PSC Magazine editie 4 - 2013

Editie 4 - 2013 | 3 e jaargang | www.pscmagazine.nl

De informatiebron voor professionals in de psychosociale gezondheidszorg aangesloten bij de NFG, Adiona en Rosegarden

Thema: rouw Weet je dat veel mensen eenzaam sterven?

Kinderen rouwen in stukjes • Autobiografisch coachen ADHD, wat kan je er mee? • Elisabeth Kübler-Ross

spreken zien weten zijn voelen handelen liefhebben

SanoConcept

synergie vanuit de bron

CHAKRA FYSIEK

ENERGIE Onbewuste drijfveren, emoties en predisposities vormen bij veel gezondheidsklachten een factor van belang. Het SanoConcept hanteert een geïntegreerd model waarin drie niveaus worden onder-scheiden: het fysieke, energetische en persoonlijkheids- of psychovegetatieve niveau.

In dit concept spelen de persoonlijkheidskenmerken ofwel de chakra’s een sleutelrol.

Chakra’s komen overeen met de psychovegetatieve stuurcentra in de hersenen. Daar zetelen de fixaties en remmingen die energetische en somatische verstoringen kunnen veroorzaken of beïnvloeden.

Het SanoConcept biedt u een werkbaar medisch-klinisch model en uitgebreide ondersteuning middels diverse opleidingen. Vraag nu het gratis vademecum aan.

Uitgebreide testset van 40 energetische producten is verkrijgbaar voor maar €15,-.

Kijk voor meer informatie op www.SiVAS.nu

SiVAS

Subtiele interventies met behulp van het Vasculair Autonoom Signaal

SanoPharm Nederland bv - Prins Hendrikweg 2 - 3771 AK - Barneveld T 0342-420714 - F 0342-420686 - www.sanopharm.com - info@sanopharm.com

Voorwoord

rouw Toen ik jong was, dacht ik dat iedereen om mij heen lang en gelukkig zou leven. Het kwam niet bij me op dat een van de mensen die mij zo vertrouwd waren, er op een dag niet meer zou zijn. Gelukkig kan ik zeggen dat ik tijdens mijn jeugd van geen van deze mensen afscheid heb hoeven nemen.

Tijdens mijn jeugd woonden we in een huis met een houten dak met dakpannen.

Ieder voorjaar nestelden de mussen zich onder de rand van het dak. Op de zolderkamer kon je de mussen ’s ochtends vrolijk horen piepen.

Helaas was het niet altijd een paradijs onder de dakrand. Als ik ’s morgens vroeg de tuin in liep, zag ik regelmatig een mussenbaby op de grond liggen. Dood. Kennelijk was hij op de een of andere manier uit het nest omlaag gevallen en had hij de val niet overleefd.

Heel serieus ontfermde ik me over de gestorven mussen. Achter in de tuin was, naast de vuilnisbak en onder de boom, een stukje grond waar niet zoveel groeide.

Voor mij was dit de ideale mussenbegraafplaats. Ik weet niet hoeveel ik er begraven heb, maar het moeten er tientallen geweest zijn. Voor ieder vogeltje groef ik een gat en nadat ik het vogeltje er plechtig ingelegd had en het toegedekt had met aarde, stak ik een stokje in de grond met een steentje erbij. Hetzelfde deed ik overigens met onze vissen en parkieten, als ze gestorven waren. Voor iedereen was een plekje.

“Rouw, sterven en dood zeggen iets over het leven.”

Dus ook al heb ik in mijn jeugd nooit mee hoeven maken dat iemand uit mijn omgeving overleed, rouw was wel een onderwerp dat in mijn leven speelde. Ik was intens verdrietig om de dood van al die musjes. En nog voel ik een vlaag verdriet voorbijkomen als ik een doodgereden dier langs de weg zie liggen. Niet alleen omdat het dier gestorven is, maar ook om de manier waarop en om wat er overblijft. En om het feit dat dat dier daar maar zo blijft liggen. Ik weet wel dat dat in de natuur zo gaat, maar toch komt bij mij een gevoel van eenzaamheid en onwaardigheid boven.

Rouw hoort bij het leven. Leven en dood zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden.

Net als licht en donker, dag en nacht en hier en daar.

In deze editie belichten verschillende mensen vanuit verschillende gezichtspunten het onderwerp rouw en verlies. U kunt een interview lezen met Riet FiddelaersJaspers, schrijfster van een groot aantal boeken over dit onderwerp. Daarnaast startte zij een opleiding over omgaan met verlies voor professionals, werkzaam in het onderwijs en de hulpverlening bijvoorbeeld.

Jacinta van Harteveld belicht het onderwerp rouw en verlies vanuit haar werkveld: de hospice. Zij schreef een boek voor ernstig zieken, mensen in de laatste levensfase, naasten en zorgverleners.

Wat mij vooral is bijgebleven na het lezen van deze editie, is dat rouw, sterven en dood iets zeggen over het leven.

“Death is our constant companion, and it is death that gives each person’s life its true meaning.” - Paulo Coelho, The Pilgrimage Ik wens u veel leesplezier.

Sacha van den Ende Hoofdredacteur redactie@pscmagazine.nl

PSC 3

Website Quickscan Dé service die je helpt meer uit je bestaande website te halen

“Hoe vindbaar is mijn website? Is de boodschap duidelijk en is alle belangrijke informatie helder beschreven? Sluit mijn website aan bij mijn doelgroep en is de uitstraling professioneel?”

Er zijn veel aspecten waarop gelet moet worden bij het maken én onderhouden van een goede website.

Omdat niet iedereen de tijd of de kennis en ervaring heeft, biedt de NFG samen met Inspired Communications de ‘Website Quickscan’ aan. Een service die u helpt meer uit uw bestaande website te halen.

Kosten en informatie De kosten voor de Website Quickscan zijn normaal € 149,-. In overleg met de NFG is er nu een speciale aanbieding.

U betaalt slechts € 99,- voor deze service. Wees er snel bij en ontdek wat u kunt verbeteren aan uw website!

Meer informatie vindt u op de website: www.inspiredcommunications.nl onder ‘Service NFG-leden’.

4 PSC

Inhoudsopgave

EDitie 4 - 2013

6

32

40

3

Voorwoord Sacha van den Ende

6

Interview Rouw en verlies

10

ADHD, wat kan je er mee? Judith Nieuwpoort

13 14

Column Wilma de Haas

Van de voorzitter Rick Denkers

15

NFG-nieuws Carry Huijink-Jansen

16

Elisabeth KĂźbler - Ross

18

Kinderen rouwen in stukjes Adiona

21

DAS

22

Zintuigenprikkels

24

Weet je dat veel mensen eenzaam sterven?

Jacinta van Harteveld

26

De Opleiding tot Psychosociaal Therapeut bij de Roos Rosegarden

27

In het licht van sterven Ineke Koedam

29

Lifestyle Maartje Albert

30

Transformatie Joan Bieger

31

Psychodigitaal Werker‌.? Gradatim

32

Kinderen in rouw Henriette Doosje

35

Column Martine Clausen

36

Autobiografisch coachen Verne van Wees

38

Zintuigenprikkels

40

Jaaaaa, PMT-er eindelijk in beeld Berdien Welling

42

Colofon en vooruitblik

PSC 5

rouw en verlies

6 PSC

Interview

Rouw en verlies Verlies wordt een last als er niet over gesproken wordt

Een interview met Riet Fiddelaers-Jaspers Riet Fiddelaers-Jaspers is in ons land bepaald geen onbekende op het gebied van verlies en rouw. Ze heeft inmiddels bijna 40 boeken en brochures geschreven rondom dit thema. Niet alleen zij, maar ook de rest van haar gezin houdt zich bezig met verlies en rouw. Haar man en jongste dochter begeleiden uitvaarten en haar oudste dochter is de drijvende kracht achter In de Wolken, een webwinkel voor boeken en materialen rondom verlies.

Door: Maartje Albert, redactie PSC Hoe ben je zo betrokken geraakt bij het thema rouw en verlies?

“In de loop van mijn leven ben ik me steeds meer gaan richten op dit thema, al wist ik lange tijd niet waarom. Ik heb in het onderwijs gewerkt en begeleidde al snel leerlingen die emotioneel in de knel zaten. Daarna ging ik werken bij een onderwijsadviesbureau op de afdeling leerlingbegeleiding en daar ontstond de focus. Ik verzorgde daar trainingen en opleidingen voor leerkrachten. Ik zag dat docenten worstelden met het thema verlies en werd er steeds weer naar toegetrokken.

Hoe gek het ook klinkt, eigenlijk ontdekte ik pas na lange tijd dat verlies ook mijn eigen thema is. Die persoonlijke weg had ik eerst te gaan om mijn eigen rouwlandschap te ontdekken. In 2003 promoveerde ik op een onderzoek naar verliesverwerking bij jongeren aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. In datzelfde jaar ben ik samen met mijn collega Sabine Noten een opleiding gestart. Dit is de tweejarige post-hbo-opleiding Omgaan met verlies.”

Hoe ben je ertoe gekomen boeken te gaan schrijven?

“Bij het werk op het onderwijsadviesbureau hoorde het ontwikkelen van materialen. Ik kreeg opdracht om het boek Communicatie in de klas te schrijven, een boek dat inzicht geeft in communicatieve processen, die zich in een klas en daaromheen afspelen. Later heeft zich dit uitgebreid naar boeken over verlies, calamiteiten op school, zelfdoding en crisisbegeleiding.

In 1996 verscheen het boek Doodnormaal en het was meteen een hype.

Aan het uitkomen van dit boek zat een congres gekoppeld en dit was volledig uitverkocht. Er ontstond zelfs een wachtlijst. Dit was in een periode dat er veel gezinsdrama’s plaatsvonden. De pers pikte het uitkomen van het boek meteen op en daarmee werd ik zo’n soort van expert die in de dossiers van de media zit. Kranten, radio, tv, alles kwam langs.

Dit eerste boek was bestemd voor het voortgezet onderwijs en daarna heb ik het aangepast voor het primair onderwijs in Afscheid voor altijd.

Ze worden nog altijd door de uitgever verkocht maar zijn sterk achterhaald door de opkomst van de sociale media. Inmiddels is er een boek dat beter bij de tijd is, De rouwende school.

Mijn man zag mijn boek bij het regelen van uitvaarten bij jonge gezinnen soms op tafel liggen en dit bracht mij op het idee een boek te schrijven dat algemener was en beter toepasbaar in gezinnen. Dit is het boek Jong verlies geworden.

In de periode (1988 tot 2005) dat ik voor het onderwijsadviesbureau werkte, heb ik verschillende boeken geschreven; rondom het thema verlies, maar ook rondom onderwijsthema’s.

Mijn promotieonderzoek Verhalen van rouw heb ik later herschreven voor een breder publiek. Dit is het boek Mijn troostende ik.”

Eigenlijk kun je zeggen dat van het ene boek het andere kwam.

“Ja, inderdaad. En ik heb niet alleen boeken geschreven, maar ook andere materialen. Zo gebruikte mijn man de brochure Leer kinderen de dood kennen, die werd uitgegeven door een verzekeringsmaatschappij. Aanvankelijk was dit een gratis brochure omdat het ook een reclame-uiting voor de uitvaartverzekering was. Ineens moest ervoor betaald

PSC 7

rouw en verlies

worden terwijl er nog steeds reclame in gemaakt werd. Toen zijn we om de tafel gaan zitten en hebben zelf een brochure gemaakt: De meest gestelde vragen over kinderen en de dood. Deze brochure is misschien al 150.000 keer gedrukt en wordt gebruikt in Nederland en België, met name door uitvaartondernemingen. Bij elke druk pas ik hem aan aan de actualiteit. Van hieruit ontstond weer een brochure die kinderen zelf kunnen lezen: Als iemand doodgaat.

Rondom een uitvaart heeft iemand helemaal geen tijd om een compleet boek te gaan lezen over verlies. Daarom is de folder heel toegankelijk. Hij is opgebouwd rond vragen die mensen hebben zoals ‘Neem je kinderen mee naar de uitvaart?’ Je leest dat wat op dat moment belangrijk is en de rest laat je zitten.

Zo ontstonden ook meer praktische materialen, zoals herinneringsboeken voor kinderen en pubers.”

Denk je dat je ooit uitgeschreven raakt over dit onderwerp?

“Nee, dat denk ik niet. Vaak krijg ik vragen of ik ergens aan wil meewerken. Of mensen vragen: ‘Heb je wel gedacht aan…’.

Natuurlijk heb ik nog niet overal aan gedacht, dus zo kan ik nog wel even doorgaan. Of ik dat blijf doen is een tweede.

In het begin richtte ik me vooral op verlies bij overlijden, maar later heb ik uitgebreid naar andere vormen van verlies gekeken zoals echtscheiding, verlies van gezondheid, werk, thuisland en hechtingsproblematiek. Dit laatste is inmiddels een belangrijk thema geworden. Je hechting vormt immers het instrumentarium dat je gebruikt als je met verlies geconfronteerd wordt. En het is ‘mijn’ verlies. Ik ben opgegroeid bij rouwende ouders, ik heb het als het ware met de moedermelk meegekregen. Mijn moeder kon er, door haar eigen levensverhaal, niet zijn voor mij.

Het boek Met mijn ziel onder de arm is vanuit deze persoonlijke ervaring geschreven. Het is daarom ook mijn meest persoonlijke boek waarvan veel lezers me hebben laten weten hoe het hen raakt. Ik heb er een vierdaagse training bij ontwikkeld die onmiddellijk volgeboekt was; er zijn al aanmeldingen voor najaar 2014.

Steeds opnieuw dienen zich nieuwe onderwerpen aan. Zo is er het boek Als ik er niet meer ben, geschreven voor stervende ouders.

Hierin beschrijf ik wat je kunt doen voor je kinderen. Wat vertel je

8 PSC

ze, hoe vertel je het en wat kun je nog voor hen achterlaten.

Pas hebben we ter ere van het twintigjarige bestaan van ons uitvaartbedrijf een boekje gemaakt voor heel jonge kinderen: Merijntje Muis neemt afscheid. Dit is een kleurboekje met een Dick Bruna-achtig verhaaltje erbij. De muis in het boekje kan een oma, opa, pappa, of mamma zijn en het is niet duidelijk of deze begraven of gecremeerd wordt. Veel boekjes gaan bijvoorbeeld over begraven terwijl tegenwoordig meer kinderen met cremeren te maken krijgen.

Daarom heb ik alweer even geleden een prentenboekje gemaakt over cremeren: Doodgaan is geen feest. Ik kreeg steeds meer vragen van ouders. “Hoe leg ik dat uit?” Toen niemand hier een boekje van maakte, heb ik het uiteindelijk zelf maar gedaan.

Ik denk niet dat ik nog veel boeken ga schrijven, al ben ik op dit moment samen met Sabine Noten bezig met een boek voor onze opleiding en in augustus komt er een boek uit bij Ten Have: Wanneer word je dood? De titel van dit boek kwam van mijn driejarige kleinzoon. Hij stelde mij die vraag en die greep mij wel aan.”

Hoe is de opleiding Omgaan met verlies ontstaan?

“De opleiding is eigenlijk ontstaan vanuit mijn eigen behoefte.

Ik gaf korte trainingen en merkte dat mensen enorm leergierig zijn; vaak wilden ze meer en diepgaander. Na vier dagen training namen we weer afscheid en dan hadden we eigenlijk maar net de oppervlakte geraakt. Ik had de behoefte om met deelnemers de diepte in te gaan en een opleiding samen te stellen die die diepgang heeft. Daarnaast vind ik het belangrijk dat mensen zo stevig in het proces zitten, dat ze rouwenden ook echt goed kunnen begeleiden. En niet alleen maar met een protocol of een aantal vooraf gestelde stappen, maar echt ten diepste.

Ik heb de opleiding samen met Sabine Noten opgesteld en ik denk dat we er goed in geslaagd zijn. Destijds waren wij de eersten met een dergelijke opleiding. Mensen kiezen er bewust voor. Tijdens de opleiding ondergaat een student een proces van persoonlijke ontwikkeling. Dit kan flink confronterend zijn. Zo hadden we onlangs de afsluiting van het eerste jaar. Ik hoor dan mensen zeggen dat ze bij de intake denken: ‘Dat zeggen ze wel, maar het zal wel loslopen’ of ‘Dat gaat mij niet gebeuren’, maar daar hebben ze zich

Interview

“Weet dat het verlies waarmee iemand binnenkomt, vaak gebouwd is op eerder verlies. Het is belangrijk dat te onderzoeken en niet zelden kom je dan in de hechtingsperiode uit.” achteraf toch op verkeken. Een student vertelde dat ze in het begin vaak de neiging had om af te haken omdat het zo binnenkwam. Ik zeg altijd dat het eerste jaar er is om verwarring te brengen en dat tijdens het tweede jaar alle puzzelstukjes op hun plek vallen.

Mensen die aan de opleiding beginnen, hebben vaak ervaring met verlies, hoewel dat geen voorwaarde is. Sommigen denken, net als ik destijds, dat ze iets moeten met dat verlies, maar weten niet waarom. Tijdens de opleiding komen ze hier wel achter. Het heeft altijd iets te maken met hun eigen geschiedenis. Als je een ingrijpend verlies hebt meegemaakt, vooral op jonge leeftijd, dan moet je zorgen dat je door kunt met je leven. Dus je ontwikkelt een stevig overlevingssysteem. Daar kun je vaak lang goed mee vooruit, maar als het er na twintig jaar nog is terwijl het niet meer noodzakelijk is, moet er wellicht iets gebeuren. Dan weerhoudt dat overlevingssysteem je van werkelijk leven. En daar wordt aan gewerkt tijdens de opleiding. Want als je dat niet bij jezelf kunt zien of als je er niet aan wilt werken, hoe wil je dat dan met cliënten doen?

Natuurlijk wordt er niet geforceerd en uiteindelijk bepaalt iedereen zelf hoe ver hij wil gaan, maar het is een confronterend proces.

Je wordt je ineens bewust van dingen, die je zelf niet doorhad of waarvan je dacht dat anderen ze niet doorhadden.

Zelf dacht ik bijvoorbeeld dat ik heel goed over gevoelens kon praten, totdat ik zelf therapeutische opleidingen volgde. Ja, ik kon goed over gevoelens praten, maar het voelen was iets heel anders.

Het heeft lang geduurd voordat ik dat in de gaten had.

Dit ontwikkelingsproces biedt mensen veel. Juist in het werken met cliënten, maar ook in het persoonlijke leven. Je ziet cliënten soms lijfelijk veranderen. De ogen stralen meer of iemand krijgt een zachtere uitstraling of juist een stevige uitstraling.”

Eigenlijk snijdt het mes dus aan twee kanten.

“Ja, een student gaat om met zijn eigen verlies én kan rouwenden helpen. Dat is noodzakelijk als je dit vak wilt doen. Het is natuurlijk niet zo dat ik bepaal dat iedereen iets met zijn verlies moet doen.

Je ziet bijvoorbeeld vaak bij slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, dat zij niet meer over hun ervaringen kunnen spreken. Dat moet je respecteren. Maar het is wel zo dat de rekening bij de volgende generatie komt. Die - en vaak ook de daaropvolgende generatie - heeft er nog steeds last van omdat het nooit bespreekbaar was.

Dit gebeurt ook in gezinnen waar bijvoorbeeld een vader of moeder op jonge leeftijd overlijdt. Of bij een suïcide of echtscheiding. Zolang er niet gesproken wordt over het verlies, wordt het een last in het systeem. Nu en in de generaties erna. Ik zeg altijd: ‘Niets is zo groot als iets dat er niet mag zijn’.”

Voor wie is de opleiding bedoeld?

“Voor mensen die met dit thema werken. Soms openen ze een praktijk, maar het grootste gedeelte wordt gevormd door mensen die werken in het onderwijs, de jeugdhulpverlening, de verpleging of psychiatrie of mensen die werken in een hospice of de gevangenis bijvoorbeeld. Ze kunnen de opleiding direct toepassen in hun werk en je bent direct bij de mensen die het nodig hebben.

Vaak zie je dat er één persoon is binnen een instelling die deze opleiding doet. Bijvoorbeeld binnen een bestuur van scholen.

Wanneer er zich een situatie voordoet, wordt deze persoon ingezet om de collega’s te ondersteunen. Daarnaast kan hij of zij ervoor zorgen dat er binnen scholen of afdelingen rouwgroepen worden

opgericht, zodat er voldoende zorg en aandacht is voor leerlingen die rouwen om een overlijden of een echtscheiding.

Natuurlijk zijn er therapeuten die de opleiding volgen. Eerst twijfelde ik of we deze mensen nog voldoende te bieden hadden. Maar als ze aan kunnen geven wat ze komen halen, zijn ze welkom en biedt de opleiding hun heel veel. ” De opleiding bestaat dit jaar tien jaar.

“Ja, dat klopt. Dit is het jubileumjaar. Op 18 december organiseren we een jubileumcongres, waar onder andere Wibe Veenbaas (Phoenix Opleidingen), Jan Kortie (stembevrijder) en Bart Spijkerboer (interactief theater) aan meewerken.

In totaal hebben we, denk ik, bijna 300 studenten opgeleid. Naast de opleiding Omgaan met verlies, hebben we inmiddels ook een opleiding die zich vooral richt op jongeren en kinderen en hun ouders en omgeving.”

Begeleid je op dit moment zelf nog cliënten?

“Het is mijn bedoeling dat ik 1 dag per week mensen begeleid. Dit is nodig om contact te houden met het onderwerp. Anders worden het enkel theorieën die niet doorleefd zijn.

Ook geef ik supervisie aan studenten, coach ik mensen met een verliesthema op het werk en geef ik trainingen en lezingen.”

Wat zou je therapeuten mee willen geven die met het thema verlies te maken krijgen?

“Een van mijn studenten zei: ‘Ik heb er mijn werk van gemaakt om anderen te geven wat ik zelf zo nodig heb’. Ik vond dit zo’n rake uitspraak. We leren studenten tijdens de opleiding hoe ze dit eerst aan zichzelf kunnen geven. Pas dan kun je de ander goed horen en geven wat hij nodig heeft en verwissel je dit niet met wat jijzelf nodig hebt. Anders raak je snel opgebrand. Het is belangrijk te onderscheiden wat van jezelf is en wat van de ander.

Het is vooral belangrijk om erbij te kunnen blijven, dat je diepe pijn kunt verduren. Dat je er vertrouwen in hebt dat jouw aanwezigheid ertoe doet. Hoewel je geraakt kunt zijn, zelfs moet zijn, laat je je niet meeslepen in emoties van de ander of de emoties die iemand bij jou oproept en kom niet direct met te volgen stappen of oplossingen. Erbij blijven en verduren, dat is mijn mantra.

Weet dat het verlies waarmee iemand binnenkomt, vaak gebouwd is op eerder verlies. Het is belangrijk dat te onderzoeken en niet zelden kom je dan in de hechtingsperiode uit.

Daarnaast is het belangrijk dat je als therapeut niet denkt dat het snel moet gaan. Niet alleen kinderen rouwen in stapjes. Bij volwassenen is dat net zo.

Vaak willen we ons als therapeuten te snel richten op het trauma, terwijl het zo belangrijk is allereerst aandacht te hebben voor het overlevingssysteem. Dat heeft ervoor gezorgd dat iemand emotioneel nog steeds overeind staat. Daar mogen we niet te snel aan voorbijgaan. En net als je denkt dat je er genoeg aandacht aan hebt besteed, dan nog iets langer. Verduren, verduren, dat is de kunst.”

Het jubileumcongres Dwalen door het Land van Rouw vindt plaats op 18 december. Meer informatie over dit congres voor professionals en over de opleiding vindt u op www.landvanrouw.nl.

Informatie over het werk van Riet Fiddelaers-Jaspers vindt u op www.rietfiddelaers.nl.

Fotografie: Studio Fotomax PSC 9

adhd, wat kan je er mee?

Door: Judith Nieuwpoort Op 5 oktober vindt het evenement “ADHD, wat kan je er mee?” plaats in het Rietveld Theater in Delft. Dit is een evenement voor iedereen, die te maken heeft met de problematiek van en rondom ADHD/autisme en andere aanverwante diagnostiek.

Het doel van dit evenement is om zoveel mogelijk mensen te informeren over de mogelijkheden die er zijn en hoe er omgegaan kan worden met de diverse diagnoses. Daarnaast gaat het er de organisatoren, sprekers en workshopbegeleiders vooral om te inspireren, informeren en de behandelmethodieken te ervaren. De vorm van het evenement is daarom informatief en interactief en zal als een beleving worden meegenomen. Het enige wat de bezoeker hoeft te doen, is te ervaren.

Tijdens dit evenement kunnen ouders, kinderen, jongeren en volwassenen verschillende workshops bezoeken. Tijdens deze workshops maakt de bezoeker kennis met de mogelijkheden die er zijn om op een andere manier om te gaan met bepaalde gedrags- en emotionele problemen.

Ook zijn er diverse stands waar informatie te verkrijgen is over verschillende onderwerpen zoals ADHD & verslaving en ADHD & voeding. Voor de kinderen is er een kidsclub aanwezig onder begeleiding van PWJ-studenten (Pedagogisch Medewerker Jeugdzorg) van het ROC Mondriaan college.

Het evenement “ADHD, wat kan je er mee?” wordt mede mogelijk gemaakt door professionals die al jaren werken met verschillende methodieken en die bijzondere resultaten tot stand brengen in relatief korte tijd.

Doelgroep: • Volwassenen • Ouders • Jongeren • Kinderen • Professionals werkend met ADHD-/ autismeproblematiek Judith Nieuwpoort organiseert dit evenement vanuit de ADHD Factory in samenwerking met Sigrid van Dinter en Linda Hu. Judith Nieuwpoort is directeur van de ADHD Factory en oprichter van de befaamde Kidsweekenden. Dit zijn speciale weekenden voor kinderen in de leeftijd van 6 - 21 jaar met een diagnose ADHD/autisme en aanverwante problematiek. Tijdens de weekenden ontvangen de kinderen handvatten, hoe ze om kunnen gaan met zichzelf en hun omgeving. Ze worden ondersteund in o.a. het aanleren van sociale vaardigheden, zelfredzaamheid en het aangaan van sociale contacten. Aan ieder weekend wordt een speciaal thema gekoppeld zoals vriendschap, pesten of plek in het gezin.

De afgelopen jaren heeft Judith vele gezinnen begeleid met één of meerdere kinderen met een diagnose ADHD/autisme. In een relatief korte begeleidingstijd vinden er immense veranderingen plaats binnen het gezin.

Juiste begeleiding en ondersteuning zijn enorm belangrijk bij deze

10 PSC

problematiek. Het is zwaar voor gezinnen om hun weg te vinden.

Ouders hebben veel vragen: ‘Hoe kun je omgaan met situaties en gedragingen? Op welke manier kan ik mijn kind het beste aanspreken? Waarom laat mijn zoon alleen thuis dit gedrag zien, of juist op school?’

Ouders gaan aan zichzelf twijfelen, voelen zich schuldig of schamen zich soms voor de problemen. Hierdoor durven ze vaak de stap niet te zetten naar hulp.

Het is de droom van Judith Nieuwpoort dat het inschakelen van hulp voor iedereen mogelijk en toegankelijk is. Vanuit haar bedrijf, de ADHD Factory, heeft ze veel gezinnen pro bono begeleid. Door middel van het evenement wil ze nog meer mensen bereiken en hoopt ze, dat mensen de stap durven en kunnen zetten om te ontdekken wat er allemaal mogelijk is. Hulp is vaak dichterbij dan je denkt!

Sigrid van Dinter is professional organiser bij “Ik organiseer meer”.

Ze is een specialist op het gebied van aanbrengen van structuur.

Linda Hu is project- en procesleider van o.a. dit evenement. Zij is expert op het gebied van marketing en communicatie.

Mogelijkheden in plaats van angsten en problemen Tijdens het evenement “ADHD, wat kan je er mee?” zullen diverse sprekers vanuit hun eigen ervaring en professionaliteit een workshop verzorgen.

In de wereld van ADHD/autisme en andere aanverwante diagnostiek wordt er veel gesproken vanuit angsten en problematiek.

Tijdens dit evenement zullen de bezoekers juist meegenomen worden in de mogelijkheden die er zijn. Heel veel kan namelijk zelf veranderd worden.

Het innemen van medicatie is vaak niet de enige oplossing. Je gaat er niet ineens een gestructureerde dag van krijgen. Sterker nog, als je je zelf aangeleerd hebt om iets op een bepaalde manier te doen, dan blijkt dat door het gebruik van medicatie niet meer te werken.

Je zult jezelf weer een nieuwe manier moeten aanleren.

Heel veel dingen gaan vaak wel goed in iemands leven. Hoe doet iemand dat? Dat noemen wij een strategie. Die strategie kan je toepassen op situaties in je leven die je nog niet zo gemakkelijk af gaan.

Mensen met een diagnose hebben immens veel kwaliteiten.

Alleen zijn ze zich daar niet altijd meer van bewust, omdat ze zo gefocust zijn op de problemen waar ze tegenaan lopen.

Tijdens het evenement “ADHD, wat kan je er mee?” zal daarom de nadruk liggen op het weer vertrouwen op het eigen ‘kunnen’. Op de manier waarop het leven weer zo ingericht kan worden, dat er meer plezier, gezelligheid, vertrouwen en rust wordt ervaren.

judith nieuwpoort

Sprekers en workshops De sprekers van het evenement zijn: Lo van Beers, auteur van de populaire eigenwijsjes-coachkaarten en EFT-coach, zal een workshop verzorgen over de mogelijkheden van EFT. EFT (Emotional Freedom Techniques) is een techniek ontwikkeld door Gary Craig.

Deze techniek wordt toegepast om o.a. trauma’s, fobieën, lichamelijke of psychosomatische klachten (hoofdpijn, migraine, rugpijn) en verslavingen te behandelen. Het doel van de techniek is om ervoor te zorgen dat de emotionele lading van herinneringen en lichamelijke pijnen wordt geneutraliseerd.

Bij veel mensen met een diagnose ADHD of een vermoeden ervan, spelen andere factoren ook een rol. Denk hierbij aan angsten, boosheid, verdriet. Dit kan er voor zorgen dat de ADHD-symptomen uitvergroot worden en mensen hierdoor in een vicieuze cirkel terecht komen, waar ze niet uit lijken te komen.

Johan Driessens is auteur van het succesvolle boek “Enthousiaster leven binnen 5 dagen” en de ontwikkelaar van de S.M.I.L.E.-techniek. Johan is een gedreven trainer en coach. Johan ontwikkelde zich de laatste jaren tot een expert op het gebied van enthousiasme. Daarbij is het zijn missie om zoveel mogelijk mensen te begeleiden naar meer passie, honger, drive en enthousiasme in hun persoonlijke en professionele omgeving. Als bedenker van de unieke S.M.I.L.E.-technologie zorgt hij ervoor, dat mensen op een heel eenvoudige en snel toepasbare manier weer meer motivatie en enthousiasme kunnen vinden.

Wat je ook meemaakt in je leven, ondanks en wellicht dankzij je diagnose, jij kunt bepalen hoe je ermee omgaat. Tijdens zijn workshop zal hij je zijn levensverhaal vertellen en de manier hoe hij zijn weg erin heeft gevonden aan de hand van zijn S.M.I.L.E.-techniek.

Ingrid Stoop is grondlegger van de MatriXmethode. Haar nieuwsgierigheid en interesse in mensen zetten haar op het spoor van de MatriXmethode. Ingrid Stoop bedacht en ontwikkelde, in 2004, de MatriXmethode en richtte het gelijknamige instituut op. Volle hoofden en onrustig gedrag gaan vaak samen. Mentale problemen ontstaan bij kleine en grote mensen.

Ervaar zelf hoe jouw hoofd werkt en hoe je dat zelf handiger kunt organiseren. Ook leerkrachten kunnen zich deze methode eigen maken en zo kinderen op school helpen.

Daarnaast worden er diverse workshops gegeven door onder andere: Susanna Nevalainen; talenthousiasme - speciaal voor jongeren Tijdens deze workshop gaan jongeren op zoek naar hun talenten.

• Waar ben ik goed in?

• Wat vind ik leuk?

Anja Bijker; lichaamsgericht werken Anja Bijker is expert in lichaamsgericht werken. Het lichaam heeft een zelfgenezend vermogen. In haar werk als therapeute leert ze mensen om hun gedragspatronen te herkennen, om met emoties en blokkades in het lichaam om te gaan en het zelfgenezend vermogen in te zetten. De workshop zal gaan over ADHD & zelfregulatie en ADHD & hechting.

Sascha Fransen; speltherapie - speciaal voor kinderen 8-12 jaar Spel biedt een groot aantal mogelijkheden tot zelfontplooiing en het stimuleert onder andere de lichamelijke, de taal- en verstandelijke ontwikkeling. Spelen heeft ook een vormende en sociaalemotionele waarde. De fantasie en creativiteit worden door spel vergroot en al spelend leert een kind oplossingen te zoeken voor problemen.

Het doel van spelbegeleiding is om binnen een gestructureerd kader de gestagneerde ontwikkeling weer op gang te helpen door kinderen te leren spelen.

Myra Hillebrink; filosoferen voor kinderen- speciaal voor kinderen 6-12 jaar Kinderen leren door te filosoferen hun gedachten beter onder woorden brengen. Ze leren argumenteren in een groep en ze krijgen inzicht in het denken van anderen. Hierdoor groeit hun zelfvertrouwen en daarvan hebben ze overal profijt.

Voor de kinderen is er gedurende deze dag voldoende entertainment: er is een kidsclub, een kinderartiest en er is volop speelruimte, zowel binnen als buiten.

De gehele dag zal in het teken staan van leren, ontdekken en vooral van gezelligheid.

Zaterdag 5 oktober ontmoeten wij je graag in het Rietveld theater te Delft!

Meer informatie over het evenement “ADHD, wat kan je er mee”, de kaartverkoop en het meest actuele programma is te vinden op de website: www. adhdwatkanjeermee.nl. Geef je snel op, want er is maar een beperkt aantal plaatsen beschikbaar.

PSC 11

Adiona is een professioneel platform voor kindercoaching en heeft ruim honderd leden verspreid over heel Nederland

Kinderen communiceren direct en doelgericht

De koe bij de horens vatten!

Wel eens afgevraagd waarom spelende kinderen ondanks dat ze geheel verschillende talen spreken, elkaar binnen een heel korte tijd goed begrijpen.

Het antwoord is even eenvoudig als confronterend. Zij doen namelijk helemaal geen moeite om elkaar te verstaan.

Kinderen komen geen ogenblik op het idee om alleen taal als een middel tot communicatie te zien.

platform@adiona.nl www.adiona.nl

Mei 2013 PSC.indd 1

&

Psychodidact

28-5-2013 14:30:55

Communicatie & Psychologie

NHA en Psychodidact verzorgen in samenwerking de Opleiding Psychosociaal Counselor (OPC). Studenten worden na het behalen van het diploma van deze geaccrediteerde SNRO HBO registeropleiding toegelaten tot het register van de NFG. Meer info over deze unieke opleiding vindt u op www.nha.nl.

De onderstaande modules uit deze registeropleiding kunt u ook los volgen. De te behalen certificaten voor deze modules zijn officieel erkend als na- of bijscholing door de NFG: PSCM0312 Sociale Psychologie

Klinische Psychologie 1 en 2

- Uniek lesmateriaal (gratis 14 dagen op proef) - Studiebegeleiding door vakdocenten via onze digitale leeromgeving.

- Contact met medestudenten via onze leeromgeving.

- Praktijkdag verzorgd door Hein Heijen.

Lesgeld: € 499 of 9x € 60,00

- Uniek lesmateriaal (gratis 14 dagen op proef) - Studiebegeleiding door vakdocenten via onze digitale leeromgeving.

- Contact met medestudenten via onze leeromgeving.

- 3 Praktijkdagen verzorgd door Hein Heijen.

Lesgeld: € 699 of 12x € 66,00

Medische kennis Anatomie, Fysiologie en Pathologie

- Uniek lesmateriaal (gratis 14 dagen op proef) - Studiebegeleiding door vakdocenten via onze digitale leeromgeving.

- Contact met medestudenten via onze leeromgeving.

Lesgeld: € 279 of 9x € 34,00

Bel voor GRATIS studiegids 077-3067000 of www.nha.nl

column wilma de haas

Grafstemming Rouw is verbonden met verlies, gemis. Rouw kan op elk moment ons leven binnentreden en een ieder zal op zijn manier met rouw omgaan. Het proces van loslaten doorlopen totdat het verdriet zijn uiteindelijke vorm krijgt.

Mijn eerste herinnering aan rouw is de begrafenis van mijn cavia. Die rook naar pindakaas en was nogal dik. Ik heb hem volgens mij vanuit zorg en liefde zoveel te eten gegeven dat hij waarschijnlijk aan obesitas is overleden. Ik was diepbedroefd en heb hem ritueel begraven in de tuin met een klein steentje bovenop zijn graf. Zo gaf ik mijn verdriet vorm en langzaam nam ik afscheid totdat ik niet eens meer wist waar dat steentje precies lag. Maar het lág er wel, dat wist ik zeker. En nog steeds weet ik dat. Ergens rechts in de achtertuin. Bij de perenboom.

Rouw is afscheid nemen. Van een persoon, een huis, een situatie of levensfase. Vorig jaar heb ik gezien hoe mijn zoon en zijn klas afscheid namen van hun lagere schooltijd. Dat begon uiteraard met de musical waar ze al vanaf maart mee bezig waren en die ze in al hun glorie aan ouders presenteerden.

Daarna was het feest. Tenminste, het was de bedoeling dat het feest zou worden. Maar het afscheid kwam nu heel dichtbij en dat werd met deze avond wel erg definitief. Voor mijn ogen speelde zich in de feestruimte een schitterend tafereel af waarin glashelder de verschillen in beleving van dit moment tot uiting kwamen.

Aan de ene kant zag je groepjes meisjes, sniffend en innig hun armen om elkaar heen geslagen, hun verdriet delen. Zo nu en dan zag je dat het er voor één te veel werd; die worstelde zich dan met dramatische gebaren uit het groepje, richting toilet. Uiteraard gesteund door haar zusters. Aan de andere kant zag je een enkele jongen als een idioot dansen op het podium, gesteund door keiharde muziek; je zag hoe zo’n jongenslichaam met ellenlange benen knoeihard een bal door de ruimte knalde. Of de jongens zochten elkaar op in een stoeipartij.

Totdat het einde rond 23.00 uur onontkoombaar in zicht kwam en de groep gezamenlijk voor de allerlaatste keer naar hun klaslokaal liep. Nadat één van de jongens daar de stilte had doorbroken met ‘Het lijkt hier wel een grafstemming’, was ook de mannelijke helft subiet in huilen uitgebarsten en werd gedeeld verdriet half verdriet.

Zo gaat dat met rouw. Soms geen peil op te trekken. Elke keer weer anders. Bij ieder persoon. Op elk moment. Een proces.

Op de terugweg in de auto naar huis zei mijn zoon: ‘Ik zal ze missen, zelfs de ruzies ’ en vanuit mijn ooghoeken zag ik hem zijn wang afvegen. Ik wist dat hij afscheid aan het nemen was. Dat verdriet zijn vorm kreeg.

Het was goed zo. Rouw deed haar werk. www.haasenkonijn.nl Fotografie: Anja Hagedoorn

PSC 13

NFG-nieuws

Door: Carry Huijink-Jansen, officemanager NFG Het is komkommertijd. Het is stil met telefoon en e-mail en op dit moment kunnen wij zelfs de nieuwe aanmeldingen binnen 2 weken in behandeling nemen. Dat is de laatste tijd wel anders geweest, maar er is dan ook zoveel gebeurd. Van het meeste heeft u hopelijk niets of weinig gemerkt, maar de eerste helft van 2013 was behoorlijk roerig. De overstap naar de nieuwe koepel, het verwerken van een zeer grote hoeveelheid herregistratieformulieren, een nieuwe database en sinds kort een nieuwe website. Achter de schermen draait de nieuwe database volop en testen wij de inlogmogelijkheden. Pas als dit goed werkt, zullen wij inloggegevens aan onze leden afgeven. Daarnaast gaan wij alle papierendossiers digitaliseren. Dat is een stuk veiliger en u kunt als NFG-lid zelf uw volledige dossier bekijken en op termijn ook zelf stukken (bv. diploma’s en certificaten) toevoegen. Op dit moment betekent dit dus een zeer grote hoeveelheid scanwerk voor ons, waarvoor wij gelukkig af en toe hulptroepen achter de hand hebben. Het begin is gemaakt, de eerste dossiers zijn gedigitaliseerd. Maar voor alles rond is, zijn wij maanden of misschien wel zelfs een jaar verder. Het is natuurlijk een extra (en zeer grote) klus, bovenop het “gewone” werk, dat ook wel doorgaat gelukkig.

Het is nog ver weg, maar wij willen het u toch alvast laten weten.

De Psychosociale Contactdagen van 2014 zullen gehouden worden op 23 en 24 mei, wederom in Nijkerk. In het laatste kwartaal van 2013 zullen de eerste voorbereidingen voor deze dagen plaatsvinden en de eerste sprekers worden benaderd. Heeft u ideeën voor een bepaalde spreker, laat ons dit weten!

Zoals u wellicht weet, hebben wij het boekhoudkundige werk een tijdlang uitbesteed. Maar steeds vaker merkten wij, dat dit niet altijd handig werkte. De afstand speelde hierbij een grote rol en wij zijn tot de conclusie gekomen dat het voor een groeiende organisatie als de onze veel praktischer is om een boekhouder binnen het kantoorpand te hebben. Ook voor u is het veel gemakkelijker om met vragen over bv. de contributiefactuur rechtstreeks bij de juiste persoon te kunnen aankloppen. Inmiddels hebben wij een zeer bekwame boekhouder gevonden, dhr. Henk Kuh. Henk zal ongeveer 3 dagen per week voor de NFG komen werken en zal zich t.z.t. via de Nieuwsflits aan u voorstellen.

www.de-nfg.nl

“Achter de schermen draait de nieuwe database volop en testen wij de inlogmogelijkheden.”

Ook voor de tweede helft van 2013 zijn er nieuwe, interessante en spannende ontwikkelingen te verwachten. Een magazine als dit is niet geschikt om u steeds van de meest recente ontwikkelingen op de hoogte te houden. Daarvoor hebben wij onze digitale Nieuwsflits, die wij altijd verzenden zodra er weer nieuws te melden is.

Wanneer u deze Nieuwsflits niet (meer) ontvangt, laat ons dit weten via het mailadres officemanager@de-nfg.nl en wij zorgen dat uw juiste mailadres aan de mailinglijst wordt toegevoegd.

PSC 15

elisabeth kübler-ross

De Zwitsers-Amerikaanse psychiater dr. Elisabeth Kübler-Ross werd op 8 juli 1926 geboren in het Zwitserse plaatsje Meilen bij Zürich, als oudste van een eeneiige drieling. Ze leed er jaren onder dat ze met haar zusters werd verwisseld, dezelfde kleren moest dragen en niets voor zichzelf had. Haar grote wens was arts worden, maar daarvoor kreeg ze geen toestemming van haar vader.

Ze moest het huis uit en bekostigde haar eigen studie door in een laboratorium te werken.

Kort na de Tweede Wereldoorlog zette ze zich in als lid van een vrijwilligersorganisatie voor vrede in Polen, België en Frankrijk.

Haar bezoek aan het voormalige concentratiekamp Majdanek is een van de keerpunten in haar leven. Ze heeft daar een bijzondere ontmoeting met een overlevende van de Holocaust, die haar erop wijst dat we allemaal een Hitler in ons hebben. Ook ziet ze daar tot haar grote verbazing overal vlinders op de muren getekend en gekrast in het hout. De betekenis hiervan, bevrijding van de ziel uit het aardse lichaam, dringt pas later tot haar door.

Tijdens haar medicijnenstudie ontmoet zij de Amerikaan Manny (Emanuel) Ross, met wie zij trouwt. Het echtpaar verhuist naar de Verenigde Staten, waar zoon Kenneth en dochter Barbara worden geboren. Daar specialiseert ze zich in de psychiatrie. Met colleges aan de medische faculteit van Chicago vestigt Elisabeth haar naam, waar ze terminale patiënten zelf aan het woord laat over wat zij aan zorg nodig hebben en verwachten. Met haar indeling in vijf stadia van de gevoelens bij verwerking van het sterven en de dood (ontkenning, woede, marchanderen, verdriet, aanvaarding) maakt zij zich wereldberoemd.

Het is haar verdienste dat dood en sterven een bespreekbaar thema zijn geworden. Haar opvattingen hebben veel invloed gehad in de gezondheidszorg. Ze heeft ook veel met stervende kinderen gewerkt en ontdekt hoeveel (kinder)tekeningen kunnen vertellen vanuit het onderbewuste. Ze kon uit tekeningen aflezen hoeveel ernstig zieke kinderen “wisten” over hun ziekte. Ze vroeg anderen om dit verder te ontwikkelen. Een daarvan is Gregg Furth die in 2005 te London overleed. Vanaf 1969 gaf ze lezingen en workshops in de hele wereld over leven, dood en liefde. In 1974 verscheen in het Nederlands haar eerste boek “Lessen voor levenden, gesprekken met stervenden”. Haar boeken werden in meer dan 20 talen vertaald.

Haar boodschap was misschien nog meer voor de levenden dan voor de stervenden: onvoorwaardelijke liefde en los je onverwerkte zaken op. Ze kon haar werk, haar missie, niet meer combi-

16 PSC

elisabeth kübler-ross

neren met haar huwelijk en verliet Manny. In 1981 kwam ze voor het eerst naar Nederland om lezingen en workshops te geven.

Drie jaar later werd de stichting dr. Elisabeth Kübler-Ross Nederland opgericht. Ze werkte met aidspatiënten, Vietnamveteranen en met iedereen die daar om vroeg. Zij zorgde voor mensen die buiten de maatschappij vielen. Ze hielp hen om pijn en onverwerkte zaken naar buiten te brengen, te doorleven en van daaruit de draad van het leven weer op te pakken. Ze richtte haar eigen centrum op en noemde dat ‘Shanti Nilaya’, wat ‘Huis van vrede’ betekent. Hier moest ze enorm veel weerstanden overwinnen. Zo stak men tot tweemaal toe haar huis in brand omdat onder andere de komst van aidsbaby’s de buurt te angstig maakte.

“Open en eerlijke communicatie met (terminale) patiënten is van groot belang. Hierdoor kan de stervende zich op de dood voorbereiden en het leven op orde brengen.”

Na een aantal hersenbloedingen bracht Elisabeth het laatste deel van haar leven door in een verpleeghuis in Scottsdale Arizona. De dood noemde ze een promotie, die je pas maakt als je je lessen in het leven geleerd hebt. De laatste les die ze volgens eigen zeggen moest leren, was het leren ontvangen in plaats van geven, en van zichzelf houden. Dit viel haar zwaar. In het verpleeghuis schreef ze samen met David Kessler haar laatste boek “On grief and grieving”. In de zomer van 2004 is ze in bijzijn van haar dierbaren overleden op 78-jarige leeftijd. Ze heeft in alle rust haar ‘Transition’ gemaakt naar het licht. De cocon is dood. De vlinder leeft. Zij heeft haar vleugels uitgeslagen en is onbegrensd en onbeperkt naar grote hoogten gevlogen. Vanwege haar baanbrekende werk wordt zij gerekend tot de pioniers van de twintigste eeuw.

Gedachtegoed In het gedachtegoed van dr. Elisabeth Kübler-Ross staan vijf onderwerpen centraal: Stervensbegeleiding en hulpverlening Toen Elisabeth eind jaren zestig van de vorige eeuw met haar werk begon, zag ze dat de angst voor de dood, vooral bij de zorgverleners, afbreuk deed aan de zorg voor de stervenden. Haar werk aan de sterfbedden breidde zich daarom uit naar het werken met de mensen daaromheen.

Open en eerlijke communicatie met (terminale)patiënten is van groot belang. Hierdoor kan de stervende zich op de dood voorbereiden en het leven op orde brengen. Echter over dood en sterven praten, kan pas als de patiënt zelf aangeeft, daar klaar voor te zijn.

Elisabeth pleitte voor een houding vanuit onvoorwaardelijke liefde bij iedere hulpverlener. Ook pleitte zij ervoor om veilige plekken te creëren, waar mensen konden leven tot zij zouden sterven.

De vijf fasen van rouw Wanneer mensen met verlies geconfronteerd worden, zijn er diverse fasen die men doorloopt bij de verwerking. Deze fasen zullen niet altijd in dezelfde volgorde doorlopen worden en vragen niet allemaal dezelfde tijd. Bij iedereen verloopt het proces weer anders. Verlieservaringen uit het verleden bepalen mede hoe iemand nu omgaat met rouw.

1 Ontkenning: men wil of kan het gebeurde niet accepteren.

De ontkenning werkt als een (tijdelijk) afweermechanisme, maar ook als bescherming. In deze fase is er ook de hoop, die mensen de kracht geeft om door te gaan en als het ware het gebeurde ongedaan te maken.

2 Woede: als de waarheid tot iemand is doorgedrongen, ontstaat er vaak boosheid. Deze woede kan zich richten op van alles en iedereen. In deze periode is het vaak moeilijk iemand te benaderen.

3 Marchanderen: men gaat proberen met God, het Lot of het eigen lichaam te onderhandelen.

Men belooft het één te doen als er iets anders tegenover staat: ‘Ik ga nu heel gezond eten, dan zal ik vast weer beter worden’. Ook hier is hoop (op herstel) een grote drijfveer.

4 Verdriet/depressie: in dit stadium kan men de rouwende soms bijna niet bereiken. Hij zit diep in zijn verdriet en niets kan hem eruit halen. De rouwende is bezig het verlies te verwerken, waarbij verliezen uit het verleden weer aangeraakt worden. Spijt van wat niet gedaan of gezegd is, speelt vaak een rol.

5 Aanvaarding: als iemand voldoende tijd en vaak ook enige hulp heeft gehad om door de genoemde stadia te gaan, dan kan hij bij deze laatste fase komen: aanvaarding. Er komt berusting en men kan loslaten.

Unfinished business en natuurlijke en onnatuurlijke emoties Een van de belangrijkste begrippen uit het gedachtegoed van Elisabeth is ‘unfinished business’. Met het opruimen hiervan hoeven we niet te wachten tot we vastlopen of op ons sterfbed liggen.

Emoties die niet op een natuurlijke manier geuit of verwerkt zijn, kunnen onnatuurlijk worden.

Natuurlijke, basale emoties zijn angst, boosheid, verdriet, jaloezie/ verlangen en liefde.

Door opvoeding en omgevingsfactoren kunnen natuurlijke emoties vervormen tot bijvoorbeeld obsessies, haat, woede, bitterheid, zelfmedelijden, depressie of valse verwachtingen. Het is van belang om contact te maken met deze onnatuurlijke emoties en ze te verwerken.

Zorgverleners kunnen meer nabij zijn aan een sterfbed, als ze hun eigen innerlijke zaken op orde hebben.

Vierkwadrantentheorie en de symbolische taal van het onbewuste Elk mens is een geheel waarin vier kwadranten te herkennen zijn: het fysieke, het emotionele, het intellectuele en het spirituele. Het is belangrijk om daar een balans in te vinden en de kwadranten te voeden, koesteren en tot volle bloei te brengen.

Bij een crisis zijn we geneigd onze toevlucht te nemen tot het kwadrant waarin we ons het veiligst voelen.

De symbolische taal van het onbewuste is de taal van het innerlijk weten. Via spontane tekeningen of andere kunstzinnige werkvormen spreekt het onbewuste deze spirituele taal. In het verleden lag het accent in de gezondheidszorg vooral op het fysieke en mentale deel. Hierdoor kwamen het emotionele en spirituele deel tekort. Zorgverleners hebben een speciale rol in dit geheel, omdat zij de aandacht voor alle kwadranten kunnen bevorderen.

Dood is niet dood, het is een andere vorm van leven Elisabeth was ervan overtuigd dat dood eigenlijk niet bestaat. Het leven is een stroom van ervaringen van voor de geboorte tot voorbij de dood. De ziel bewoont/gebruikt de vier kwadranten om op aarde te kunnen leven. Bij de dood houdt dit op te bestaan. De ziel leeft door in een andere vorm.

Elisabeth gebruikte de metafoor van de vlinder om dit te duiden.

De cirkel van leven begint bij de geboorte van de rups uit het ei.

Als het leven geleefd is, trekt de rups zich terug in de cocon (sterven) en verpopt/transformeert tot een vlinder (leven voorbij/na de dood).

Bronvermelding: Stichting dr.

Elisabeth Kübler-Ross Nederland, www.kubler-ross.nl

PSC 17

kinderen rouwen in stukjes

Adiona heeft een van haar gespecialiseerde kindercoaches uitgenodigd om een artikel te schrijven over rouw en verlies.

Kinderen rouwen in stukjes “Een rouwend kind is geen ziek kind, maar een gezond kind dat iets extra’s te dragen heeft.”

Tekst: Tietsje van der Linden-Ypma | Alba kindercoaching Als kindercoach heb ik op het gebied van rouw en verlies inspirerende trainingen gevolgd bij de samenwerkende rouwtherapeuten. Het meest werd ik geïnspireerd door eigen ervaring toen ik als meisje van 13 mijn moeder verloor. Dit verlies werd een drijfveer voor mij om kinderen en hun ouder(s) in een soortgelijke situatie te ondersteunen in het proces. Dit kan zijn tijdens het proces van de ziekte, na een onverwachts verlies, of wanneer een kind alsnog vastloopt terwijl het misschien al een aantal jaren geleden is.

Naast het verliezen van een dierbare zijn er meer momenten in ons leven waarin we met verlies te maken hebben. Bijvoorbeeld bij scheiding, het kwijtraken van een baan, een verhuizing of wanneer iemand in je gezin een handicap krijgt. Maar ook wanneer één van de ouders door bv. een ziekte/depressie niet bereikbaar is voor het kind. En dan zijn er nog veel meer momenten waarop je je zelf niet eens bewust bent dat het om ‘verliezen’ gaat. Toen ik met een hersenschudding op de bank kwam te liggen, heb ik dit zelf aan den lijve ondervonden. Alle plannen die ik had, alles moest worden afgezegd. Ik wilde het niet aanvaarden, liefst ging ik door, verzon allemaal mogelijkheden hoe het toch door kon gaan, wat natuurlijk echt niet ging. Achteraf heb ik me gerealiseerd dat alle fases van rouwverwerking aan bod zijn gekomen.

Begripsontwikkeling Hoe zit dat dan bij kinderen en verliesverwerking? Waarom is dat anders dan bij volwassenen? Dat heeft alles te maken met de ontwikkelingsfase waarin een kind zich bevindt. Je zult begrijpen dat een kind van 4 jaar heel anders reageert dan een kind van 12. Een abstract begrip als ‘dood’ kan een 12-jarige goed begrijpen. Een 5-jarige leeft echter nog in de zogenaamde ‘magische wereld’, een wereld waar je in je spel doodgaat en weer opstaat uit de dood.

Ook sprookjes laten zien dat opstaan uit de dood heel ‘gewoon’ is. Bij jonge kinderen zul je vaak moeten herhalen wat dood zijn precies inhoudt. Ze zijn letterlijk nog niet in staat dit volledig te begrijpen. Je zult merken dat bij kinderen die jong iemand verliezen, het rouwproces opnieuw wordt beleefd wanneer ze in een nieuwe ontwikkelingsfase komen.

18 PSC

Het liefst wil je als ouder je kind beschermen, je wilt niet dat ze dit allemaal mee moeten maken. Toch is het beter om de dood gewoon bij naam te noemen en niet te zeggen “hij is gaan slapen” of “zij gaat een verre reis maken”. Het kind kan dan een angst ontwikkelen om te gaan slapen of angstig worden wanneer iemand op reis gaat.

Rouwtaken De Amerikaanse psycholoog William J. Worden heeft 4 rouwfases omschreven. Hij noemt het rouwtaken, taken omdat rouwen hard werken is. De fases zijn als volgt: 1: aanvaarden van het verlies 2: verwerken van de pijn (emoties) 3: aanpassen aan het leven waarin “de overledene” ontbreekt 4: aangaan van nieuwe relaties (het emotioneel een plaats geven en de draad oppakken).

Je gaat heen en weer in het proces en zult merken dat, wanneer je voor de eerste 3 taken voldoende tijd hebt genomen, taak 4 weer makkelijker zal worden. De tijd die hiervoor nodig is, zal per persoon verschillen. Laat je niet opjagen door de maatschappij die vindt (over het algemeen) dat het na een jaar wel over moet zijn.

De enige die dat kan bepalen, ben jezelf. Neem je kind hierin ook altijd serieus.

Rouwen in stukjes Kinderen kunnen niet lange tijd achter elkaar rouwen, zij rouwen in stukjes. Ineens willen ze gaan spelen; als de limiet bereikt is, zoeken ze afleiding. Ook in hun spel kun je zien dat ze druk bezig zijn met verwerken. Het is niet vreemd dat kinderen die iemand verloren hebben, ineens ‘begrafenisje’ gaan spelen. Dit stopt wanneer het verlies voldoende verwerkt is.

Voor de ouder(s) is het belangrijk dat ze hulp en steun zoeken bij leeftijdsgenoten. Goed zorgen voor jezelf is zeer belangrijk omdat anders de kinderen voor de ouder(s) gaan zorgen. Zij zorgen dan eerst dat het met hen goed gaat en dan pas kijken ze naar zichzelf.

Kinderen die iets ingrijpends meemaken, maken zich vaak en veel zorgen.

Adiona

“Het liefst wil je als ouder je kind beschermen, je wilt niet dat ze dit allemaal mee moeten maken. Toch is het beter om de dood gewoon bij naam te noemen”

Eén van de methodes waar ik mee werk, is de zorgenboom. Mijn praktijk heeft een boom met dikke en dunne takken. Kinderen kunnen hun zorgen op papier schrijven of tekenen. Het papier wordt opgevouwen en in de boom gehangen. Is het een zware zorg dan zijn er dikke takken, is het niet zo zwaar, dan kan het papier misschien aan een dunnere tak gehangen worden. In de loop van de tijd merk je dat de zorgen minder worden. ‘De zorg’ gaat dan naar een dunnere tak of wordt uit de boom gehaald. Ik doe dit zowel individueel als in groepjes. Groepswerk vind ik zelf heel fijn. Kinderen merken dat ze niet alleen staan en kunnen even de aandacht verleggen naar de ander.

maal’ gezien. Ook is er vanuit de gemeenschap vaak meer ondersteuning en begrip. Bij scheiding zijn er vaak meer financiële problemen. Scheiding is een kwestie van keuze, sterven meestal niet.

Een adequate reactie op het verdriet van kinderen om de scheiding bestaat uit 3 stappen:

Schuldgevoel Bij verlies, maar vaak nog meer bij scheiding, zullen kinderen altijd de schuld bij zichzelf leggen. Ze kunnen denken: als ik niet zo stout was geweest, was papa niet ergens anders gaan wonen, of: omdat ik boos was op mama, is ze nu dood. Dat ze zich schuldig voelen, wordt niet altijd uitgesproken. Belangrijk is dat je het kind laat merken dat je begrijpt dat het deze gevoelens HEEFT, maar dat ze niet schuldig ZIJN. Het is belangrijk dit verschil te onderstrepen.

Door de gevoelens te erkennen voelen kinderen zich begrepen. Ze zullen dan ook luisteren naar wat je nog meer wilt vertellen. Als je de gevoelens wegwimpelt, voelen ze zich niet serieus genomen en zullen ze geneigd zijn minder te vertellen en hun gevoelens opkroppen.

Wil je meer weten? Je kunt mij bereiken via mijn website: www.albakindercoaching.nl

Naast de vraag over schuldgevoel stellen de kinderen zich ook altijd de volgende vragen: Is het besmettelijk? Gaat mijn andere ouder/broer/zus nu ook dood? Wie gaat er nu voor mij zorgen?

Neem het kind serieus en geef naar waarheid antwoord, ook als je het zelf niet precies weet. Bespreek zo nodig samen hoe jullie het kunnen oplossen.

De verschillen tussen verlies bij dood en verlies bij echtscheiding!

Er is een aantal wezenlijke verschillen. Bij scheiding blijven kinderen vaak lang fantaseren over hereniging van het gezin; kinderen zijn loyaal aan beide ouders. Ze hebben veel meer de neiging om hun verdriet te verbergen. Bij de dood wordt verdriet meer als ‘nor-

1: erkennen van het verdriet 2: gevoelens accepteren en serieus nemen 3: troosten.

Neem het kind serieus, spreek de waarheid.

Platform Adiona Adiona is geen beroepsvereniging, maar een zelfstandig platform voor kindercoaching. Adiona werkt samen met de Nederlandse Federatie Gezondheidszorg aan verdere professionalisering van de beroepsgroep ‘kindercoaches’. Adiona houdt zich ook bezig met zingeving, ontwikkeling en kwaliteitsaspecten om kindercoaches bewust om te laten gaan met hun vak. De leden van Adiona moeten allereerst als kindercoach zijn ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Daarnaast moeten zij voor toelating een casus schriftelijk behandelen, de beroepseed onderschrijven, een Verklaring Omtrent het Gedrag (VOG) aanleveren en twee referenties overleggen. Het platform verzekert zich daarmee van coaches die staan voor kwaliteit en professionaliteit. Adiona waarborgt dat de aangesloten leden zich blijven ontwikkelen binnen hun vakgebied. www.adiona.nl

PSC 19

Stimuleert een goede geestelijke gezondheid Werkt ontspannend en rustgevend Tijdens het zoeken naar de oorzaak van je neerslachtig voelen, is het nuttig iets te doen om de meest vervelende verschijnselen (onbestemde onrustgevoelens, je angstig voelen, slecht slapen en dergelijke) op te heffen of zoveel mogelijk te verminderen.

Neurapas® balance bevat drie werkzame bestanddelen die elkaar aanvullen en versterken en die daarbij helpen.

De werkzame stoffen in Neurapas® balance zijn Sint-Janskruid, valeriaan en passiflora. Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat Neurapas® balance bij neerslachtige, sombere gevoelens snel en zonder bijwerkingen verlichting brengt. Dit bereikt u al door 3x daags 1 tablet in te nemen. 60 tabletten € 17,50

NEURAPAS balance

Prins Hendrikweg 2 - 3771 AK Barneveld www.sanopharm.com - info@sanopharm.com

100% natuur. 100% puur.

Instituut voor Eclectische Energetische Natuurgeneeskunde Secretariaat: Mariet van Buuren BNG®, Thornerweg 3A, 6097 NC Panheel, telefoon 0475 - 572988 E-mail: info@instituuteen.nl website: www.instituuteen.nl Geaccrediteerd door CPION, SNRO, KTNO, ZHONG, VIV, VBAG, LVNG, de NFG, BATC, RING, ERC, NRR en het Rode Kruis Opleidingen (HBO Niveau) Registeropleiding Eclectisch Energetisch Natuurgeneeskundig Therapeut SHO Registeropleiding Medische en Psychosociale basiskennis Bijscholingen, cursussen en workshops Klassieke Homeopathie, Feng Shui, Ankhtherapie, Voetreflexologie Dolfijnenergie, Communicatie en NLP binnen de hulpverlening Werken met de E.E.N.® Energetica, EHBO, BLS en AED Jaarlijkse nascholing Medische vakken en EHBO, BLS en AED

Gewoon lekker buitenspelen, dat wil ieder kind. Daarom werkt Jantje Beton samen met kinderen om vrij buitenspelen weer mogelijk te maken. Help ook mee! Kijk op www.jantjebeton.nl

DAS

Rouwverwerking en klachten Door: mr. Jacqueline Brouwer, team Zorgsector DAS Het overlijden van een ouder, kind of partner is uiteraard een ingrijpende en verdrietige gebeurtenis. De manier waarop een dergelijke ervaring wordt verwerkt, werd in de jaren zeventig van de vorige eeuw door Elizabeth Kübler-Ross, een Zwitsers-Amerikaanse arts-psychiater, in vijf fases van rouwverwerking beschreven. Na de eerste fase van ontkenning volgt de fase van boosheid. Die woede valt ook met enige regelmaat ten onrechte zorgverleners ten deel: verpleegkundigen, artsen, psychologen hebben in de ogen van de nabestaande schuld aan de dood van hun geliefde persoon: ”Er moet iets fout zijn gedaan.”

Natuurlijk komt het voor dat een ernstige, medische fout tot de dood van een patiënt leidt, maar vaker is de oorzaak een andere.

Complicaties bij ingrepen vormen altijd een risico. Ernstig zieke mensen gaan dood en dat kan geen enkele arts voorkomen.

Een voorbeeld. Mevrouw A. wordt opgenomen op de afdeling Orthopedie van een ziekenhuis voor het aanbrengen van een knieprothese. De operatie verloopt ongecompliceerd, maar de eerste dag na de operatie wordt bij pijn op de borst de cardioloog in consult geroepen. Het ECG geeft geen specifieke afwijkingen voor cardiale problematiek. Ook labonderzoek, bloeddruk en andere metingen geven geen aanwijzingen, maar mevrouw wordt wel overgeplaatst naar hartbewaking. De klachten blijven bestaan, het ECG wordt herhaald en geeft een ongewijzigd beeld. De labuitslagen geven dan toch aanleiding om verder onderzoek te doen met een hartcatheterisatie. En dan komt een ernstig letsel van een van de kransslagaders aan het licht. Mevrouw overlijdt voordat een spoedinterventie kan plaatsvinden, twee dagen na de simpele knieoperatie.

Valt een dergelijke complicatie uit te leggen aan de echtgenoot van mevrouw A.? In gesprekken lukte dat helaas niet. De echtgenoot diende dan ook een klacht in tegen de cardioloog; hij zou te laat hebben ingegrepen. Het is schrijnend om te zien dat de echtgenoot niet verder komt in zijn rouwproces. Op zich is het te begrij-

pen dat het verlies niet zomaar te accepteren valt, maar onterecht dat de cardioloog het moet ontgelden. En zelfs als het tuchtcollege de klacht of een klachtonderdeel gegrond verklaart en de cardioloog een maatregel op zou leggen, dan nog zal dat de echtgenoot niet het gevoel geven te hebben gewonnen. Er zal sowieso niet worden geconcludeerd dat de cardioloog schuldig is aan het overlijden. Het overlijden had namelijk niet kunnen worden voorkomen en een causaal verband wordt dan ook niet vastgesteld.

Een klacht indienen bij een klachtencommissie of bij een van de tuchtcolleges voor de gezondheidszorg, vaak nadat in gesprekken met de desbetreffende zorgverlener al uitgebreid is uitgelegd wat er is gebeurd en welke inspanningen zijn geleverd, welke keuzes zijn gemaakt en dat het overlijden echt niet voorkomen had kunnen worden, is naar mijn mening een stap, die tot niets anders kan leiden dan teleurstelling en nog meer woede. Uit een dergelijke procedure komen geen winnaars, alleen maar verliezers. Nabestaanden blijven steken in het rouwproces, komen niet verder in het proces naar acceptatie. Artsen gaan zich onterecht schuldig voelen, gaan twijfelen over hun deskundigheid en worden onzeker, een zeer ongewenst effect. Zowel voor de nabestaande als voor de arts is het beter om gezamenlijk te komen tot een andere conclusie: ”Er is iets fout gegaan.” www.das.nl

PSC 21

Zintuigenprikkels

In deze rubriek bespreken we elke editie v akge r e l a te e rd e b o e ke n , c d ’s , d vd ’s e n ap p s .

Een cursus in sterven Ergens in onze moderne samenleving zijn we de ‘oude kunst’ van het sterven kwijtgeraakt. Waar we ons vroeger – met onder andere hulp van kerk en rituelen – immer bewust waren van de dood en het leven aan Gene Zijde, zijn we er nu bang voor en totaal onvoorbereid. Daarom schreef Willem Glaudemans deze reisgids naar rust en vrede. Onze sterfelijkheid en de dood zelf, eigenlijk zijn dat taboes geworden. Boek van het Eeuwige Leven heeft de kracht daar verandering in te brengen. Omdat het een geruststellend boek is, dat rechtstreeks beschrijft wat er gebeurt als we sterven. En ook vanwege de verzekering dat we in de lichte werelden na de dood worden opgevangen door enkel pure liefde.

Het Boek van het Eeuwige Leven is heel geschikt om voor te lezen aan stervenden en gestorvenen, ter voorbereiding op hun reis of om te gebruiken als leidraad voor afscheidsrituelen. Maar boven alles is dit een boek voor de levenden met waardevolle informatie voor bijvoorbeeld pastoraal werkers en verplegend personeel.

Ook staan er bemoedigende teksten in voor verdrietige achterblijvers, die erdoor inzien dat ‘het leven’ doorgaat. In ieder geval heeft het boek een heel louterend effect op ons allemaal, want wie de antwoorden heeft op de dood, heeft die ook op het leven.

Er is meer … gelukkig!

Boek van het Eeuwige Leven, Willem Glaudemans Uitgeverij Ankh-Hermes, ISBN: 9789020205657

Elisabeth Kübler-Ross heeft zich haar levenlang beziggehouden met de stervende mens.

Daarmee werd zij wereldbekend. Met 23 eredoctoraten is zij waarschijnlijk de meest betekenisvolle vrouwelijke wetenschapper ter wereld. Als psychiater heeft zij veel geschreven over de stervende mens en wat hen bezighield, en zij heeft vele workshops en lezingen over de hele wereld verzorgd. Tijdens de laatste jaren van haar leven leidde deze Zwitserse psychiater een teruggetrokken leven in Arizona, dichtbij de “overgang” die zijzelf zo vaak heeft onderzocht. Deze fraaie film laat interviews met een ondanks haar leeftijd zeer vitale vrouw zien, geestig, helder en humoristisch. Zij blikt terug op haar kindertijd, haar werk met stervenden en vertelt hoe zij zelf met haar ouder worden en naderende sterven omgaat. Uiteraard komen ook haar twee drielingzusters aan het woord en zijn we getuigen van hun samenzijn op oude leeftijd.

Een bijzonder fraaie en ontroerende film voor iedereen die nader kennis wil maken met deze wereldbekende en tegelijk bescheiden vrouw.

Rouw na scheiding en overlijden Kinderen rouwen na een echtscheiding en na de dood van een gescheiden ouder. In beide situaties zijn de reacties van rouw min of meer gelijk.

Voor volwassenen is het vaak moeilijk om kinderen te helpen in hun verdriet. Met Kinderen in spagaat geeft Leoniek van der Maarel de kinderen zelf een stem, zodat hun ouders, familie en anderen in hun omgeving leren hoe ze met het verdriet kunnen omgaan.

Rouwtherapeute Leoniek van der Maarel begeleidt kinderen bij hun verlies en leert ze omgaan met lijden en rouw. Ze benadrukt dat de omgeving van de kinderen in zulke turbulente perioden een belangrijke rol speelt.

Het bijzondere is dat kinderen zelf vertellen waarmee zij geholpen zijn en waarmee absoluut niet. Dat maakt het boek erg praktisch.

Elisabeth Kübler-Ross: Dem Tod ins Gesicht sehen DVD, speelduur 95 minuten

Kinderen in spagaat, Leoniek van der Maarel Uitgeverij Ten Have, ISBN: 9789025902018

22 PSC

Een boek voor ouders, familieleden, leerkrachten en hulpverleners.

Zintuigenprikkels Provocatieve psychologie ‘Assertiviteit is beter’, ‘boosheid moet geuit worden’, ‘angst is een slechte raadgever’, ‘je kunt het wel, als je maar wilt’... Wijnberg gelooft er helemaal niets van en pleit voor een nieuwe, stevige psychologische aanpak.

Krenken, stangen, kleineren, jennen, schofferen, treiteren: er zijn talloze manieren waarop mensen elkaar verbaal naar het leven kunnen staan. Een troost is dat Wijnberg een groot arsenaal heeft aan antiterroristische maatregelen.

Wie de spelletjes die mensen spelen weet te doorgronden, kan zich ertegen wapenen. Hoe tegenstrijdig het ook klinkt, Wijnberg komt tot de vrolijke conclusie: niets is zo zichtbaar als wat de mens verbergen wil.

Jeffrey Wijnberg is al ruim dertig jaar werkzaam als psychotherapeut. Daarnaast is hij werkzaam als docent voor het Instituut Eclectische Psychologie. De provocatieve stijl van helpen/ coachen/therapie is zijn passie en specialiteit. Eerder verschenen onder andere: Verbale intelligentie, Zachte heelmeesters en Horken & heksen.

Van stervensbegeleiding tot bedankkaart De dood hoort bij het leven. Het is verstandig om na te denken over je eigen uitvaart of die van iemand die je na staat, maar veel mensen stellen dat uit.

Bijna iedereen komt op een dag echter voor de uitvaart van een dierbare te staan. Na een periode van afscheid nemen of juist heel plotseling, moet je beslissingen nemen, praktische zaken regelen, maar ook tijd nemen voor rouw en die van eventuele kinderen. En dat alles denkend aan de overledene. Dan is De uitvaartplanner onmisbaar!

In De uitvaartplanner geeft uitvaartondernemer Carolien Harrems antwoord op alle vragen die bij een uitvaart aan de orde komen.

Van de keuze van de begrafenisondernemer tot de tekst voor de rouwkaart, en van de keuze van een kist tot de rouwverwerking bij mannen, vrouwen en kinderen. Met handige adressen, checklists, kostenoverzichten en een voorbeeld voor een wilsbeschikking.

Maar ook met tips en ideeën voor een uitvaart met een heel persoonlijk tintje. Zo wordt een uitvaart een mooi afscheid in plaats van een noodzakelijk kwaad.

Hoe erger hoe beter, Jeffrey Wijnberg Uitgeverij Scriptum, ISBN: 9789055943562

Carolien Harrems is uitvaartondernemer in Amsterdam. Ze staat bekend om intieme uitvaarten. Zij gaat net iets verder om een uitvaart te verzorgen die is toegesneden op de overledene en zijn dierbaren, met inbegrip van de kinderen.

Nieuwe hersenwegen naar geluk en gezondheid ‘Superbrein’ is een revolutionaire handleiding om je op een geheel nieuwe manier te leren verhouden tot uw brein. Deepak Chopra en Rudolph E. Tanzi hebben hun wijsheid en kennis gebundeld om tot nieuwe, verdiepende inzichten te komen in het ‘universum van anderhalve kilo’ en de manieren waarop we zijn potentieel beter kunnen benutten. Onze hersenen kunnen oneindig veel meer dan de alledaagse taken waarvoor wij ze over het algemeen gebruiken.

U krijgt methoden aangereikt om: • ervoor te zorgen dat u uw brein gebruikt en niet andersom • de ideale leefstijl te vinden die leidt tot supergezonde hersenen • de risico’s van het ouder worden te verminderen • geluk en welzijn te bevorderen via de geest-lichaamverbinding • toegang te krijgen tot het verlichte brein, de poort naar vrijheid en gelukzaligheid • veel voorkomende uitdagingen te overwinnen, zoals geheugenverlies, depressie, angst en overgewicht Uw brein heeft een onbekende helende kracht en vernieuwt zichzelf voortdurend. Als u zich op een nieuwe manier weet te verhouden tot uw brein, kunt u uw leven op een hoger plan brengen.

De uitvaartplanner, Carolien Harrems Kosmos Uitgevers, ISBN: 9789021552613

Creatieve werkvormen ter ondersteuning van het rouwproces In Samen sterk op eigen kracht beschrijft beeldend therapeut Lotte van Kouwen hoe rouwen werkt, welke gevoelens daarbij komen kijken en hoe we die gevoelens al dan niet uiten. Iedereen rouwt op zijn eigen manier, en kinderen rouwen weer anders dan volwassenen.

Uit verschillende onderzoeken blijkt dat het heel goed mogelijk is om als ouder je kind te begeleiden in zijn of haar rouwproces. Dat werkt Van Kouwen uit in het tweede deel van deze uitgave: creatieve werkvormen. Op een prachtige manier worden waardevolle activiteiten die kunnen helpen bij het verwerken van verdriet, stap voor stap toegelicht. De activiteiten zijn bedoeld om gezamenlijk te doen, juist hierdoor ontstaan vaak gesprekken en wordt de kracht van het gezin gestimuleerd.

Tot slot bevat dit boek een bijzonder spel waarmee het gezin het verlies ‘spelenderwijs’ kan verwerken. Op de binnenkant van het omslag vind je het spelbord.

Samen sterk op eigen kracht, Lotte van Kouwen Uitgeverij Pica, ISBN: 9789077671962

Superbrein, Deepak Chopra en Rudolph E. Tanzi Uitgeverij Servire, ISBN: 9021553635 PSC 23

weet je dat veel mensen eenzaam sterven?

‘Weet je dat veel mensen eenzaam sterven?’ vraagt Elisabeth mij op een dag. Ze is een van de vrijwilligers in de hospice waar ik als coördinator werkzaam ben. Ze is zelf enkele malen dicht bij de dood geweest. Als ik haar uitnodig zich uit te spreken, vertelt ze over de opgaven waar mensen voor staan als ze het leven los moeten gaan laten.

24 PSC

Door: Jacinta van Harteveld Afscheid nemen van de dingen die ze graag doen, van de rollen die ze hebben in het leven, van hun dierbaren en uiteindelijk van het leven zelf.

Het is als een reis naar het onbekende, waarvan je het laatste stuk alleen af moet leggen.

Een reis waarop de stervenden zich, bewust of onbewust, letterlijk of figuurlijk, lijken voor te bereiden. Zo kunnen ze vragen om benodigdheden voor onderweg: een jas, schoenen, sleutels, … Soms zijn ze onrustig, bang om de boot of de trein te missen. Of ze zien mensen in de kamer die hen komen halen.

In plaats van te luisteren of door te vragen, zijn we als naasten of hulpverleners geneigd dit gedrag te duiden als verwardheid. Gevolg is dat de mens die gaat sterven, zich in zichzelf terugtrekt. Het eenzame gevoel dat ongeneeslijk ziek zijn met zich mee kan brengen, wordt erdoor vergroot.

Na het gesprek met Elisabeth is het alsof ik met nieuwe ogen kijk. Ik moet denken aan een gezegde van Marcel Proust: De ware ontdekkingsreis is het waarnemen met nieuwe ogen. En inderdaad: ik zie en hoor dingen, die me eerder niet opvielen.

Het is aanleiding voor het starten van een werkgroep waarin we onderzoeken hoe mensen die gaan sterven, zich uitdrukken en hoe hier het beste aansluiting bij te vinden. Een aantal van onze bevindingen wil ik graag in dit artikel met u delen.

Uiteenlopende wegen Het bericht van de naderende dood doet, zoals gezegd, de wegen van de zieke en zijn dierbaren uit elkaar lopen. Waar voor degenen die gaan sterven, de toekomst ophoudt, gaat het voor de naasten verder. Als dit onbesproken blijft, kan dit voor beiden grote gevoelens van eenzaamheid met zich meebrengen. Zo kun je als naaste merken dat je dierbare zich meer en meer terugtrekt, terwijl jij in het licht van het komende loslaten je geliefde misschien nog wel zo lang mogelijk wilt vasthouden. Dicht bij hem of haar wilt zijn.

jacinta van harteveld

“Naarmate mensen dichter bij de grens van leven en dood komen, gaan ze zich daadwerkelijk voorbereiden op hun laatste reis. Zoals je dat ook doet als je op vakantie gaat naar het verre buitenland.”

Mijnheer Jansen is dicht bij het moment van het leven loslaten. Hij praat er niet over. Hij kan er niet over praten, hij wil er niet over praten. Dit moet hij alleen doen. Dit doet te veel pijn, daar wil hij zijn vrouw niet mee belasten. Hoe dichter hij bij het sterven komt, hoe meer hij zich terugtrekt. Zijn vrouw zit naast zijn bed. Vertwijfeld.

Gescheiden, op nog geen meter afstand van elkaar, krijgt ze geen contact met hem die haar zo dierbaar is. En dan een snik en nog een.

Mijnheer en mevrouw Jansen huilen. Alleen in de weg die ze afzonderlijk hebben te gaan, samen in het verdriet.

Zowel degene die gaat sterven als de naasten kunnen zich boos en machteloos voelen over wat hun overkomt. Machteloos omdat ze niets aan de situatie kunnen veranderen en elkaar soms niet kunnen bereiken, de pijn van de ander niet kunnen wegnemen.

Het valt niet mee om bij iemand te blijven die lijdt, om er niet voor weg te lopen. Op zulke momenten kan het prettig zijn deze gevoelens met iemand te delen. Een goede vriend of vriendin of een hulpverlener, iemand die zonder oordeel luistert en uitleg geeft.

Voorbereiden op de reis Naarmate mensen dichter bij de grens van leven en dood komen, gaan ze zich daadwerkelijk voorbereiden op hun laatste reis. Zoals je dat ook doet als je op vakantie gaat naar het verre buitenland.

Ze zijn niet alleen bezig met het afscheid nemen van hun dierbaren, maar ook met het pakken van de koffer, het klaarleggen van hun jas, schoenen, portemonnee of paspoort. Ze vragen om een plattegrond of spreken over filevorming op de A4. Ze kunnen na dagen stil op bed gelegen hebben, er opeens uit willen, bang om het vliegtuig te missen. Veel mensen zeggen naar huis te willen of te gaan, zelfs al zijn ze in hun eigen woonhuis. Doelen ze op hun bestemming na de dood?

Een dochter vertelt: ‘Mijn moeder vroeg me om haar tas klaar te leggen met dertig euro erbij en haar jas. Ik vroeg nog of ze geen honderd euro wilde, maar nee, dertig euro was genoeg. Ik heb alles gedaan wat mijn moeder vroeg, daarna was ze gerustgesteld. Net of moeder op reis moest gaan.’ Twee dagen later overlijdt haar moeder.

Het geeft mensen rust als je, net als de dochter in het voorbeeld, meegaat in hun beleving, je de schoenen of de tas voor ze klaarzet.

Je ze bevestigt in hun verlangen naar huis te willen gaan.

Op de grens van leven en dood Soms is het of de grens tussen leven en dood langzaam vervaagt.

Het is dan alsof mensen zich tussen verschillende werelden bewegen. Je zou het kunnen vergelijken met het wakker worden uit een intense droom. Je kunt dan moeite hebben om de werkelijkheid van de droom van je af te schudden om vervolgens weer terug te komen in de werkelijkheid van alledag. Dit fenomeen, het van de ene naar de andere werkelijkheid gaan, zo hebben we geobserveerd in de hospice, kun je ook in wakkere toestand ervaren als je vlak bij het sterven bent. Een van onze gasten verwoordde het als volgt: ‘Het is alsof ik af en toe in een vreemd land ben, waar ik de taal en gewoonten niet ken. Het voelt verwarrend, ook omdat ik het volgende moment weer helemaal in het hier en nu kan zijn. Alsof

ik heen en weer geslingerd word tussen Japan en Nederland in een tijdsbestek van een paar seconden.’

Meestal kun je het aan mensen zien of ze zich op zo’n grensmoment bewegen. Ze zijn óf erg naar binnen gekeerd óf juist naar buiten gericht. Het komt vaak tot uitdrukking in de ogen, die óf als het ware naar binnen kijken óf extreem naar buiten. In het laatste geval kunnen de ogen daadwerkelijk uitpuilen, het is alsof ze iets zien waardoor de ogen bijna van verbazing uit de kassen vallen.

Mensen kunnen zo opgaan in die ‘andere werkelijkheid’ dat ze de wereld om zich heen verliezen. Treed je op zo’n moment zonder afstemming in het contact, dan kan dit verwarring scheppen. Je gaat dan te snel voor de ander.

Een andere manier waarop het bewegen op de grens tot uitdrukking kan komen, is het zien van of wijzen naar dingen of personen die anderen niet zien. Door mensen ernaar te vragen vertellen ze er soms uit zichzelf over, zoals Wil, een jonge vrouw.

Ze maakt een levendige eerste indruk, maar onder die indruk zit een vrouw die dicht bij het sterven is. Ze heeft een stel vriendinnen op bezoek, geklets met af en toe een schaterende lach. En dan opeens midden in het gesprek ziet Wil haar op jonge leeftijd verdronken broertje binnenkomen. ‘Kijk nou eens wie er binnenkomt.’ De anderen zien hem niet. Wil is er helemaal confuus van. ‘Hij komt me halen, maar ik heb gezegd dat hij nog even moet wachten.’

Een paar dagen later zal Wil komen te overlijden.

Meegaan tot aan de grens Na een periode van heen en weer bewegen gaat uiteindelijk elk mens over de grens van leven en dood. Degene die sterft moet dit alleen doen, maar in de manier van nabij zijn kun je als naaste of hulpverlener wel helpend zijn bij het maken van deze overgang.

Door je af te vragen waar de stervende behoefte aan zou hebben in deze laatste uren. Door aanraken of juist liever niet omdat het al zo moeilijk is de dierbaren los te laten. En als je iemands hand vasthoudt, hoe houd je deze hand dan vast. Met een gebaar van bij je houden of van vrijgeven?

Door als naaste of hulpverlener zo zoekend en tastend aanwezig te zijn in het stervensproces, maakt iemand, weliswaar alleen, maar niet per se eenzaam, de overgang van leven naar dood.

En ik realiseer me al schrijvende opnieuw hoe bijzonder het is dat één vraag ‘weet je dat veel mensen eenzaam sterven’ zoveel in gang kan zetten.

De citaten zijn afkomstig uit: Harteveld, J.T.M. van (2012), Leven in het zicht van de dood.

Als iemand van wie je houdt sterft. Utrecht: Ten Have

PSC 25

Rosegarden

“De Roos” verzorgt een driejarige opleiding tot psychosociaal therapeut op hbo-niveau. Vanuit een christelijk perspectief wordt de uitdaging aangegaan om te kijken naar de al aanwezige theorieën over hulpverlening en methoden en welke plaats deze kunnen innemen binnen dit perspectief.

Het doel van de beroepsopleiding is om studenten te vormen tot hulpverleners die op wetenschappelijk verantwoorde wijze andere mensen kunnen begeleiden. Alles vanuit persoonlijke kwaliteiten en inspiratie met inzet van inzicht en vaardigheden.

Minstens zo belangrijk als het behalen van alle opdrachten, is het geïnspireerd kunnen leven en werken vanuit het hart en op de plek waar hij of zij thuishoort. De student gaat zelf door de aangeboden stof heen en leert de noodzakelijke vaardigheden. Zo heeft hij of zij alle ingrediënten om zowel een autonoom, aantrekkelijk persoon als therapeut te worden.

De opleiding heeft een tijdsduur van drie jaar en is modulair opgebouwd. De modules bevatten begrippen en stromingen als persoonlijkheidsontwikkeling, het authentieke zelf, het gepantserde hart, overlevingsmechanismen, terugreis naar het hart, transactionele analyse, bio-energetica, R.E.T., gestalt, trauma- en rouwverwerkingenpsychopathologie. Naast deze modules behoort ook een periode van stage en het schrijven van een scriptie tot de studie. Nadat alle onderdelen (tentamens, stage, scriptie en eindgesprek) met een voldoende zijn afgesloten, wordt het diploma uitgereikt.

Een van de drijfveren van oprichtster Gineke Klinkhamer is om studenten op te leiden tot autonome therapeuten. Gineke heeft ons geleerd om bondgenoot en reisgenoot te worden. Dit vraagt kennis van onszelf. Pas als je kennis van jezelf hebt, kun je de ander echt ontmoeten. De echte ontmoeting in een therapeutische relatie geeft transformatie bij de cliënt.

26 PSC

Op 29 juni vond de feestelijke diploma-uitreiking plaats voor 21 therapeuten die bijna allemaal bezig zijn met het opzetten van een eigen praktijk of die al zijn gestart.

Gineke Klinkhamer hield een toespraak voor een volle zaal met studenten en hun familie en vrienden, waarin ze de opleiding vergelijkt met een boomgaard. “Van een afstandje zie je heel veel bomen. Als je dichterbij komt, zie je dat de boom bladeren heeft en bloesems of zelfs vruchten. Kom je nog dichterbij, dan ontdek je dat er rond elke vrucht een schil zit. Als je doortastend bent en je de schil eraf pelt, word je beloond met een heerlijke traktatie.”

Gineke benadrukte in haar toespraak duidelijk dat jij als therapeut niet weet hoe de ander precies denkt. Ieder mens is uniek. Die unieke mens zal ons blijven verwonderen. Als we de mens maar blijven zien en niet de methode.

Het is belangrijk om toewijding te hebben voor die unieke mens, net zoals God die toewijding heeft. Hij verlangt ernaar dat ieder mens thuiskomt bij zichzelf en bij Hem. Na de toespraak van Gineke werden de diploma’s, onder het genot van een hapje en een drankje, uitgereikt.

Meer informatie over de 3-jarige opleiding tot psychosociaal therapeut vindt u op: www.bureauderoos.nl.

in het licht van sterven AnkhHermes Symposium

In het licht van sterven Ervaringen op de grens van leven en dood Bijzondere levenseinde-ervaringen

Zondag 15 september

13.00-17.00 uur Leerhotel Het Klooster, Amersfoort Met: Ineke Koedam Pim van Lommel Peter Fenwick (Engelstalig) Lyda ten Hove-Westenbrink Dagvoorzitter: Annemiek Schrijver Muzikale omlijsting door Trio del Alba

€ 34,95

incl. gratis boek ‘In het licht van sterven’ van Ineke Koedam (t.w.v. € 19,95)

Voor meer informatie en kaarten: inspirerendleven.nl

www.ankh-hermes.nl

Geruststellende ervaringen op de grens van leven en dood

In het lic ht van s t erven

Door: Ineke Koedam De dood is niet één enkele gebeurtenis, maar een intensief proces dat vaak wordt ingeluid door bijzondere bewustzijnservaringen.

Namens de Engelse neuropsychiater Peter Fenwick deed ervaren hospicewerker Ineke Koedam in Nederland onderzoek naar deze zogeheten levenseinde-ervaringen. Daarvoor interviewde ze hospicewerkers in verschillende hospices en bundelde hun ondervindingen in het prachtige, oprechte en unieke boek In het licht van sterven.

Troostrijk en geruststellend Een stervende man die heel duidelijk zijn overleden vrouw ziet, zelfs met haar kan praten. Een stervende vrouw, verward en nauwelijks nog aanspreekbaar, die een helder moment beleeft wanneer ze haar oude vriendin terugziet. Maar ook verhalen over veranderingen van atmosfeer, helder licht, huisdieren met opmerkelijk gedrag en klokken die stil blijven staan op het moment van overlijden. Levenseinde-ervaringen zijn - zonder uitzondering - wonderbaarlijk. In het licht van sterven laat zien dat het heel wezenlijke momenten zijn voor mensen in hun laatste fase, naasten en zorgverleners en dat ze duiden op een overgang naar een andere vorm van bestaan.

Southampton onderzoek gedaan naar levenseinde-ervaringen in het Verenigd Koninkrijk. Inmiddels is/wordt dit onderzoek wereldwijd uitgevoerd; in Nederland gecoördineerd en uitgevoerd door Ineke Koedam in samenwerking met Stichting Davidhuis.

“Levenseinde-ervaringen zijn - zonder uitzondering - wonderbaarlijk”

AnkhHermes Symposium Na de twee eerdere zeer succesvolle symposia die AnkhHermes organiseerde rondom het thema ‘dood’ (Wat gebeurt er als je dood gaat), nodigen wij u dit keer uit voor het symposium In het licht van sterven. Deze middag staat in het teken van levenseinde-ervaringen.

Het belang van spirituele zorg Wat iemand in het licht van de dood innerlijk doormaakt, dat weten we niet precies. Maar In het licht van sterven maakt wel duidelijk dat er een diepgaande betekenis schuilt in sterven. Bovendien demonstreert Koedams onderzoek dat liefdevolle spirituele zorg heel belangrijk is. Ook al is de werkelijkheid van stervenden niet de onze, wat zij doormaken is even reëel. En door meer openheid en begrip te ontwikkelen voor deze persoonlijke levenseinde-ervaringen ontstaat er ruimte voor hun behoeften. Daarmee kunnen we hen beter ondersteunen in het proces van acceptatie en overgave dat sterven heet. In dat kader is In het licht van sterven is educatief, troostrijk en heel erg noodzakelijk.

Onderzoek Emeritus hoogleraar neuropsychiatrie Dr. Peter Fenwick heeft in associatie met de Clinical Neuroscience Division University of

Het doel van het onderzoek is een beter begrip te ontwikkelen met betrekking tot sterfbedverschijnselen. Er wordt nagegaan wat de frequentie van deze verschijnselen is, wat de betekenis ervan is voor de stervenden en de impact op degenen die de zorg voor de stervenden hebben. Ook wordt onderzocht hoe mantelzorgers, zorgverleners en vrijwilligers kunnen worden ondersteund om deze verschijnselen te begrijpen en om er mee om te gaan.

De vier sprekers tijdens het symposium houden zich ieder op hun eigen manier bezig met levenseinde-ervaringen. Ze geven hun visie op dit thema en delen hun ervaringen. Alle bijzondere verhalen over de naderende dood duiden op een overgang naar een andere vorm van bestaan. Een overgang die niet eenzaam of angstig hoeft te zijn, maar juist troostrijk en geruststellend is.

In het licht van sterven | zondag 15 september 2013 | 13.00-17.00 uur | Leerhotel Het Klooster | Amersfoort | € 34,95 incl. het boek ‘In het licht van sterven’ van Ineke Koedam (t.w.v. € 19,95)! www.ankh-hermes.nl

PSC 27

Productvoorlichting in Nederland door Productvoorlichting in Nederland door Voor meer informatie: www.nutrilogic.nl meer informatie: www.nutrilogic.nl Voor bestellingen: www.natuurapotheek.com / 015-3614477 Voor bestellingen: www.natuurapotheek.com / 015-3614477

Lifestyle Duurzame initiatieven

duurzame initiatieven Een auto delen met MyWheels In Nederland rijden in totaal bijna 8 miljoen personenauto’s. Maar wist u dat een auto gemiddeld 23 uur per etmaal stilstaat? Dat biedt perspectieven! Een van de initiatieven die met dit idee aan de slag zijn gegaan, is MyWheels, het non-profit platform voor het delen van auto’s. Het is de plek waar mensen die een auto zoeken en die een auto aanbieden, elkaar vinden.

Het huren van een auto is heel eenvoudig. Op de website zoekt u een auto in de buurt en reserveert deze. Bij elke auto staan de kosten. Het startbedrag is € 4,00 per rit, daarna geldt een uurtarief.

Ook het aanbieden van uw auto is simpel. U bepaalt zelf wat u wilt hebben voor het uitlenen van uw wagen. Zo kunt u de kosten van uw auto een stukje terugverdienen.

Bovendien zijn er speciale verzekeringen voor het delen van een auto, zodat u geen onnodige risico’s loopt.

Betaalbare en flexibel te huren werkruimtes bij het Coachhuis Het Coachhuis biedt in heel Nederland representatieve spreekkamers, vergaderruimtes en trainingslocaties aan tegen een aantrekkelijk tarief. De ruimtes zijn sfeervol ingericht en staan garant voor een rustige en professionele ontvangst van uw klant. U kunt via de website online uw eigen gespreksruimtes boeken op de door u gewenste datum en tijd. U kunt in één oogopslag zien welke ruimtes op een bepaalde datum en tijd beschikbaar zijn en deze ruimtes online reserveren. De ruimtes zijn te huur vanaf €10 (ex btw) per uur. U huurt en betaalt alleen op de momenten dat u daadwerkelijk een ruimte nodig heeft. Daarnaast biedt het Coachhuis een groeiend palet aan ondersteunende diensten. De kosten voor het lidmaatschap bedragen €105 per twaalf maanden.

lifestyle

Door: Maartje Albert Er zijn steeds meer initiatieven die passen bij het ideaal duurzaamheid. Initiatieven die verder gaan dan afval scheiden en eens wat vaker de fiets pakken. De nieuwe initiatieven zijn behalve goed voor mens en milieu ook zakelijk gezien interessant. Zo snijdt het mes aan twee kanten. Hieronder vindt u vier initiatieven die voor u als ondernemer het overwegen waard zijn.

LETS LETS staat voor Local Exchange Trading System. Het is een lokaal ruilhandelsysteem met een eigen valuta, zonder rente of inflatie. LETS is een sociaal, milieuvriendelijk, goedkoop en vooral ontzettend leuk systeem waarin mensen met elkaar handelen, niet voor geld, maar voor alternatieve valuta.

Een lid van een LETS-kring kan bijvoorbeeld krediet verdienen als kinderoppas voor de ene persoon en het later weer uitgeven aan een timmerklus die door een andere persoon uit dezelfde LETS-kring wordt uitgevoerd. Het verdiende en uitgegeven krediet wordt centraal bijgehouden door de desbetreffende lokale LETS-kring en valt in te zien door alle leden van die LETS-kring.

In Nederland zitten in ongeveer honderd plaatsen LETS-kringen.

Eenvoudig en betrouwbaar CO2-neutraal ondernemen De Visa Greencard Corporate van ICS Business is ’s werelds eerste zakelijke creditcard die al uw zakelijke uitgaven klimaatneutraal maakt. Bij elke aankoop met de Visa Greencard Corporate wordt door middel van het unieke ClimaCount compensatieprogramma bepaald hoe milieubelastend de aankoop is. De totale CO2-uitstoot (veroorzaakt door auto rijden, vliegen, hotelovernachtingen, zakelijke diners of de aankoop van een product) wordt gecompenseerd door te investeren in duurzame energie of door bosbouw- en bosbehoudprojecten. U kunt zelf kiezen in welke projecten de CO2-uitstoot wordt gecompenseerd. mywheels.nl, hetcoachhuis.nl, letscontact.nl, greencardcorporate.nl

PSC 29

Joan Bieger

Transformatie Marijke Eggink is gecertificeerd ondernemerscoach. Zij helpt coaches, therapeuten en andere dienstverleners, die worstelen met te weinig bereik, klanten en omzet naar een bloeiende praktijk. Marijke geeft workshops, events en een jaarprogramma om dit mogelijk te maken.

Joan Bieger volgt een jaarprogramma bij Marijke. Joan is psychosociaal therapeut. Daarnaast heeft zij opleidingen en trainingen gevolg op het gebied van persoonlijke ontwikkeling, Voice Dialogue, lichaamswerk en het talentenspel. Zij helpt vrouwelijke ondernemers om zichtbaar te worden met hun talenten en belemmeringen om zo een volgende stap te kunnen maken.

Ik ben dit jaarprogramma gaan volgen in december 2012, omdat ik wist dat ik nog meer in mij had dan er als therapeut toen uitkwam. Ik had best een redelijk aantal cliënten en daardoor omzet. Maar ik voelde dat ik nog veel meer mensen iets te bieden had en ook wist ik dat ik dat niet alleen voor elkaar ging krijgen. Want daarvoor had ik ook te veel belemmeringen en overtuigingen. En toen was ik me nog niet eens van de helft van die belemmeringen bewust.

Ik ben een fan van groepstrainingen; die heb ik ook altijd gedaan in mijn leven. Enerzijds krijg ik daardoor veel meer ‘voorgespiegeld’ dan ik op individuele basis krijg en anderzijds heb ik de steun en de support uit een groep altijd als onontbeerlijk ervaren om een volgende stap te maken.

Toen ik in november 2012 bij Pokon Marketing Event van Marijke was geweest, was ik erg enthousiast geworden. Ik had op dat event geleerd om een filmpje over mezelf en mijn werk te maken, ik had een actieplan leren maken en nog andere marketingtools. De sfeer was zo bemoedigend en open. Ik heb me toen op dat event ingeschreven voor de jaartraining. Daarmee heb ik mij samen met een aantal andere coaches en therapeuten gecommitteerd om echt te groeien als bedrijf.

Het was zo leuk om meteen de resultaten op te merken van de acties die ik op het event had geleerd.

Het komt erop neer, dat je een strategie voor je praktijk hebt en daarin steeds de stappen zet die nodig zijn. En toen ik die stappen ging zetten, zoals een filmpje, de talentenproeverijen, het schrijven van E-zines, merkte ik meteen dat ik veel meer zichtbaar werd voor mensen en daardoor ook veel meer mensen aantrok. Het werkt gewoon echt! Dit heeft me zeker een verdubbeling van omzet in de eerste maanden opgeleverd.

Daarna kreeg ik wel een soort van terugval, want ik wist dat er weer een volgende stap zat aan te komen. Dat is zo boeiend! Elke keer dat ik weer een stap wil gaan zetten, (en ja, soms voelt het wel dat ik een stap MOET zetten) kom ik weerstand tegen, kom ik angsten tegen. Het is dus echt zo… we zijn banger voor de lichte dan voor onze donkere kant. En, o, wat merk ik dat elke keer weer. En dan is het weer afdalen in mezelf en weer zoeken naar hoe ik hier uit kan komen. Omdat ik voel dat het een diep verlangen is om mijn mooiste, grootste bijdrage te leveren hierin. En dan is een groep weer zo fijn. Je kunt het delen. Zo hebben we een groepsmail en 1 of 2 keer per maand een belsessie met Marijke, zodat je je vragen kunt stellen en dan sleept de groep je er toch weer door. En kun je weer een volgende stap zetten.

Het is een grote transformatiereis. Het levert mij zoveel energie, focus, samenwerkingsverbanden, groei, cliënten en inkomen op. Ik zou niet meer terug willen.

Ga naar www.praktijkbieger.nl voor meer informatie over de praktijk van Joan Bieger. Wil je meer tips en artikelen ontvangen van Marijke? Ga naar www.watwerktwerkt.nl.

30 PSC

gradatim

Psychodigitaal Werker….?

Samen met zorgverzekeraar Zilveren Kruis Achmea en ondersteund door zorginnovator Focus Cura, biedt de Unie KBO ouderen een iPad aan, zodat zij langer zelfstandig kunnen blijven. En dat is hard nodig nu de overheid flink gaat snijden in de ouderenzorg aan huis.

Ouderen raken hierdoor meer op zichzelf en hun directe omgeving aangewezen.

Onze maatschappij is in een recordtempo aan het veranderen.

Waar de industriële revolutie vijf eeuwen nodig had om tot volledige doorwerking te komen, doet de digitale revolutie dat in een paar decennia. Digitalisering is allang niet meer alleen ondersteunend. Digitalisering wordt steeds meer voorwaardelijk voor ons welzijn en welvoelen. Het zal niet lang meer duren of ieder huishouden heeft naast gas- en elektra-aansluiting ook een digi-aansluiting als basale levensvoorwaarde. Als hulpverlener kunnen we niet meer functioneren zonder internet.

Communicatie heeft een totaal andere impact gekregen met de sociale media. Nieuws volgen we tegenwoordig via diverse kanalen. Tijdens een verkiezingsdebat wordt er tegelijkertijd gescreend of men wel de waarheid spreekt. Geschreven taal, de kracht van woorden, het lezen daarvan op een beeldscherm geeft heel andere betekenis dan het handmatig schrijven. Het is heel gewoon geworden dat we tegelijk op verschillende niveaus communiceren.

Afstand en tijd hebben een andere betekenis gekregen. Wie kent er nog de blauwe luchtpostbrief van een ver familielid, geschreven in een taal die maar enkelen in de familie begrepen waardoor je altijd moest wachten totdat deze eindelijk vertaald kon worden?

De wereld wordt kleiner maar zal dat voor een ieder opgaan? Kan een ieder nog mee komen en welke uitdagingen en kansen liggen hier voor de hulpverlening? Wat doet de hulpverlening en hoe sluit het beroepsonderwijs voor hulpverleners hierop aan?

Het zou boeiend zijn om hulpverleners die gefocust zijn op het thema autonomie en verbondenheid, uit te dagen of zij en hun cliënten door de digitalisering een andere betekenis gaan geven aan dit thema.

Door de digitalisering kunnen we steeds onafhankelijker functioneren terwijl hier tegelijkertijd meer gemeenschappelijkheid voor nodig is.

Kaders en grenzen vervagen, vrijwillig of onder druk; organisaties, systemen, samenwerkingsvormen, ze innoveren allemaal mee.

Hulpvragen van cliënten, leervragen van studenten zijn hier een spiegel van. Aandacht voor zingeving en ethiek kan een brug en antwoord zijn voor een actief vernieuwingsdenken en innoveren naar passende waarden. Want misschien is die psychodigitaal werker er eerder dan we denken/wensen.

Kennis is vrij toegankelijk voor iedereen en op elk moment beschikbaar. Of al deze kennis ook ten goede wordt ingezet of dat men deze ook eigen kan maken, is een ander verhaal. Hiërarchische verhoudingen zijn hierdoor totaal veranderd zoals dokter - patiënt, docent - leerling, management - werkvloer.

In onze wereld van hulpverlening en onderwijs is de digitalisering een niet meer weg te denken ontwikkeling. Met de komst van de tablet en de apps zijn we op volle snelheid gekomen. Dit wordt mooi weergegeven in een onderzoek van het CBS over het gebruik van internet en ouderen.

Hieruit komt naar voren dat 34 procent van de Nederlanders van 75 jaar of ouder in 2012 wel eens gebruik maakte van het internet.

Eén op de tien Nederlanders van boven de 75 jaar maakt gebruik van toepassingen van social media. De iPad pilot van de Unie KBO sluit bij de cijfers en ontwikkeling mooi aan.

Gradatim Academie geselecteerd als Preferred Partner

Ons complete opleidingsaanbod voor permanente educatie is gewaardeerd als hoog kwalitatief en hier zijn we zeer trots op. Gradatim Academie is beoordeeld op opleidings-, cursus en moduleaccreditatie.

De Nederlandse Federatie Gezondheidszorg

w w w . g r a d a t i m . n l

heeft Gradatim Academie geselecteerd als Preferred Partner.

PSC 31

kinderen in rouw

Door: Henriette Doosje Ongeveer 86% van alle kinderen heeft al op 12-jarige leeftijd een overlijden van nabij meegemaakt. Vaak gaat het dan om grootouders, maar bij ca. 7000 kinderen gaat het om een sterven binnen het eigen gezin. In dit artikel geef ik informatie en praktische tips voor het ondersteunen van kinderen/jongeren in rouw.

Kinderen rouwen ook Je hebt het misschien zelf wel eens ervaren: Je bent bij een uitvaart en bij het drinken van de koffie en thee rennen kinderen naar buiten om verstoppertje te spelen. Je zou dan kunnen denken dat het ze niet zoveel doet, dat ze te klein zijn om het te snappen.

Niets is echter minder waar. Kinderen hebben wel degelijk gedachten en gevoelens van rouw, die net zo sterk zijn als die van volwassenen. Maar die uiten ze vaak op een andere manier, wat met verschillende factoren te maken heeft. Ik sta hier stil bij een van de belangrijkste, namelijk het vermogen om te begrijpen wat dood is en dat heeft te maken met de (ontwikkelings)leeftijd. Een kort en beknopt overzicht: 0-2 jaar

Ook heel jonge kinderen voelen aan dat er iets aan de hand is. Als ouders in beslag zijn genomen door verdriet, reageren ze soms anders op hun kind. En dit merkt een kind, hoe jong het ook is. Ze worden onrustig, willen veel gedragen worden of willen niet eten of drinken. Het is belangrijk om kinderen van deze leeftijd zoveel mogelijk veiligheid te bieden. Te dragen, te koesteren en vast te houden.

2-5 jaar

Kinderen van deze leeftijd snappen nog niet dat dood echt dood en blijvend is. Het is de leeftijd van het magische denken. “Opa komt vast weer terug als ik jarig ben”, het heeft lang genoeg geduurd. Ze ervaren het gemis en hebben gevoelens van rouw, maar weten hier vaak nog geen woorden aan te geven. Leg daarom duidelijk uit, telkens weer, dat de dood definitief is. En dat het geen kwestie is van heel lang slapen, wat vroeger nogal eens werd gezegd.

5-8 jaar

32 PSC

Kinderen van deze leeftijd beginnen te snappen dat de dood onomkeerbaar is. Op deze leeftijd kunnen kinderen erg gefascineerd zijn door details van de dood. Vragen als “Wanneer is opa onder de grond opgegeten door de wormen?” kunnen je als volwassene flink doen schrikken. Maar het is belangrijk om toch een antwoord te geven. De fantasie van kinderen is vaak erger dan de werkelijkheid.

8-12 jaar

In deze leeftijdscategorie beginnen kinderen abstracter te denken. Het wordt duidelijker dat iedereen sterft en dat de dood definitief is. Veel kinderen van deze leeftijd willen graag ‘groot zijn’ en vragen niet altijd aandacht voor hun verdriet.

Ze willen dingen zelf ontdekken en snappen. Het kan zijn dat ze hun gevoelens uiten door ‘lastig en opstandig’ gedrag.

12-18 jaar

Rouw van pubers wordt regelmatig over het hoofd gezien. Zij zijn zo oud dat ze natuurlijk snappen dat de dood niet teruggedraaid kan worden. Maar het lijkt ze niet zo erg te raken. Vaak doen ze hun best om zo ‘normaal’ mogelijk over te komen en hun emoties in de hand te houden. Ze willen vooral niet ‘anders’ zijn dan hun leeftijdsgenoten. Ook komt stoer en nonchalant gedrag voor om hun gevoelens van rouw te verbloemen. Ze creëren een muurtje om hun binnenkant. Als volwassene zie je meestal vooral de buitenkant.

Belangrijk is om ze niet te pushen hun binnenkant te uiten. Wees geduldig en bied de mogelijkheid om gevoelens ( te leren) uiten.

Kinderen rouwen anders dan volwassenen Kinderen stellen hun rouwproces vaak (onbewust) uit. Dit uitstellen kan weken, maanden of nog langer duren. Ze doen dit omdat ze eerst weer (een beetje) het gevoel van veiligheid willen ervaren in hun gezin. Als vader en/of moeder wat meer beschikbaar zijn, zie je vaak dat pas dan de rouwreacties komen. Het komt ook voor dat kinderen vanuit liefde en loyaliteit hun eigen gevoelens verstoppen, omdat ze hun ouders niet nog verdrietiger willen maken.

In mijn praktijk maak ik het regelmatig mee dat kinderen pas jaren na een overlijden gaan rouwen. Soms ontwikkelen ze ‘lastig gedrag’. Het kan zijn dat dit (mede) te maken heeft met een eerdere verlieservaring. Het blijft dus belangrijk om goed te informeren naar verlieservaringen in het algemeen, ook al lijken ze zo lang geleden!

Wanneer kinderen hun rouw uiten, doen ze dit vaak in alle heftigheid en op momenten dat je het als volwassene het minst

henriette doosje

verwacht. Een kind kan plotseling veel verdriet hebben om opa die maanden geleden is overleden. Belangrijk is om dan op dat moment in gesprek te gaan en aandacht te geven aan alles wat er op dat moment leeft.

• Kinderen zijn ook niet in staat om lang te rouwen. Hun groei en ontwikkeling gaan eigenlijk voor; voor rouw is er maar gedoseerd plaats.

Het is ook belangrijk te beseffen dat rouwen geen eindig en afgebakend proces is. Als kinderen jong een ouder hebben verloren, worden ze hier in de rest van hun leven diverse keren en op verschillende manieren mee geconfronteerd. Bijvoorbeeld wanneer ze op zichzelf gaan wonen, een diploma in ontvangst nemen of zelf vader of moeder worden. Het gemis kan zich dan in alle hevigheid weer aandienen. Dit heeft niets te maken met verstoringen of complicaties in een rouwproces. Maar alles met het feit dat rouw de achterkant van de liefde is. En dat je iemand van wie je zoveel van gehouden hebt, zo ontzettend mist.

Drie belangrijke vragen Onderstaande 3 vragen van Riet Fiddelaers-Jaspers bieden een goede kapstok om kinderen in rouw te ondersteunen en je ondersteuning af te stemmen op wat dit kind van jou nodig heeft.

1.

2.

3.

Wat KAN een kind weten? Dit heeft natuurlijk alles te maken met de ontwikkelingsleeftijd.

Wat WIL een kind weten? Ieder kind is anders, er zijn nieuwsgierige Aagjes en kinderen die minder willen weten. Sluit vooral aan bij de vragen die kinderen stellen.

Wat MOET een kind weten? Kijk door de ogen van het kind.

Bereid kinderen zo goed mogelijk voor op een uitvaart. Vertel dat een dood lichaam er anders uit kan zien, dat een lijk heel erg koud is, dat er mensen zullen huilen, dat mensen je een hand geven en ‘gecondoleerd’ zeggen, etc.

Praktische tips • Toon begrip en erken de impact van het verlies. Niet voor even, maar voor langere tijd.

• Besteed aandacht aan de ervaringen van het kind, nodig het uit tot vertellen, tekenen of spelen. Maar forceer niets!

• Weet dat kinderen/jongeren vaak graag iets praktisch willen doen. Betrek ze - natuurlijk afgestemd op hun niveau en wensen - bij ziekte, sterven en uitvaart.

• Kinderen willen over het algemeen niet zielig worden gevon-

• • •

•

den en niet anders zijn dan anderen. Respecteer dit. Hulp geven, bijvoorbeeld op school, kan ook in de vorm van een knipoog of even een vraag stellen in de pauze. Vraag wat ze prettig vinden.

Wees op de hoogte van een (verlies)geschiedenis en zorg voor kennis over kinderen en rouw.

Wees eerlijk, hoe moeilijk dat ook is. Kinderen hebben recht op de waarheid. Hun fantasie kan erger zijn dan de werkelijkheid.

Geef geen oplossingen of goede raad.

Zeg nooit iets als ‘hij is zo oud geworden’, ‘ze had zoveel pijn dus het is maar beter zo’ of ‘over een tijdje voel je je wel weer goed’, etc. Dit soort uitspraken werkt namelijk averechts, een kind zal zich niet voldoende begrepen en gehoord voelen en niet meer bij jou komen met zijn verhaal. Dat kan heel eenzaam maken.

Creëer een veilige omgeving, waarin er aandacht en erkenning is voor de ervaringen van een kind in rouw. Kinderen hebben over het algemeen veel veerkracht, maar ze hebben volwassenen nodig om te leren omgaan met verlies en verdriet in hun leven.

Boeken Manu Keirse, Kinderen helpen bij Verlies en Rouw.

Riet Fiddelaers-Jaspers, De rouwende school.

Henriette Doosje is in 2004 gestart met Buro Nazorg. Buro Nazorg is gebaseerd op haar 25 jaar lange ervaring in de hulpverlening en haar expertise als hbo-docent pedagogiek en als supervisor. Ze heeft diverse trainingen en een jaaropleiding ontwikkeld voor professionals die zich willen verdiepen in verlies en rouwbegeleiding.

Wil je je kennis en vaardigheden vergroten over kinderen en rouw? Voor lezers van dit blad geldt 10% korting op alle trainingen van Buro Nazorg. www.buronazorg.nl

PSC 33

STRIP Auke Herrema www.aukeherrema.nl

Bloesem-remedies brengen de emoties in evenwicht en bevorderen daardoor indirect de gezondheid.

De oorzaak aanpakken op een veilige manier.

De Dr. Schüssler Celzouten van Adler beziien kracht en kwaliteit. Zijn de cellen gezond, dan is ook het lichaam gezond. De mineralen zijn verwreven en niet geschud.

Celzouten div. nummers in poedervorm, 10 verschillende mengsels, b.v. combinatie 1 t/m 12, het energie Met de hand verwreven mengsel. Alles in 250 gr. en 1 kg.

Essentïele oliën en producten voor de aromatherapie, biologische cosmetica.

Het grootste assortiment biologische oliën, airsprays en massage oliën.

Winkel: De 3Vrouwen St.Jansstraat 5 - 5964 AA Meterik Tel: 077-3526885 www.de3Vrouwen.nl

WWW.BLOESEM-REMEDIES.COM Bloesem Remedies Nederland

34 PSC

Tel: 077-3987826 / 077-3989011 E-mail: info@bloesem-remedies.com

column martine clausen

Rauw

Iedereen die het heeft meegemaakt weet het: rouw valt je rauw op je dak. Onze maatschappij zit zodanig in elkaar dat we van jongs af niet worden opgeleid om met emoties om te gaan. Sterker nog, emoties worden meestal als onwenselijk bestempeld en vanaf de vroegste jeugd worden kinderen ingeperkt en klaargestoomd voor een leven vanuit het intellect. Als je dan met afscheid te maken krijgt, raakt het je diep. Helemaal als je voor je gevoel geen afscheid hebt kunnen nemen, bijvoorbeeld als iemand heel plotseling overlijdt.

Onlangs las ik een boek dat mij diep raakte. En, hoe toepasselijk, het ging over het omgaan met de dood, maar dan anders dan je zult denken. Het boek start met het overlijden van de hoofdpersoon.

Hij, een beetje een trieste man van 83, krijgt een ongeval en overlijdt. Dat is de inleiding. In feite gaat het boek over een aantal ontmoetingen die hij heeft met vijf mensen. Het zijn mensen die in de hemel op hem wachten. Om de beurt ontmoet hij er een, en stuk voor stuk hebben zij hem een les te leren.

Een les over de zin van zijn leven op aarde dat hij zojuist heeft achtergelaten. Door deze ontmoetingen met onverwachte personen gaat de hoofdpersoon zijn afgelopen leven begrijpen. Het boek is op een heel toegankelijke manier geschreven en zet de lezer danig aan het voelen en aan het denken. Het is natuurlijk een beetje zonde als ik hier de vijf lessen opsom voor die lezer die denkt: dat boek wil ik ook lezen. Dus dat doe ik niet. Het boek heet ‘Vijf ontmoetingen in de Hemel’ door Mitch Albom.

In dit boek gaat het dus over iemand die zojuist is overleden. Rouw kan optreden bij allerlei soorten afscheid, maar treedt bijna altijd op als een dierbare overlijdt. Ook als er een persoon overlijdt die geen deel uitmaakt van onze kring van naasten, kunnen we nog een gevoel van rouw krijgen. Zo zal de dood van iemand als Nelson Mandela vele mensen beroeren.

Volgens mij heeft dit deels te maken met het feit dat wij mensen eigenlijk niet van verandering houden. We wennen aan een bepaald leven, in dat leven zijn ijkpunten en referentiekaders, en als die veranderen zonder dat wij daar zelf voor gekozen hebben, knaagt dit aan ons gevoel van zekerheid. Als er dan iemand van ons heengaat die ons zeer na staat, worden we ineens op een zeer botte, abrupte manier gewezen op het feit dat we eigenlijk alleen zijn. Ook al worden we door een grote familie en door grote vrienden- en collegakringen omgeven, toch zitten we alleen in ons lichaam.

We kwamen via anderen op deze planeet, maar belandden in één lichaam. En als het onze tijd is, dan verlaten we dat lichaam. En de anderen hebben het nakijken. Zo voelt het.

Maar als je je verdiept in de Indiase en Tibetaanse geschriften, lees je iets heel anders. Dan lees je dat de dood niets anders is dan een punt aan het einde van een zin. En na die zin komt er weer een nieuwe zin. Voor ons is dat vaak moeilijk te begrijpen. Ons wordt geleerd dat ons lichaam is wie wij zijn. Volgens bovengenoemde oosterse denkwijzen zijn wij zoveel meer dan slechts een lichaam. Het lichaam is ons voertuig op aarde, en als het voertuig het begeeft, gaat de bestuurder van het voertuig op zoek naar een nieuw voertuig. Een heel andere invalshoek.

Het pijnlijk schrijnende aan rouw is dat wij de overledene zo missen. In Mitch Albom’s boek staat prachtig beschreven dat Liefde na de dood gewoon blijft bestaan. “Het neemt alleen een andere vorm aan. Je kunt de overledene niet meer zien of aanraken, maar iets anders wordt sterker, namelijk je herinnering. De herinnering wordt je metgezel. Die voedt je, die houdt je vast. Daar dans je mee. Het leven moet wel eindigen. Maar liefde niet.”

Martine Clausen, nadenkend

PSC 35

biografisch coachen

Door: Verne van Wees Er zijn in het leven twee zekerheden: een mens wordt geboren en gaat dood. En in die tussentijd leef je je leven. Op enig moment in je leven vraag je je af, wat de zin van het bestaan is. Onze ouders hadden het over een midlifecrisis, maar tegenwoordig vragen mensen zich dit al af in hun twenties. We noemen dat de quaterlifecrisis. In onze westerse wereld zijn er zoveel manieren om jezelf te ontwikkelen, dat het soms moeilijk is om de juiste keuze te maken. De keuze die bij jou past, waar jij gelukkig van wordt. Hoe weet je of de keuze die jij maakt, de goede keuze is?

Als coach zet ik bij deze vraag graag de methode Biografisch Coachen in, waarbij de coachee haar levensverhaal inzet om te ontdekken waar in dit verhaal zij leeft en waar in dit verhaal ze geleefd wordt. Waar voldoe je aan de wensen van anderen, waar doe je datgene wat jij wilt? En weet je nog wel, wat jij wilt; wat jouw geheime wens is? In het verhaal dat de coachee schrijft over haar leven, zitten de ingrediënten die antwoord geven op de vragen waarmee de coachee zit. Het verhaal wordt verteld in ontwikkelingsmomenten van kind, via puber naar volwassenheid.

In het biografische verhaal valt een innerlijke en een uiterlijke lijn te ontdekken. De uiterlijke lijn verhaalt waar je vanaf je geboorte terecht bent gekomen, verhaalt jouw afkomst, jouw carrière, de rol die je inneemt in de maatschappij. De innerlijke lijn, die in het verhaal tevoorschijn komt, vertelt het verhaal over iets binnen in de mens, over iets onveranderlijks. Dat gaat over jouw oorspronkelijkheid, jouw talenten, jouw intuïtie, jouw geestkracht en jouw zingeving. De uiterlijke lijn gaat over het ego, de vorm. De innerlijke lijn daarentegen gaat over het eco, het zelf of de inhoud. In de uiterlijke lijn gaat het vaak over overleven, in de innerlijke lijn over

“De antwoorden op je vragen, zitten in jezelf, in je eigen levensverhaal.” leven. De innerlijke lijn weer ontdekken, vraagt lef van de coachee om zich te herinneren. De actiegroep Loesje heeft de volgende leuze ooit bedacht: het meervoud van lef is leven!

Het doel van het biografisch coachen is om verder richting te geven aan je leven vanuit de innerlijke lijn, zodat je kunt excel-

36 PSC

leren in wat je doet, omdat je vanuit je talenten acteert en niet vanuit hetgeen anderen van jou verwachten. Dat kan een mens wel, het leven leiden dat anderen voor je bedacht hebben. Een mens kan immers alles. Alleen kost dat veel meer moeite en je wordt er niet echt gelukkig van. Het volgende maakt dit duidelijk: als je rechtshandig bent en je breekt je arm, dan lukt het je na veel oefening wel om met je linkerhand te werken. Maar het zal nooit vanzelf gaan.

De antwoorden op je vragen, zitten in jezelf, in je eigen levensverhaal. Als coach help ik dat weer te ontdekken. De laagjes afpellen, die nodig waren om je te brengen tot waar je nu bent gekomen. En dat kan je veel opgeleverd hebben, bijvoorbeeld een baan met veel status. Maar iets knaagt en je vraagt je af: is dit het nu?

Een voorbeeld van biografisch coachen - Bas Bas loopt rond met een aantal vragen: “Wie ben ik en waar word ik echt gelukkig van? Ik ben niet meer tevreden. Ik heb het te druk met mijn onderneming, mijn gezin en mijn muziek. Welk werk past echt bij mij? Hoe kan ik ervoor zorgen dat ik minder energie kwijt ben aan de dingen die moeten?”

Allemaal vragen waarbij de methode Biografisch Coachen van toepassing lijkt en bovendien, Bas houdt wel van schrijven. Hij vindt het wel leuk om zijn levensverhaal op te schrijven. In het licht van zijn coachvraag roept hij herinneringen op die iets vertellen over hem als kind, als puber en over hem als volwassen persoon. Het helpt hierbij om in perioden van 7 jaar te denken, dus van 0-7 jaar, van 7-14 jaar en zo verder.

In het gesprek naar aanleiding van de biografie bespreken we de dingen die Bas zelf en die mij zijn opgevallen. In het verhaal van

verne van wees

Bas viel in zijn vroegste periode de zin op: “Van mijn vader leerde ik, al vóór ik naar de kleuterschool ging, tussen de lijntjes te kleuren.” En verderop in zijn leven als hij trots zijn vwo-rapport met een gemiddelde van 7.3 aan zijn vader laat zien, reageert deze met: “Dat kun je beter.”

Wat mij tevens opviel - en waar Bas zienderogen van schrok - was het feit, dat zijn moeder in het hele verhaal niet voorkwam. Omdat hem dat zo raakte, zijn we daarop doorgegaan. Hier is het interessant om te kijken, wat onze ouders aan ons doorgeven en wat we zelf weer doorgeven. Dat zijn vaak gedragingen, die vanzelf lijken te gaan. Gedragingen waar anderen last van hebben en waar je zelf blind voor bent. Bas heeft als kind opgepikt, dat zijn vader zijn moeder af en toe niet serieus neemt en hij schrikt ervan dat hij dat ook doet in zijn biografie, namelijk door haar helemaal niet te noemen. In de coachgesprekken lukt het Bas zijn moeder weer haar positie als zijn moeder te laten innemen, zonder haar langer te zien met de bril op van zijn vader. En hij gaat ook zien dat hij naar zijn vader toe nog steeds probeert ‘tussen de lijntjes’ te blijven, terwijl hij zelf eigenlijk af en toe wil fladderen, zoals hij ergens in zijn biografie schrijft.

Dat hij in onze gesprekken ontdekt, dat hij zich steeds afvraagt of hij wel genoeg zijn best doet, is een inzicht, dat in eerste instantie veel pijn kost. Dat dit dezelfde pijn is, die hij als kind voelde toen zijn vader zei, dat hij het op school beter kon, geeft ook opluchting.

En elke keer als die gedachte weer in zijn hoofd schiet, weet hij nu waar die gedachte vandaan komt. Door te erkennen dat het zo werkt en door te beseffen dat hij nu niet meer die kleine jongen is, zal de pijn slijten. Hij heeft ook besloten om veel meer tijd in zijn muziek te steken, omdat hij daar echt gelukkig van wordt. Na zijn middelbare school wilde hij eigenlijk al naar het conservatorium, maar zijn vader overtuigde hem ervan dat je daar toch echt geen toekomst op kon bouwen. Nu heeft hij zijn bedrijf zo sterk gemaakt, dat hij de keuze kan maken óf nog groter groeien óf tijd vrijmaken voor zijn muziek. Bas heeft voor het laatste gekozen.

Bas heeft de moed gehad om met zijn vader te praten. Dat waren geen gemakkelijke gesprekken, zeker niet voor zijn vader, maar

het heeft hun relatie heel goed gedaan. Natuurlijk wilde de vader van Bas niets dan goeds voor zijn zoon, maar wat heeft deze vader weer doorgekregen van zijn ouders, en wat heeft hij daarvan automatisch doorgegeven aan Bas. Dat Bas in zijn leven voor kwaliteit gaat, is natuurlijk prima, maar alles perfect willen doen in leven en werk is te veel van het goede.

Stilstaan bij de ingesleten patronen in het leven van Bas, zal hem helpen te worden wie hij in potentie is.

Het is nooit te laat om te zijn wie je had kunnen zijn. Het begint met een ontevreden gevoel over wie je bent en het besef dat je er iets aan zou kunnen doen. De methode Biografisch Coachen is een mooi middel om te komen tot een nieuwe betekenis aan je levensverhaal, want alle antwoorden zitten in je eigen verhaal.

Na haar dertigjarige carrière als manager bij de overheid is Verne van Wees sinds 2000 actief als coördinator van de Interne Coachpool van het Ministerie van Justitie. Daarnaast heeft zij haar eigen praktijk Verne Coaching (Coach Haarlem) als gecertificeerd senior coach. Sinds 2003 fungeert zij ook als coach bij De Baak.

In 2013 is zij met pensioen gegaan. Sindsdien heeft zij haar praktijk verder uitgebouwd. www.verne-coaching.nl

PSC 37

Zintuigenprikkels

Avonturen in de wondere wereld van autisme Dat de wereld gezien door de bril genaamd “het syndroom van Asperger” er anders uitziet, hoef ik een hulpverlener niet uit te leggen. Patricia Bouwhuis, moeder van een zoon met Asperger, heeft een stripverhaal getekend en geschreven over een jongen (Marc) die het syndroom van Asperger heeft. Marc zit op de middelbare school en dat feit in combinatie met Asperger staat garant voor een constante bron van de belevenissen.

In deze rubriek bespreken we elke editie v akge r e l a te e rd e b o e ke n , c d ’s , d vd ’s e n ap p s .

De korte stripverhaaltjes gaan over allerhande onderwerpen en zijn uit het leven gegrepen. Zo komen aanbod: de puberteit, emoties, wat doe je wanneer je terechtkomt in onverwachte en spannende situaties etc. Na ieder stripverhaaltje volgt een korte uitleg en er wordt afgesloten met een tip, een zienswijze of een handvat.

Het is een boek waarvan ik vind dat je het als hulpverlener goed zou kunnen gebruiken. Omdat veel mensen met een stoornis in het autistische spectrum beelddenkers zijn, is het feit dat het wordt aangeboden in de vorm van een stripverhaal uitnodigend.

De bij de stripverhalen horende uitleg is adequaat en heeft een toegevoegde waarde. Als psycho-educatie voor ouders is het door de herkenbaarheid goed te gebruiken. Het is de schrijfster gelukt om in dit boek over te brengen dat ze weet waarover ze praat. Dat ze weet, hoe de wondere wereld van planeet Asperger eruit ziet.

En dat is knap en daar kunnen we ons voordeel mee doen.

Planeet Asperger, Patricia Bouwhuis Uitgeverij Pica, ISBN: 9789077671917

Deze veelgeprezen spirituele klassieker van Sogyal Rinpoche wordt alom beschouwd als een van de meest volledige en gezaghebbende weergaven van onderricht op het gebied van het Tibetaans boeddhisme die ooit geschreven zijn.

Het is een handboek voor leven en sterven en een bron van inspiratie vanuit het hart van de Tibetaanse traditie. Het Tibetaanse boek van leven en sterven biedt een heldere en inspirerende kennismaking met de beoefening van meditatie, de natuur van de geest, karma en wedergeboorte, liefde en mededogen, stervensbegeleiding en met de beproevingen en beloningen van het spirituele pad.

Er zijn inmiddels bijna drie miljoen exemplaren van in druk verschenen, in 34 talen, en het is verkrijgbaar in 80 landen. Het boek wordt gebruikt op universiteiten, hogescholen en in instellingen, zowel op medische als op religieuze grondslag, en op grote schaal geraadpleegd door verpleegkundigen, artsen en anderen die in de gezondheidszorg werkzaam zijn.

Sogyal Rinpoche werd geboren in Tibet en kreeg zowel een Tibetaanse als een westerse opleiding. Sinds 1974 geeft hij boeddhistisch onderricht in het westen. Ook in ons land spreekt hij geregeld voor grote zalen. “Welke verwachtingen ik heb omtrent dit boek? Dat het een stille revolutie teweeg zal brengen in de manier waarop we in het algemeen omgaan met de dood en de zorg voor de stervenden en ook in de manier waarop we omgaan met het leven en de zorg voor de levenden.”

Het Tibetaanse Boek Van Leven En Sterven, Sogyal Rinpoche Uitgeverij Servire, ISBN: 9021536684

38 PSC

Zintuigenprikkels

In Over rouw, het boek dat Elisabeth Kübler-Ross kort voor haar dood voltooide, gaan zij en haar coauteur David Kessler dieper in op de vijf stadia van rouwverwerking om mensen die om welke reden dan ook rouwen, te laten zien hoe ze de moed kunnen vinden hun leven voort te zetten. De auteurs schrijven over onder andere verdriet, dromen, isolatie, genezing, kinderen, en zelfs seks, en laten zien hoe het rouwproces het rouwen niet alleen zin, maar ook een helende kracht kan verlenen.

In haar allereerste boek, Lessen voor levenden, stelde Elisabeth Kübler-Ross vast dat het rouwproces uit vijf stadia bestaat: ontkenning en isolering, woede, marchanderen, depressie en aanvaarding. In de loop van de tijd werd duidelijk dat niet alleen rouwenden door deze vijf stadia heen moeten, maar dat iedereen die een moeilijke of traumatische gebeurtenis heeft doorgemaakt met dit proces geconfronteerd wordt. In Over rouw gaan Elisabeth Kübler-Ross en David Kessler dieper in op deze stadia.

De auteur, een wereldberoemde vrouwelijke psychiater, die als een van de eersten heel open over de dood - in welk vorm dan ook - publiceerde, schreef haar laatste boek tijdens haar ziekbed. Ze overleed op 78-jarige leeftijd vlak voordat het boek werd gepubliceerd.

Over rouw, David Kessler en Elisabeth Kubler-Ross Uitgeverij Ambus, ISBN: 9026319622

Rouwen om opa of oma Mijn eerste gedachte was, de voorkant bekijkende van het aan mij toegezonden exemplaar van Ono Altings boek ‘Waar is omabeer?’: wat mooi, wat een prachtige illustratie. De achterkant belooft mij een prentenboek waarmee je jonge kinderen (vanaf drie jaar) kan vertellen wat overlijden, afscheid nemen en cremeren betekent.

Het boek vertelt het verhaal van Beertjes oma die is doodgegaan. Beertje is verdrietig en snapt niet goed wat doodgaan inhoudt. Gelukkig kan hij met zijn vragen bij vader en moeder Beer terecht. Die nemen hem mee naar de condoleance en de crematie. De tekst is kort gehouden en is op rijm. Het woordgebruik vind ik voor een prentenboek, zeker omdat het ook voor kinderen bedoeld is die erg jong zijn, redelijk ingewikkeld.

De illustraties zijn mooi. Het valt mij daarin op dat Beertje soms zo nietig is getekend ten opzichte van de andere beertjes. Het benadrukt de eenzaamheid en treurigheid van het beertje. Waarschijnlijk heeft Ono Alting hier niet zomaar voor gekozen, ze is per slot van rekening orthopedagoog, maar ik vraag me af of ik dat nou zo had aangepakt. Ik mis de liefdevolle knuffels en aanwezigheid van vader en moeder beer als ‘oplossing’ aanreikende voor het verdriet.

De uitleg van vader beer als Beertje vraagt wat er met oma gaat gebeuren nu ze dood is, vind ik, gezien de minimumleeftijd van de doelgroep, niet heel charmant. Vader Beer zit er totaal niet mee om uit te leggen dat oma de oven in gaat waar ze door het vuur wordt verbrand, net als het hout in de haard. Het prentenboek is bedoeld voor kinderen vanaf 3 jaar. Kinderen bevinden zich dan echter nog in hun magische periode waarin fantasie en werkelijkheid nog onopgehelderde mysteries zijn. Het zou kunnen dat hiermee nog meer mysteries worden gecreëerd dan er al zijn in een kinderleventje waar rouw en verlies ineens hun intrede hebben gedaan.

Als je het niet met de teksten eens bent, staat niets je natuurlijk in de weg om zo hier en daar een creatieve draai aan het geheel te geven, want het neemt niet weg dat het boekje wel laat zien wat er allemaal gebeurt rondom een overlijden.

‘Waar is omabeer? is er ook in een opa-versie, en dat is dan weer slim bedacht.

Een fotoboek over de unieke binnenkant van autisme Hoe ervaart iemand met autisme de wereld om zich heen? Hoe voelt dat? De auteur Kathy Hoopmann heeft het fotoboekje ‘Wat jij ziet Waar is omabeer?, Ono Alting en wat ik voel’ samengesteld en Uitgeverij Pica, ISBN: 9789491806018 geschreven. Aan de hand van foto’s van dieren en vergezeld van teksten maakt zij zichtbaar hoe kinderen en volwassenen met autisme zich kunnen voelen en hoe ze hun omgeving kunnen ervaren. Bekende thema’s in de wereld van autisme komen aan de orde zoals: hooggevoeligheid of juist verminderde gevoeligheid van de zintuigen, behoefte aan voorspelbaarheid en overzicht, en er wordt ingezoomd op de talenten en kwaliteiten.

De teksten zijn qua woordgebruik niet bedoeld voor beginnende lezertjes. Maar dat mag de pret niet drukken. Aan de hand van de foto’s kun je heel goed met jong en oud in gesprek gaan over de impact van autisme.

Het gebruik van de foto’s in combinatie met teksten en tekstwolkjes is over het algemeen humorvol en goed gevonden. Er is op dat vlak maar één dissonant te vinden (een hond die van onder tot boven in de knijpers zit). Ik wil het woord dierenleed niet gebruiken maar ik had het boekje liever gezien zonder dit ongemakkelijke prentje.

‘Wat jij ziet en wat ik voel’ is het derde boekje in een reeks. Eerder verschenen ‘Alle honden hebben ADHD’ en ‘Alle katten hebben Asperger’.

Wat jij ziet en ik voel, Kathy Hoopmann Uitgeverij Pica, ISBN: 9789077671849

PSC 39

“Jaaaaa, PMT-er eindelijk in beeld.”

“Jaaaaa , PMT - e r ein d e lij k in beeld .”

Door: Berdien Welling De titel van dit artikel is een tweet van Twitter. Een student die de tweet heeft verzonden, studeert aan de opleiding tot psychomotorische therapie (PMT) en bewegingsagogie (BA) aan het Windesheim te Zwolle. Een tweet naar aanleiding van een fragment op televisie waar een psychomotorische therapeut (PMT-er) in beeld kwam. Door deze tweet zijn er bij mij een aantal belletjes gaan rinkelen. Weet iedereen in Nederland wel wat een PMT-er is? Als iemand het weet, weet diegene dan ook wat het vak inhoudt? Weet men waarom PMT zo belangrijk is? Allemaal vragen die naar boven kwamen en de aanleiding waren tot dit artikel.

Media en PMT In een aflevering van Zembla op 18 april 2013, uitgezonden door de VARA, over etikettering bij kinderen, wordt aangegeven dat kinderen met stoornissen vaak “therapiemoe” zijn. Ze moeten naar verschillende bijzondere therapieën die niet of nauwelijks helpen.

In de betreffende aflevering wordt PMT of PMKT (psychomotorische kindertherapie) niet belicht. Natuurlijk kijk ik vol interesse naar dit programma, maar krijg een enorm baalmoment omdat er geen PMT in voorkomt.

In de afleveringen van “Van de straat”, dat elke dinsdag werd uitgezonden door de NCRV, gaan vier jongeren met gedrags- en verslavingsproblemen naar Nepal om met elkaar therapie te volgen.

Een psycholoog en een sportinstructeur zijn aangenomen om het gedrag van de jongeren te helpen verbeteren. Een interessant programma, maar er is wederom geen PMT-er bij. De psycholoog biedt wel PMT-activiteiten aan in de afleveringen. Hierdoor wordt zichtbaar dat PMT een belangrijke vorm van therapie is in deze setting. Jammer dat ze er geen ervaren PMT-er voor inzetten.

Waarom is PMT belangrijk?

PMT is een vorm van therapie waarbij zowel het denken, voelen als handelen (gedrag) ter plekke naar voren komen. Deze componenten staan niet los van elkaar maar hebben altijd met elkaar te maken. PMT is dus een zeer complete therapie waarbij alle drie de componenten aandacht krijgen, in tegenstelling tot veel andere therapieën waarbij met name één component centraal staat.

Door het ondergaan van bewegings- en lichaamsgerichte oefeningen in de PMT, krijgt de cliënt direct inzicht in zijn denken, voelen en handelen. Door dit bewustzijnsproces ontstaan er vragen zoals: Waar komt het vandaan? Hoe ga ik hier mee om? Doe ik dit alleen in deze context of gebeurt dit ook in andere contexten (school, werk, vrienden of thuissituatie)?

De sessies bieden de mogelijkheid om te aanvaarden wat niet te veranderen valt en om te experimenteren met nieuw gewenst gedrag. De therapie nodigt uit om in beweging te komen. Om

40 PSC

door de activiteit, die relatie heeft met het dagelijkse leven van de cliënt, antwoorden te vinden op vragen als: Is dit wat ik wil? Zo niet, kan ik het anders? Hoe ga ik het aanpakken in de therapie en vervolgens in de rest van mijn leven?

PMT is een vorm van therapie waarin cliënten al doende meer inzicht over zichzelf krijgen om vervolgens makkelijker een transfer te maken.

Doelgroepen PM(K)T is uitermate geschikt voor kinderen. Wat kinderen al van nature in zich hebben (zingen, bewegen, ritme en spel) wordt ingezet om zintuiglijke, fysieke, emotionele, cognitieve en sociale ervaringen op te doen in de therapie. Kinderen zien de therapie vaak als spel. Ze leren spelenderwijs, wat het leerproces versnelt.

Een voorbeeld uit de praktijk is een jongetje met ADHD, dat in één van de eerste sessies zijn leerwens formuleert als: “Ik wil een langer lontje krijgen.” Samen met de therapeut komen ze erachter dat zijn onrust hem hierbij in de weg zit. Hij kan moeilijk tot rust komen, behalve bij het vissen met zijn vader. De transfer naar de rest van zijn leven heeft hij of zijn omgeving nooit gemaakt. Door zijn eigen genoemde “vissengeduld” nu toe te passen op andere situaties in de therapie, merkt hij dat het hem makkelijker afgaat tot rust komen of de rust te bewaren. Door deze positieve ervaring in de therapie heeft hij zelfvertrouwen opgedaan om de transfer te maken. Hij merkt nu dat hij zich thuis en op school beter kan concentreren en een steeds langer lontje krijgt.

PM(K)T is een aansprekende vorm voor jongeren om inzicht te krijgen in hun eigen gedrag. Een PMT-setting biedt de mogelijkheid om door middel van oefeningen te ontdekken waar ze in het dagelijks leven vastlopen. Door het gedrag inzichtgevend te maken, kunnen ze aan de slag gaan om andere keuzes te maken. Dit kan ze helpen om beter te functioneren en de kwaliteit van leven te vergroten.

berdien welling

In de aflevering van “Büch in de Bajes”, op 9 mei 2013 uitgezonden door RTL4, kwam er wel een PMT-er in beeld. In dit fragment werd uitgelegd dat er een ander soort therapie is ontwikkeld, namelijk PMT. De PMT-er had een oefening bedacht voor de cliënt. De cliënt moest van de therapeut een bepaalde volgorde van nummers slaan op een boksbal. Als de volgorde goed geslagen werd, kreeg hij de nieuwe serie nummers. Als de volgorde niet goed geslagen werd, moest hij zich tien keer opdrukken. Wanneer de spanning of woede in zijn lichaam opliep, had hij de keuze om naar de veilige zone te lopen. In deze zone kon hij tot rust komen, om daarna weer verder te gaan met boksen.

De activiteit staat in vergelijking met hoe het gaat in zijn dagelijkse leven als gevangene. Er zijn verschillende situaties denkbaar, waar de cliënt zijn oplopende spanning en woede kan voelen en dit mogelijk uit door agressie. In de therapiesessie leert hij om naar de veilige zone te gaan als de spanning en woede oplopen, zodat hij daar kan kalmeren. De cliënt heeft de mogelijkheid om in de therapie te oefenen met het nieuwe gedrag, met als doel de transfer te maken naar het dagelijkse gevangenisleven. Een mooi fragment in de aflevering, waarin de kracht van PMT naar voren komt.

Toepassing PM(K)T is breed inzetbaar voor zowel jong als oud. De doelgroepen zijn mensen die vastlopen in hun leven en dat in hun gedrag laten zien. Bijvoorbeeld mensen met een bepaalde stoornis of opvallend bewegings- en/of sociaal/emotioneel gedrag.

PM(K)T kan worden toegepast binnen verschillende organisaties, bijvoorbeeld in de revalidatie, geriatrie (ouderenzorg), verslavingszorg, gehandicaptenzorg, psychiatrie, forensische psychiatrie, kind/jeugdpsychiatrie of in een eigen praktijk.

PM(K)T-er aan het woord Claudia Theunisz, PM(K)T-er, heeft een eigen praktijk ZONZIJN te Deventer. Ze laat zoveel mogelijk ontstaan vanuit de intrinsieke motivatie van de cliënt. Naast een gedegen intake en onderzoek, is met name de cliënt leidend. Dit uit zich in eigen geformuleerde leerdoelen over het hele traject, maar ook door in te springen op de actualiteit van wat er op het moment in iemands leven speelt, tot het zelf mogen aangeven waar de cliënt zin in heeft, bijvoorbeeld ten aanzien van een activiteit. Ze geeft aan dat de cliënt de grootste ervaringsdeskundige is. De therapeut is een geschoolde vriend of vriendin, met een rugzak vol oefeningen en een groot vermogen

om liefdevol te “spiegelen”. De therapeut biedt een veilige ruimte, zodat de cliënt zichzelf al doende echt “bloot” durft te geven. Voor dat wat nu leeft bij de cliënt, is hij het meest gemotiveerd om te leren. Hij zal daardoor makkelijker tot een antwoord komen op zijn hulpvraag. (Zie het praktijkvoorbeeld van het “vissengeduld”).

Daarnaast is haar stelling dat kindertherapie eerder gezinstherapie is en daarom werkt ze veel met de ouders en/of het hele gezin.

Een kind is enorm verweven met zijn omgeving. Als alle partijen in het normale leven (door)werken aan hun persoonlijke uitdagingen en de chemie samen, dan kan een gezin het sneller weer alleen.

Conclusie In deze tijd waarin steeds minder geld is voor zorg, is het nodig dat therapie snel en effectief is. PMT biedt het antwoord! Doordat je cliënten laat bewegen, zie je meteen wat er aan de hand is. Je kunt jezelf niet verschuilen achter woorden. Het is direct duidelijk waar de klachten en ook de krachten liggen. PMT werkt op alle componenten (denken, voelen en handelen) en is dus heel efficiënt.

Weten waar je uitdagingen liggen is een eerste stap. In je leven moet je het uiteindelijk (anders) gaan doen. PMT maakt dat je kunt oefenen in een veilige setting en dat je nieuw gedrag eigen maakt.

Daarnaast ervaren cliënten (zeker kinderen) psychomotorische therapie vaak als leuk. Je wordt geholpen met iets waar je in wilt groeien en je mag tegelijkertijd “spelen/bewegen”.

Ik hoop dat door dit artikel PMT meer naamsbekendheid heeft gekregen. Mijn visie is namelijk dat psychomotorische therapie echt “de” therapie anno nu is!

Contactgegevens auteur: berdienwelling@hotmail.com. Contactgegevens PM(K)T-er Claudia Theunisz: info@zonzijn.nl of www. zonzijn.nl.

De foto’s zijn gemaakt in de ZONZIJN-praktijk door Ewout Staartjes.

Voor meer informatie zie www.nvpmt.nl en www.nvmpkt.nl Dank aan Monique van Meel, Mirjam Bothof en Bas Steenbergen.

PSC 41

COLOFON

COLOFON PSC Magazine, informatiebron voor professionals aangesloten bij de Nederlandse Federatie Gezondheidszorg, Adiona, platform voor kindercoaching en Rosegarden Hoofdredactie Sacha van den Ende E-mail: sacha@pscmagazine.nl Bladmanagement: Maartje Albert E-mail: maartje@pscmagazine.nl Eindredactie: Marianne Smits Redactieadres Sabangstraat 14 2612 BK Delft Telefoon: +31 (0)15 88 71 276 E-mail: redactie@pscmagazine.nl Uitgever Inspired Publishing Contactpersoon: Sacha van den Ende Sabangstraat 14 2612 BK Delft Telefoon: +31 (0)15 88 71 276 info@inspiredcommunications.nl Vormgeving Eefje Kleijweg www.eefjekleijweg.com Druk Drukkerij Bestenzet bv, Zoetermeer Lezersservice PSC Magazine verschijnt zes keer per jaar.

Het wordt in 2013 toegezonden aan alle leden van beroepsorganisatie NFG (Nederlandse Federatie Gezondheidszorg), Adiona, platform voor kindercoaching en Rosegarden.

Abonnementen Jaarabonnementen per zes nummers: € 39,95.

De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan. U ontvangt hiervoor een factuur. Nieuwe abonnementen kunnen op elk moment van het jaar ingaan.

Opzegging dient schriftelijk, ten minste 2 maanden voor afloop van de abonnementsperiode te worden ingediend bij de uitgever.

Adreswijzigingen Adreswijzigingen graag zo spoedig mogelijk schriftelijk indienen bij de uitgever per post of per e-mail: abonnement@pscmagazine.nl Losse edities Kijk voor losse edities op www.pscmagazine.nl Disclaimer De informatie in dit blad is uitermate zorgvuldig opgesteld en gecontroleerd. De uitgever is evenwel niet aansprakelijk voor de inhoud van ingestuurde c.q. aangeboden artikelen, productinformatie en voor eventuele schade als gevolg van vermeende (medische) adviezen, onverhoopte onjuistheden en/of onvolledigheden. De uitgever draagt geen verantwoordelijkheid voor de inhoud van advertenties. Informatie over gebruikte bronnen kan opgevraagd worden bij de redactie. ©Copyright Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Inspired Publishing. Alle rechten voorbehouden.

Lachen

Lachmeditatie is een vorm van meditatie, oorspronkelijk afkomstig uit India, waarbij het lachen je in het hier en nu brengt en de stilte daarna deze ervaring verdiept.

Tijdens de lachmeditatie lach je zomaar, zonder reden. Gewoon omdat het heerlijk is om te lachen. Je lacht met elkaar, niet om elkaar. Als je voluit lacht stopt het denken vanzelf. Je ervaart dat je bent.

Je hersenen produceren tijdens het lachen endorfine, ook wel het gelukshormoon genoemd. Endorfine heeft een kalmerend en pijnstillend effect.

Een lachmeditatie werkt voor iedereen anders. De een krijgt er volop energie van, en kan de hele wereld aan. De ander is heerlijk ontspannen en hoeft verder niks. Een derde is een en al vrolijkheid en zou nog uren door willen lachen.

Jan Gommans is lachcoach. Hij geeft lachmeditaties in het hele land.”Lachmeditatie heeft mijn leven verrijkt en ik vind het heerlijk om dit plezier met anderen te delen. De kracht van de lach zit in het besef dat het uiteindelijk in het leven helemaal nergens over gaat.”

Stilte

Vrijwillig de stilte opzoeken. Steeds meer mensen doen het. Een weekend of een week niet praten.

In onze hectische wereld zijn de meeste mensen het niet meer gewend om stil te zijn en om stilte om zich heen te ervaren. Stilte kan heerlijk zijn en confronterend. Als je stilte toelaat, ontstaat er ruimte. Ruimte voor die zaken die normaal overstemt worden.

Er kan dan van alles naar boven komen: gedachten en ervaringen die je allang vergeten was, blijheid, verdriet, woede. Pas als het stil is ervaar hoe hard deze gedachten en gevoelens klinken. Als deze gedachten en gevoelens zo hard klinken, hoeveel moeite moet het dan wel niet kosten ze in het dagelijks leven stil te krijgen?

Veel deelnemers aan een stilteretraite komen opgeladen en herboren terug. PSC Magazine gaat op onderzoek uit. Wat brengt stilte?

PSC sponsors - PSC Magazine wordt mede mogelijk gemaakt door de bijdrage van onze sponsors:

42 PSC

Praktijk “De Weg”

"Merk je ook dat je verder wilt?" + Specialist in sekse specifiek

Nieuw: Geaccrediteerde workshop

& lichaamsgericht werken

“Geldprobleem is een gedragsprobleem”

+ Supervisie voor hulpverleners + Training op maat

In- & outdoortraining in teamverband en individueel o.a. “Een taal erbij” en “Geweldloos verzet in gezinnen”.

VOOR EBSITE ONZE W D BEZOEK TUELE AANBO CHING HET AC A O C & G TRAININ

Voor professionals die: • Hun dienstenpakket willen uitbreiden • Willen inspelen op maatschappelijke ontwikkelingen • Geld en gedrag zien als onderdeel van hun begeleiding • Counselling willen inzetten om schulden te voorkomen

www.praktijk-deweg.nl

WWW.IKOS - HARDERWIJK.NL

Koots òf coach?

OS_PSC_105x74.indd 2

Petra Kapper | Ter Aar | info@praktijk-deweg.nl | 06-29608301

17-01-13 (w 3) 15:49

Vernieuwende psychosociale trainingsmethoden voor professionals op basis van inspirerende boeken op:

krachtige leerstrategie.

15 september in Den Haag

Kijk voor informatie op: opleiding.ke rnvisie

Voor meer informatie over deze en andere workshops kijk op:

methode.nl

www.ma-donna.nl

en lees dan ook meteen mijn BLOG

Verlies en Verlangen

Praktijk voor psychodynamische therapie en persoonlijke ontwikkeling

Trainingen

Omgaan met rouw en verlies

2-daagse training: voor professionals die werken met cliënten met een rouw- en/of verlieservaring Data: 3 en 10 september of 4 en 18 november

Stil Verlangen, de onvervulde kinderwens

2-daagse training: voor professionals die werken met cliënten met een onvervulde kinderwens.

Data: 6 en 13 september accreditatie voor NFG en Adiona leden 06-27865750 www.verliesenverlangen.nl info@verliesenverlangen.nl

E 160,-

Het aantal patiënten met chronische pijn en chronische stress stijgt!

Vergroot nu uw kennis en vaardigheden middels een korte, geaccrediteerde bijscholing waarin u leert uw patiënten effectief te behandelen met behulp van de CPSS methode.

Meer info: www.cpsscentrum.nl of stuur een email naar info@cpsscentrum.nl

unieke bron van omega-3 vetzuren, antioxidanten en fosfolipiden!

Kenners kiezen kwaliteit

Distributie in Nederland: www.nutrilogic.nl