сэдэв
Транзитад хүлэгдсэн Ч.Хашчулуун: Монгол Улс нэмж Монголын гадаад худалдаа зээл авах ямар ч шаардлагагүй
зочин
FINANCIAL TIMES Шатахуун ургуулах нь
6 000
the wall street journal
Ус зэснээс үнэтэй болно
august | 2014
эрэлт
нийлүүлэлт
Commodity Market
AU GUST 2014 | 3
aгуулга
august | 2014 issue | 4
эрэлт нийлүүлэлтийн
эргэн тойронд
дэлхий дахинд
24 | the wall street journal
16 | Аядуу салалт
Нэгдсэн Улсын тариачид мөнгөний бараа харахгүй нь
27 | Япон яах гээд байна
28 | bloomberg V ie w
Төмрийн хүдрийн нөөц хэрэгцээнээс давав 32 | financial times
Шатахуун ургуулах нь 36 | INsider | сэдэв
-р дугаарт
42 | the wall street journal 06 | Эрхлэгчийн зурвас 08 | Эдийн засаг | Дэлхийн тойм 09 | Эдийн засаг | Mонголын тойм 10 | Инф ог рафик |
Дэлхийн эрэлт, нийлүүлэлт
12 | china economic review
“Тусгаар тогтносон улсуудын хамтын нөхөрлөл” 4 | AU GUST 2014
Газпром хэр ихийг гаргаж байж Хятадыг хооллох вэ 18 | insider | зочин
Ч.Хашчулуун: Монгол Улс нэмж зээл авах ямар ч шаардлагагүй
Хятадын түүхий эдийн зах зээл сэргэж эхэллээ 46 | the wall street journal
Ус зэснээс үнэтэй болно
50 | нэг сэдвээр | Байр суурь
52 | технологи
Хүнээс ухаалаг технологийн эхлэлүүд 55 | cэтгэгчид
Классик либерализмын гол төлөөлөгч 56 | эдийн засаг | боловсрол 58 | insider | сонголт
Connect Contact the editorial team: info@insider.mn
Meilun | Shutterstock
5
Транзитад хүлэгдсэн Монголын гадаад худалдаа
AU GUST 2014 | 5
Эрх лэг чийн зу рв ас
Эрсдэлтэй бизнес Эрхэм уншигч таны амар амгаланг
эрэн мэндчилье. Навч шарлаж, ургац хураах улирал ирж буй энэ цаг үед
Ерөнхий эрхлэгч М.Халиунбат
дугаараа “commodity market” буюу
Тоймч Г.Байгалмаа
сэтгүүлийнхээ дөрөв дэх дугаарыг
Редактор П.Түвшин
танд өргөн барьж байна. Энэ удаагийн
өргөн хэрэглээний барааны зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлт гэсэн сэдвээр
Орчуулагч, редактор Б.Батбуян
бэлтгэлээ.
Сэтгүүлч Б.Байгаль
Өргөн хэрэглээний барааны зах зээл
өнгөрсөн түүхэнд ч тэр, өнөөдөр ч тэр эдийн засагт хамгийн нөлөөтэй салбар
Нийтлэлч T.Наранхүү
байсаар ирсэн. Бараг 6000 жилийн өмнө будаа худалдаалж байсан Хятад,
хүн амаараа дэлхийд хоёрт бичигдэж буй Энэтхэг зэрэг тэрбум давсан хүн
Нийтлэлч Орги
амтай зах зээл бол энэ салбарын эрэлт, нийлүүлэлт, үнийг тодорхойлогч гол тоглогчид гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй болчихжээ.
Эдийн засгийн зөвлөх Майк Рейра
өвчин, ган, зуд зэрэг нь салбарын дүр төрхийг бүтнээр нь өөрчилж чадах
Дизайнер Ж.Оюунжаргалан
Энэ салбарт урьдчилан тооцоолж болох мөн үл тооцоолж болох хүчин
Маркетинг, Борлуулалт М.Цэвэлмаа
зүйлүүд ихээхэн нөлөөтэй. Дайн байлдаан, байгалийн гамшиг, халдварт
хүчтэй бол өнөөгийн эдийн засгийн хөгжил, технологийн дэвшил, шинээр бий болж буй хүн төрөлхтний эрэлт хэрэгцээ зэрэг нь ч аль хэдийнэ
шинэ өнгө нэмжээ. Дэлхий нийтэд худалдаалж буй өргөн хэрэглээний
бараануудыг эрчим хүчний, металын, мал аж ахуйн, хөдөө аж ахуйн гэсэн
The Insider сэтгүүлийн хэвлэмэл хувилбаруудад нийтлэгдсэн нийтлэл,
үндсэндээ дөрвөн бүлэгт хувааж авч үздэг. Үүнээс эрчим хүчний салбарт
гэрэл зураг бусад материалуудыг ашиглахтай холбоотой бүх
газрын тос, хөдөө ахуйн салбарт улаан буудай хоёрт дэлхий нийтээрээ юу
эрхийг Монгол Улсад зөвхөн The Insider сэтгүүл эзэмших эрхтэй.
юунаас илүү ач холбогдол өгч ханддаг.
Дээр дурдсан материалуудыг
Мөн түүнчлэн тээвэр, логистикийн асуудал ихээхэн нөлөөтэй байсаар
бүрэн, хэсэгчлэн, хэвлэмэл болон цахим хэлбэрээр дахин нийтлэх,
ирсэн. Бидэнд ч мөн тээвэр, логистикийн бэрхшээл олон зууны турш саад
санааг хуулбарлах, утгыг мушгин гуйвуулж ашиглахыг хуулийн дагуу
болсоор ирсэн гэхэд хилсдэхгүй.
хориглоно. Сэтгүүлд хэвлэгдсэн зар сурталчилгааны агуулгын өмнөөс
Европтой таарамж муутай байгаагаас болоод өргөн хэрэглээний
редакци хариуцлага хүлээхгүй болно.
бүтээгдэхүүнээ өөр газраас хангахаар зэхэж буй ОХУ, өсөн нэмэгдэж буй хүн
Сэтгүүлийн үүсгэн байгуулагч
Торгоны зам сан
амынхаа эрэлт, хэрэгцээг хангаж чадахгүй байгаа дэлхийн хамгийн том зах зээл Хятад хоёр дэргэд байна даа.
Хүндэтгэсэн, Торгоны зам сангийн Гүйцэтгэх захирал, Ерөнхий эрхлэгч М.Халиунбат
Connect Contact the editorial team: info@insider.mn
6 | AU GUST 2014
AU GUST 2014 | 7
эдийн з ас а г |
Дэлхийн тойм
Турк Европын холбоог сонирхсоор байна Туркын Шадар сайд Бюлэнт Аринч “Euronews”
агентлагт "Энэ сонгуулийн ялагч, 12 дахь удаагийн Ерөнхийлөгч маш хүчтэй удирдагч байх болно. Европын холбоонд нэгдэх хэлэлцээрийн хувьд
одоогоор зогсонги байдалд байгаа. ЕХ-ны зарим гишүүн Турк улс Европын холбооны бүрэн эрхт гишүүн болоход саад хийдэг. Өмнө нь бусад нэр
дэвшигчид мөн ижил төстэй бэрхшээлтэй тулгарч байсан байх. Гэхдээ бид Европын холбооны бүрэн эрхт гишүүн болох зорилгоосоо хэзээ ч ухрахгүй" гэжээ. Исламын шашинтай Турк улс Европын Холбоонд элсэх хүсэлтээ олон жилийн турш
тууштай гаргаж байгаа ч тодорхой шалтгаануудын улмаас амжилт олохгүй байгаа юм.
Япон Оросын эсрэг хориг тавив
Украйнд болж буй нөхцөл байдалтай холбогдуулан Японы Засгийн газар ОХУ-ын эсрэг шинэ хориг
авч, 40 хүний жагсаалт гаргажээ. Тус шийдвэрийг
Ерөнхий сайд Шинзо Абэгээр удирдуулсан Японы
Засгийн газрын хуралдааны үеэр буюу өнөө өглөө
баталсан гэж ИТАР-ТАСС дамжууллаа. Энэ удаагийн хориг арга хэмжээ Украйны нөхцөл байдал
тогтворгүйжихэд, Крым ОХУ-ын бүрэлдэхүүн хэсэгт ороход нөлөөлсөн хувь хүн, хуулийн этгээдийн
банкин дахь дансыг хөлдөөх юм байна. Түүнчлэн
Япон руу Крымээс бараа бүтээгдэхүүн импортлохыг хоригложээ. Эх сурвалжийн мэдээлж буйгаар тус жагсаалтад Украйны экс ерөнхийлөгч Виктор
Янукович, Крымийн тэргүүний үүргийг гүйцэтгэгч Сергей Аксенов, Крымийн прокурор Наталья Поклонская зэрэг хүмүүс багтжээ.
Герман бизнесмэнүүд Меркелийг шүүмжиллээ
Ангела Меркель тус улсын эдийн засгийн бодлогод өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байна хэмээн Deutsche Welle мэдээлэв. Германы бизнесийн 8 | AU GUST 2014
сонирхлыг төлөөлсөн улстөрчид өөрсдийн
шүүмжлэлийг гаргаж байна. Жишээлбэл, Христийн нийгмийн холбоо намд жижиг, дунд бизнесийн сонирхлыг хамгаалагч, Баварийн улстөрч Ганс
Михельбах үзэхдээ Германы эдийн засаг “орон зайд
орших” чадвараа алдаж байна гэсэн бол Меркелийн
танхимд бизнесийн салбарын туршлагатай сайд нар алга хэмээн Хөдөө аж үйлдвэрлэлийн худалдааны
танхимын ерөнхийлөгч Эрик Швайтцер мэдэгджээ. Германы бодлогод шинэчлэл хэрэгтэй болж
байгаа тухай ярьж буй улстөрчдийн дотор сөрөг хүчнийхэн мөн Меркелийн талынхан байгаа юм. Зүүний намын сөрөг хүчний лидер Грегор Гизи Германд хишиг хуваах системийг шүүмжиллээ.
Түүний хэлснээр “доороос дээш хүрсэн” уг системийг баячуудын татварыг нэмэгдүүлэн эсрэгээр өөрчлөх шаардлагатай гэнэ.
М3 ба дэлхийн уул уурхай
Дэлхий дахинд М3 хэмээх хүчирхэг томъёоллоор уул уурхайн ирээдүйн чиг хандлагыг тодорхойлж буй
талаар “Financial times” сонинд хэвлэгдсэн мэдээлэлд саяхан тусгажээ. Энэхүү М3 гэх томъёололд чухам
юу багтаж байгаа нь олон хүний сонирхлыг татаж байна. Монгол, Мозамбик, Мьянмар гэсэн гурван
улсыг манай гаригийн хөрөнгө оруулагчид М3 хэмээн нэрийдэж байна. Энэ гурван улсын уул уурхайн
хөрөнгө оруулалт, баялаг нөөц, мөн бусдад танигдаж нээгдээгүй газар доорх ашигт малтмал нь ийнхүү нэрийдэхэд хүргэжээ. Монгол Улс дэлхийд эдийн
засгийн өсөлтөөрөө тэргүүлж буй улсуудын нэг бол
дээрх хоёр орны хувьд биднээс дутахааргүй. Сүүлийн 3-4 жил тасралтгүй хоёр оронтой тоонд манай
улсын эдийн засгийн өсөлт тодорхойлогдсоор ирсэн. Мьянмар, Мозамбик ч ялгаагүй 10 давсан хувиар
урагш хөгжиж байна. Тийм болохоор энэ гурван улсын хөгжлийн “хөдөлгүүр” нь уул уурхай, түүнийг дагасан хөрөнгө оруулалт бөгөөд цаашид ч улам эрчтэй байх төлөвтэй.
БРИКС Латин Америкийг дагуулав Бразилийн Форталезе гэх амралтын хотод BRICS бүлгийн буюу Бразил, ОХУ, Энэтхэг, Хятад, Өмнөд Африкийн лидерүүдийн дээд хэмжээний уулзалт эхлэв. Долдугаар сарын 15-нд эхэлсэн уулзалтын эхний өдөр Форталезегийн конгресс төвийн хурлын танхимд тэргүүнүүд хэлэлцээр хийлээ. Уулзалт эхлэхийн өмнө Бразилийн Ерөнхийлөгч хатагтай Дилма Роуссефф төлөөлөгч бүрийг хүндэтгэн мэндэлж, зургаа татуулжээ. Тэд BRICS-ийн орнуудын хөгжлийн шинэ банк байгуулах тухай гэрээнд гарын үсэг зурсан байна. Банкны зөвшөөрөгдсөн хөрөнгийн хэмжээ 100 тэрбум ам.доллар байх юм. Хамтарсан бичиг баримтад гарын үсэг зурсны дараа тэд өргөтгөсөн бүрэлдэхүүнээр уулзалтыг үргэлжлүүлэхээр Бразилиа хотод очжээ.
| эдийн з ас а г
Монголын тойм
Европчууд Монголын цементэд хөрөнгө орууллаа
Улаанбаатарт инфляци 15 хувиас давжээ
ашиглах шохойн чулууны нөөцтэй Сэнжхудаг
Гэвч инфляци хэдийнэ 15 хувьд хүрлээ. Инфляци
Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банк 170 жил
ордод цементийн үйлдвэр барьж буй “Монцемент” компанид 65 сая ам.долларын урт хугацаатай зээл
олгохоор болжээ. Дорноговь аймгийн Өргөн сумын нутагт байгуулж буй үйлдвэрт тус банк 2013 оны
тавдугаар сард мөн 20 сая ам.доллар оруулж, охин компанийн хувьцааг эзэмшихээр болсон юм.
“Монцемент” хамгийн сүүлийн үеийн, байгаль
орчинд ээлтэй хуурай аргын технологийг ашиглан
жилд нэг сая тонн цемент үйлдвэрлэхээр тооцоолж байгаа. Импортынхоос илүү чанартай цементээр дотоодын хэрэгцээгээ хангахаас гадна цаашид
бүтээгдэхүүнээ экспортлохоор төлөвлөсөн байна.
2015 онд ашиглалтад оруулахаар зэхсэн “Монцемент” өдөрт 3000 тонн цемент үйлдвэрлэж, зардлаа 4-5 жилийн дотор нөхөх тооцоотойг тус банк цахим хуудсандаа тэмдэглэжээ.
Чөлөөт бүсээс 484 сая төгрөгийн бүрдүүлэлт хийв “Алтанбулаг” худалдааны чөлөөт бүсэд зорчигч,
бараа тээврийн хэрэгслийг нэвтрүүлэх түр журам
баталсан юм. Энэ журам зургаадугаар сарын 1-нээс
долоодугаар сарын 31 хүртэлх хугацаанд үйлчлэхээр байжээ. Энэ хугацаанд тус бүсэд 484.9 сая төгрөгийн
суурь үнэлгээ бүхий барааг чөлөөт бүсийн горимоор бүрдүүлэлт хийж, 13.6 сая төгрөгийн татвар, 62.2 мянган төгрөгийн хураамжийг улсын төсөвт
төвлөрүүлжээ. “Алтанбулаг” боомт долоодугаар
сарын 1-ний өдрөөс 24 цагийн горимд шилжсэн,
чөлөөт бүсийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн, зорчигч, бараа бүтээгдэхүүний урсгал тасралтгүй үргэлжилж байгаа зэргийг харгалзан тус бүсэд зорчигч, бараа тээврийн хэрэгслийг нэвтрүүлэх түр журмын
хугацааг энэ оны арванхоёрдугаар сарын 31 хүртэл сунгах санал тавьжээ.
Мөнгөний бодлогын зөвлөл 2014 онд инфляцийн
түвшинг нэг оронтой тоонд барихаар төлөвлөсөн. долоодугаар сарын сүүлээр улсын хэмжээнд 14.6 хувь байна. Харин Улаанбаатар хотын хэмжээнд 15.1 хувьд хүрчээ. Инфляцид үзүүлэх хүнсний бүтээгдэхүүний нөлөө өндөр байдаг байсан.
Гэтэл хамгийн сүүлийн байдлаар долоон хувийн нөлөө үзүүлжээ. Үүнийг импортын хэрэглээ
буурсантай холбон тайлбарлаж байна. Харин Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн үр дүнд энэ хөтөлбөрт хамрагдсан бараа бүтээгдэхүүний
инфляцид үзүүлэх нөлөө буурч, 2010-2012 оны
дунджаас 5.5 дахин буурсан гэж Монголбанкнаас мэдээллээ. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрт өргөн хэрэглээний импортын бараа, мах,
гурил, будаа зэрэг гол нэрийн бараа, нефтийн бүтээгдэхүүнүүд багтдаг.
Монголчууд амралтаар гадагш аялах нь ихэсчээ Нийслэлийн Аялал жуулчлалын газар гадаадад аялж буй монгол жуулчдын зардлын түүвэр судалгааг хийжээ. Судалгаанд хамрагдсан
жуулчдын дийлэнх нь БНХАУ, БНСУ, Япон улсад
аялсан бөгөөд бусад улс гэсэн ангиллыг ихэвчлэн Тайланд, Энэтхэг, Сингапур, Катар гэсэн Азийн орнууд бүрдүүлж байна. Түүвэрт хамрагдсан
зорчигчдын 44 хувь нь амралт, аялал жуулчлалын зорилгоор, 32 хувь нь бизнесийн болон албан
томилолтоор, 12 хувь нь эрүүл мэндийн үзлэг, эмчилгээнд орох зорилготой байна.
Мөн аялагчдын 13 хувь нь жуулчлалын
компаниар дамжуулан, 87 хувь нь өөрөө аяллаа зохион байгуулсан бөгөөд дундаж дүнгээр
гадаадад зорчих хугацаандаа хийсэн төлбөр
тооцооны 81 хувийг бэлэн мөнгөөр, 19 хувийг карт ашиглан гүйцэтгэдэг гэсэн үр дүн гарчээ.
Нийтэлсэн | П. Түвшин
AU GUST 2014 | 9
Инф ог рафик
Хамгийн эрэлттэй бараа бүтээгдэхүүн 1. Түлш, нефтийн бүтээгдэхүүн2.1 их наяд ам.доллар 2. Электроник- 1.8 их наяд ам.доллар 3. Машин, цөмийн реактор, уурын зуух- 1.7 их наяд ам.доллар 4. Төмөр замын тээврийн
1
хэрэгсэл- 1.07 их наяд ам.доллар
3
5. Хуванцар, хуванцар эдлэл470 тэрбум ам.доллар 6. Оптик, фото зураг, техник, анагаах ухаан хэрэгсэл- 465
бүтээгдэхүүн- 377 тэрбум ам.доллар 10. Сувд, үнэт чулуу, метал- 348 тэрбум ам.доллар
10 | AU GUST 2014
АНУ
182.5
Хятад
60.2
Европын холбоо
50.5
Бразил
30.2
Мексик
34.7
Орос
21.2
Конго
17.7
Ботсвана
15.6
Австрали
13.8
Ангол
сая ширхэг
9. Органик химийн
289.8
Топ 5 автомашин нийлүүлэгч
ам.доллар
сая тонн
8. Төмөр, ган- 379 тэрбум
Топ 5 эрдэнэшиш худалдан авагч
тэрбум ам.доллар
сая карат
7. Эмийн бүтээгдэхүүн- 443
Топ 5 алмааз үйлдвэрлэгч
тэрбум ам.доллар
22.1
Хятад
16.1
Европын холбоо
11
АНУ
9.6
Япон
5.7
Герман
Инф ог рафик
дЭЛХИЙН ЭРЭЛТ, НИЙЛҮҮЛЭЛТ Топ 5 бирж 1 CME Group \АНУ\ 2 Tokyo Commodity Exchange \Япон\ 3 NYSE Euronext \АНУ\ 4 Dalian Commodity Exchange \Хятад\ 5 Multi Commodity Exchange \Энэтхэг\
2
4
Перу
1.1
АНУ
0.9
Австрали
АНУ
434
Энэтхэг Орос
177
16
Япон
ArcelorMittal Люксембург
37.5
Nippon Steel & Sumitomo Metal Япон
31.1
Hebei Iron and Steel Хятад
28.6
Baosteel Group Хятад
20.2
Wuhan Iron and Steel Хятад
баррель\өдөр
1.3
733
96.1
Топ 5 нефть нийлүүлэгч
Хятад
Хятад
сая тонн\жил
1.6
2.500
Топ 5 ган үйлдвэрлэгч
Чили
мянга/тонн
5.7
Топ 5 нүүрс хэрэглэгч
сая тонн
Топ 5 зэс үйлдвэрлэгч
5
10.9
Орос 10.9 сая
9.9
Саудын Араб 9.9 сая
8.4
АНУ 8.4 сая
4.2
Иран 4.2 сая
4.0
Хятад 4.07
AU GUST 2014 | 11
chin a economic re vie w
Газпром хэр ихийг гаргаж байж Хятадыг хооллох вэ
12 | AU GUST 2014
Хятад улсын эдийн засгийн өсөлтийг тасалдуулалгүй байнга тэжээх нь эрдэс баялгийн нөөцөөр баян орнууд дахь төрийн мэдлийн компаниудын хувьд тун хаялга сайтай бизнес болжээ.
Гэвч Хятадад 30-аас олон жил байгалийн хий
нийлүүлэх 400 тэрбум ам.долларын төсөвтэй
гэрээнээс Оросын байгалийн хий олборлогч, лут
том “Газпром” компани хэр ашиг олох нь одоо хэр тодорхойгүй байна.
2014 оны тавдугаар сард гэрээнд гарын
үсэг зурж баталгаажуулсан боловч хэр ашигтай гэрээ байгуулагдсан бэ гэдэг асуудлаар санхүү, эдийн засгийн шинжээчдийн байр суурь хоёр
хуваагдчихаад байгаа юм. Асар хол зайг туулж
Хятадад байгалийн хий нийлүүлэх шаардлагатай дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын ажилд маш
их хөрөнгө мөнгө орно гэж зарим шинжээч үзэж байгаа аж.
Merkushev Vasiliy | Shutterstock
Байгалийн хийг ямар үнээр нийлүүлэхээр
болсон талаар тодорхой мэдээлэл ил тод болоогүй ч хийн экспортоо өргөжүүлж,
төрөлжүүлэх гэж аргаа барж байсан Кремль
олигтой үнэ хэлж чадаагүй байх гэсэн айдас Орост газар аваад байгаа юм. “Газпром”
компанийн 50 хувийг Оросын төр эзэмшдэг гэж байгаа.
Гэхдээ Оросын нэрээ нууцалсан албан
тушаалтнууд “Газпром 1000 шоо метр байгалийн AU GUST 2014 | 13
chin a economic re vie w
Москва дахь “Raiffeisenbank”-ны ахлах шинжээч Андрей Полишчук “2014 онд Хятадтай байгуулсан уг гэрээг бүрэн баталгаажуулж, үзэглэхийн тулд “Газпром”ыг Хятадын талд илүү хямдралтай үнээр байгалийн хий нийлүүлнэ гэж таамаглаж байсан. гэвч энэ нь бидний бодож байснаас давгүй өндөр, гайгүй үнэ байна” гэжЭэ. хийг 360 ам.доллараар нийлүүлж байгаа гэж
мэдээллээ” гэж “Bloomberg Businees Week” сэтгүүлээр уламжилжээ. Гэтэл үүнийг гэрээ байгуулсан
талуудын аль аль нь баталгаажуулж албан ёсны
мэдээлэл хийгээгүй. Хэрэв энэ тоо үнэн бол төрийн шахалтаар ашиггүй гэрээнд гарын үсэг зурлаа гэж
байсан хөрөнгө оруулагч компанийн айдас түгшүүр бага ч гэсэн намжих нь.
Москва дахь “Raiffeisenbank”-ны ахлах шинжээч
Андрей Полишчук “2014 онд Хятадтай байгуулсан уг гэрээг бүрэн баталгаажуулж, үзэглэхийн тулд
“Газпром”-ыг Хятадын талд илүү хямдралтай үнээр байгалийн хий нийлүүлнэ гэж таамаглаж байсан.
Тэгсэн боловч энэ нь бидний бодож байснаас давгүй өндөр, гайгүй үнэ байна” гэж долоодугаар сарын эхээр ярьсан байна. Мөн тус компанийн төслөөс
олох дотоод ашиг ихэснэ гэж дээрх банкны эдийн
засагчид тооцоолжээ. Полушчикийн хэлснээр энэ нь нэг их тоо биш боловч төсөл өөрөө “Газпром”-д стратегийн чухал ач холбогдолтой аж.
Мөн гэрээнд экспортын татварын талаар юу
гэж заахаас ашгийн хэмжээ ихээхэн хамаарна. Долоодугаар сарын мэдээнээс харж байхад уг гэрээнд сөргөөр нөлөөлөх зах зээлийн хүчин
зүйлс тун бага байгаа гэнэ. Тухайлбал “Газпром”ын хувьцааны үнэ тавдугаар сард 16 хувиар өсч, зургаадугаар сард энэ үзүүлэлт нь буураагүй.
Полушчик “Газпром” компани уг гэрээний дагуу
гайгүй ашигтай ажиллана гэж үзэж байгаа бөгөөд
“Байгалийн хий нийлүүлэх үнээс экспортын татвар авахгүй гэж “Газпром” мэдэгдэж чадвал манай талд бүх зүйл сайнаар шийдэгдэнэ” гэсэн байна.
Бага нөөцөлж, их зээл өг
Орчуулсан | Б.Батбуян
14 | AU GUST 2014
Хятадын эдийн засгийн өсөлт 2014 онд буурна
гэсэн урьдчилсан таамгийг Олон улсын валютын
сан дэвшүүлсэн нь Хятадын банкуудын нүүрэн
дундуур гэнэдүүлэн цохиод авсан мэт болсон. Гэсэн хэдий ч LDR буюу хадгаламж, зээлийн харьцааг
(Энэ харьцаа 1-ээс бага үзүүлэлттэй гарвал банк
өөрийн хадгаламжаас зээл өгөх боломжтой. 1-ээс дээш үзүүлэлттэй зээл өгөхдөө гаднаас мөнгө
зээлж, хүүг нь өндөр тогтоодог) бууруулсан нь энэ цохилтын хүчийг бага ч гэсэн сааруулж байна.
Банкууд хадгаламж, зээлийн харьцааг тооцоолох
арга, аргачлалаа өөрчилж, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих сангийнхаа тоог нэмэгдүүлэхэд ОУВС-аас
гаргасан эл мэдээлэл тус болно гэж Хятадын Банк санхүүгийн зохицуулах хороо мэдэгдсэн. Ийм
өөрчлөлт хийснээр Хятадын банкуудад тавигдах бэлэн мөнгөний хөрвөх чадварын шаардлага
цэгцэрч, 2014 оны эцэс гэхэд хадгаламж, зээлийн харьцаа 67.5 хувиар буурна гэж Deutsche Bank-аас (Германы Банк) мэдээлжээ.
Ингэж өөрчилсөн шинэ журам зээлийн ангилал,
хадгаламжийн төрлийг илүү боловсронгуй болгож, зээлийн нөхцөлийг хөнгөвчлөх сайн талтай. Зээл
олгох чадвар сайн байх тусам Хятадын банкуудын
олох ашиг нэмэгдэнэ. Зээлийн хомсдлын төлбөр нь өндөр гарсан банкуудад шинээр зээл олгох боломж тун бага байдаг бол дээрх бодлогын өөрчлөлтийг хийснээр “Хөдөө аж ахуйн салбар, жижиг бизнес
эрхлэгчдэд зээл өгөх чадвар өсөх сайн талтай” гэж
Хятадын BOCOM International банк үзэж байгаа юм. Deutsche Bank-аас “Хадгаламж, зээлийн
харьцааны хэмжээг бууруулах бодлого
хэрэгжүүлснээр харилцагчийг өөртөө татах
өрсөлдөөн багасч, улмаар эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих сан байгуулахад шаардагдах зардлын
хэмжээг бууруулах эерэг явц ажиглагдаж байна” гэж мэдээлжээ.
Хятад улсын том зээл олгогч хамгийн том
дөрвөн банкнаас Agricultural Bank of China (1288. HKG, 601288.SHA) буюу Хятад Улсын ХАА-н банк,
Bank of China (3988.HKG, 601988.SHA) буюу Хятадын банк хоёрыг Deutsche Bank шилдгээр тодруулсан байна. Мөн Deutsche Bank, BOCOM International
банкууд хоёулаа China Merchants Bank-ыг (3698.
HKG, 600036.SHA) шилдэгт багтах боломжтой гэж үзсэн байна.
д э л х ий д а х инд
БРИКС-т хөгжлийн банк хэрэгтэй юү
16 | AU GUST 2014
д э л х ий д а х инд
Өнгөрсөн сард БРИКС-ийн удирдагчид \ Бразиль, Орос, Энэтхэг, Хятад, ӨАБНУ\ цуглан дээд хэмжээний уулзалт зохион байгуулсан. Энэ үеэр тэд “Шинэ хөгжлийн банк” NDB, “Болзошгүй нөөцийн сан” CRA-г байгуулах асуудалд санал нэгдэж, баталсан.
Дээд хэмжээний уулзалт их сонин нөхцөл дор болсон нь тодорхой. Яагаад гэвэл, Дэлхийн хөлбөмбөгийн аваргыг дуулиан шуугиан, бослого тэмцэлтэйгээр
зохион байгуулсан Бразиль улс туйлын гутамшигт байдалтайгаао ялагдсан. Одоо хатагтай Дильма
Руссефф нийгэм, олон нийтийн сэтгэлзүй, төсвийн
асар том цоорхойг хэрхэн нөхөх вэ гэх том асуултын
хариултыг олохоор толгойгоо гашилгаж байгаа. Харин Оросын Ерөнхийлөгч Владимир Путин өөрийнх нь эсрэг барууны хүчийг турхираад байгаа өчүүхэн Украйныг яаж дэвслэхээ болгоож суугаа юм.
Гэхдээ дэлхийн хүчирхэг таван улс эхнээсээ Дэлхийн
банк, ОУВС-гийн бодлогод сэтгэл дундуур байгаагаа
илэрхийлсээр ирсэн. БРИКС-ийн хувьд дэлхийн эдийн
засгийн 20 хувийг эзэлдэг ч барууны тоглолтоос болж бие даагчийн үүднээс ажилладаг байсан. Тиймээс одоо тэд ОУВС-гийн 11 хувийг эзэмшихийг хүсч
буйгаа илэрхийлж байгаа юм. Мэдээж АНУ үүнийг
эрс эсэргүүцэж буй. Хамгийн гол нь дэлхийн гадада
валютын нөөцийн 60-аас дээш хувьд ноён “ногоон” эзэн суусан гэдэгт БРИКС сэтгэл дундуур явдаг аж. Харин ОУВС бриксчүүдийн энэ саналаас “эмээж”
байгаагаа нуугаагүй ч олон улсын шинжээчид үүний цаана Холбооны нөөцийн сангийн данагар бодлого байгаа гэж үзжээ.
Гэхдээ нөгөө талаар NDB болон CRA илүү сайн
ажиллаж чадах уу, ер нь БРИКС-т банк хэрэгтэй юү гэх
асуулт гарч ирэх нь тодорхой. Барууныхан энэ асуултыг тавиад эхэлчихсэн.
БРИКС, бусад хөгжиж буй орнуудад дэд бүтцийн асар
хурдацтай хөгжил л хэрэгтэй байгаа. Үүнээс гадна бүс нутгуудад хөгжлийн банкууд тун амжилттай хөгжиж байгаа. Тухайлбал, Inter-American Development Bank,
Asian Development Bank, African Development Bank гээд
ид гялалзаж байгаа хөгжлийн банкууд хүчээ нэгтгэхэд бэлэн байгаа гэсэн үг. Ингээд харахад БРИКС-т
хөгжлийн банк бий болоход асуудал ер алга. NDB-гийн
хувьд дэлхийн дэд бүтцийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулахыг хүсч байгаа ба БРИКС бус хөгжиж байгаа
орнууд ч үүнийг дуу нэгтэйгээр дэмжиж байгаа юм.
Хамгийн гол нь NDB гишүүдийнхээ халаасыг доллараас Нийтэлсэн | П.Түвшин
хараат бус байлгахыг зорилгоо болгосон.
Тиймээс АНУ тэргүүтэй баруунханд NDB том гай
дагуулж болзошгүй.
AU GUST 2014 | 17
insider | зочин
Ч.Хашчулуун:
Монгол Улс нэмж зээл авах ямар ч шаардлагагүй Хувийн хэвшлийг дэмжих
Та ирэх өвөл эдийн засаг бүр ч хүндэрнэ гэж
Үндэсний зөвлөлийн
ярьсан. Уг нь Засгийн газраас эрчимжүүлэх
гүйцэтгэх захирал, эдийн
хөтөлбөр хэрэгжүүлж, Монголбанк бодлогын
засагч Ч.Хашчулуунтай
хүүгээ анхаарах зэргээр ажилласаар байгаа. Энэ
ярилцлаа.
ажлууд үр дүнгээ өгөх биш үү? Одоогоор “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 өдөр”-
ийн үр дүн амжилттай гарсан эсэхийг албан ёсоор зарлаагүй. Засгийн газар чухам яаж үнэлж байгаа
нь бас тодорхойгүй. Өнөөгийн байдлаар томоохон
хөрөнгө оруулалтын төслүүд эхлээгүй байгаа. Ханш их хэмжээгээр унаж, ДНБ-ий өсөлтийн хурд саарч, жилийн өмнөхөөс үнэ хамаагүй өссөн. Бодитоор
харахад эдийн засаг нэлээд таагүй байна. Энэ бол зөвхөн макро түвшний том зураглал.
Хувь хүмүүсийн хэрэглээ, амьжиргааны
түвшингээр харсан ч санаа зовоох зүйл олширсон.
Сүүлийн гурван жилд цалин хөлс нэмэгдээгүй. Тэгсэн хэр нь өргөн хэрэглээний барааны үнийн дүн бараг 30-40 хувиар өссөн. Ганц энэ жил л гэхэд 15 хувиар нэмэгдсэн байна. Тийм учраас худалдааны эргэлт
буурч байгаа хандлагыг статистикийн үзүүлэлтээс
харж болно. Ажилгүйчүүдийн тоо сүүлийн жилүүдэд
20 мянгаар өссөн. Ингээд харахад олон салбарт эдийн
Мөн экспортыг хурдтай нэмэгдүүлсэн. Урьд нь
манайх нүүрс багахан гаргадаг байсан бол 2011 оноос голлох салбар болж хувирсан. Бас “Атрын III” аянаар газар тариаланг бодлогоор дэмжсэн учраас Монгол Улс дотоодын нөөцөөр буудай, төмсний 100 хувь,
хүнсний ногооны 60 хувийг хэрэгцээгээ хангаж чаддаг болсон байна.
Засаг шилжих үед шинэ гарч байгаа төрийн
түшээдэд томоохон бүтээн байгуулалтын хүлээгдэж
буй төслүүдийг анхаарч, эрчимтэйгээр урагшлуулбал Монгол Улсын өсөлт, хөгжил эрчээ алдахгүй гэж
захисан. Уг нь төмөр зам, ДЦС 5, Оюутолгой төслийг
тэр эрчээр нь хэрэгжүүлсэн бол эдийн засгийн өсөлт 17 хувиас ч давах байсан юм. Гэтэл өнөөдөр зарим нь эхлээгүй, дуусаагүй байгаа учраас эдийн засаг
саарчихлаа. Том хөрөнгө оруулалт бол эдийн засгийг
хөдөлгөх гол мотор. Тэгэхээр моторыг нь зогсоочихсон болохоор тэр их өсөлтийг хадгалж чадаагүй.
Тэр үед манайх руу мөнгөний их урсгал чиглэсэн. Хөрөнгө оруулалтаар орж ирсэн мөнгө ч их бий. Тэр мөнгө яг хаашаа урссан юм бэ?
2011 онд манай улс эдийн засгийн өсөлтөөрөө
болно. Жишээлбэл, Өмнөговьд очоод харвал шинэ
гайхам амжилт үзүүлж, дэлхийд тэргүүлсэн. Тэр өсөлтийг яагаад хадгалж үлдэж чадаагүй юм бэ? 2011 оны өсөлтийн нууц нь томоохон төслүүдийг
хэрэгжүүлж эхэлсэн явдал. Дэлхийн Топ 10-т тооцогдох зэс баяжуулах, нүүрс боловсруулах үйлдвэр баригдаж,
18 | AU GUST 2014
хийж байсан учраас өсөлт өндөр гарсан хэрэг.
засаг хасах үзүүлэлттэй гарч байна. Тэгэхээр одоогийн энэ нөхцөлөөс эерэг үр дүн хүлээхэд хэцүү.
Ярилцсан | П.Түвшин
хийсэн. Иймэрхүү байдлаар бүтээн байгуулалт эрчимтэй
засмал замууд тавьж, хувийн хэвшлийн анхны
цахилгаан станц ашиглалтад орсон гээд нэлээд ажил
Тэр үед орж ирсэн хөрөнгө оруулалтууд томоохон
үйлдвэр, дэд бүтцийн объект болж үлдсэн гэж хэлж цахилгаан станц, уул уурхайн баяжуулах үйлдвэр, томоохон дэд бүтцийн объектууд бий.
Яг тийм хэмжээний хөрөнгө оруулалтын урсгал
тасрахгүй орж ирвэл эдийн засгийн өсөлт өндөр
хэрвээр байна. Тэр үед хөрөнгө оруулалт ДНБ-ий
харьцаагаар 60 хувьтай Монгол Улс дэлхийн Топ 5-д
орж байсан юм. Улс заавал өрөнд орох албагүй. Тэрний
зочин | insider
БОЛОВСРОЛ 1984-1989 | ЗХУ-ын Москвагийн Улсын Их Сургууль, улс төрийн эдийн засагч, багш 1992-1994 | Япон улсын Токиогийн Гадаад Судлалын Их Сургууль, аспирантурын бэлтгэл 1994-1996 | Япон улсын Йокохама хотын Их Сургууль, эдийн засгийн магистр 1996-2003 | Япон улсын Токиогийн Кейо Их Сургууль, эдийн засгийн ухааны доктор АЖЛЫН ТУРШЛАГА 1989-1992 | МУИС-ийн Эдийн засгийн факультетын эдийн засгийн онолын тэнхимд багш 1998-2000 | Монгол улсын Засгийн газар, Японы ЖАЙКАаас хамтран хэрэгжүүлж байсан “Монгол улсын дунд хугацааны хөгжлийн стратеги болон улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр” төслийн зөвлөх 2003-2004 | МУИС-ийн Эдийн Засгийн Сургуульд эрдэм шинжилгээ хариуцсан орлогч захирал 2004 | МУИС-ийн Эдийн Засгийн Сургуулийн захирал 2006 | Монголбанкны Захирлуудын зөвлөлийн орон тооны бус гишүүн 2008 | Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хорооны дарга 2011 | Монголбанкны Захирлуудын зөвлөлийн орон тооны бус гишүүн 2011 | Монголын Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирал 2014 | Хувийн хэвшлийг дэмжих Үндэсний зөвлөлийн гүйцэтгэх захирал
AU GUST 2014 | 19
insider | зочин
оронд энэ том төслүүдийг төр хувийн хэвшлийн
түншлэл, гадаад хөрөнгө оруулалтын хүчээр хөдөлгөж
болно. Гэхдээ төр бизнесийн тоглоомын дүрмийг чанд сахих ёстой. Нэгэнт байгуулсан гэрээгээ бататгаж, бизнесийн орчныг эрүүл байлгах ёстой.
Одоо зарчмын ялгаа нь нэгдүгээрт, том төслүүдийг
улсын мөнгөөр, өрөөр хийх гэж оролдоод байна.
Хоёрдугаарт, тэр ажлууд явахгүй байгаа учраас өр
хуримтлагдаж, манай хувьд эерэг биш сөрөг тал болж хувирлаа. Мөн төрийн оролцоо их байгаа болохоор авлига, хүнд суртал маш их болсон. Тэр нь хамаг
ажлыг гацааж байна. Зарчмын ялгаа нь ийм л байгаа юм. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, олон улсаас
босгосон мөнгө өр л болно. Тэгэхээр 2011 оны хувийн хэвшилд тулгуурлаж, гадаад хөрөнгө оруулалтыг
түлхүү ашигласан бодлого, одоогийн бүхнийг зээл, өр, бондоор босгоно гэсэн бодлогын хооронд асар том зөрүү бий.
Эдийн засгийн томоохон өсөлтийн цаана заавал хямрал байх ёстой юу. Эсвэл манайд үүсээд байгаа нөхцөл эдийн засаг биш улстөртэй холбоотой болохоор ийм тааруу үзүүлэлттэй байна уу? Эдийн засгийн өсөлт мөчлөгийн шинж чанартай
байдаг ч заавал хямрал дагуулах ёсгүй. Японы түүхийг харвал, 1950-1975 онд эдийн засаг гайхалтай хурдан боссон. II дайнд нэрвэгдсэн эдийн засаг 1975 он
гэхэд дэлхийд тэргүүлэгчдийн тоонд орж чадсан.
Тасралтгүй хурдаар өссөн байдаг. Өмнөд Солонгос байна. Дайнаас болж юу ч үгүй хоцорж, өнөөгийн
Монголоос хэд дахин ядуу байсан хэр нь хөл дээрээ босч, одоогийн бидний мэдэх баян улс болсон.
Тэгэхээр эдийн засгийн өсөлт заавал дундаа
хямарч, тасраад байх ёсгүй. Монголын нэг онцлог нь
юу гэхээр, эдийн засгийн өсөлтийн нэлээд том хүчийг
уул уурхайн салбар бий болгодог. Уул уурхайн дэлхийн зах зээлийн хэлбэлзэл гэж байдаг. Тэр улсуудтай харьцуулбал манайх илүү эмзэг байгааг мэдэх хэрэгтэй.
Нүүрсний зах зээл нэг хэсэгтээ сэргэхгүй гэсэн дүгнэлт бий. Олон улсад, ялангуяа урд хөршид нүүрсний үнэ буурч байна. Энэ тохиолдолд манайх төсвөө хаанаас бүрдүүлэх вэ. Мөн ийм байлаа гээд
20 | AU GUST 2014
Мөнгөний бодлогыг өөрчлөхгүй л бол энэ хэвээрээ үргэжилсээр л байх болно.
экспортоо хумих хэрэгтэй юү? Ер нь 2011 оныг хүртэл Монголын экспортын
гол бараа зэс байсан. 2011 оноос хойш нүүрс болсон. Энэ байдал гэхдээ цаашид хэвээр үргэлжлэхгүй.
Оюутолгойн уулын баяжуулах үйлдвэр ашиглалтад орсон учраас зэс буцаад гол нэрийн бараа болно.
Удахгүй, жил гаруйн дараа Цагаан суваргын үйлдвэр
ч ашиглалтад орчих байх. Тэгэхээр Монгол Улс зэсийн нийлүүлэлтээр олон улсад нэлээд өндөрт гарна гэж бодож байна.
зочин | insider
Монголын нэг онцлог нь юу гэхээр, эдийн засгийн өсөлтийн нэлээд том хүчийг уул уурхайн салбар бий болгодог. Уул уурхайн дэлхийн зах зээлийн хэлбэлзэл гэж байдаг. Тэр улсуудтай харьцуулбал манайх илүү эмзэг байгааг мэдэх хэрэгтэй.
Нүүрсний экспорт мэдээж зогсохгүй. Гэхдээ зэсийнхэд
Ер шаардлагагүй. Дээр хэлсэнчлэн 2011 оны эдийн
Мөн газрын тос, төмрийн хүдрийн экспорт ч бий.
нөөцийг сайн ашигласан. Гадаадын хөрөнгө
арай хүрэхгүй байх. Ер нь цаашид Монгол Улсыг энэ хоёр барааны экспорт авч явна гэж ойлгож болно.
Цаашдаа дэлхийн зах зээлийн хэлбэлзлээс өөрийгөө хамгаалахын тулд тооны биш чанарын үзүүлэлтэд анхаарах хэрэгтэй.
Монголбанкны бодлогын хүүгийн арга хэмжээ төгрөгийн ханшийг сэргээж чадах болов уу? Ер нь мөнгөний сул бодлого ямар гай дагуулдгийг
бүгд л харж байгаа байх. 2012 оны сүүлээс мөнгөний бодлого задгайрч, гүйлгээнд их хэмжээний төгрөг
оруулсан. Үнэ тогтворжуулах, Орон сууцны зээлийг дэмжих хөтөлбөрт их мөнгө оруулж, зах зээлийг
төгрөгөөр дүүргэсэн. Энэ нь ханшийн уналтын асар том хүчин зүйл болж байна. Хэдийгээр гадаадын
засгийн өсөлтийн гол шалтгаан нь зээл биш. Тэр
үед зээл аваагүй. Харин хувийн хэвшил, дотоодын
оруулалтыг сайн татсан. Ийм маягаар ямар ч бүтээн байгуулалтыг хэрэгжүүлж болно.
Дээрээс нь манайхан юунд зарцуулахаа мэдэхгүй
байж зээл авна гэдэг өвчтэй болж байгаа. Тэгээд зээл авснаа хамаагүй цацаад, дууссаных нь дараа толгой
барьж гаслаад дахиад зээл хайдаг боллоо. Энэ Засгийн газрын хувьд Монголыг хөгжүүлсэн гэхээр зүйл
харагдахгүй, харин том өр л үлдэж байна. Өрөө төлөх хөрөнгө оруулалт, хөгжлийн бодлогогүй, тооцоогүй,
ил тод бус, хийсэн юм гэвэл замуудын 6-7 уулзварыг янзалсан.
2012 оноос хойш зах зээлд их хэмжээний мөнгө
хөрөнгө оруулалт багассан ч мөнгөний хатуу
нийлүүлсэн гэж та хэлсэн. Энэ нь цэвэр улстөрийн
оруулалт манайд бараг зогссон байсан юм. Харин
сонгуультай холбоотой байсан байж магадгүй.
чадсан. Гэтэл одоо эсрэгээрээ төгрөгийн ханш унаж
боломж байсан ч Төвбанк орон сууц, барилгын
бодлоготой явсан бол төгрөгийн ханш унахгүй байсан.
асуудал уу?
Төвбанк зөв бодлого явуулж, төгрөгийн ханшийг
Гэхдээ тэрний дараа сонгууль хийгдээгүй. Тэгэхээр
Үүний нэг жишээ нь 2009, 2010 онд гадаадын хөрөнгө 1700-гаас 1300 болтол буулгаж, тогтвортой байлгаж
байна, цаашид ч унасаар байх магадлалтай. Мөнгөний бодлогыг л өөрчлөх хэрэгтэй байна.
Төгрөгийн ханш хэдий болтол унах вэ? Мөнгөний бодлогыг өөрчлөхгүй л бол энэ хэвээрээ
үргэжилсээр л байх болно.
Бодлогыг хатуурууллаа гээд өргөс авсан мэт зүгээр болно гэж байх уу? Бодлогын хүүг нэмэгдүүлсэн. Гэхдээ энэ нь зөвхөн
Төвбанкнаас гаргадаг үнэт цаасны хүүг л нэмэгдүүлнэ гэсэн үг. Мөнгөний бодлогыг бүхэлд нь өөрчилж байгаа хэрэг биш.
Хятадын Ерөнхийлөгч манайд айлчлахтай холбоотойгоор урд хөршөөс авах их хэмжээний зээлийн тухай яриа гарах боллоо. Одоо ч манайх их өртэй байгаа. Ер нь Монгол Улс заавал гадаадаас зээл авах шаардлагатай байна уу. Өнөөгийн нөхцөл заавал зээл авахыг шаардаж байгаа юу?
Гол шалтгаан нь, нэгдүгээрт Ерөнхийлөгчийн
мөнгөний бодлого дээр эдийн засаг талаас анхаарах салбарыг дэмжсэн нь ил тод харагдаж байна. Тоо баримтаас харахад маш их хэмжээний зээлийг
арилжааны банкуудаар дамжуулан олгосон. Тэр нь ихэвчлэн барилгын салбарт орсон. Монголбанкны бодлого аж үйлдвэрийн салбарт ямар нэг эерэг
байдлаар бол нөлөөлөөгүй. Харин ханшийг унагаахад нөлөө үзүүлсэн болов уу. Ер нь л их явцуу бодлого хэрэгжүүлсэн.
Жишээлэхэд, 8 хувийн зээлийг дэмжих ёстой ч
гэдэг юм уу. Орон сууцыг дэмжвэл улс орон хөгжинө гэж ойлгодог. Гэтэл нийт макро эдийн засгийн
тогтвортой байдал, үнийн тогтвортой байдал гэх чухал үзүүлэлтийг авч үзээгүй шиг санагддаг.
Найман хувийн зээл тун зүйтэй арга биш гэсэн үг үү? Биш гэсэн үг. Ер нь найман хувийн зээлийн суурь
шаардлага юу гэхээр орлого багатай иргэдийг орон сууц авахад дэмжлэг үзүүлэх. Гэтэл энэ нь анхны зорилгоосоо хальсан. Яваандаа орон сууц авахад
тусламж үзүүлэх, борлуулалтыг дэмжих бодлого болж AU GUST 2014 | 2 1
insider | зочин
хувирсан. Үнийн өсөлт 15 хувьтай байхад зээлийн
хүү найман хувьтай. Зээл олгож байгаа байгууллагад алдагдалтай. Ийм алдагдалтай ажиллаж байхад үр
дүнд нь ханш их хэмжээгээр унаж, байрны үнэ хоёр
дахин өссөн. Банкууд зээлийн эргэн төлөлтөд санаа
зовж эхэлж байна. Засахад хэцүү нөхцөл үүсч байгаа. Найман хувийн зээл үргэлжлэхгүй бол уначих гээд, үргэлжилбэл үнийн өсөлт, ханшийн өсөлт хоёр
үргэлжлээд байдаг. Эндээс харахад мөнгөний бодлого, явцуу, нэг салбарын төлөө ажиллаж байсан нь
тодорхой. Хямрал дуусахын тулд тэр салбар нь золиос болж, унахгүй бол болохгүй тийм байдал үүссэн.
Гэхдээ барилгын салбарт ч хямрал нүүрлэсэн. Одоо ер нь мөнгөтэй газар ховор болсон. Тэгэхээр зөвхөн барилгыг дэмжсэн гэдэг нь арай өрөөсгөл биш үү? Ер нь 2013 онд хямрал гүйцэд эхлээгүй байсан.
Голдуу санхүү, уул уурхайн салбарт байсан юм. Одоо бол бүхий л салбарыг хамарч байна. Энэ онд статистикийн тоогоор борлуулалт, жижиглэн, бөөний худалдаа
буурсан, тээврийн салбар бараг унасан. Мөнгөний
бодлого барилгын салбарыг гайгүй байдалтай нэг
жил байлгаж чадсан байж магадгүй. Амьжиргааны
түвшинд том цохилт болсон. Төгрөгийн хадгаламжтай
хүмүүс ихээр хохирч, тэтгэвэр, цалингаа төгрөгөөр авдаг хүмүүсийн худалдан авах чадвар маш муудсан.
Хөгжлийн банк одоо яаж ажиллаж байгаа бол. Анх байгуулагдахдаа мөнгө төвлөрүүлж, том төслүүдийг дэмжинэ гээд их л яригддаг байсан. Одоо тэр бүр сонсогдохоо байж? Үйл ажиллагаа нь ердийн байгаа. Гэхдээ анхны
байгуулсан зарчмаасаа нэлээд ухарсан. Засгийн газрын харьяа, мөнгө гаргадаг байгууллага шиг болсон байна. Чадвартай ажилтнуудын оронд улс төрийн томилгоо хийгдэж, ТУЗ нь хяналт тавьж чадахаа больсон.
Ер нь эдийн засаг яг хямарсан юм уу. Манайхан энэ тал дээр хоёр хуваагдан маргаж байгаа. Зарим нь хямрал биш гэж байхад нөгөө хэсэг нь мөн гэх жишээний? Үнэ их өсч, ханш унаад, байнга төсвийн
алдагдалтай болоод байна гэхээр хямраагүй гэхэд хэцүү. Яг сонгодог хямрал ч биш байх. Сонгодог 22 | AU GUST 2014
Мөнгөний бодлого барилгын салбарыг гайгүй байдалтай нэг жил байлгаж чадсан байж магадгүй. Амьжиргааны түвшинд том цохилт болсон. Төгрөгийн хадгаламжтай хүмүүс ихээр хохирч, тэтгэвэр, цалингаа төгрөгөөр авдаг хүмүүсийн худалдан авах чадвар маш муудсан
утгаар хямрал байхын тулд ДНБ-ий өсөлт хоёр улирал дараалаад хасах руу орсон байх ёстой. Одоогоор тийм нөхцөл үүсээгүй ч эдийн засгийн өсөлт саарч байна. Хямралын зарим шинж илэрхий харагдаж байгаа. Гэхдээ санаа амар байж болохгүй. Эдийн засгийн
макро тогтвортой байдал алдагдах юм бол үүнийг
тогтоохын тулд бараг 10 жил тогтворжуулах бодлого хэрэгжүүлсэн гашуун түүх бидэнд бий.
1992 онд Эдийн засгийг тогтворжуулах
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсээр 2000 он хүрч байж
арайхийн үр дүн гарсан. Тэгээд бүр мөсөн зогсоосон нь 2005 он. Тэгэхээр бараг 15 жил эдийн засгийг тогтворжуулсан хэрэг.
Ханш ийм хэмжээгээр унаж, инфляци өссөн нь
1992 оноос хойш байгаагүй үзэгдэл. 1996 онд нэг удаа ханш нэлээд унасан. Гэхдээ тэрнээс хойш тогтвортой байсан. Одоогийн байдал ердийн бус шинжтэй болж
байна. Энэ үед хямрал мөн, эсэхээр маргалдаж суух нь тохиромжгүй. Цаад үр дүн нь өөрчлөгдөхгүй.
Гол шалтгаан нь дэлхий хямраад, олон улсын эдийн
засаг уначихсан юм биш. Европын холбоо, АНУ, Хятад, Япон бүгд өсөлттэй байгаа. Унаж, хямраад байгаа нь ганц Монгол. Энэ нь дан дотоод шалтгаантай
холбоотой. Нэгдүгээрт, нүүрсний экспортын гэрээгээ биелүүлээгүй. Анх байгуулсан гэрээний дагуу нүүрс
нийлүүлэхгүй гэж их хугацаа алдсан. Тэр “Чалко”-гийн гэрээг их шүүмжилдэг. Гэрээний үр дүн нь 300 сая
доллар. Энэ нь маш бага, манай экспортын 10 хувиас
бага дүн. Мэдээж үүний нөлөө байлаа ч гурван жилийн турш нөлөөнө гэсэн юм байхгүй.
Хоёрдугаарт, дотоодын бүтээн байгуулалтыг тэр
чигээр нь удаашруулсан. Төмөр замын ажлыг хувийн хэвшлээс булааж аваад зогсоосон. 2007 онд эхлэх
ёстой байсан ч шороо овоолохоос хэтэрсэнгүй. Хувийн хамгийн том агаарын зорчигч тээврийн “Изнис”
компанийг дампуурахаас өөр аргагүйд хүргэсэн. ДЦС 5-ын ажлыг хоёр жил гацаасан. Одоо хүртэл газар
нь маргаантай, хот хуралдсаар л байна. Оюутолгойн
хоёрдугаар ээлжийн гүний ажил батлагдаагүй, мөнгө нь шийдэгдээгүй. Ийм том төслүүд шийдэгдээгүй
байхад манай эдийн засаг хямрахгүй байна гэж үгүй. Тиймээс дэлхий рүү бурууг чихэх хэрэггүй. Ярилцсанд баярлалаа.
the wall s tree t journ al
Өнгөрсөн гурван сарын дотор үнэ 30% унажээ 24 | AU GUST 2014
R.Iegosyn | Shutterstock
Нэгдсэн Улсын тариачид мөнгөний бараа харахгүй нь
Эрдэнэ шишийн үнэ огцом буурснаас болж арваад жил амжилттай ажилласан хөдөө аж ахуйн эдийн засаг анх удаа уналтад орж, АНУ-ын фермерүүд алдагдал хүлээх болох нь гэсэн айдас газар аваад байна. Өнгөрсөн гурван сарын хугацаанд эрдэнэ
шишийн үнэ 30 хувиар буурсан нь 2010 оноос
хойших хамгийн хямд үнэ болжээ. Гэсэн хэдий ч
Мидвэстэд (АНУ-ын төв ба хойд хэсгийн хөдөө аж ахуй өндөр хөгжсөн 12 муж) цаг агаар тун таатай
байгаа болохоор хоёр удаа дараалан арвин их ургац хураана гэсэн таамаг дэвшүүлэхэд хүргэсэн аж. Гол нь зөвхөн эрдэнэ шиш гэлтгүй бусад үр
тариа, ногооны үнэ ч гэсэн гэнэт буурсан байна.
Шар буурцаг гэхэд л сүүлийн хоёр жилийн хагасын хугацаанд байгаагүй хямд үнээр борлуулагдаж
байгаа бол буудайны ханш дөрвөн жилийн хамгийн доод үзүүлэлтэд хүрчихээд байгаа юм.
Гэвч арвин их ургац, дээрээс нь үнэ буурсан явдал
мах боловсруулж, савлах үйлдвэр, малын ферм,
этанол үйлвэрлэгч гэх мэт мал аж ахуй эрхлэгчдийн хувьд тун сайн тохиол болж байгаа аж. Учир нь
малын тэжээлийн үнэ хямдарсан болохоор ажил хэрэг нь ч өөдрөг байгаа юм.
Сүүлийн арван хоёр жилийн хугацаанд мах,
махан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч Tyson Foods
компанийн хувьцааны үнэ 47 хувиар өссөн бол
өрсөлдөгч, тахианы мах боловсруулагч Pilgrim’s Pride Бэлтгэсэн | Бриан Блакстоун, Маркус Уолкер Орчуулсан | Б.Батбуян
компанийн үнэ 95 хувиар буюу бараг нэг нугарч
өссөн байна. Мөн эрдэнэ шиш нэрж этанол, эрдэнэ
шишийн сироп гэх мэт олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг Archer Daniels Midland компанийн
хувьцааны үнэ 34 хувиар өсчээ.
Үүнээс гадна талх гэх мэт ургамлын гаралтай
хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн зардал нь өндөр, импортлогч улс орны хэрэглэгчдэд үр
тарианы үнэ хямд байгаа нь сайнаар нөлөөлж байна. Үр тариа, ургамлын тосны ханш унаснаас болж
хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн индекс зургаадугаар сард дахин буурсан. Энэ нь гурван сар дараалан
буурсан хэмжээ. Мөн 2014 оны нэгдүгээр сараас
хойших хамгийн бага үзүүлэлт болж байна гэж НҮБийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагаас мэдээлжээ.
Түүнчлэн түүхий эдийнх нь үнэ буусан болохоор
Америкийн дэлгүүрүүдэд эрдэнэ шиш, буурцгаар
хийдэг жигнэмэг, бэлэн хоол болон бусад гурилан бүтээгдэхүүний үнэ хямдрах ёстой боловч
савлагаатай хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг
цөөхөн хэдхэн компани л ханшаа буулгах шинжтэй байна гэж эдийн засагчид үзсэн байна.
Эрдэнэ шишийн үнэ хямдарсан болохоор газар
тариалан хамгийн их хөгжсөн нутаг буюу АНУ-ын Фермийн бүс гэж нэрлэгддэг мужуудад хөдөө аж
ахуйн салбараас олох орлого эрс буурсан. Учир нь
эрдэнэ шишийг энэ улсад хамгийн ихээр тариалдаг
ба 350 мянга гаруй ферм ажилладаг бөгөөд өнгөрсөн жил тус улсын газар тариалан эрхлэгчдийн нийт
орлогын 60 тэрбум орчим долларыг зөвхөн эрдэнэ шишийн борлуулалтаас олж байсан юм.
Гэтэл 2012 онд эрдэнэ шишийн үнэ хамгийн
ихээр өссөн ч одоо тэр хэмжээнээс даруй 57 хувиар буучихсан байгаа. Нэг бушель (25.4 кг) эрдэнэ
шиш дөрвөн доллараас бага үнээр зарагдаж байгаа болохоор тариаланчид 2006 оноос хойш анх удаа
зардлаа нөхөж чадахгүйд хүрнэ гэж хөдөө аж ахуйн шинжээчид үзэж байна.
AU GUST 2014 | 25