, Woestenburg, & Annema, 2015) Wat mij fascineert is waarom er nauwelijks naar de oorsprong van dit fenomeen wordt gekeken, namelijk het Noordpoolgebied.

Daarnaast wat specifiek landschapsarchitecten kunnen bijdragen aan de onvermijdelijke transformatie van dit gebied.

Hoe ga je als vakgebied om met het wegsmelten van een van de laatste oerlandschappen op de wereld? Is het blijven smelten erg of moet/kan het zee-ijs weer aangroeien? Er kan ook worden gesteld dat er beslist nieuwe kansen ontstaan door het smelten van ijs, omdat land, dorpen, delfstoffen en vaarwegen bereikbaar worden, waardoor economische/ politieke activiteiten kunnen toenemen. Kan dit op zijn beloop worden gelaten of is er een ruimtelijke visie nodig om dit gebied een duurzame toekomst te voorzien? Wat is hierin de rol van al inheemse bevolking, flora en fauna? Of wat kan deze rol worden als uiteindelijk de globale impact met het oog op klimaatsverandering in acht wordt genomen?

1

Om deze vraagstukken te behandelen wordt in deze paper onderzocht op welke wijze landschapsarchitecten van betekenis kunnen zijn voor het Noordpoollandschap, wat als gevolg van de toenemende klimaatsverandering onvermijdelijk zal transformeren? Naar mijn mening zijn er kansen om te kijken naar een integrale aanpak voor dit gebied, om kleinere initiatieven in een breder perspectief te plaatsen. Omdat het een enorm uitgestrekt gebied betreft zal ik eerst aangeven hoe het Noordpoolgebied afgebakend kan worden binnen het kader van de vraagstelling. Verschillende actoren in dit territorium spelen daarbij een rol. Daarna wordt duidelijk welke invloed klimaatsverandering op de transformatie van het Noordpoolgebied heeft. Waar tevens het verband met het andere element van de ‘airconditioning van de wereld’, de zuidpool, duidelijk wordt. Dit legt de basis om dieper in te gaan op kansen en beperkingen voor ruimtelijk ontwerp om een betekenisvolle bijdrage te leveren aan dit urgente thema.

2

De poolgebieden Er zijn diverse manieren om het Noordpoolgebied te definiëren. De meest gangbare definitie onder wetenschappers is de breedtegraad waarboven de zon niet ondergaat tijdens de zomerzonnewende en niet stijgt tijdens de winterzonnewende, beter bekend als de poolcirkel. Wat betekent dat het eerst zes maanden onafgebroken daglicht is alvorens het zes maanden onafgebroken nacht is. Een uniek fenomeen op de aardbol. Twee andere bekende definities gaan uit van temperatuur. Eén is de isotherm waarboven de gemiddelde dagelijkse zomertemperatuur niet boven 10 graden Celsius stijgt. De andere is de kronkelige grens tussen bevroren toendragronden en het boreale bos. Oftewel het gebied boven de Arctische boomgrens, waar bomen niet meer kunnen groeien. (NSIDC, 2018) Het middelpunt van dit gebied is de Noordelijke IJszee, waarin de grote ijsvlakte van de Noordpool ligt. Grondgebieden van Rusland, Canada, de Verenigde Staten, Noorwegen, Denemarken (waaronder Groenland en de Faeröer archipel), IJsland, Zweden en Finland liggen afhankelijk van de gebruikte definitie in het Noordpoolgebied. Buiten tweehonderd kilometer uit de kustlijn is de oceaan in principe internationaal water onder de wetgeving van de International Seabed Authority. Samenwerking, coördinatie en interactie tussen

3

fig.2 overzichtskaart Noordpoolgebied

deze Arctische staten en de inheemse volkeren wordt sinds 1996 bevordert binnen de Arctische raad. (RGS, 2018) Kortom, de Noordpool is een oceaan omringd door land. De Zuidpool daarentegen is het continent Antarctica omringd door oceaan. Direct of indirect zijn vrijwel alle verschillen tussen de twee polen hierop terug te voeren. (Custers, 2014) Middels een ingewikkeld klimaatsysteem staan ze wel met elkaar in verbinding middels lucht- en oceaanstromen. Deze koude stromen koelen de warme lucht en oceanen rond de evenaar waardoor ze als koelelement van de planeet dienen. De hoeveelheid ijs, in zowel oppervlak als dikte, van het Zuidpoolgebied is wel vele malen groter dan in het Noordpoolgebied, wat het laatste kwetsbaarder maakt voor opwarming van de aarde als gevolg van klimaatsverandering.

(Speksnijder, 2017)

5

fig.3 oceaanstromen en zee-ijs

Klimaatsverandering Het klimaat wordt bepaald door het gemiddelde weer de gesteldheid van de atmosfeer - over een bepaalde periode. Een klimaat is niet stabiel, het kan door natuurlijke en menselijke invloeden veranderen. Sinds de industriële revolutie injecteert de mens sneller broeikasgassen in de atmosfeer dan ieder gekend natuurlijk fenomeen.

Broeikasgassen komen van nature voor in de atmosfeer en zorgen voor een aangenaam warme leefbare planeet met een gemiddelde temperatuur van 15 graden Celsius. Zonder dit natuurlijke broeikaseffect zou het minus 18 graden Celsius zijn. De mensheid is met een globaal experiment bezig door dit broeikaseffect te versterken, de temperatuur op aarde te laten oplopen en zich zo op weergaloze schaal te bemoeien met de natuurlijke systemen die de planeet leefbaar houden.

De opwarming van de aarde en de waarneembare gevolgen hiervan zijn nergens zo zichtbaar als in het Noordpoolgebied.

(Emmerson, 2012) Aangezien het gebied voor het overgrote deel uit landijs en zee-ijs bestaat, is het kwetsbaar voor toenemende temperaturen. Belangrijk verschijnsel hierbij is ‘arctische amplificatie’ wat grotendeels veroorzaakt wordt door verlies van de zee-ijsbedekking, waardoor sterke warmteoverdrachten van de oceaan naar de atmosfeer

7

mogelijk zijn. (Serreze, 2009) De witheid weerspiegelt namelijk veel van de energie van de zon terug naar de ruimte en isoleert de Arctische atmosfeer fysiek van de onderliggende Noordelijke IJszee. Met minder zee-ijs wordt de deur van de koelkast als het ware op een kier gezet en komt meer donker open water vrij, dat in de zomer de energie van de zon absorbeert en de isolerende functie verloren gaat. Dit heet ook wel het albedo-effect, wat zowel in verband staat met het terugtrekken van zee-ijs als van de sneeuwgrens. Het is één van de belangrijkste uit negen typen terugkoppelingseffecten bij verdwijnend zee-ijs. Een terugtrekkende sneeuwgrens is tegelijk een effect op zich, maar als gevolg van warmere luchtstomen in het Arctisch gebied. Het smeltwater wat hierbij ontstaat resulteert in een toenemende intensiteit van Arctische rivierstromen.

Samen met het smelten van de ijskappen stijgt hierdoor de zeespiegel. Dan zijn er nog effecten die chemisch van aard zijn, zoals een toenemende hoeveelheid waterdamp in de atmosfeer en de verzuring van de oceanen. Eén effect is direct te betrekken op menselijke activiteit, namelijk de uitstoot van zwarte koolstof bij bos-/agrarische branden en het verstoken van fossiele brandstof in de industrie. De kleine deeltjes zwarte koolstof worden via luchtstromen over

8

grote gedeelten van het Noordpoolgebied verspreid en hebben weer invloed op het eerder genoemde albedo-effect.

Het gevaarlijkste terugkoppelingseffect is waarschijnlijk de potentiële uitstoot van methaan uit zeeën en bodems in permafrostregio’s van het Noordpoolgebied. Dit broeikasgas komt vrij uit de ontdooiende permafrost en is 23 tot 100 keer zo krachtig per molecuul als koolstofdioxide in zijn opwarmingspotentieel. Kortom, de terugkoppelingseffecten hangen op een complexe manier met elkaar samen en het zijn zichzelf versterkende processen, waardoor de noodzaak er direct wat aan te doen hoog is. (Wadhams, 2016) De impact van de terugkoppelingseffecten manifesteert zich op een lokale als mede op een wereldwijde schaal en is minstens zo complex om te doorgronden. Naarmate de milieuomstandigheden in de Arctische gebieden veranderen, veranderen ook de levende ecosystemen aan de nieuwe omstandigheden. Onder andere populaties van walvissen en ijsberen hebben de neiging te dalen en worden zelfs met uitsterven bedreigd. Terwijl sommige vissoorten zich verplaatsten, aanpassen en floreren als gevolg van warmere wateren. De toenemende vissoorten leveren op hun beurt weer opbrengsten voor lokale vissers. (Brandpunt,

9

fig.4 diagram dat het continue smelten van het zee-ijs in de poolcirkel zichtbaar maakt

2017) Maar naast warmere oceaanstromen worden ook luchtstromen beïnvloed, waardoor het weer wispelturiger en onvoorspelbaarder wordt. Dit heeft een directe link met het slagen van teelten op landbouwgronden wereldwijd.

Landbouwgrond is afhankelijk van stabiele weerspatronen en seizoenen. Veel landen op het noordelijk halfrond ondervinden hier nu al hinder van en zien rendementen teruglopen. (Wadhams, 2016) Eén van de dringendste acties die ondernomen moet worden is het chemisch afbreken van koolstofdioxide in de atmosfeer, om verdere opwarming van de planeet te voorkomen en kritieke kantelpunten in het klimaat niet te overschrijden.

Zelfs al zou de mensheid het voor elkaar krijgen de uitstoot tot nul te brengen, de koolstofdioxide die nu in de atmosfeer is breekt over het komende decennium langzaam af en blijft daarom bijdragen aan verdere opwarming van de aarde. Een andere mogelijkheid is het management van zonnestraling die de atmosfeer binnendringt. Het zijn de twee benaderingen binnen de geo- ofwel klimaatengineering, de grootschalige manipulatie van milieuprocessen om klimaatsverandering tegen te gaan. Nadeel is dat de tot nu toe bekende technologieën nog onvoldoende bewezen en onderzocht

11

zijn. Het roept vanuit de natuurwetenschap, maar ook vanuit ethische en juridisch oogpunt vragen op, wat toepassing zeer omstreden maakt. Echter onderzoek en bewijsvoering zijn urgent, want de problematiek rondom klimaatsverandering zal niet vanzelf worden opgelost. (EASAC, 2018) Er zijn toch nog veel mensen die sceptisch zijn over klimaatsverandering. De manier van denken is dan ook de andere belangrijke stap die gemaakt zal moeten worden.

Religie is hierbij niet te onderschatten, een grote groep gelovigen kan de invloed van mens niet erkennen; god gaat immers over het weer. Dan is er het belang van de fossiele brandstofindustrie, waarvan is gebleken dat zij al geruime tijd grote hoeveelheden geld investeert in denktanks en in onderzoeken die opzettelijk twijfel over klimaatproblemen in stand houden. (Mommers, 2015) Tot slot zijn er de mensen die vanuit hun ideologie pogingen om klimaatproblemen aan te pakken een linkse samenzwering vinden of gerenommeerde onderzoekers of instituten als het IPCC (het klimaatpanel van de VN) verwijten selectief informatie in te winnen. Vaak is dit ongegrond gebleken, want veel van de argumenten kunnen wetenschappelijk worden weerlegd.

(Meyer & Strengers, 2007)

12

fig.5 geo-engineering maatregelen momenteel ter discussie

Het is daarom goed dat we geĂŻnformeerd blijven en met onze neus op de feiten worden gedrukt met betrekking tot ons handelen en de gevolgen hiervan op het Noorpoolgebied en de daarmee samenhangende wereldproblematiek. (2Doc, 2015) (NPO, 2018)

13

fig.6 stadsontwerp resolute bay van ralph erskine ca. 1973

De rol van landschapsarchitectuur Het vakgebied van de landschapsarchitectuur heeft een breed interdisciplinair karakter waardoor het een verbindende rol speelt in de samenwerking tussen verschillende (verwante) disciplines. Dit geldt voor zowel de eindgebruiker als de opdrachtgever, wat het integrale karakter onderstreept.

Er wordt op uiteenlopende schaalniveaus gewerkt, door de tijd heen en met dynamisch plantmateriaal. Wat betekent dat er vaak ondanks een concrete inrichting niet met een statisch eindbeeld wordt gewerkt, maar er een raamwerk wordt gecreÍerd voor verdere ontwikkeling. Het beroep heeft daardoor een goede positie om een bijdrage te leveren bij het oplossen van een aantal fundamentele problemen van gemeenten, steden en wereldwijde regio’s.

Landschapsarchitectuur is een toegepaste discipline die op wetenschap gebaseerde kennis gebruikt om planningsen ontwerpoplossingen aan te dragen. (ECLAS, 2018) De praktische toepassing en wetenschappelijke kennis vormen de basis om deel te nemen aan het identificeren van oplossingen voor mondiale problemen, zoals de opwarming van de aarde, een tekort aan voldoende veilig water, verlies aan biodiversiteit, vervuiling en andere problemen in verband met de zeespiegelstijging. Er is net als bij kunstenaars een divers palet aan middelen om te communiceren en inzichten

15

te verstrekken. Dit kan verbaal zijn, maar ook met schetsen, technische tekeningen of modellen, die allen zowel analoog als digitaal met geschikte software vervaardigd kunnen worden. Maar het leveren van een dienst als primaire streven maakt een duidelijk onderscheid met kunstenaars. Wat niet betekent dat landschapsarchitecten hun creatieve instincten niet volgen en een bepaalde (poëtische) betekenis kunnen toevoegen aan hun projecten. (Sharky, 2016) Het besef dat de stabiele klimaatperiode van het Holoceen, waarin de ontwikkeling van de menselijke beschaving heeft kunnen plaatsvinden, aan een einde lijkt te komen creëert in zekere zin een enorme opgave voor het vakgebied. Als mensen de planeet blijven verwarmen, zal de beschaving buiten haar bekende veilige werkterrein worden verplaatst. Zeespiegels zullen waarschijnlijk terugkeren naar de toestand van zo’n 125.000 jaar geleden, zo’n 9 tot 15 meter hoger dan vandaag de dag. Die hoeveelheid zeespiegelstijging zou leiden tot een radicale hervorming van de kusten van de aarde, waardoor honderden miljoenen mensen en de hele wereldeconomie in een belachelijk kort tijdsbestek getroffen worden. Het roept kortom fundamentele vragen op die de koers van de professie kunnen bepalen. Verandering zal strenge beperkingen opleggen aan materialen, bouwmethoden en

16

professionele mobiliteit van de landschapsarchitectuur. Deze grimmige realiteit zal landschapsarchitecten uitdagen om zich aan te passen aan een koolstofvrije toekomst, maar biedt ook kansen om praktische ervaring op te doen en voortouw te nemen in de transitie. (Austin, 2017) Daarnaast is er vanwege het brede netwerk waarin wij als vakgebied opereren een rol weggelegd voor onze professionele organisaties. Het zou goed zijn een politieke vleugel te creĂŤren met een krachtige agenda om onze beleidsmakers en politici te overtuigen om gedurfd onderzoek te ondersteunen om de atmosfeer van onze planeet te redden. Het biedt een podium om het grotere publiek in de samenleving te bereiken en te informeren.

(Schwartz, 2016)

17

fig.7 de haven van noorse kirkenes wordt beter bereikbaar door smeltend zee-ijs

Onvermijdelijke transformatie Naar verwachting zijn de komende decennia vier economische sectoren een stuwende kracht achter de onvermijdelijke transformatie van het Noordpoolgebied; het winnen van mineralen bronnen, visserij, logistiek en het Arctisch toerisme. (Emmerson, 2012) Naast de veranderende en versterkte natuurlijke processen, zijn dit thema’s waar de landschapsarchitect in interregionaal verband inzicht kan verschaffen en oplossingen kan aandragen bij de opgaven die zullen ontstaan bij verdere ontwikkeling van de transformatie. Los van dat hierbij altijd onzekerheden zullen bestaan, zou het versterken dan wel herstellen van de eerder beschreven koelfuncties voor de planeet altijd centraal moeten staan.

De toenemende productiviteit van de visserij is in dit licht namelijk helemaal geen goede ontwikkeling. Het is gerelateerd aan warmere oceaanstromen die nieuwe ijsontwikkeling belemmeren maar een stimulans zijn voor een toenemend aanbod aan vissoorten. Door de stagnerende ontwikkeling en het verdwijnen van zee-ijs worden ook de minerale rijkdom aan olie en gas bereikbaar en ontstaan er nieuwe kortere vaarroutes over de oceaan tussen Europa naar AziĂŤ. Op land zorgen warmere temperaturen ook voor kansen

19

fig.8 iceberg riggins ontwerp

in de mijnbouw, maar zorgt het verdwijnen van permafrost ook voor toenemende instabiliteit van infrastructuur en bebouwing.

Hoewel de directe invloed van de landschapsarchitect op deze zaken vrij nihil is, kan er wel worden gewerkt aan een positionering in een overkoepelend integraal en duurzaam perspectief. Een inspirerend voorbeeld is het ‘Iceberg Riggings’ project van het Canadese architectenbureau Lateral Office, waarin militaire, industriële en toeristische activiteiten een samenspel aan gaan. Het ontwerp van een specifiek drijvend platform biedt mogelijkheid tot wetenschappelijke monitoring, het oogsten van en overnachting nabij ijsbergen.

(White & Byrne, 2010) Het bureau heeft naast enkele projecten ook uitgebreid onderzoek gedaan naar het Canadese deel van het Noordpoolgebied en dit gebundeld in een informatief boekwerk. (Sheppard & White, 2017) Het illustreert het belang en de waarde van onderzoek en ontwerp in en naar het Noordpoolgebied. Ook is het vierde en potentieel interessantste thema aan de orde gekomen, het Arctisch toerisme. Uiteenlopende belangrijke aspecten waar je als landschapsarchitect mee te maken krijgt, komen er in samen. Van kwetsbare ecosystemen tot culturele waarden, verdienmodellen en manieren van transport.

21

Meer dan bij de andere drie sectoren is het van belang dat het Noordpoolgebied niet zijn kernkarakteristieken als ‘ijswoestijn’ verliest in de transformatie. Oftewel om een duurzaam Arctisch toerisme te ontwikkelen zal het behoudt van de kwaliteit van het milieu centraal moeten staan. Maar ook dat van culturele en sociale waarden door middel van participatie besluitvorming met inheemse bevolking. Als mede het creëren van duurzame economieën en het zorgen voor positief bezoekersgedrag, veiligheid en plezier. (United Nations Environment Programme, 2007) Want al sinds het begin van de 19e eeuw reizen mensen naar het Noordpoolgebied, vaak toen nog in kleinere gezelschappen aangetrokken door afgelegen wildernis. Sinds die tijd hebben talrijke innovaties in transporttechnologieën bijgedragen aan de gestage groei van het Arctische toerisme.

De effecten die de uitstoot van de transportmiddelen tot gevolg hebben maken die reizen ethisch wel twijfelachtig.

Tegelijktijdig kan het een bron van inkomsten zijn om de nationale parken en natuurreservaten met hun unieke landschapen, flora en fauna te beschermen en van toezicht te voorzien. Het biedt kansen om nieuwe beschermde gebieden te creëren, want de activiteiten gerelateerd aan deze unieke

22

natuur blijft één van hoofdredenen waarom toeristen afreizen naar het Noordpoolgebied. Maar juist veel van deze typisch Arctische habitatten voor flora en fauna, waaronder zee-ijs, toendra, permafrost-veengebieden en thermokorstvijvers en -meren zijn in de afgelopen decennia verdwenen. (CAFF International Secretariat, 2010) Een zelfde scenario geldt voor de vaak afgelegen inheemse gemeenschappen. Ook daar zorgt het toerisme voor noodzakelijk inkomen en ondersteunt het een verdwijnende manier van leven. Aan de andere kant kunnen introductie van nieuwe technologieën en ongepast bezoekersgedrag de wens om traditionele gebruiken voort te zetten ondermijnen. Dit conflict schaadt zowel de kwaliteit van leven van inheemse bevolking als de bezoekers beleving, waarbij beide partijen verliezen.

Wat daarom nu nodig is om duurzaam Arctisch toerismebeleid en -programma’s te bevorderen, is het samenstellen van bestaande informatie en het toegankelijk maken van die informatie. Afgelegen Arctische gemeenschappen en autochtone bevolkingsgroepen die het toerisme tijdig willen sturen hebben dan ook directe toegang tot dit soort informatie nodig. Dan kunnen beslissingen worden gemaakt over welke of hoe natuurlijke en culturele hulpbronnen moeten worden gebruikt en beschermd.

23

fig.9 toerisme in het noord-canadese gehucht ulukhaktok

Epiloog De landschapsarchitect kan van betekenis zijn voor het Noordpoolgebied door als eerst een visie te ontwikkelen waarin het behoud van de unieke karakteristieken van het Noordpoollandschap en de koelfunctie voor de planeet centraal staan. Aan de hand van deze visie kunnen doelen worden gesteld die inspelen op de onvermijdelijke transformatie. Door gedegen analyse van aanwezige natuurlijke processen en de functies van ecosystemen, kan inzichtelijk worden gemaakt welke diensten ze leveren. Daarmee kunnen kwetsbare gebieden worden geĂŻdentificeerd, maar ook gebieden die wel menselijke activiteit aan kunnen. Daarmee kan een verdienmodel worden ontwikkeld waarin er een win-win situatie ontstaat tussen natuur en rendement uit bijvoorbeeld toerisme. (PBL, 2015) Het lijkt logisch om dit in samenwerking met partijen uit de toeristische sector op te pakken, omdat ze ook baat hebben bij natuurbehoud. Zij behartigen volgens goed toerismebeleid dan ook de belangen van autochtone bevolking, om de gewaardeerde authenticiteit te waarborgen. Vanuit het interdisciplinaire karakter van de landschapsarchitectuur kunnen dan gelijk de opgaven uit de andere drie sectoren; visserij, logistiek en het winnen van mineralen bronnen in een gezamenlijk duurzaam perspectief worden geplaatst. Omdat

25

landschapsarchitectuur een toegepaste discipline is kunnen er vervolgens concrete inrichtingsvoorstellen worden gedaan, om gestelde doelen te verwezenlijken. Een belangrijke positieve impact zou de educatieve waarde van deze plannen moeten zijn. Arctische bezoekers worden namelijk gefascineerd door de pure schoonheid, ongereptheid en natuurlijke fenomenen van het Noordpoolgebied. Dit kan worden gebruikt om ze niet alleen ambassadeurs te maken voor de bescherming van de bezochte Arctische natuur, maar ook om het nieuws over de verdwijnende Noordpool te verspreiden.

26

Bibliografie 2Doc (Regisseur). (2015). Sea Blind: the Price of Shipping Our Stuff [Film].

Austin, S. (2017). Can we get to zero? Landscape Architecture Magazine.

Brandpunt (Regisseur). (2017). Opwarming in het kwadraat - Spitsbergen [Film].

CAFF International Secretariat. (2010). Arctic Biodiversity Trends 2010 – Selected indicators of change. Akureyri: Ásprent Stell.

Custers, H. (2014, Oktober). Tegenpolen: waarom de Noordpool zo snel opwarmt en de Zuidpool zo traag. Opgeroepen op Maart 2018, van Klimaatsverandering: https://klimaatverandering.wordpress.com/2014/10/03/ tegenpolen-waarom-de-noordpool-zo-snel-opwarmt-en-de-zuidpool-zo-traag/ EASAC. (2018). Negative emission technologies: What role in meeting Paris Agreement targets? Halle: European Academies’ Science Advisory Council.

ECLAS. (2018). Dimension, Landscape Architecture - The European.

Opgeroepen op Maart 2018, van European Council of Landscape Architecture Schools: http://www.eclas.org/index.php/about/landscapearchitecture

27

Emmerson, C. (2012). Arctic Opening: Opportunity and Risk in the High North. London: Lloyd’s.

Lopez, B. (1986). Arctic Dreams: Imagination and Desire in a Northern Landscape. New York: Charles Scribner’s Sons.

Meyer, L., & Strengers, B. (2007). Argumenten klimaatsceptici zijn onhoudbaar. Volkskrant; PBL. Mommers, J. (2015). Zo breng je de wereld aan het twijfelen over klimaatverandering. De Correspondent.

NPO (Regisseur). (2018). IceScream [Film].

NSIDC. (2018). What is the Arctic? Opgeroepen op Maart 2018, van National Snow and Ice Data Center: https://nsidc.org/cryosphere/arctic-meteorology/ arctic.html PBL. (2015). Ecosysteemdiensten in het buitenland: Toepassing in pilots en beleid. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving .

RGS. (2018). The Arctic - Geography. Opgeroepen op Maart 2018, van The Russian Geographical Society: https://arctic.ru/ Schwartz, M. (2016). Beyond Practice: Landscape Architects and the Global Eco-Crisis. Philadelphia: Landscape Architecture Foundation.

28

Serreze, M. C. (2009). The emergence of surface-based Arctic amplification.

The Cryosphere, 11-19.

Sharky, B. (2016). Thinking about landscape architecture : principles of a design profession for the 21st century. Londen: Routledge.

Sheppard, L., & White, M. (2017). Many norths: spatial practice in a polar territory. Barcelona: Actar.

Speksnijder, C. (2017, mei 12). Nergens is opwarming van de aarde zo sterk - hoe ziet de Noordpool er over tien jaar uit? De Volkskrant.

Tegenlicht (Regisseur). (2014). Het warme noorden [Film].

Timmermans, W., et al. (2015). The rooted city: European capitals and their connection with the landscape. Wageningen: Blauwdruk.

United Nations Environment Programme. (2007). Tourism in the Polar Regions: The Sustainability Challenge. Paris: United Nations Publications.

Wadhams, P. (2016). Farewell to Ice: A Report from the Arctic. Bungay: Allen Lane.

White, M., & Byrne, F. (2010). Iceberg Riggins - Iceberg Alley Tourism.

Opgeroepen op Mei 2018, van Lateral Office: http://lateraloffice.com/filter/ Arctic/ICEBERG-RIGGINGS-2010

29

Š 2018 all rights reserved