Birinci Abdülhamid Türbesindeki Kadem-i Saadet

http://sinanculuk.blogspot.com.tr/2012/06/birinci-abdulhamidturbesindeki-kadem-i_24.html?q=kadem BİRİNCİ ABDÜLHAMİD TÜRBESİ'NDEKİ KADEM-İ ŞERİF'E (HZ. MUHAMMED'İN AYAK İZİ) DAİR Sinan ÇULUK

Bahçekapı'da Birinci Abdulhamid Türbesi'ndeki kademi-i şerif

Hz. Muhammed'in ayak izi olduğuna inanılan çeşitli taşlara genel olarak "nakş-i kadem-i şerif" veya "nakş-i kadem-i saadet" denilmiştir. İslam tarihinin çeşitli devirlerinde Hindistan'dan Mısır'a, Kudüs'ten İstanbul'a kadar geniş bir coğrafyada yaygınlıkla görülmüşlerdir. İslam âlimleri arasında bunların gerçekten Hz. Muhammed'in ayak izi olduğu hususunda bir ittifak meydana gelmemiştir. Hz. Muhammed'in ayak izi olarak kabul edenler olduğu gibi, birçok âlim bu taşların sahtekârlık eseri meydana getirildiğine ve Müslümanları itikaden yanlış inanışlara sevk ettiğine dair görüşler ortaya koymuşlardır.

Osmanlı sultanlarının mukaddes emanetlere gösterdiği saygının derecesi fevkalade yüksektir. Bu öneme binaen Topkapı Sarayı'ndaki Enderun'un en önemli koğuşu veya dairesi, Hz. Muhammed'in hırkası ile diğer mukaddes emanetlerin saklandığı "Hırka-i Saadet" dairesidir. Burada dördü taş ve ikisi tuğla olmak üzere altı aded "kadem-i şerif" muhafaza edilmektedir. İstanbul'da Eyüp Sultan ve Üçüncü Mustafa türbelerinde de birer adet ayak izi bulunur.

İstanbul Bahçekapı'da Sultan Birinci Abdülhamid Türbesi'nde bulunan taş da bunlardan bir diğeridir. Türbe'nin kuzey tarafında bir niş içine hazırlanan camekânda sergilenmektedir. Birinci Abdülhamid'in tuğrası altında yer alan kitabede aşağıdaki beyitler mevcuttur.

Oldu resm-i kadem-i Hazret-i Fahr-i Âlem Tâc-ı vehhâc-ı ser-i cümle-i ehl-i îmân O kademdir ki idüp tayy-ı semâvât-ı alâ Menzil-i Sidre'ye bastı şeb-i esrâda ıyân Sür yüzün acz u niyâzile idüp istişfâ‘ Olayım dirsen eğer mahzar-ı afv vu gufrân

Kaynaklar incelendiğinde görüldüğü üzere Birinci Abdülhamid'in veli olduğuna dair halk arasında yaygın bir kanaat vardır. Zamanında bu inanışı pekiştirecek çeşitli uygulamalara gidilmiş olması eşyanın tabiatına uygundur. Birinci Abdülhamid Türbesi'ndeki taşın Şam'da bulunduğu yerden İstanbul'a getirilmesi safahatı kaynaklardan takip edildiğinde birbirinin tekrarı bilgilerden ibarettir. Bu hususta en önemli iki kaynak olarak, Ayıntaplı Muhammed Münib Efendi'nin Âsâru'l-Hikem fî Nakşi'l-Kadem adlı eseri ile Osmânzâde Hüseyin Vassâf'ın Sefîne-i Evliyâ adlı eserleri görülmektedir. Günümüz eserleri genellikle bu iki kitaptan yaptıkları iktibaslarla Birinci Abdülhamid Türbesi'ndeki kadem-i şerifin hikâyesini nakletmişlerdir. Elde bir arşiv belgesi bulunmadığından rivayet üzere anlatılanların hakikati sorgulanmadan doğru olarak kabul görmüştür. Hüseyin Vassaf Efendi'nin nakli aşağıda aynen verilmiştir. "Şeyh Muhammed Ziyâd Şâm-ı şerîf civârında Kadem karyesindeki, Kadem-i şerîf'in ced-be-ced nigehbânıdır. Pederi Ahmed-i Attâr, onun pederi Hümât'tır. Sultan Abdulhamîd Hân-ı evvel zamânında ârzû-yı şâhâne üzerine, Kadem-i Saâdet'i oradan başına alarak, mâşiyen İstanbul'a kadar bu sûretle getirmiştir. Kadem-i Saâdet, el-yevm Abdulhâmid-i evvelin türbesinde mahfûz mahfaza-i tekrîm olup, kandil ve arefe gibi eyyâm-ı mubârekede Kadem Dergâhı şeyhi olan zât tarafından güşâd ve ziyâret ettirilmek şart-ı vâkıf îcâbındandır.

El-Hâletü hâzihî, ziyâret olunur. Muhammed Ziyâd hazretleri burada mazhar-ı hürmet oldu. O zaman Sadrazam bulunan Halîl Hamîd Paşa, Hz. Şeyh'e çok muhabbet gösterenlerdendir.

Kadem Tekkesi'nin olduğu mahal, Kapıcıbaşı Konağı imiş. Mülk olduğundan Halîl Hamîd Paşa, burasını istimlâk ve vakf etmiş. 1190/(1776) târîhlerinde dergâhı inşâya muvaffak olup,

Hz. Şeyh'i burada irşâd-ı nâs için alıkoymuş ve dergâhı kendisine teslîm eylemiştir…1205/(1791) târîhine kadar irşâd-ı nâs ile meşgûl olup, terk-i âlem-i nâsût eyledikte, dergâh-ı şerîf hazîresine defn edildi. Türbelerinin üzeri açık ve hâlen ma‘mûrdur.

Kitâbe-i seng-i mezâr-ı ber-vech-i âtîdir: Kadem-i Şerîf'i Şam'dan Âsitâne-i aliyyeye nakl hizmetiyle şeref-yâb olan sülâle-i Sa‘diyye'den, kutbu'l-ârifîn ve gavsu'l-vâsılîn merhûm ve mağfûrun leh eş-Şeyh el-Hâc es-Seyyid Muhammed Ziyâd hazretlerinin, rûh-ı pür-fütûhlarına rızâ’en li'llâhi teâlâ, el-Fâtiha, 1205/(1791)."[i]

Bu metne göre Kadem karyesinde bulunan Kadem-i Şerif, Şeyh Muhammed Ziyad Efendi'nin bekçiliğini yaptığı, atalarından miras bir taştır. Halil Hamid Paşa'nın sadrazamlığı zamanında, Birinci Abdülhamid'in arzusu üzerine Şeyh Muhammed Ziyad tarafından başının üzerinde taşınmak suretiyle ve yürüyerek Şam'dan İstanbul'a getirilmiştir. Halil Hamid Paşa da Şeyh Efendi için 1190/(1776) senesinde Kadem Tekkesi'nin bulunduğu mahaldeki Kapıcıbaşı konağını istimlâk ederek tekke inşa ettirmiştir. Bu tarihte bir karışıklık olduğu muhakkaktır. Çünkü 1190 senesinde Halil Hamid Paşa daha Âmedi kaleminde bir memurdur ve silsile-i meratibi çok hızlı yürütülmüş olsa da vezir ve sadrazam olmasına daha yedi sene vardır.[ii]Muhammed Ziyad'ın Sefine'de anlatıldığı bölüm, aslında İstanbul Etyemez'deki Kadem Tekkesi ve şeyhlerine dairdir. Bu metinde Şam yakınlarındaki Busra kalesinden bahsedilmemektedir. Çağdaş bir nâkil olan Kilar-ı Hassa hocası Ayıntabi Muhammed Münib Efendi ise bu taşın Hz Muhammed'in peygamberliği öncesinde, çocukluğunda ve gençliğinde iki kez olmak üzere Şam'a yaptığı seferlerin birinde, Şam yakınlarında Havran adıyla bilinen Busra mevziinde zuhur ettiğini belirtirken, Kadem karyesinden ve camiinden hiç söz etmez. (Her ne kadar şeyhin mezar taşındaki kitabede Şam'dan İstanbul'a taşın nakli hizmetinde bulunduğu yazılıysa da) Bu taşın 1198 senesinde İstanbul'a getirildiğini kaydederken çağdaşı olduğu Şeyh Muhammed Ziyad adından da bahsetmez.[iii] Yakınlarda Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde tasnifi tamamlanan Hatt-ı Hümâyûn fonunda rastladığımız bir belgede ise şimdiye kadar ulaşabildiğimiz en kesin bilgiler mevcuttur. Tarihsiz olan bu belgenin metni aşağıda verilmiştir.

HATT-I HÜMAYUN

[Birinci Abdülhamid'in el yazısı] Benim vezîrim bu tarafa celbi ve türbe-i cedîdenin bir mahallinde vaz‘an ziyaretgâhı olmak nezdinizde münâsib ise getürdesiz değil ise yine Şâm-ı Şerîf'de merkad-i Yahya Aleyhisselâm'da vaz‘ ne vechile münâsib görünür ise yine taraf-ı humâyûnuma arz idesin.

[Telhis] Şevketlü Kerâmetlü Mehâbetlü Kudretlü Veliyy-i ni‘metim Efendim Pâdişâhım Şâm-ı Şerîf tarafından vürûd eden tahrîrât mâdde-be-mâdde hulâsa etdirilip dünkü gün atebe-i ulyâ-yı mülûkânelerine arz olunmağın şeref-yâfte-i sudûr olan hatt-ı humâyûnları mûcebince tahrîrât-ı mezkûrede mestûr olan mevâddın nizâmına eğerçi ihtimâm-ı bendegânem masrûf olup ancak Dimaşk-ı Şâm eyâletine tâbi‘ Havran nâm nâhiyede vâkî‘ Eski Şâm demekle ma‘rûf Busra nâm kal‘adan kal‘ u celb ve tahtrevân misillü iki re’s katıra tahmîl ile Şâm-ı Şerîf'e nakl ve müteveffâ Esad Paşa'nın[iv] hânesine vaz‘ u nasb olunan seyyid-i veled-i âdem, şefî‘ul-ümem, nebiyyü'l-Arab ve'l-Acem, el-meb‘ûsü kâffeten-li'l-âlem, sallallâhu aleyhi ve âlihi ve sellem hazretlerinin kadem-i muhteremlerini muhtevî bir kıt‘a hacer-i mu‘ciz-eser-i mufahhamın berren ve bahren nakli mümkin olmağla bu cânibe ityânı ve yâhud Câmi‘-i Emeviyye'de merkad-i münîr-i Hazret-i Yahya aleyhisselâm kurbunda cümle-i âsâr-ı cihân-dârîden olmak üzre bir mahal ihyâsıyla anda ikâmesi husûslarına dâ’ir emr u fermân-ı cihân-bânî ne vechile cereyân buyurulacağı tahrîrât-ı merkûmede başkaca bir bend olarak istifsâr olunduğuna binâ’en mâdde-i mezkûrede emr u fermân-ı husrevânîleri ne vechile olduğunu isti‘lâm ve istibyân içün tahrîrât-ı mezkûreden madde-i mezkûre başkaca ihrâc ve huzûr-ı âlîlerine arz olundu. Manzûr ve ma‘lûm-ı humâyûnları buyuruldukda zikr olunan kadem-i muhterem-i Nebevî’nin ziyâretgâh-ı hâss u âm olan makâma vaz‘ı züvvârının teksîr-i tuhaf-ı salât u selâmlarını mûcib olacağı âşikâr olmağla tahrîr olunduğu üzre Câmî‘-i Emeviyye’de merkad-i mukaddes-i Hazret-i Yahya salavâtullâhi alâ nebiyyinâ ve aleyhi kurbunda mahall-i mahsûsda tevkîfi ve yâhud bu cânibe celb ile âsâr-ı hayriyye-i Hudâvendigârî'den türbe-i cedîdenin civârında ziyâretgâh olacak bir mahall-i mahsûsa vaz‘ı şıklarından kangısına irâde-i aliyye-i tâc-dârîleri ta‘alluk eder ise her hâlde emr u fermân şevketlü kerâmetlü mehâbetlü kudretlü veliyy-i ni‘metim efendim padişahım hazretlerinindir.[v]

Muhammed Ziyad Efendi'nin Samatya'da Kadem Dergahı haziresindeki mezar taşı.

Tarihsiz olan bu belge, taşın İstanbul'a getirildiği zaman Halil Hamid Paşa'nın sadareti devrinde ise 1197-1199 aralığında olmalıdır. Telhis metninde Kadem-i Şerif'in, diğer

rivayetlerde belirtilen Kadem Camii'nde bulunduğundan söz edilmeden, Havran nahiyesinde Eski Şam adıyla bilinen Busra kalesinde olduğu ve "muhtemelen bulunduğu kayalık mahalden" kal' edildiği (söküldüğü, yerinden çıkarıldığı) açıkça vurgulanmaktadır. Daha sonra (söylemekte hiç bir sakınca görülmeden) iki adet katıra tahtırevan tarzında yüklenerek Şam'a getirilmiş ve günümüzde müze olarak kullanılan Azmzade Esad Paşa'nın hanesine (sarayına) konulmuştur. Hatt-ı Hümayun'da Kadem-i Şerif Camii'nden bahsedilmemesi bir başka taşın da mevcut olabileceğini akla getirmektedir. Taşın naklinin bundan sonraki safhası da rivayetlere tamamen muhalif olarak cereyan etmiştir. Öncelikle rivayetlerde hiç bahsedilmeyen Emeviye Camii'nde Hz. Yahya Türbesi'nde bir mahal inşa edilerek orada sergilenmesi teklifi mevcuttur. İkinci şık olarak İstanbul'da yeni inşa edilen Birinci Abdülhamid Külliyesi'ndeki türbede muhafaza edilirse, ziyaretçilerinin dua ve salât u selam hediyelerinin çoğalacağı beklentisiyle hangi şıkkın tercih edileceği Padişahın iradesine bırakılmıştır. İşte burada Hünkâr, arzu-yı hümayunu ile taşın Şam'dan naklini istediği şeklindeki rivayetlere tamamen aykırı olarak, kayıtsız bir şekilde tercihi Sadrazamına bırakmıştır.

Sonuç olarak Şam'dan gelen iki ayrı taştan bahsedilmiyorsa ve günümüzde Birinci Abdülhamid Türbesi'nde sergilenen taş, Şam'da Busra kalesinden getirilen taş ise Kadem Camii'ndeki taş ile alakası yoktur, taşın nakil işinin nasıl cereyan ettiği ise belli değildir.

Deniz veya karayolundan hangisiyle getirildiği arşivde yapılan araştırmalarda henüz tespit edilememiştir. Ancak Şeyh Muhammed Ziyad'ın başının üstünde geldiğine dair rivayetlerde de bir zaafiyet olmalıdır. Türbede mevcut kadem-i şerif gayet hacimli bir vaziyettedir. Bu cesamette bir taşın karayolunda yürüyerek baş üzerinde getirilmesi pek mümkün olmamalıdır.

Hüseyin Vassaf mahrecli bu rivayet her ne kadar ortalıkta dolanıyorsa da tenkide tabi tutulmadan kabul edilemez. Üstelik Sultan Birinci Ahmed'e izafe edilen bir şiirde[vi] bu temenninin yapıldığı bilindiğinden şiirin, bir sufi olan Hüseyin Vassaf'ın muhayyilesinde vücut bulduğunu düşünmek de mümkündür.

[i] Osmânzâde Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, Haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, c.I, s.462-463, İstanbul 2006. [ii] Halil Hamîd Paşa / Burdurludur. Babası Polat Paşa'nın kölesi ve hazinedarı ve Çelik Mehmed Paşa kapu kethüdası Gürcü Hacı Mustafa Ağa'dır. Gençliğinde İstanbul'a gelip Divan Kalemine girerek Eflâk kapı kethüdasına katib oldu. Râif İsmail Paşa himmetiyle Âmedî Kalemine girip âmedci olarak Beylikçi Mustafa Re'fet Efendi'ye vekâlet eyledi. Doğruluk ve dürüstlüğünden dolayı Cemaziyelevvel 1193'de (Mayıs/Haziran 1779) büyük tezkireci, Zilhiccesinin son gününde (7 Ocak 1780) reisülküttab, 3 şevval 1194'de (2 Ekim 1780) sadâret kethüdası olup 27 Cemaziyelâhir 1195'de (20 Haziran 1781) azlolundu. Şevval'de (Eylül/Ekim) tersane emini, 16 Ramazan 1196'da (25 Ağustos 1782) 2. defa kethüda-yı sadrıâlî ve 25 Muharrem 1197'de (31 Aralık 1782) vezirlikle sadrazam oldu. 20 Cemaziyelevvel 1199'da (31 Mart 1785) ayrılarak Cidde valisi olmuş ise de 15 Cemaziyelâhir'de (6 Mayıs 1785) azledilmiş ve azlinin 27. günü vefat eylemiştir. Haydarpaşa'da medfundur. Güler yüzlü, latîfeci, cömert, edip, yazıcılıkta ustaydı. Davudpaşa İskelesinde bir tekke, Bâbıâli yakınında bir sebil yaptı.- Mehmed Süreyya Bey,Sicill-i Osmânî, Hazırlayanlar, Nuri Akbayar-Seyit Ali Kahraman,c.II, s. 578-579, İstanbul 1996. Kemal Derviş'in büyük dedesidir. [iii] vr 2a)…hattâ civâr-ı Şâm-ı cennet-meşâmmda bir seng-i zümürrüd-fâm üzre nakş-ı pâ-yı kimyâ-sâ-yi Resûl-i Ekrem bin yüz doksan sekiz senesine gelince mültesem-i şifâh-ı âlem ve müstelem-i cibâh-ı Benî Âdem olmuş iken Pâdişâh-ı rû-yi zemîn ve şehen-şâh-ı âsmân-temkîn Sultân-ı Selâtîn-i cihân ve Hâkân-ı Havâkîn-i devr-i zamân Hüsrev-i Kisrâ-yı adâlet ve Erdşîr-i şîr-i savlet bahr-i mevvâc-i lütf u mekârim (vr 2b) ……….. ol resm-i kadem-i meymenet-kıdem ile Daru'sSaltanati'l-Aliyye himâhallahü te‘âlâ an-külli afeti ve beliyye dahi şeref-endûz-i meyâmin ü ikbâl ve izzet-âmûz-ı sa‘âdet ü iclâl olmağiçün mânend-i Bedr-i münîr-i matla‘-i kadîminden Kostantiniyye semtine tahrîk u tesyîr ve Bağçekapusu kurbunda riyâz-ı nâzıra (vr 3a) gibi müceddeden ihyâ buyurdukları medrese ve kitabhane ve mekteb ve sebîl ve imâret-i âmireleri civârında vaz‘ u takrîr olunmağa misâl-i vâcibü'l-imtisâl şeref-rîz-i sâhâ-i iclâl olmağla dâ‘iyân-ı Devlet-i Aliyye ve perverdigâr-ı ni‘met-i seniyyelerinde Kilâr-ı Hassa-i Hümâyûnları hocası es-Seyyid Muhammed Münîb el-Ayıntâbî kulları pişgâh-ı felek-destgâh-ı hüsrevânelerine takdîm-i rukiyyet ve arz-ı ubûdiyyet dâ‘iyesiyle Âsârü'l-Hikem fî Nakşi'lKadem ismiyle mersûm bir risâle-i muhtasara te’lîf ve bir mukaddime ve iki bâb ve bir hâtime üzre tertîb ve tersîf eylemişdir. Mukaddime- Havârık-ı âde makûlesinden olan ef‘âl-i gayr-i mu‘tâdenin aksâmı beyânındadır. Bâb-ı EvvelKadem-i mufahharü'l-enbiyâ ahcârda te’sîr etmek vâkî‘ oldu mu olmadı mı ihtilâfât-ı ulemâ beyânındadır. Bâb-ı Sânî- AlâTakdîri'l-vukû‘ bu Belde-i Tayyibe'ye nakl buyurulan resm-i kadem-i hayri'l-mevcûd kangı mahalde nakş-pezîr-i safha-i vücûd olduğu beyânındadır. Hâtime: Enbiyâ ve murselîn salavâtu'l-lahi alâ nebiyyinâ ve aleyhim ecma‘în hazerâtından ve

ashâb-ı güzîn ve selef-i sâlihîn rıdvânullah-i te‘âlâ aleyhim ecma‘în cenâblarında yâd-gâr olan Kadem-i Şerîf ve Hırka-i Sa‘âdet ve Lihye-i Mübâreke (vr 3b) misillü teberrükâta ta‘zîm u tekrîm ve telsîm u takbîl meşrû‘ olup niçe fezâ’ili müştemil olduğu beyânındadır. Hemân Kerîm-i kâde'l-hâcât ve mucîbu'd-da‘avât Celle Şanuhû ve Azze Sultânehû hazretleri hidmet-i ubûdiyyetimizi dergâh-ı ulûhiyetinde makbûl idüp Habîb-i müctebâsı hürmetine şevketlü kudretlü azametlü veliyy-i ni‘met-i alemiyân olan padişâh-ı merhâmet-penâh efendimiz hazerâtın şehzâdegân-ı kirâm ve selâtîn-i izâmlarıyla serîr-i devlet ve server-i saltanatda ber-karâr ve düşmenân-ı hakâret-nişânların pây-mâl-i zill u hasâr eyleye âmîn yâ Erhame'r-Râhimîn. Mehmed Münîb el-Ayıntâbî, Âsâru'l-Hikem fî Nakşi'l-Kadem, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmud Efendi nu. 2184. [iv] Es'ad Paşa (Azmzâde) / İsmail Paşa'nın oğludur. Babasının sâyesinde mîrimiran rütbesiyle Hama mutasarrıfı oldu.

1156'da (1743) Amcası Süleyman Paşa'nın vefatında vezirlikle Şam valisi olup 1169 (1755-56) da ayrıldı. 1170 (1756-57) de Sivas valisi oldu. Şam'da Mekkîzade Hüseyin Paşa hadisesi buna isnat olununca 1171'de (1757-58) Ruscuk'a sürülüp Sivas'dan hareketinden sonra yolda katlolunmuş ve o sene Şaban 1171'de (Nisan 1758) kesik başı İstanbul'a getirilmiştir.

Soyu günümüze kadar gelmiştir. Şam'da adına mensup hanı, Hama ile Ma'arretünnu'man'da ve Hanşeyhûn'da büyük su havuzuyla hamamı ve Hama hükümet konağıyla Hicaz yolunda su havuzları ve kuleler ile Haremeyn-i Muhteremeyn'de diğer hayır eserleri vardır. - Sicill-i Osmânî, c.II, s.496. [v] BOA.HAT. 1451/25 [vi] N’ola tâcım gibi başımda götürsem dâim Kadem-i nakşını ol Hazret-i Şâh-ı Resûl’ün Gül-i gülzâr-ı nübüvvet o kadem sâhibidir Bahtiyâ [Ahmedâ] durma yüzün sür kademine o gülün 24th June 2012, Sinan ÇULUK tarafından yayınlandı

http://sinanculuk.blogspot.com.tr/2012/06/birinci-abdulhamidturbesindeki-kadem-i_24.html?q=kadem