«CROSS-OVER»

«CROSS-OVER» - EIN KUNSTKRITISK RAPPORT Robert Øfsti 1. Forord Kva skjer om vi betraktar eit undervisningsforløp som ei kunsthending, eit «spel» om estetiske og etiske verdiar der dei fysiske objekta som blir skapt er «brikker» i «spelet», der kunstnarane gjev «spelereglar» eller «styringssignal» til deltakarane som arbeider kunstnerisk/handverksmessig med å formgje sine «brikker»? Styringssignala er ein hovudsak i det relasjonelle kunstverket forsåvidt så vidt som det dreier seg om relasjonane mellom kunstnarane og deltakarane. Gjenstandane er ein hovudsak i det relasjonelle kunstverket forsåvidt det dreier seg om relasjonane mellom kunstnarane/deltakarane og inviterte gjester/autoritetspersonar rundt eit måltid. Det er ei slik betraktning og eit slikt resonnement som er underliggjande i denne rapporten om Bjørg Nyjordet og Magnar Gilberg (N/G) sitt kunstprosjekt for fleirkulturelle ungdomsgruppar «Cross-Over» som vart gjennomførd med fem ulike ungdomsgrupper i fire ulike situasjonar i løpet av 2013.

2.Frå produksjon av estetiske objekt via utstillingsmediet til relasjonelle prosessar. «CrossOver» i kunstnarane sin biografi.

«Cross-Over»-prosjektet inngår som eit logisk trinn i N/G si kunstneriske utvikling. Begge har i utgangspunktet ei tradisjonell handverksutdanning; Bjørg er møbelsnekkar frå Moholt videregåande skole, Magnar har fagbrev som tømrar. Deretter hamna begge på Norsk Kunstandverkskule på Voss, ein skole som vart grunnlagt i 1920 og som i utgangspunktet la vekt på norsk handverstradisjon, treskjering og møbelsnekring. Deretter gjek begge to på Statens høgskole for kunsthåndverk og design i Bergen, med hovudfag frå interiørarkitektur, Magnar i 1990, Bjørg i 1992. Dei etablerte seg med verkstad på Mære og produserte i starten kunsthandverk i tre – fat, klokker, hyller med meire. Ved sia av tok dei oppdrag med scenografi og utstillingsdesign – forsåvidt heilt i tråd med kva dei hadde utdanna seg for. I 1996 fekk dei sitt første oppdrag med kunst i offenteg rom, utsmykkinga «Spor i landskap» ved Sykehuset Levanger. I dei snart 20 åra som har gått sia, har dei utført i alt 15 større og mindre utsmykkingar. Eitt av desse er det spesielt verd å merke seg her «Vannpost» på Steinkjer torg, utførd i spesiallaga glassbyggestein med helsinga «Hei» i samtlege språk som vart snakka av innbyggarar i Steinkjer i 2007.

I vår samanheng er det like viktig å merke seg at dei tidleg tok steget fra å lage scenografi og utstillingsarkitektur for andres utstillingsidear og -gjenstandar til å ta bruk heilskapsutstillinga (konseptutstillinga) som sitt fremste uttrykks- og kommunikasjonsmedel for sine eigne idear.

Konseptutstillinga er meir velegna for eit sterkt samfunnsmessig engasjement som dei må ha funne det meiningslaust å ikkje la kome til syne i kunsten. Den første utstillinga med den prosaiske, men presist beskrivande for tematikken tittelen «Resirkulering», vart laga for Østfold kunstnersentrum i 1995. Same grunntema, men i litt ulik utforming frå utstilling til utstilling og med dei atskilling meir poetiske titlane «Sjå attende», «Sjå igjennom» «Minne om eit møbel» og «..høst...og så..» pregar N/G si kunstneriske verksemd i åra 1997 – 1999.

Så tidleg som i 2002 blir dei første tankane om «Cross-Over» formulert, med målsettinga å «etablere ein arena, som motiverer for kunstfagleg samhandling mellom folk med ulik etnisk bakgrunn.[...]Vi ser for oss ein kunstnerisk prosess, der folk med ulik etnisk bakgrunn møtest, for å skape rom. Kvar enkelt arbeider med sitt private rom, akkurat så stort at ein kan kome inn i det. Og med eit uttrykk som representerer denne personen sin bakgrunn, sine kunnskaper, sine drømmer osv. Neste fase, vert så å arbeide med rommet som oppstår mellom desse private romma; mellomrommet...».i «Cross-Over» er altså allereie frå starten tenkt som eit prosjekt der ein vil undersøke og utprøve det potensialet for nedbygging av konflikter og oppbygging av

medmenneskelege relasjonar som N/G meiner ligg i kunstnerisk verksemd. I N/G si kunstneriske utvikling inneber dette at posisjonen som sammfunnsengasjert kunstnar er forandra frå kritikk av eit ikkje berekraftig industriproduksjons- og konsumpsjonssamfunn, til ein aktivt handlande og påverkande posisjon, der potensielt marginaliserte og tause grupper skal få uttrykke sin eigen kritikk, direkte andsynes representantar for makthavarane. I beskrivinga frå 2002 er ikkje det autoritetskritiske så tydeleg – prosjektet uttrykker først og fremst ein idealistisk visjon om forståing og respekt gjennom kunstnerisk arbeid. Men i seinare beskrivingar og i sjølve gjennomføringa av prosjektet kjem kritikk og konfrontasjon tydelegare fram. Det verkar uansett meiningsfylt å sjå «Cross-Over», slik det allereie i starten er tenkt, i lys av det kunstteoretiske omgrepet relasjonell kunst, og vi kjem attende til dette i rapportens sluttkapittel. ii Men vi kan førebels meiningsfullt samanfatte N/G sin veg frå 1992 til i dag som ein veg frå kunsthandverksmessig produksjon av estetiske objekt via utstillingsmediet til iverksetting av relasjonelle kunstverk, der deltakarar og tilskuarar blir direkte involvert i tilrettelagte konfrontasjonar/dialogsituasjonar.

3. Cross-Over – ideutvikling (bakgrunn i work-shops) Cross-Over er eit prosjekt der ungdom med ulik kulturell bakgrunn blir involvert i felles kunstnerisk skapande arbeid. Bakgrunnen for eit prosjekt av dette slaget er sjølvsagt delvis G/N sine erfaringar frå arbeid med barn og unge i Den kulturelle skolesekken frå 1999.

Det skulle gå ti år frå Cross-Over vart lansert til det vart gjennomførd. iii Eit interessant spørsmål vil vere om den lange inkubasjonstida og dei mange søknadsrundene har medført viktige endringar i den berande ideen og/eller i tankane om den praktiske gjennomføringa. (Det er elles i analysen av eit kunstprosjekt ikkje fruktbart å skilje for skarpt mellom ide og gjennomføring. Ideen vil påverkast av si eiga materialisering.) I det følgjande samanliknar vi ulike søknadar og prosjektbeskrivingar for å avdekke mulege endringar: Idekonseptet frå 2002, søknad til Toleranse Nord-Trøndelag frå 2008, søknad til KORO og Norsk kulturråd 2010, søknad om Bolystmidler 2010, søknad om Extramidler gjennom Redd Barna i 2011. Ei muleg feilkjelde er sjølvsagt at søknadstekstane er skrivne i ulike situasjonar. Språkbruk og ordval vil vere farga av behovet for å tilfredsstille finansieringskjelda sine kravspesifikasjonar.

I 2002 er målsettinga for prosjektet formulert slik: «etablere ein arena, som motiverer for kunstfagleg samhandling mellom folk med ulik etnisk bakgrunn» (jf ovafor). Ein arena kan her nærast forståast som eit landsomfattande program over 1 ½ år , nestan som ein organisasjon for å gjennomføre prosjektet «i bustadområder, på skoler, i parker, på torg, i naturlandskapet, i gallerier/ museum». (Vi kan merke oss innrettinga mot kunstscenen.)

Same målsettingsformulering er i 2008 knytta til eit konkret prosjekt tenkt utført på ein konkret stad – Steinkjer torg. Eit nytt moment er kome i tillegg: «..sjå på mogelegheitar for å utvikle dette til ein modell som kan gjennomførast i miljø med mykje indre spenningar/konfliktar, nasjonalt og internasjonalt». I beskrivinga av framdriftsplanen er måltidet kome med som avslutning på prosjektet, men det er bygginga av temporære private rom og fellesrom som er tenkt som samhandlingsaktivitet.

Neste framstøyt skjer i 2010, med søknadar både til Norsk kulturråd og KORO. Prosjektet handlar framleis om å bygge temporære rom på Steinkjer torg. I eit notat til Flyktningekonsulenten i Steinkjer i januar 2010 er målsettinga den same som to år tidlegare, medan dei globale ambisjonane for å utvikle modellen ikkje er nemnt. Eit nytt moment i dette notatet er understrekinga av prosjektets potensiale i ein ønska og nødvendig integreringsprosess: «Eitt ønske med prosjektet er å utvikle og å bruke kunstnerisk kompetanse for å skape møtepunkt og å bygge relasjonar mellom personar med ulik etnisk og kulturell bakgrunn. Prosjektet er viktig for å skape gode føresetnader for integreringsprinsippet, og for å gje innvandrarar ein arena for å synleggjere seg som ressurspersonar.» (mi utheving).

I søknaden om KORO-midlar blir det understreka at undersøkinga av integreringsprosessar i det nye fleirkulturelle samfunnet er sjølve utgangspunktet for prosjektet: «Kunstprosjektet må våge å sette nyansar av temaet under diskusjon, både visuell og verbalt: ”Når er mangfold ein trugsel og når er det ein ressurs? Med kunstfaglege metodar, skal prosjektet utforske møtet mellom individualitet og samfunn. Ei type visuell, tredimensjonal ytring og diskusjon for å utfordre eller tilpasse seg ein eksisterande samfunnsstruktur. Eitt ønske med prosjektet er å utvikle og å bruke kunstnerisk kompetanse for å skape møtepunkt og for å bygge relasjonar mellom personar med ulik etnisk og kulturell bakgrunn.»iv . Det underliggjande premisset er tydelegvis at det heterogene samfunnet har eit nytt, positivt potensiale. I denne søknaden beteiknar også kunstnarane for første gang prosjektet som eit relasjonelt kunstprosjekt, og dette blir framheva som nyskapande i NordTrøndelag.

I søknaden til Norsk kulturråd i same søknadsrunde, datert 24.febuar 2010, heiter det at «prosjektet har ei relasjonell tilnærming» og skal «utforske møtet mellom individualitet og samfunn. Ei type visuell, tredimensjonal ytring og diskusjon for å utfordre eller tilpasse seg ein eksisterande samfunnstruktur. [...] Prosjektet skal gje rom for private ytringar, som i neste fase møter felleskapet sin friksjon og som kan innpasse seg som ein ressurs i eit mangfoldssamfunn». Omgrepa ytring og friksjon peiker mot konfrontasjon og meiningsbryting som grunnleggande element i forståinga av samfunnsutviklinga.

Ein søknad til KRD om Bolystmidler frå 2011v er sterkt prega av eit instumentelt nyttesyn på kva prosjektet kan tilføre, men ein må her ta omsyn til den «bestillinga» som ligg i Bolystprogrammet si utlysing. Målet for prosjektet er formulert slik: «Ein skal arbeide fram metodar for å bygge ned spenningar i møtepunkta mellom innvandrarungdom og norsk ungdom, slik at vi får trygge arenaer som stimulerer samhandlinga i ungdomsmiljø med ulik kulturell bakgrunn». Og søknaden gir klare svar på søknadsskjemaets spørsmål om resultatindikatorar: Kunstnarane ser både for seg at ein kan samanlikne konfliktfrekvensen før og etter prosjektet, intervjue deltakarane og undersøke deltakarane sine skoleprestasjonar, språklege kompetanse og sosiale omgang. «Gjennom måloppnåinga (pk 10) vil prosjektet gi effekt på betre integrering, mindre framandfrykt, betre læringsmiljø, synleggjering av ressursane og potensialet i det fleirkulturelle miljøet, betre livskvaliteten for dei involverte». Ein kan lese denne søknaden som eit i seg sjølv interessant møte mellom to sfærer – den frie kunstneriske og den samfunsvitskaplege plansektoren, der det mest iaugnefallande er mistilpasninga mellom dei to sfærane. Det som i dei fleste tilhøve innafor Institusjonen Kunst blir framheva som kunstens eigenverdi som noko anna enn det nyttige og målretta, er her undertrykt og unemnt. Dette heng sjølvsagt saman med det programmet det er søkt støtte fra. Men det er interessant og viktig at N/G i det heile har søkt midlar herifrå. Det peiker mot ei manglande frykt for å vere eller bli stempla som «instrumentelle», som dei også i andre samanhengar har gitt uttrykk for. Det kan også sjåast som ei vending eller gliing frå kunstscena over mot undervisnings/terapisektoren.

I ettertid kan ein undrast om eit prosjekt som både skal tilfredsstille KORO sine krav om å vere kunstnerisk nyskapande og eksperimentelt og samtidig oppfylle BOLYST-programmets instrumentelle mål,gjer at prosjektet fell grundig mellom desse to stolane meir enn at avslaget frå begge instansar indikerar at prosjektet fell gjennom på grunn av manglande kvalitetar.

Det blir med midlar frå Redd Barna at «Cross-Over» endeleg kan realiserast. Organisasjonen er medlem av Extrastiftelsen Helse og Rehabilitering, og prosjektidéar knytta til asyl- og flyktningebarn står høgt på prioriteringslista. I prosjektbeskrivinga si for Redd Barna i 2011 legg N/G vekt på at ei oppleving av at innvandrarbarna sin kompetanse er underestimert, samtidig som regjeringa ønsker ei rask integrering der innvandrarne sine ressursar skal brukast og at innvandrarane skal tilpasse seg. Denne tosidigheita krev at det norske samfunnet er nyfikent for det

ukjente, åpent for indre spenningar og alternative modellar. Kunstnarane omtalar «Cross-Over» som eit prosjekt som fokuserer på dette: «Prosjektet skal sjå etter potensialet når individuelle ytringar må velge mellom å tilpasse seg eller å utfordre eksisterande rammer.»

I eit arbeidsnotat under gjennomføringa av «Cross-Over Staup» er intentsjonen formulert slik: «Gjennomføre eit kunstprosjekt for å bygge relasjonar mellom individ / gruppe. Samt å etablere kontakt opp mot myndigheitspersonar som arbeider med ungdom og integrering». Dette kan ein sjå som den endelege formuleringa av idégrunnlaget i komprimert form.

Ein finn såleis ikkje store endringar i idegrunnlaget gjennom dei ulike søknadsrundane. Ideen er heile tida å prøve ut potensialet for integrering i eit fleirkulturelt samfunn gjennom kunstneriske prosessar. Men det er muleg å spore ei dreiing i fokus frå relasjonsbygging til meir merksemd kring konflikt og konfrontasjon som utfordringar og drivkrefter i integreringsprosessen – konfrontasjon som noko ein ikkje må unngå eller bygge ned, men utnytte.

Det konkrete innhaldet i den kunstneriske prosessen har ikkje endra seg gjennom perioden: «...folk med ulik etnisk bakgrunn møtest, for å skape rom. Kvar enkelt arbeider med sitt private rom, akkurat så stort at ein kan kome inn i det. Og med eit uttrykk som representerer denne personen sin bakgrunn, sine kunnskaper, sine drømmer osv. Neste fase, vert så å arbeide med rommet som oppstår mellom desse private romma; mellomrommet.»(2002) I siste prosjektbeskriving (2011) er ideen utdjupa og konkretisert: «For å nå målsettinga i prosjektet, skal deltakarane bygge fysiske, konkrete rom. Å arbeide med rom, gir mange moglegheiter til å uttrykke seg; eit rom kan være personleg, lukka, opent, avvisande, inkluderande, representere ulike stemningar og synleggjere ulike ferdigheiter og interessar hos den som har laga rommet. [...] Første fase er at kvar deltakar skal bygge sitt private rom. Dette rommet vert eit slags tredimensjonalt minne, som representerer denne ungdommen sin bakgrunn, sin kunnskap, sine livserfaringar og drømmar. Individet vert synleggjort som ressurs. [...]Neste fase vert så å arbeide med eit fellesrom for denne gruppa, rommet som vert til mellom dei private romma. Kva skal handlinga i dette rommet være? Korleis skal dei private personane uttrykker seg i dette fellesrommet og korleis skal fellesrommet bearbeidast for å opplevast som noko ein har felles? Korleis kjem ein seg frå sitt private rom og over i fellesrommet?vi» Som materialar i prosjektet tenkjer N/G seg heile tida gjenbruksmaterialar. Dette har først og fremst ei estetisk grunngiing: « ... det har noko med å leite etter tidlegare ressursar og å avdekke eit mogeleg potensial. Det handlar også om å avstemme ulikheiter, slik at dei kan opptre i ei felles oppleving». Sambandet til parets utstillingsprosjekt på 1990-talet er openberr.

Konklusjonen på denne gjennomgangen viser stor konsistens i dei grunnleggjande estetiske grunntrekka. Grunngiinga, argumentasjonen, har derimot endra seg. Noko kan tilskrivast tilpassing til krava frå ulike finansieringskjelder. Men ein kan óg spore ei dreiing frå harmoniserande relasjonsbygging til konfrontering og utfordring.

4.Fem Cross-Over-prosjekt Denne rapporten omhandlar fem Cross-Over-prosjekt gjennomførd i 2012/13. Det første starta på Huze, Steinkjer kommune sitt ungdomshus 15.mai 2012 og vart avslutta 29. mai 2012 etter berre tre samlingar på grunn av for få deltakarar.

Prosjekt nr 2: Lokstallen i Stjørdal 5.februar Prosjekt nr 3: Staup i Levanger - 17.april Prosjekt nr 4: Grong sentrum - 24.juni Prosjekt nr 5: Statland skole - 24.oktober

– 15.mars – 24.april – 5.juli og 8.juli – 19.juli – 1.november.

Bortsett fra det første prosjektet vart alle gjennomførd etter planane.

5.Måloppnåing – kvantitative mål I eit prosjekt som «Cross-Over» som ligg i skjæringspunktet mellom kunst og pedagogikk, vil ein kunne finne både kvantitative og kvalitative mål.

Talet på deltakerar: 61 Talet på timar ”undervisning”: 214 t fordelt over 45 dagar, første dag 15.5.2012, siste dag 1.11 2013 Talet på måltidsgjestar: 47 Langvarige og kortvarige visuelle objekt/gjenstandar/produkt: 55 (17 av desse inngår i to installasjonar/temporære offentlege utsmykkingar i Grong). I tillegg er det laga mange tredimensjonale skisser og modellar. Prosjektet har altså «produsert» 13054 timeverk estetisk oppleving, eller ca 1740 ordinære dagsverk. Med eit totalbudsjett på 812 000 kr kan vi seie at kvart timeverk har kosta i overkant av 60 kroner!

6.Måloppnåing – kvalitative mål I vurderinga av eit kunstnerisk prosjekt vil vurderinga av dei kvalitative måla vege tyngst. Til vanleg vil ein sjå dei visuelle objekta som sluttprodukt og mål med prosessen, og vurdere kvaliteten på desse for å vurdere kvaliteten på prosjektet. I eit relasjonelt prosjekt er det også andre sider ein vil sjå som «produkt» som bør vurderast. Det er naturleg å konsentrere seg om det avsluttande måltidet som eitt «relasjonelt brennpunkt» og sjå på stemninga rundt måltidet, på «temperaturen» på den avsluttande samtalen måltida, på kvaliteten på spørsmål og svar som kriterium på kvaliteten på «Cross-Over» som spesifikt relasjonelt kunstverk.

Men sett i lys av at «Cross-Over» sine intensjonar om å vere eit relasjonelt kunstverk, må også dei konkrete produkta sjåast i lys av dette – altså sjåast som noko som får sin verdi ut frå relasjonane mellom dei involverte – N/G og dei deltakande ungdommane. Dette vil kunne avlesast av produkta som estetiske objekt, men ikkje isolert frå prosessen. Produkta får tvert i mot si sanne meining berre som uttrykk for desse relasjonane. I produktanalysen må ein forsøke å lese ut av produkta korleis N/G hr lagt til rette for og delvis styrt produksjonen gjennom styringssignal og korleis deltakarane har respondert på styringssignala og på signal frå kvarandre.

6a. Produkt og produktkvalitet I «Cross-Over Lokstallen» på Stjørdal og i «Cross-Over Statland» vart det produsert bord med tanke på eit måltid. Det har altså skjedd eit skifte bort frå produksjon av rom til produksjon av eit møbel. Det finst ikkje noko i det skriftlege materialet som grunngir dette skiftet, men det er muleg å tenkje seg at N/G intuitivt har tatt eit val med utgangspunkt i det som heile tida har vore tenkt som det avsluttande momentet i prosessen – måltidet. I så fall inneber valet ei forenkling som verkar fornuftig. Rett nok vil eit bord kunne vere fattigare på private og personlege assosiasjonar enn eit rom, men også mindre utflytande – meir rettlina, og truleg lettare å fatte som eit styringssignal enn det meir luftige rommet.

I «Cross-Over Lokstallen» er samtlege ni bord laga med utgangspunkt i rektangulære treplater. Dei elleve deltakarane laga anten si bordplate aleine eller gjekk saman to og to. I siste tilfelle kunne dei anten arbeide på kvar sin ende eller dele plata. Begge delar vart praktisert. Enkelte let det rektangulære omrisset i fred, andre gjer små inngrep i omrisset, men få går så langt at det rektangulære preget blir borte. Det er også gradar av tredimensjonalt relieff i overflata, og gradar av bemaling – frå inga bemaling til at heile flata er dekt av mange fargar. Skrift, symbol og abstrakte dekorative element dominerar – det er få innslag av figurative bilde. Samtlege bordplater er montert på understell henta frå utrangerte møblar, men dette er det einaste som er att av ideen om gjenbruksmaterial. Den forsvann samtidig med at ideen om å bygge rom forsvann.

Til det avsluttande måltidet vart borda stilt opp ved sida av kvarandre parallelt med lengderetninga.

Dette vart det ordnande elementet som gir «verket» tilstrekkeleg heilskap. Innafor denne heilskapen er det eit stort mangfald, som kan lesast som at det vart gitt tilstrekkeleg styringssignal til at den enkelte deltakar fekk utfalde seg relativt fritt – ingen kopierte kvarandre, men dei kan ha henta idear frå kvarandre og gjort til sine eigne. Enkelte løysingar kan verke noko klisjeprega, men heilskapen er spennande og kvar enkelt del er prega av engasjement og vilje til å gjere eit skikkeleg arbeid.

I «Cross-Over Statland» laga 14 ungdomsskoleelevar tilsaman fem bord. Elevane var delt inn i fire grupper på tre elevar og ei gruppe på to elevar. Kvar gruppe fekk utlevert tre kvadratiske treplater som utgangspunkt og måtte jobbe seg fram til ein måte å formgje/gruppere dei tre delane sine.

Dersom eit underliggjande tema i prosjektet er møtet/konfrontasjonen mellom individ i gruppe, kan vi seie at denne konfrontasjonen her skjer i den lille gruppa, medan møtet mellom dei fem gruppene ikkje opplevast som konfrontasjon. I «Cross-Over Lokstallen» kjem den mulege konfrontasjonen mellom gjenstandane (om vi kan sjå dei som «brikker» i eit «spel») først i siste runde, og då nokså udramatisk. For elevane på Statland var nok utfordringa i så måte større, og størst i førstefase. (Men samtidig kjenner desse elevane kvarandre mykje betre og er nok godt trena i å samarbeide.) Dei fem gruppene fann fram til fire særs ulike løysingar – berre to grupper laga ting som likna på kvarandre. Dei jobba også i same rom og hamna begge med sirkelen som grunntema. Dei andre gruppene arbeidde med dyreandlet som tema, med plantemotiv, og med puslespelbrikker. Igjen kan vi sjå variasjonen mellom gruppene som eit uttrykk for gode styringssignal, Samtidig er det påfallande kor god heilskap dei enkelte gruppene greidde å arbeide seg fram til med sitt bord. Det kritiske spørsmålet er da om kunstnarane styrde prosessen sterkt – men ulikt – i kvar gruppe. I så fall må dette ha skjedd med utgangspunkt i, og stor lydhørheit for, impulser frå deltakarane i gruppa. Vi vil drøfte denne prosessen nærare seinare i denne rapporten, men går førebels ut frå at styringssignala har vore vel tilpassa. Samlinga av dei fem borda i gymnastikksalen der måltidet skulle gå føre seg, var og prinsipielt ein forhandlingssituasjon, men situasjonen krevde ikkje eigentleg så mykje styring eller heilskap.

«Cross-Over Staup» inngjekk i ein klår kunst-kontekst. N/G var invitert som deltakar i Levanger kunstforenings «Staup 2013», ei skulpturutstilling med 100 år for kvinners røysterett som tema.

Dei deltok med eigne verk i tillegg til «Cross-Over» prosjektet som involverte ungdom frå Leira asylmottak og elevar frå Levanger vgs. I søknaden frå Levnger kunstforening blir likevel ™CrossOver» presentert som eit «tilrettelagt undervisning for innvandret ungdom og voksne». Prosjektet knyttar seg også til ein annan kunstretning N/G tidlegare har orientert seg mot - «Land-Art» - i og med at det gjekk føre seg det opne parklandskapet kring den gamle hagebruksskolen på Levangerneset, og der det å finne rett stad og «stedets ånd» er eit sentralt element i kunstverket.

I eit arbeidsnotat er prosjektet konkretisert slik: «Arbeidet går ut på å lage ein utesituasjon for eit felles måltid. Kvar ungdom skal lage ein installasjon for å innta eit måltid, saman med ein gjest, som vi inviterer til avslutningsdagen, fredag 24. mai. Vi tenker oss, at desse gjestene er personar som er med å legg premissane for ungdomskulturen i Levanger; politikarar, byråkratar, skolefolk, politi. På avslutninga kan ungdommane presentere det dei har arbeidd med, og dei kan stille spørsmål til gjestene om tema som er viktige for deira livssituasjon.vii» Det sterkaste styringssignalet i denne situasjonen er sjølve situasjonen (parkhagen), sluttpunktet – (måltidet) og valet av staur som berebjelken (bokstaveleg tala) i gjenstanden. Bruken av staur knytter an til gjenbrukstanken og også direkte til fleire av N/G sine eigne utstillingsprosjekt. Når vi ser den endelege installasjonen av elleve «staurbord» gruppert i ei organisk rekke –som ein slange, med «matstasjonen» (laga av N/G –også med berande staur), kan ein konstatere at dette har vore tilstrekkeleg sterke styringssignal til at installasjonen står fram som ein kunstnerisk heilskap, som både hentar meining fra og gir ny meining til omgivelsane, slik eit «land-art»-kunstverk gjerne skal.

Alle elementa i installasjonen hentar ein markant vertikalitet frå staurane som bind elementa saman og kontrasterar mot dei omgjevande frukttrea. Men kvart enkelt element er samtidig eit særprega «individ». Det kan vi tolke som at styringssignala som vart gitt undervegs i prosessen (dvs vegleiing på det estetiske nivået) har vore tilstrekkeleg tydelege men ikkje einsrettande. Variasjonen er stor i alle dei avgjerande elementa, og det kan vere verdt å analysere desse litt n ærare. Sjølve stauren framtrer både heilt ubehandla, mala einsfarga og mala i fleire sterke, kontrasterande fargar.

Det er også gjort ulike konstruktive val: Anten kan sjølve «bordet» vere tredd på stauren, eller det kan vere bore av ein pinnekonstruksjon. I enkelte tilfelle er sjølve bordet ein pinnekonstruksjon.

(Ein kan sjølvsagt diskutere den konstruktive kvaliteten og funksjonaliteten i fleire av desse løysingane). Eit par av løysingane har bordplate i metall, men dei fleste har valt tre. N/G har altså ikkje valt å styre mot større heilskap gjennom materialvalet, men late deltakarane velje fritt og arbeide med materialar dei sjølve har funne mest interessante. (Det er óg interessant forsåvidt det handlar om relasjonane mellom kunstnarar og deltakarar at ein av deltakaren som valde metall, aldri hadde sveisa før, men altså nytta høvet til å møte ei ny og krevande teknisk utfordring). Også i dei bordplatene som er laga i tre er det eit stort spenn –frå «god design» med «tallerkenbord» og «glasshaldar» i kvar sin vel avstemte farge, til symbolske uttrykk (Afrika-kart som omriss påmalt elefant i solnedgang frå ein norsk deltakar og hjarteformer med all verdas flagg frå ein deltakar frå asylmottaket). Ein deltakar hadde laga eit symmetrisk bord under ein paraply –ein tydeleg invitasjon til eit måltid for to.

«Cross-Over Grong» står som «Cross-Over Staup» i ein tydeleg kunst-kontekst, som tempor ær utsmykking i offentleg rom. Dei to installasjonane skal stå i eitt år før dei i prinsippet skal avløysast av nye tempor ære installasjonar. Dette prosjektet er det mest omfattande i tid: 2x10 deltakarar i 2x60 timar med deltakarar som hadde dette som sommarjobb og altså fekk betalt for å delta.

Prosjektet er nok også det som stiller kunstnarane ovafor det sterkeste kravet utafra om kunstnerisk heilskap og kvalitet i sluttproduktet. (Vi kan altså utvide styringssignalperspektivet til også å omfatte dei styringssignala som direkte eller underforstått blir gitt av dei styresmaktene som slepp kunstnarane inn. Kunst er sjeldan heilt fri –oppdragskunst aldri. Og ettersom installasjonene i dette tilfellet fungerer langt utover den prosjektavsluttande måltidet, må vi åpne for analyse av enno ein relasjon –mellom prosjektet og brukarane (befokninga) –formidla gjennom gjenstandane i installasjonane si heile levetid.)

Prosjektet skil seg også ut frå «Cross-Over Staup» og «Cross-Over Lokstallen», (men har samband til det etterfølgjande «Cross-Over Statland») gjennom at prosjektet blir realisert gjennom forhandlingar mellom deltakarane, der N/G i større eller mindre grad bidreg med styringssignal i prosessen, men der deltakarane i prinsippet skal bli samde om ei løysing. Det grunnleggjande styringssignalet i Grong er, i tillegg til valet av tre som materiale, at installasjonen også skal vere ein stad å opphalde seg –sitte ned, kvile, meditere, samtale. Måltidet inngår som eit moment i sjølve prosjektgjennomføringa, men ikkje så mykje som eit premiss for utforminga. Måltidet blir her meir som ein fernisasje –ein innviingsfest, men med ønske om same preg av møte/dialog/konfrontasjon mellom deltakarane og myndigheitspersonar som elles i «Cross-Over».

Første trinn i prosjektet var å finne staden og «stedets ånd». Her var det i begge tilfella gruppa som heilskap som saman valde stad gjennom ein forhandlingsprosess, med forhandlingar både mellom N/G og deltakarane og deltakarane seg i mellom. Prosjektet vart utvikla vidare gjennom individuelt arbeid i modell, med styringssignal frå N/G i utviklinga. Desse modellane var kvar enkelt deltakar sitt forhandlingskort i den avgjerande forhandlinga om val av løysing. Frå dette kunne så deltakarane igjen utvikle sine element innafor heilskapen og under påverknad av nye styringssignal.

Det er gitt at ein slik prosess er krevande. For å kunne levere eit tilfredsstillande resultat i ein kunstnerisk prossess krevst det at ein investerer mykje av seg sjølv, mykje engasjement. Men i den etterfølgjande forhandlinga må ein vere villig til å sleppe sitt og gå inn for ei anna løysing, for det er ikkje gitt at det er muleg å ta opp element frå alle utkasta i den endelege løysinga. I ein kunstnerisk

prosess er det sjeldan rom for kompromiss. Og prosessen gjekk heller ikkje utan konfliktar. Det vart på eitt tidspunkt i den eine gruppa nødvendig å forhandle vekk eit forslag som var heilt på sida av hovudsporet, men som det var lagt mykje engasjement og omtanke i.

Resultatet av dei to prosessane vart to heilt ulike, men estetisk like interessante løysingar. Den eine kan karakteriserast som ei gruppering av grindkonstruksjonar med stolpe og dragar, utførd i solid dimensjonert ubehandla treverk, utsmykka med ulike typar utskjering og med svipenn. Den andre består av høgreiste stolpar i ein halvsirkel, samanbundne og grupperte med sittebenkar. I konstruksjonan kan ein sjå tydelege spor etter bruken av staur i den innleiande utprøvingsfasen.

Staur er også eit element i den første installasjonen, men her brukt som eit slags gjerde, som omramming av grindkonstruksjonane. Utover denne staurbruken, er tanken på gjenbruk av materialar fråverande. Dette aspektet er i det heile betydeleg svekka i overgangen frå planlegging og presentasjon av «Cross-Over»-ideen til gjennomføring. Det er som nemnt rimeleg å sjå dette i samband med at den opprinnelege ideen om byggjing av individuelle rom også forsvann.

6b. Relasjonelle kvalitetar Vi har tidlegare nemnt at måltidet står fram som eit «relasjonelt brennpunkt» i «Cross-Over» forsåvidt som vi betraktar det som eit relasjonelt kunstverk. Kva kriterier for kvalitet kan vi feste oss ved? Vi har (førebels utan teoretisk grunnlag) valt å sjå etter «stemninga» rundt måltidet, «temperaturen» på samtalen og kvaliteten på spørsmål og svar som kriteria, men understrekar at dette også er eit førebels standpunkt.

For å finne ut noko om desse kvalitetane har eg intervjua ein relativt nøytral informant frå kvart delprosjekt , altså verken deltakande ungdommar eller myndigheitspersonar. Dette er delvis grunna i manglande tid.

Informantane teiknar ikkje noko eintydig bilde. I «Cross-Over Grong» skildrar t.d. informanten to nokså ulike forløp. I den eine gruppa stilte alle deltakarane godt førebudde, og med spørsmål informanten karakteriserar som «greie». Alle stilte spørsmål, norske og utanlandske deltakarar var like aktive, men det vart ikkje veldig høg temperatur i dialogen. «Dei stilte eit spørsmål og fekk eit svar og så over til neste» oppsummerer informanten. Dei frammøtte myndigheitspersonane (mellom anna ordføraren) følte at dei måtte «forsvare kommunen», men også at det var viktig og verdfullt at ungdommane verkeleg fekk møte dei personane som er i stand til å svare. I den andre gruppa var det berre eit par stykker som var aktive med spørsmål, og informanten undrast på om N/G ikkje hadde «pressa» dei tilstrekkeleg på dette punktet og er heller ikkje sikker på om alle ungdommane forsto hensikta med spørsmålsrunden. I denne gruppa var det spesielt ein av dei norske ungdommane som var aktiv under måltidet (og under resten av prosjektet) og som pressa myndigheitspersonane nokså hardt – til dels «småhissig». Som heilskapsvurdering meiner informanten at måltidet nok vara for kort tid til at N/G sine intensjonar med måltidet, at det skal byggje nødvendig tillit før ein runde med modig konfrontasjon og dialog, skal kunne realiserast.

Frå «Cross-Over Lokstallen» teiknar informanten eit anna bilde. Dette tilskriv ho i stor grad situasjonen slik den var i dette lokalmiljøet forut for prosjektet. Lokstallen Kulturverksted er eit langsiktig prosjekt for unge einslege asylsøkarar/flyktningar med mykje av dei same intensjonane som «Cross-Over» om å bruke kultur i integreringsprosesssen. Desse ungdommane hadde stadig opplevd konfliktar og bråk med etnisk norsk ungdom og opplevd at politiet hadde opptrådt merkeleg og sagt underlege ting, som at ein har tilrådd ungdommane å ikkje anmelde overfall, ikkje gå på russefest osv. I tidlegare «dialogmøte» med ungdommane «har det blitt førelesing» seier informanten «med eit innhald som dei unge opplever som ei fornærmelse mot dei etter at dei har budd i landet så lenge». Politiet «stilte sporty opp i uniform» til Cross-Over-måltid, seier informanten, som karakteriserer dette som «den einaste gangen politiet og ungdommane har snakka

vanleg saman». Ho karakteriserer spørsmåla som gode og konkrete. Politiet måtte «stå til rette» for sine handlingar, mellom anna for uniformerte heimebesøk, «som har motsatt effekt av dialog og forståing» ifølgje informanten. Informanten understrekar også verdien av at det var andre til stades, «damepolitikarar» (informantens uttrykk) som ikkje eigentleg kjente til situasjonen og som fekk lære nytt om lokalmiljøet sitt. Informanten oppfattar at måltidssituasjonen verka etter hensikta.

«Politiet viste si menneskelege side og svara så godt han kunne, men i uniform representerer han jo etaten og kan ikkje synse noko som helst». Informanten meiner at ungdommane i situasjonen framsto som ressurspersonar, men understrekar at det er ekstremt ressursrike ungdommar det her er snakk om, kreative, politisk engasjerte, mange av dei uredde ledartypar. Dei norske ungdommane som deltok i «Cross-Over» oppfatta ho derimot som stille og reserverte også under måltidet.

Informanten frå «Cross-Over Staup» fortel om eit nokså dårleg frammøte av myndigheitspersonar: ein politikar og tidlegare skolemann, ein person fra kulturetaten og nokre andre. Ho fortel om ei positiv samling med fin stemning, både under den felles gjennomgangen av alle samtalestaurane og under måltidet der dei var to og tre omkring kvar staur. Den siste delen av seansen der deltakarane skulle stille førebudde spørsmål til myndigheitspersonane opplevde ho som litt utflytande. Det mest interessante var dialogen rundt staurane. Informanten oppfatta spørsmålssekvensen som mindre tydeleg enn N/G hadde ønska seg. Spørsmåla gjekk mest på korleis det er å vere ung i Levanger, og tilstadeverande politikar svara åpent og greit, men spelte også ballen attende med spørsmål om kva ungdommen sjølv kunne bidra med. Informanten oppsummerar seansen som «ein snill og grei dialog der ingen gjekk i skyttargravene, men litt flytande». For informanten var møtet med innvandrarungdommen det mest gjevande, dei framsto som ressursrike, åpne og gode til å kommunisere, og informanten fekk korrigert eigne haldningar: «Vi ser jo lett på våre nye landsmenn som ei gruppe, men dei er jo barn, unge, vaksne og gamlingar dei også – ein av ungdommane fortalde at han hadde vore på Kafe Verden (integreringstiltak i sentrum) ein gang for å underhalde, men at han aldri kunne tenke seg å gå dit -'for der er det jo berre gamlingar', så det var lærerikt for oss å møte desse ungdommane i ein veldig fin setting for slike møte».

Eg observerte sjølv «Cross-Over Statland» under heile forløpet. Mitt inntrykk er at elevane i utgangspunktet ikkje var særleg engasjert i å formulere spørsmål til myndigheitspersonane eller særleg engasjert av mulegheitane for å kunne stille dei spørsmål. Nokre av dei uttrykte litt mistru mot ein av dei inviterte, i samtalar seg i mellom. Men det var ingen motvilje mot å skrive ned spørsmål, og det skulle vise seg at dei vart både relevante og presise. Sjølve avslutningsseansen på Statland vart firedelt. Først ein runde der kvar enkelt gruppe presenterte sitt bord, deretter eit fleirdelt foredrag frå 8-klasse (som ikkje deltok i sjølve prosjektet) som hadde laga internasjonal mat og som presenterte sin research. Så følgde sjølve måltidet i smågrupper (2-3 deltakarar og 2-3 gjester rundt kvart bord. Her gjekk samtalen fint, og handla mest om sjølve prosjektet – i alle fall ved det bordet der eg satt – men der også elevane fekk fortelle om seg sjølv, gjerne med utgangspunkt i den maten som var laga. Dette momentet trakk såpass ut i tid, og regien var såpass åpen, at eg faktisk bynte å lure på om momentet med kritiske spørsmål og svar var kutta ut. Men sekvensen vart etterkvart introdusert av N/G. Innleiingsvis fekk myndigheitspersonane formidle sine inntrykk – ordføraren, presten, lensmannen, kultursjefen. Ein av dei heldt eit lengre innlegg med utgangspunkt i kultur-omgrepet, men vart nokså myndig sett på plass av ein av dei to elevvertane : «Sikkert ei fin historie det der, men no må vi vidare». Kvar gruppe stilte sitt spørsmål, som spente frå karaktergjeving i femteklasse til gatelys i Tøtdal. Dei fleste vart besvara av ordføraren, som karakteriserte det som «nesten ei høyring av kommuneplanen» og ga uttrykk for at elevane stilte gode og sentrale spørsmål om samfunnsutviklinga. Svara var grundige og ga uttrykk for at ordføraren tok situasjonen på fullt alvor, som om det hadde vore eit politisk møte, utan å bli tendensiøs eller partipolitisk.

Samanfatting: I alle prosjekta verka avslutninga omkring eit måltid godt. Det er nok avgjerande viktig for prosjektgjennomføringa å ha måltidet som eit sterkt styringssignal – ikkje minst som ei

motivering til å bli ferdig. Ved å invitere eksterne gjestar blir det etablert ein kontrakt som krev ferdiggjering, og som motiverer for ekstra innsats, dersom det er nødvendig. Måltidet fører over alt til ei god stemning – folk åpnar seg og samtalar fritt. Sekvensen med førebudde spørsmål har fungert ulikt i dei ulike situasjonane, absolutt best i «Cross-Over Lokstallen», i dei andre situasjonane ser det ut til at konfrontasjonen/spenninga i hovudsak (med eitt unntak) har blitt borte.

Informantane beskriv denne sekvensen som noko prosjektdeltakarane ikkje heilt har sett meininga i, som noko litt utvendig i prosessen.

Kva kan årsakane vere? «Cross-Over Lokstallen» er situert i ein situasjon der det på førehand er reelle konfliktar mellom deltakarane og myndigheitspersonane. Deltakarane er engasjerte og taleføre, dei rette myndigheitspersonane møter opp og er villige til å gå inn i konfrontasjonen. Desse faktorane, som ser ut til å vere føresetnadar for at spørsmålssekvensen skal verke meiningsfylt, manglar i dei andre.

Nokre informantar peiker på at måltidet varar for kort tid til at ting rekk å utvikle seg. Andre peikar på at regien på avslutningssekvensen som totalitet er nokså laust strukturert. Eg sluttar meg til dette.

Eg ser på det avsluttande måltidet som heilt avgjerande for ei vellukka gjennomføring av prosjektet, men saknar eit tydelegare regi-grep, ei meir bevisst dramaturgisk utvikling av dei ulike momenta: Produktpresentasjon – måltid med samtale – konfrontasjon - avslutning. Det er også viktig å arbeide med overgangen mellom momenta, og det er ikkje gitt at dei skal kome i denne rekkefølgja. I tillegg kan ein sjå på dynamikken i skiftinga mellom individfokus, gruppefokus og plenum. Det er heller ikkje gitt at konfrontasjonen nødvendigvis skal skje i plenum.

Mulegheitane for å heve kvaliteten på avslutningssekvensen som totalitet er avgjort til stades. Ein muleg veg å gå for N/G er å samarbeide med fagfolk med spesialkompetanse på dette feltet, som dramapedagogar/film- og teaterregissørar/performancekunstnarar.

6. Prosessmål Sjølv om «Cross-Over» av N/G er definert som eit relasjonelt kunstprosjekt, ligg det tett opp mot undervisning i work-shop-format. Det er difor relevant kort å oppsummere kva for prosessmål ein har nådd gjennom prosjektet •

•

•

•

Individnivå (det produserande individet). Søknadane og prosjektbeskrivingane fokuserar lite på dette. Men det er eit eintydig inntrykk frå observasjonar, informantar, bildedokumentasjon og ikkje minst frå dei produserte kunstgjenstandane at det individuelle utbyttet for deltakarane har vore særs stort. Dei har nytta høvet til å lære seg handverksteknikkar og utvikle handlaget sitt, dei har fått auka innsikt i estetiske problemstillingar og utvikla sine evner til å gjere estetiske vurderingar, og dei har (det situasjonen låg til rette) utvikla respekt og toleranse for nye landsmenn viii gjennom praktisk arbeid i lag med dei.

Gruppenivå (dei produserande deltakarane). Eit fokusomgrep i N/G sine søknadar og prosjektbeskrivigar er prosjektet sin verknad på deltakarane som gruppe: «kven er vi, kva er vår samhandling.» Informantane er tydelege på at gruppedynamikken har vore god. Ein informant karakteriserer det som «pussig å sjå på slutten – nesten som eit lite folkehøgskole-år». Deltakarane gir også sjølv uttrykk for dette, og ein stad avtalte gruppene å møtast seinare for å utvikle samhandlinga mellom nye landsmenn.

Samfunnsnivå . Sentralt i målsettinga for prosjektet er å gje innvandrarar ein arena for å synleggjere seg som ressurspersonar. Her er informantar og det ein kan lese av dei produserte kunstgjenstandane eintydig. Deltakarane framstår som kreative, skapande, innsatsvillige, engasjerte og taleføre.

Kunstnarnivå. I prosjektbeskrivinga seier N/G at «Prosjektet skal utvikle og bruke kunstnerisk kompetanse...» Dermed blir det relevant å spørre om gjennomføringa av «Cross-

Over» også har utvikla N/G sin kunstneriske kompetanse Dette er det vanskeleg å svare på.

Eigentleg kjem svaret først når ein evaluerar neste prosjekt av liknande art dei gjennomførar.

Ein tør vel også håpe på at denne rapporten, og ikkje minst dialogen med G/N før under og etter skrivinga av den, er eit bidrag til ei slik utvikling.

Om forfattaren: Robert Øfsti (f.1950) er kunsthistorikar, faglitterær forfattar og universitetslektor i fagdidaktikk formgjevingsfag ved PLU/NTNU. Har m.a presentert Bjørg Nyjordet og Magnar Gilberg i tidsskriftet Kunsthåndverk. Medforfattar og medredaktør av trebandsverket «Se Trøndelag. Kunst og visuell kultur i midten av Norge» (Trondheim 2010 -2012)

i

Notat frå G/N datert Mære, 11.oktober 2002

ii Dette kapitlet er ikkje med i denne versjonen av rapporten iii Bakgrunnen for dette, er m.a avslag på søknad frå m.a. KORO og Norsk Kulturråd. iv KORO-søknad 2010 v Søknad til KRD 2011 vi 2.gong revidert idéskissse.3.mai 2011 vii Cross-Over Staup (udatert notat) viiiDette omgrepet ser eg «begge vegar» Dei etnisk norske er også «nye landsmenn» for «våre» nye landsmenn