Zwalczanie przestępczości zorganizowanej by Sławomir Redo

KAZACHSTAN K AZACHSTAN AZACHST AN

UZBEKIST UZBEKISTAN AN TURKMENISTAN AN TURKMENIST

KIRGIST KIRGISTAN AN TAD˚YKISTAN

Wspóïczesna Azja Centralna

ZWALCZANIE PRZEST¢PCZOÂCI ZORGANIZOWANEJ W AZJI CENTRALNEJ

S¸AWOMIR REDO

ZWALCZANIE PRZEST¢PCZOÂCI ZORGANIZOWANEJ W AZJI CENTRALNEJ

Warszawa 2007

Seria: WSPÓ¸CZESNA AZJA CENTRALNA

Recenzenci ksià˝ki: Prof. dr hab. Tadeusz Bodio Kierownik Zak∏adu Badaƒ Wschodnich Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Prof. dr hab. Zdzis∏aw Galicki Wicedyrektor Instytutu Prawa Mi´dzynarodowego Wydzia∏ Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego cz∏onek Komisji Prawa Mi´dzynarodowego Organizacji Narodów Zjednoczonych Redakcja: Krystyna Kawerska Projekt ok∏adki: Agnieszka Mi∏aszewicz Opracowanie mapy na wyklejk´: Marta Grabarczyk Ma∏gorzata Butkiewicz T∏umaczenia streszczeƒ: M.C. Alhaffar (arabski), Shao Ting i Danil Karim (chiƒski), Megumi Uryu (japoƒski), Kirstin McGoldrick (niemiecki), Aida Amanbajewa (rosyjski) Stan prawny na 1 paêdziernika 2006 roku Poglàdy wyra˝one w tej ksià˝ce niekoniecznie odzwierciedlajà stanowisko Sekretariatu Organizacji Narodów Zjednoczonych, w którym jest zatrudniony jej autor. Kopia akwaforty, umieszczona na III s. ok∏adki, jest autorstwa Bronis∏awa Zaleskiego (1819–1890) i pochodzi z wydanego w 1865 r. w Pary˝u albumu La Vie des Steppes Kirghises. Wydanie publikacji wspar∏ CIECH S.A. © Copyright by S∏awomir Redo and Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2007 Adres elektroniczny autora: s@redo.net

ISBN 978-83-7151-712-2 Opracowanie komputerowe, druk i oprawa: Dom Wydawniczy ELIPSA, ul. Inflancka 15/198, 00-189 Warszawa tel./fax 022 635 03 01, 022 635 17 85, e-mail: elipsa@elipsa.pl www.elipsa.pl

Ë&#x161;onie i synowi

Sercem historii Azji Centralnej nie jest opowieÊç o ksi´ciach i ich dworach, ale opowieÊç o koczowniku i jego koniu. Ahmed Rashid

The Resurgence of Central Asia: Islam or Nationalism?

Spis treÊci Spis tabel, ilustracji i map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ObjaÊnienia skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Od redaktora (Tadeusz Bodio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Od autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIA¸ 1 Fakty, dane i interpretacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Definicja terytorium: co stanowi „Azj´ Centralnà”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . LudnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ârodowisko naturalne Azji Centralnej a ∏ad i porzàdek . . . . . . . . . . . . . . . . Wp∏yw bogactw naturalnych na aparat paƒstwa, w tym wymiar sprawiedliwoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozwój gospodarczo-spo∏eczny a szara strefa, korupcja i inna przest´pczoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 13 15 23 40

43 43 47 49 59 62

ROZDZIA¸ 2 Islam w Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przesz∏oÊç i tradycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TeraêniejszoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przysz∏oÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak to zrobiç? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

75 75 80 82 85

ROZDZIA¸ 3 Pochodzenie i obecna lokalizacja plemion Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . .

ROZDZIA¸ 4 Zarys historii tradycji przest´pczych oraz mentalnoÊci mieszkaƒców Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ROZDZIA¸ 5 èród∏a bezprawia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 ROZDZIA¸ 6 Sk∏ad etniczny i spójnoÊç spo∏eczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Sk∏ad etniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 7

Rola klanów i plemion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spo∏eczna podstawa kontroli przest´pczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SpójnoÊç spo∏eczna a zbieranie dowodów pope∏nienia przest´pstwa . . . . . SpójnoÊç spo∏eczna, przest´pczoÊç i powiadamianie o pope∏nieniu przest´pstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

121 128 129 133

ROZDZIA¸ 7 Wspó∏czesna przest´pczoÊç zorganizowana, pranie brudnych pieni´dzy oraz korupcja w Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ogólne tendencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Drogi przemytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przest´pczoÊç zorganizowana zwiàzana ze Êrodkami odurzajàcymi i inna przest´pczoÊç zorganizowana, pranie brudnych pieni´dzy oraz korupcja . . . Kazachstan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przest´pczoÊç zorganizowana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pranie brudnych pieni´dzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Korupcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kirgistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przemyt Êrodków odurzajàcych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przest´pstwa z u˝yciem broni palnej i jej przemyt . . . . . . . . . . . . . . . Inne rodzaje przest´pczoÊci zorganizowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pranie brudnych pieni´dzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Korupcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tad˝ykistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nielegalny obrót Êrodkami odurzajàcymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nielegalny obrót bronià palnà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inne formy przest´pczoÊci zorganizowanej a nielegalny obrót Êrodkami odurzajàcymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pranie brudnych pieni´dzy oraz korupcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Turkmenistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przest´pczoÊç zorganizowana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pranie brudnych pieni´dzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Korupcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uzbekistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przest´pczoÊç zorganizowana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pranie brudnych pieni´dzy oraz korupcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

173 174 175 175 177 178 180 180 185

ROZDZIA¸ 8 Zrywajàc z przesz∏oÊcià: od polityki do praktyki zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Potrzeba wywa˝onego podejÊcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kwestie polityczne, kulturowe i badawcze: szczegó∏y i uogólnienia . . . . . . Dzia∏ania praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Narz´dzia prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

188 188 189 209 216

135 135 141 150 155 155 155 160 161 163 163 164 165 167 167 169 169 172

Przyznanie si´ do winy w zamian za z∏agodzenie lub odstàpienie od kary i ochrona Êwiadka koronnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . OdpowiedzialnoÊç karna za pope∏niane przest´pstwa bez wiedzy o konkretnym przest´pstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pranie brudnych pieni´dzy: prawo i praktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Narz´dzia techniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Twarde” i „mi´kkie” formy wspó∏pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

221 223 223 226 226

ROZDZIA¸ 9 Przysz∏oÊç: od samowystarczalnoÊci do wielostronnej wspó∏pracy . . . . . . . . . 229 ROZDZIA¸ 10 „Przysz∏oÊç w przesz∏oÊci”? – wnioski i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orientalizm, okcydentalizm i interpretacja problemu przest´pczoÊci zorganizowanej w kategoriach Zachodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kontrola poda˝y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NierównoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakoƒczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

236 236 236 238 239 240 241

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Streszczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 Skorowidz nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302

Spis tabel, ilustracji i map Mapa 1 Podstawowe wskaêniki demograficzne, geograficzne i ekologiczne w Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mapa 2 Gospodarka wodna w Azji Centralnej: obecny stan i zagro˝enia . . . . . . . Mapa 3 Zmiany klimatyczne w Azji Centralnej i innych regionach, 2050 r. . . . . . Mapa 4 Rozmieszczenie grup etnicznych w krajach Azji Centralnej . . . . . . . . . . . Mapa 5 Azja Centralna jako centrum Êwiata (XI w.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mapa 6 Chanaty Chiwy i Kokandu oraz emirat Buchary, ok. 1825 r. . . . . . . . . . . . Mapa 7 Enklawy w Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

45 52 54 94 96 99 136

Tabela 1 Wzrost i wspó∏czynnik migracji: Êwiat, region i kraj, w latach 2000–2015 47 Tabela 2 Zasoby naturalne w Azji Centralnej i na Êwiecie (z∏o˝a ropy i gazu oraz procent produkcji Êwiatowej z innych z∏ó˝ i ranking krajów), 2002 r. . . . . . 56–57 Tabela 3 Informatyzacja w krajach Azji Centralnej i na Êwiecie . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Tabela 4 Ekonomiczne, prawne i spo∏eczne wskaêniki rozwoju oraz wskaênik korupcji w Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Tabela 5 Statystyka kryminalna w Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Tabela 6 Ârodki odurzajàce zaj´te w krajach Azji Centralnej (w kg) i dynamika zaj´ç (w %), w latach 1996–2004 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Tabela 7 Ârodki odurzajàce zaj´te w Tad˝ykistanie (w kg), w latach 1995–2004 . . . 147 Tabela 8 (Aneks 1) Kraje Azji Centralnej a Êwiatowe konwencje w sprawie zwalczania przest´pczoÊci mi´dzynarodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 11

Tabela 9 (Aneks 2) Analiza prawodawstwa krajów Azji Centralnej w Êwietle Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 10 (Aneks 3) Rekomendacje cia∏ traktatowych Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczàce reformy organów Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci w krajach Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela 11 Zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej (aspekty teoretyczne i praktyczne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wykres 1 LudnoÊç w wieku 15–24 lat: Êwiat; Afryka i Europa, w latach 2000–2015 . . Wykres 2 LudnoÊç w wieku 15–24 lat w Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wykres 3 Heroina i opium zaj´te w krajach Azji Centralnej (w kg), w latach 1996–2004 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wykres 4 Heroina z Afganistanu zaj´ta w Azji Centralnej (w % zaj´ç ca∏ej heroiny w krajach z Ba∏kaƒskiego Szlaku – Iran, Pakistan, Turcja) . . . . . . . . . . . . Wykres 5 Bawe∏na, wzajemne zale˝noÊci i Êwiadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wykres 6 Azja Centralna i reszta Êwiata: wymiana towarowa – przest´pczoÊç – wspó∏praca techniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rycina 1 Strona tytu∏owa rosyjskiej ksià˝ki z 1889 r., dokumentujàcej tradycje przest´pcze Kirgizów, z wizerunkiem kirgiskiego koczownika . . . . . . . . . Rycina 2 Iset Kutebar, szef plemienny, który grabi∏ w po∏owie XIX w. rosyjskie miasta w pó∏nocnej cz´Êci Turkestanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rycina 3 P∏acenie za ludzkie g∏owy w Chiwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rycina 4 Egzekucja w wi´zieniu chana w Kokandzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rycina 5 G∏owa jeƒca wystawiona na pokaz w Bucharze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rycina 6 Ceremonia niszczenia broni palnej w Kazachstanie (A∏maty, marzec 2002 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rycina 7 Niszczenie narkotyków w Tad˝ykistanie (Duszanbe, paêdziernik 2001 r.) . . 12

249

258

234

48 48

144

151 181

209

103

104 106 107 109

158 169

ObjaÊnienia skrótów AH BBC CCPR CEDAW

Almaty Herald British Broadcasting Corporation Covenant on Civil and Political Rights Committee for the Elimination of Discrimination and Advancement of Women CERD Committee on the Elimination of Racial Discrimination Dz.U. Dziennik Ustaw EBOR Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju ICG International Crisis Group INCB International Narcotics Control Board (Mi´dzynarodowe Biuro Kontroli Narkotyków) INCSR International Narcotics Control Strategy Report IOM International Organization for Migration k.k. kodeks karny MAEA Mi´dzynarodowa Agencja Energii Atomowej MOM Mi´dzynarodowa Organizacja dla Migracji NATO North Atlantic Treaty Organization OBWE Organizacja Bezpieczeƒstwa i Wspó∏pracy w Europie ODIHR Office for Democratic Institutions and Human Rights ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych OSCE Organization for Security and Cooperation in Europe OSW OÊrodek Studiów Wschodnich PKB Produkt Krajowy Brutto RFE Radio Free Europe ROCA Regional Office for Central Asia TCA The Times of Central Asia UNODC United Nations Office for Drugs and Crime (Biuro ONZ do spraw Ârodków Odurzajàcych i Przest´pczoÊci) UNDP United Nations Development Organization (Program Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju) UNICEF United Nations International Children’s Emergency Fund (Fundacja Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom) UNIDROIT Institut International pour L’unification du Droit Prive (Mi´dzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego) USAID United States Agency for International Development USD Dolary amerykaƒskie WN Watan News (Turkmenistan) WNP Wspólnota Niepodleg∏ych Paƒstw WNTV Watan News TV (Turkmenistan) ZSRR Zwiàzek Socjalistycznych Republik Radzieckich 13

Inne art. aut. b. d. ds. et al. g itd. itp. k. kg km m.in. mm n.p.m. n.e. np. nr op. cit. ok. p.n.e. por. poz. przyp. r. red. rozdz. ryc. s. st. t t. tab. t∏um. tzn. tzw. tj. tys. w. wyd. zd. zob. zm. 14

artyku∏ autor by∏y dawny do spraw et alia gram i tak dalej i tym podobne ko∏o kilogram kilometr mi´dzy innymi milimetry nad poziomem morza nasza era na przyk∏ad numer opus citatum oko∏o przed naszà erà porównaj pozycja przypisek rok redakcja rozdzia∏ rycina strona stopieƒ tona tom tabela t∏umaczenie to znaczy tak zwany to jest tysiàc wiek wydanie zdanie zobacz zmar∏y

Od redaktora W 1997 r. ukaza∏a si´ w serii wydawniczej „Wspó∏czesna Azja Centralna” pierwsza ksià˝ka przybli˝ajàca transformacj´ ustrojowà Kazachstanu. Odnotowano w niej zaskakujàcy deficyt wiedzy naszego spo∏eczeƒstwa na temat przemian zachodzàcych w Azji Centralnej. Od tego czasu opublikowano w serii edytorskiej szeÊç kolejnych ksià˝ek traktujàcych o przeobra˝eniach ustrojowych w Kirgistanie, Uzbekistanie, Tad˝ykistanie i Turkmenistanie. W pracach tych prezentowano rezultaty badaƒ prowadzonych w ramach mi´dzynarodowego programu naukowego „Transformacja ustrojowa paƒstw Azji Centralnej”1. Program jest realizowany przez Zak∏ad Badaƒ Wschodnich Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Do chwili obecnej uczestniczy∏o w nim kilkuset naukowców, polityków, przedstawicieli Êwiata kultury i biznesu z Europy i Azji Centralnej. W opinii recenzentów krajowych i zagranicznych program jest pionierski, a ksià˝ki wydawane w serii edytorskiej stanowià znaczàcy wk∏ad w literatur´ Êwiatowà z obszaru badaƒ nad wspó∏czesnymi przeobra˝eniami w Azji Centralnej. Sà one swoistym dokumentem wa˝nego okresu w historii regionu, pisanym wspólnie z Kazachami, Kirgizami, Uzbekami, Tad˝ykami i Turkmenami. Publikacje te sà wykorzystywane w nauce i dydaktyce, ale tak˝e w dzia∏alnoÊci s∏u˝b paƒstwowych i mi´dzynarodowych, tworzà warunki do instytucjonalnego rozwoju wspó∏pracy uczonych, wymiany doÊwiadczeƒ, poglàdów itp. Na bazie realizowanych badaƒ pojawi∏y si´ nowe przedmioty fakultatywne wyk∏adane na Uniwersytecie Warszawskim, pisane sà prace habilitacyjne, doktorskie i magisterskie, organizowane sà konferencje oraz seminaria. Ksià˝ka S∏awomira Redo jest ósmà w serii edytorskiej, a zarazem pionierskà monografià prezentujàcà niezwykle aktualne i ma∏o znane zagadnienia z obszaru zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej w pi´ciu krajach Azji Centralnej. Jej adresatami sà naukowcy, politycy, specjaliÊci i instytucje zwalczajàce przest´pczoÊç zorganizowanà, ale tak˝e osoby zainteresowane problematykà bezpieczeƒstwa w regionie. 1 Histori´ poszczególnych etapów badaƒ (ich tematyk´, organizacj´ i realizacj´) opisujemy szczegó∏owo we wst´pie do ka˝dej z monografii zbiorowych. Historie te sà niepowtarzalne i specyficzne – zale˝nie od kraju, poziomu demokratyzacji, otwartoÊci na kontakty zagraniczne, powiàzania nauki z politykà itp. Mimo tej specyfiki zawsze tak dobieraliÊmy tematyk´ badawczà, aby szkicowa∏a w miar´ ca∏oÊciowy obraz przemian transformacyjnych w danym kraju, wskazywa∏a na ich uwarunkowania i wyjaÊnia∏a specyfik´. W doborze tematyki du˝à uwag´ przywiàzywaliÊmy do kwestii zwiàzanych z bezpieczeƒstwem narodowym i jego zagro˝eniami w paƒstwach Azji Centralnej.

W dekadzie lat 90. ubieg∏ego wieku o przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej niewiele wiedziano w naszej cz´Êci Êwiata. By∏y to mgliste wzmianki o przemycie narkotyków, niejasnych korupcyjnych powiàzaniach mi´dzy elità w∏adzy a podziemiem przest´pczym, okrutnych metodach rozprawiania si´ z ofiarami przest´pstw i niehumanitarnym traktowaniu ich sprawców. Sytuacja ta zacz´∏a si´ zmieniaç w ostatnich latach, wraz z coraz szerszà informacjà medialnà, czy pojawiajàcymi si´ opracowaniami naukowymi na dany temat. Na szczególnà uwag´ w tym wzgl´dzie zas∏uguje opublikowana w latach 2001–2005 seria artyku∏ów S∏awomira Redo na temat przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej2. Rezultaty badawcze zawarte w artyku∏ach by∏y prezentowane na konferencjach i seminariach mi´dzynarodowych. Nale˝y tak˝e odnotowaç, ˝e Autor swoimi badaniami zainspirowa∏ wielu naukowców i studentów z Instytutu Nauk Politycznych UW, w którym od kilku lat prowadzone sà zajćia fakultatywne na temat psychopolitycznych uwarunkowaƒ przest´pczoÊci zorganizowanej3. Prezentowana ksià˝ka stanowi swoiste zwieƒczenie wieloletnich studiów S∏awomira Redo nad problematykà przest´pczoÊci zorganizowanej. Autor jasno przedstawia praktyk´ zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej. Opisuje i wyjaÊnia pod∏o˝e historyczno-kulturowe, t∏o i dynamik´ oraz metody i formy walki z nià w jednym z najbardziej konfliktogennych regionów Êwiata. Wiele uwagi poÊwića swoistym zderzeniom tradycji i wspó∏czesnoÊci, wskazujàc jak trybalizm, a zw∏aszcza tradycje przest´pcze ludów Azji Centralnej, przek∏adajà si´ na teraêniejsze zachowania indywidualne oraz dzia∏alnoÊç aparatu Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci. TeraêniejszoÊç t´ Autor postrzega wszak optymistycznie i konstruktywnie, dokumentujàc to m.in. wydatnym post´pem instytucjonalnym w walce z jednà z form przest´pczoÊci zorganizowanej – nielegalnym obrotem Êrodkami odurzajàcymi. Jest to post´p oparty na – znanej równie˝ w nauce – zasadzie zwrotnej reformacji. Realizuje si´ ona drogà wp∏ywu odnowionej wewn´trznie agendy paƒstwowej, zajmujàcej si´ Êciganiem przemytu Êrodków odurzajàcych, na ogólnà popraw´ ich wykrywalnoÊci w ca∏ym kraju (w tym przypadku w Tad˝ykistanie). Zasada zwrotnej reformacji jest elementem opracowanej przez Edwina H. Sutherlanda teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ. O tym uczonym amerykaƒskim pisze si´, ˝e by∏ „Darwinem kryminologii” i móg∏by z powodzeniem kandydowaç do nagrody Nobla, gdyby jà przyznawano w naukach spo∏ecznych. Jego teoria jest twórczym 2 Sà to nast´pujàce artyku∏y: Uzbekistan, i Narody Zjednoczone w walce z mi´dzynarodowà przest´pczoÊcià zorganizowanà, (w:) Uzbekistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001; Tad˝ykistan i Narody Zjednoczone w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà, (w:) Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002; Kirgistan i Narody Zjednoczone w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà, (w:) Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004; Turkmenistan a zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej, (w:) Turkmenistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2005. 3 Chcia∏bym w tym miejscu wyraziç swojà wdzićznoÊç Andrzejowi Krasnod´bskiemu – by∏emu radcy handlowemu w Uzbekistanie, Tad˝ykistanie i Turkmenistanie oraz jego ma∏˝once Jolancie, którzy wspierali wieloletnie badania nad Azjà Centralnà w ramach wspomnianego programu badawczego oraz zainicjowali wspó∏prac´ mojà z Autorem.

i zarazem praktycznym zastosowaniem maksymy „kto z kim przestaje, takim si´ staje”, o czym wi´cej w niniejszej ksià˝ce. S∏awomir Redo korzysta z inspiracji badawczej zawartej tak˝e w twórczoÊci Roberta K. Mertona, któremu dobrze by∏y znane prace Sutherlanda. Otó˝ Merton zauwa˝y∏, ˝e w nauce wyst´pujà dwa typy twórczoÊci intelektualnej: teoretyczna, zorientowana na zaspokojenie ogólnych potrzeb spo∏ecznych, i praktyczna – zorientowana na zaspokojenie potrzeb aspiracji paƒstwa4. Te dwie orientacje znalaz∏y swoje scalenie czy te˝ syntez´ w prezentowanej ksià˝ce w sensie intelektualnej praktycznej pomocy w tworzeniu warunków do prowadzenia dzia∏aƒ sprzyjajàcych rozwojowi zaplecza instytucjonalnego i organizacyjnego, którego zadaniem jest przeciwdzia∏anie przest´pczoÊci zorganizowanej (capacity building). Jest to cenna cecha ksià˝ki, istotnie wzbogacajàca metodologi´ badaƒ danej problematyki. SpoÊród innych walorów monografii zwraca uwag´ podejÊcie „procesualne”, ujmujàce przest´pczoÊç zorganizowanà w ruchu, dynamice, co pozwala na ujawnienie skomplikowanych sieci jej powiàzaƒ z politykà i biznesem w wymiarze wewn´trznym, regionalnym i Êwiatowym. JednoczeÊnie Autor ujawnia fakty ma∏o znane lub nieznane w literaturze przedmiotu, uzmys∏awiajàce, jak trudna jest skuteczna walka z przest´pczoÊcià zorganizowanà w Azji Centralnej. Równie wa˝nà w∏aÊciwoÊcià ksià˝ki jest to, ˝e nie wyra˝a ona europocentrycznego stylu intelektualnego, kiedyÊ ˝artobliwie nazwanego przez Leona Petra˝yckiego, wielkiego socjologa i filozofa prawa, „szablonem austriackim”, si´gajàcym z Warszawy nie dalej ni˝ do Wiednia5. Z racji tego nieszablonowego podejÊcia jest mo˝liwe, niemal˝e na bie˝àco, komentowanie rozwoju sytuacji w Azji Centralnej (dowodem mogà byç oceny zamieszek w uzbeckim Andi˝anie w maju 2005 r.), zbie˝ne z ekspertyzà warszawskiego Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Cz∏owieka Organizacji Bezpieczeƒstwa i Wspó∏pracy w Europie6. Takie podejÊcie pozwala na stosowanie zobiektywizowanych procedur opisu faktów i formu∏owania wniosków typu de lege lata oraz de lege ferenda. Dobór i wykorzystanie tych procedur Êwiadczy o Êwietnej orientacji Autora, dobrze opanowanym warsztacie badawczym i umiej´tnoÊci utrzymania dystansu do zdarzeƒ, umo˝liwiajàcego formu∏owanie wywa˝onych ocen. Ten europocentryczny kontekst powy˝szych rozwa˝aƒ warto uzupe∏niç szerszà uwagà Bernarda Lewisa, czo∏owego orientalisty amerykaƒskiego. Pisze on, ˝e w interpretacji zdarzeƒ z kr´gów Zachodu i Wschodu dochodzi z obu stron do manipulacji, s∏u˝àcych wzajemnemu przedstawieniu si´ jako „lepszych” lub „gorszych”, w zale˝noÊci od politycznej motywacji7. Z pewnoÊcià takie manipulacje utrwalajà stereotypy „kto jest kim”, w wyniku czego – niestety – chyba wi´kszoÊç Europejczyków powinna mieç wyrobiony negatywny poglàd, jak i co myÊleç o kimÊ z Azji CenRobert Merton, Teoria socjologiczna i struktura spo∏eczna, Warszawa 1982, s. 267–283. Zob. Leon Petra˝ycki, O nauce, prawie i moralnoÊci. Pisma wybrane, Warszawa 1985, s. 386. 6 Office of Democratic Institutions for Human Rights, Organization for Security and Cooperation in Europe, Preliminary findings on the events in Andijan, Uzbekistan, 13 May 2005, Warsaw, <http://www.osce.org/documents/odihr/2005/06/15233_en.pdf>, 20 June 2005 . 7 Bernard Lewis, The Crisis of Islam, The Modern Library – Random House, New York 2003, rozdz. IV. 4 5

tralnej i to jeszcze muzu∏maninie. Tymczasem, owszem, poglàd mamy wyrobiony, ale na tyle mglisty, ˝e – jak dowiadujemy si´ z raportu delegata Kazachstanu na jedno ze spotkaƒ Parlamentu Europejskiego – jego cz∏onkowie mylili ten kraj z Pakistanem i Tad˝ykistanem8. W niniejszej ksià˝ce Autor w jej warstwie informacyjnej rozwiewa wiele mglistych skojarzeƒ, nie kierujàc si´ swoimi w∏asnymi wyobra˝eniami o Azji Centralnej, ale operujàc danymi i faktami. Jest bardzo ostro˝ny przy ferowaniu swoich kryminologicznych ocen o mieszkaƒcach Azji Centralnej, konfrontujàc ró˝ne êród∏a (nie tylko europejskie), w celu zobiektywizowania tych ocen, które w ró˝ny sposób mogà byç dotkni´te uprzedzeniami lub rzeczywiÊcie je podbudowujà. Jako redaktor niniejszej serii wydawniczej odnotowuj´ t´ prób´ z satysfakcjà, majàc nadziej´, ˝e tak˝e Czytelnik jà odnotuje jako dobrze wpisujàcà si´ w t´ seri´. Kolejnym walorem ksià˝ki jest zorientowanie Czytelnika na problematyk´ wykorzystania zasobów naturalnych Azji Centralnej. Potocznie, zasoby ropy i gazu krajów regionu porównuje si´ do wielkiego pojemnika. Jego górna cz´Êç (szyjka i korek) znajduje si´ poza ich terytorium – w Afganistanie, na Kaukazie i dalej. Kwestia wykorzystania zasobów naturalnych implikuje problem korupcji, prania brudnych pieni´dzy i zorganizowanej przest´pczoÊci. Ksià˝ka go podejmuje, wprowadzajàc Czytelnika w tematyk´, chyba jeszcze zbyt s∏abo znanà nie tylko w europejskiej literaturze naukowej, ale te˝ w pracach autorów centralnoazjatyckich, a równie˝ polskiej opinii publicznej. Staje si´ ona bli˝sza w Polsce, od czasu kiedy coraz g∏oÊniej mówi si´ w naszym kraju o potrzebie sfinansowania budowy ropociàgu, doprowadzajàcego rop´ z Kazachstanu przez Ukrain´9. Ten gospodarczo-prawny aspekt ksià˝ki dowodzi, ˝e mo˝na unikaç powielania wielu stereotypów o genezie przest´pczoÊci zorganizowanej, ju˝ choçby tego, i˝ jest ona obecnie po prostu spuÊciznà po rozleg∏ych tradycjach przest´pczych. ¸atwo jest bowiem popaÊç w ten szablon. Najazd Tatarów na Europ´ w XIII w., bitwa pod Legnicà (g∏owa ksi´cia Henryka II Pobo˝nego nabita na w∏óczni´ by∏a pokazywana jej obl´˝onym mieszkaƒcom) i spalenie Krakowa to wydarzenia historyczne, które doÊç ∏atwo kojarzà si´ z barbarzyƒstwem, okrucieƒstwem, bezprawiem, wywo∏ujà uczucia grozy i przera˝enia. „Dziki Tatarzyn” co „zburzy∏ i zg∏adzi∏”, jak pisa∏ o nim poeta Julian Ursyn Niemcewicz, ten „bicz Bo˝y” (flagellum Dei10), jak nazwa∏ go historyk Jan D∏ugosz, czy „brzemi´ tatarskie” w Rosji – to wszystko tych uczuç wyrazy. Do tego stopnia, ˝e nawet uznane autorytety naukowe im ulega∏y.

8 Kazakh officials claim European parliament admitted too quick adoption of the resolution on Kazakhstan, RFE/ RL, <http://www.rferl.org/reports/kazakh-report/default.asp>, 11 April 2003. 9 Na marginesie trzeba wspomnieç jeszcze wi´ksze zainteresowanie Chin kazachskà ropà, co w rezultacie jeszcze bardziej przybli˝a Polsk´ nie tylko do Azji Centralnej, ale i Po∏udniowo-Wschodniej. 10 W istocie, okreÊlenie po raz pierwszy u˝yte dla oceny Attyli – wodza Hunów, których siedzibà by∏a Panonia nad Dunajem. W nauce nie ma zgodnoÊci, czy przybyli oni wczeÊniej z Gór A∏tajskich, czy te˝ byli rodowitymi mieszkaƒcami Panonii (Lech A. Tyszkiewicz, Hunowie w Europie. Ich wp∏yw na Cesarstwo Wschodnie i Zachodnie oraz na ludy barbarzyƒskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc∏awskiego, Wroc∏aw 2004, s. 16).

Fakty dokumentujàce obecny wielki potencja∏ regionu oraz niezmiennà innowacyjnoÊç ludów Azji Centralnej przeciwstawiajà si´ europocentryzmowi oraz tradycyjnemu ich postrzeganiu. Dynamiczne formacje wojskowe i taktyka wojenna, zabójcze ∏uki nie majàce sobie równych w Europie – to w∏aÊnie dowody na nià. A przecie˝ sà te˝ inne osiàgni´cia w literaturze, matematyce, astronomii, geografii, medycynie, architekturze, rolnictwie i nawadnianiu terenów pustynnych. Technologia wyrobu stali damasceƒskiej by∏a znana na terenach obecnego Turkmenistanu i Uzbekistanu na d∏ugo przed jej zastosowaniem w Europie (1821 r.)11, technologia papieru, wyrabianego ju˝ od VI w. w Samarkandzie, dotar∏a do Europy dzi´ki najazdowi tatarskiemu, jedwab czyli „tatarska satyna”, tak popularna na dworach Europy i obecnie, z zachwytem by∏a opisywana przez Dantego, Boccaccio i Chaucera12. Z tematykà ksià˝ki wià˝e si´ immunitet dyplomatyczny prawdopodobnie po raz pierwszy wprowadzony w ˝ycie przez Czyngis chana, no i – oczywiÊcie – „rewolucja tulipanowa”, bo cebulki tulipanów dotar∏y do nas przecie˝ z Azji Centralnej. Trudno nie odnotowaç udzia∏u Polaków w rozwoju regionu. By∏ on znaczàcy i zosta∏ w literaturze krajowej szczegó∏owo opisany przez Andrzeja Chodubskiego, wybitnego znawc´ problematyki. Dowodzi on, ˝e pierwsze Êlady obecnoÊci polskiej si´gajà 1245 r. (w cztery lata po tragedii legnickiej), kiedy to franciszkanin z Wroc∏awia Benedykt Polak uczestniczy∏ w sk∏adzie poselstwa papie˝a Innocentego IV do chana mongolskiego Gujuka Kujuka. A tak˝e póêniej wielu Polaków zostawi∏o swoje Êlady w Azji Centralnej. Warto wymieniç nazwisko polskiego prawnika – zes∏aƒca Adolfa Januszkiewicza (1803–1857), przygotowujàcego akty legislacyjne dla Kirgizów. Nie mo˝na te˝ nie wspomnieç o generale Miko∏aju Przewalskim (1839–1888), choç nie prawniku, a geografie, i nie Polaku, a Rosjaninie o polskich korzeniach, ale bioràcym udzia∏ w opracowywaniu ekspertyz z zakresu prawa mi´dzynarodowego w relacjach z narodami „pó∏dzikimi”, za jakie uwa˝ano wówczas plemiona centralnoazjatyckie. Trzeba wspomnieç tak˝e o pu∏kowniku Janie Kozie∏∏-Poklewskim (1838–1896), który zes∏any tam przez w∏adze carskie zwróci∏ uwag´ na wielkie bogactwa regionu i potrzeb´ ich eksploatacji. Autor niniejszej publikacji jest Êwiadomy ograniczeƒ i niebezpieczeƒstw, jakie skrywajà si´ za szablonowym postrzeganiem tradycji przest´pczych w Azji Centralnej. Do europocentryzmu nabra∏ dystansu mieszkajàc trzy lata w Azji Centralnej. Jest to wystarczajàco d∏ugi okres, aby poznaç tradycje oraz styl ˝ycia mieszkaƒców. Ze wzgl´du na prac´ zawodowà S∏awomir Redo by∏ tak˝e aktywnym obserwatorem, a w pewnym sensie równie˝ uczestnikiem ˝ycia politycznego. Zapozna∏ si´ z osobliwoÊciami azjatyckiego stylu podejmowania decyzji paƒstwowych, podzia∏ami klanowymi i ich rolà w ˝yciu spo∏ecznym, podejÊciem elit politycznych do reform ustrojowych oraz ocenà tych reform przez mieszkaƒców regionu. Nade wszystko – jak ma∏o kto spoza Azji Centralnej – pozna∏ mechanizmy funkcjonowania przest´pczoÊci zorganizowanej. 11 Zob. S. Srinivasan and S. Ranganathan, Wootz steel: an advanced material of the ancient world, <http://metalrg.iisc.ernet.in/~wootz/heritage/WOOTZ.htm>. 12 Wi´cej na ten temat: Jack Weatherford, Genghis Khan and the Making of the Modern World, Three Rivers Press, New York 2004, s. 234.

DoÊwiadczenia te wykorzystano w ksià˝ce, co jest jej znaczàcym atutem. Nie opisuje ona eksperymentu naukowego, ale stanowi raczej prób´ zg∏´bienia drogà obserwacji uczestniczàcej specyficznego wycinka procesów transformacyjnych w laboratorium spo∏ecznym, jakim jest Azja Centralna. Studia Autora nad przest´pczoÊcià zorganizowanà niosà ró˝norodne implikacje dla metodologii badaƒ transformacji posttotalitarnej. Wynika z nich m.in., ˝e Êcis∏e kategorie prawne, do których przywykliÊmy w Europie, tracà swojà moc eksplanacyjnà i rozmywajà si´ w badaniach nad przemianami w paƒstwach Azji Centralnej, z powodu wielce odmiennej spuÊcizny kulturowej, spo∏ecznej, psychicznej i – oczywiÊcie – geopolitycznej. Kszta∏towana pod wp∏ywem tej spuÊcizny polityka kryminalna w sposób naturalny i obiektywny ró˝ni si´ od europejskiej, tak samo zresztà jak polityka gospodarcza, a w∏aÊciwie ca∏a problematyka transformacji ustrojowej, spo∏ecznej i ekonomicznej, w ramach której polityka kryminalna funkcjonuje. Jest ona nie tyle wyrazem woli centralnoazjatyckich parlamentów, jako w∏adzy ustawodawczej, zgodnie z klasycznym modelem Monteskiusza, ale woli w∏adzy wykonawczej (prezydenckiej). Jest to wi´c polityka kryminalna w najbardziej operatywnym i instrumentalnym sensie, jakiego Unia Europejska, Rada Europy i ca∏y zachodni Êwiat w swoich jurysdykcjach nie aprobujà. Ksià˝ka uwypukla ten kontrast, który nie móg∏by byç w∏aÊciwie wyeksponowany, gdyby ograniczono si´ do przedstawienia i analizy przepisów prawa, tak jak to mo˝na z powodzeniem czyniç w pracach o ustawodawstwie europejskim. Centralnoazjatyccy autorzy, w tym prawnicy i kryminolodzy, nie majà zbyt wielu mo˝liwoÊci, aby ten kontrast krytycznie podkreÊlaç, ale S∏awomir Redo takà mo˝liwoÊç mia∏ i w pe∏ni jà wykorzysta∏. W tym celu analiz´ prawnà uzupe∏ni∏ i zinterpretowa∏ przyk∏adami, jak w∏adza wykonawcza dominuje, przy tym zaÊ nadu˝ywajàc swoich prerogatyw w praktyce (co czasami samokrytycznie przyznaje). Dzi´ki temu ta naukowa praca zyska∏a bardzo praktyczny walor. Ujawnia ona rozbie˝noÊci mi´dzy prawem stanowionym a stosowanym, które wszak mo˝na i trzeba zmniejszaç. Powstaje, oczywiÊcie, pytanie, „jak to zrobiç?” Rozwa˝ania zawarte w tej ksià˝ce wiodà do odpowiedzi, które tak˝e wynikajà z badaƒ prowadzonych w ramach sygnalizowanego ju˝ programu naukowego. Tu podamy zaledwie jednà, a mianowicie t´, ˝e opis, wyjaÊnianie i rozwiàzywanie, a tym bardziej prognozowanie procesów zachodzàcych w paƒstwach Azji Centralnej wymaga zarówno dystansowania si´ od europocentryzmu, jak i azjacentryzmu. Ten dystans Autor, który jest prawnikiem i kryminologiem, uzasadnia opinià angielskich orientalistów XIX w. F. H. Skrine’a i E. D. Rossa, ˝e „nie mo˝na pope∏niç wi´kszego b∏´du studiujàc etyk´ ni˝ osàdzaç ludzi innych narodowoÊci przez pryzmat tego co jest dobre lub z∏e zgodnie z naszymi w∏asnymi regu∏ami wspó∏˝ycia” (rozdz. 4). W niniejszej serii wydawniczej, w której wiele napisano o modelach i ocenach rozwoju wspó∏czesnej Azji Centralnej, powy˝sza opinia zachowuje nadal swojà aktualnoÊç. Wymaga wszak uzupe∏nienia o to, ˝e obecnie, zarówno w zachodniej nauce, jak i praktyce (dalekiej jednak od „okcydentalizacji” i „orientalizacji”), dystansujàcej si´ wi´c i od europocentryzmu i azjacentryzmu, zrobiono sporo, aby nie tylko obiektywnie przedstawiç mechanizmy rozwoju regionu, ale przy tym nie „rozgrzeszaç” jego decydentów z racji wielkiej specyfiki regionu i mentalnoÊci mieszkaƒców Azji Centralnej w ogólnoÊci. 20

PodkreÊlanie tej cechy jest doÊç mocno zakorzenione w tradycjach naukowych regionu. Dodatkowo nak∏adajà si´ na nie pozosta∏oÊci aksjologii radzieckiej. I z tego faktu muszà sobie zdawaç spraw´ zarówno uczeni, jak i mieszkaƒcy regionu, bo w ich rezultacie podtrzymywane sà w Eurazji dwa wzajemnie oddzia∏ujàce na siebie stereotypy: „misyjnego” Zachodu, szybko „narzucajàcego” rzàdy prawa, i „pogaƒskiego” Wschodu, twardo broniàcego swoich autentycznych i odmiennych wartoÊci, lecz nie do koƒca s∏usznie. W poprzedzajàcych t´ ksià˝k´ opracowaniach z niniejszej serii wydawniczej, jako jej redaktor, wielokrotnie styka∏em si´ z tak zdecydowanà obronà azjacentryzmu, ˝e cz´sto zastanawia∏em si´, czy jest to jedynie obawa centralnoazjatyckich autorów przed nara˝eniem si´ na krytyk´ regionalnych decydentów, czy te˝ specyfika regionu jest tak dalece odmienna od naszej w∏asnej. Zapewne i jedno i drugie odgrywa rol´, choç w ró˝nych proporcjach w pićiu krajach Azji Centralnej. Nie ulega te˝ wàtpliwoÊci, ˝e nawet w przypadku wi´kszego ni˝ dotychczas post´pu rzàdów prawa w regionie, jego instytucje b´dà o wiele bardziej prawid∏owo dzia∏a∏y, jeÊli ich kszta∏t i treÊç b´dà nie tylko korespondowa∏y z tà specyfikà, ale twórczo jà modyfikowa∏y w kierunku osiàgania demokratycznych celów transformacji ustrojowej. Niniejsza ksià˝ka jest wk∏adem do osiàgnićiach tych celów drogà humanizacji polityki kryminalnej i skuteczniejszego ni˝ dotychczas zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej. Eliminacja tà drogà europocentryzmu i azjacentryzmu powinna iÊç w parze z budowà nowej metodologii, ∏àczàcej najlepsze osiàgnićia nauki europejskiej i azjatyckiej. Wymaga to otwartoÊci na argumenty, poszukiwania nowych paradygmatów i metod badawczych, uwzgl´dniajàcych osobliwoÊci historyczno-kulturowe, polityczno-gospodarcze i psychologiczne regionu. Rekapitulacja tej wiedzy mo˝e istotnie poszerzyç perspektywy badaƒ nad teorià i praktykà transformacji posttotalitarnej, patologiami spo∏ecznymi, mechanizmami demokratyzacji ˝ycia spo∏ecznego i wdra˝aniem reform rynkowych w paƒstwach, których spo∏eczeƒstwa niezwykle dotkliwie odczuwajà skutki zderzeƒ tradycji z napierajàcà modernizacjà. W istocie winien to byç proces dwukierunkowy na osi Europa–Azja Centralna. Istnieje bowiem tak˝e potrzeba ∏amania stereotypów i nierzadkich uprzedzeƒ mieszkaƒców regionu do Europejczyków. To niewàtpliwie zdynamizowa∏oby proces wzajemnego zrozumienia i zbli˝enia, sprzyja∏o ograniczaniu przest´pczoÊci zorganizowanej. I takie intencje odczytujemy w niniejszej ksià˝ce. Zw∏aszcza, ˝e przest´pczoÊç zorganizowana nie zna granic. Jej emisariusze – przemytnicy i organizatorzy przest´pczego obrotu – stanowià praktyczne zagro˝enie dla Azji Centralnej, Europy i reszty Êwiata – naszego wspólnego domu. Co wa˝ne, wÊród tych emisariuszy sà równie˝ ludzie w∏adzy w paƒstwach regionu. Autor wskazuje tak˝e na kolosalnà rol´ klanów i plemion w powy˝szej problematyce, choç Europejczycy doskonale wiedzà, ˝e nepotyzm czy faworytyzm to nie jakaÊ wyjàtkowa sprawa rodem z Azji Centralnej. Ksià˝ka daje wiele do myÊlenia w tym wzgl´dzie13. Autor podejmuje prób´ sformu∏owania prognozy kierunku rozwoju Azji Centralnej. Pisze o tym empatycznie i optymistycznie. Ale, tak jak chyba wszyscy, zdaje sobie 13 Zob. szerzej Tadeusz Bodio, Trybalizm jako fenomen kultury politycznej (Studium przypadku – Turkmenistan), „Rocznik Nauk Politycznych”, WSH Pu∏tusk, 2005.

spraw´, ˝e „tulipanowa rewolucja” jest zaledwie poczàtkiem wielkich i – kto wie – czy nie okupionych wieloma ofiarami przemian. Polityka kryminalna i karna zostanà wystawione na ci´˝kà prób´, bo przest´pczoÊç zorganizowana oraz terroryzm stanà si´ jeszcze wi´kszym, ni˝ obecnie, zagro˝eniem dla stabilizacji w regionie i na Êwiecie. Rozwa˝ania S∏awomira Redo w warstwie prognostycznej korespondujà z màdroÊcià Wschodu, mówiàcà o tym, ˝e „Nie nale˝y martwiç si´ tym, co przesz∏o. Nale˝y si´ raczej przygotowaç na to, co mo˝e przyjÊç”14. Zwa˝my, ˝e powoli dobiega koƒca jeden z najwa˝niejszych etapów historii narodów regionu, a dotyczàcy budowy podstaw niezale˝nego bytu paƒstwowego, konsolidacji narodowej oraz integracji ze spo∏ecznoÊcià Êwiatowà. Kraje Azji Centralnej w nied∏ugim czasie czeka zmiana pokoleƒ. Na arenie politycznej pojawià si´ generacje, które nie b´dà obcià˝one przesz∏oÊcià radzieckà i które w doros∏e ˝ycie wchodzà we w∏asnych, suwerennych ojczyznach. Ich mentalnoÊç, aspiracje i oczekiwania zdecydowanie si´ ró˝nià od pokolenia prze∏omu politycznego. Nowe czasy b´dà tak˝e rodzi∏y nowe wyzwania, z którymi nowe elity polityczne b´dà musia∏y si´ zmierzyç. Wydanie niniejszej publikacji nale˝y uznaç za znaczàce wydarzenie naukowe. S∏awomir Redo nawiàzuje do najlepszych tradycji badawczych, profesjonalnie organizuje warsztat badawczy, formu∏uje trafne, odwa˝ne i skondensowane w swych treÊciach tezy i hipotezy, korzysta z wiarygodnych materia∏ów êród∏owych. OczywiÊcie, monografia przedstawia tak˝e wiele poglàdów i ocen kontrowersyjnych. Jest to jednak zrozumia∏e, baczàc na stan literatury i poziom trudnoÊci badawczych. Co wa˝ne, Autor nie unika trudnych problemów, zaÊ sposób ich prezentacji inspiruje do dyskusji i poszukiwaƒ naukowych. Nie mniejszà zaletà ksià˝ki jest jej interdyscyplinarny charakter. Co wymaga∏o od Autora g∏´bokiej profesjonalnej wiedzy nie tylko z dziedziny nauk prawnych, ale tak˝e historii, politologii, socjologii, etnografii, antropologii, a nawet klimatologii15. Koƒczàc, pragn´ poleciç t´ pionierskà monografi´ nie tylko specjalistom, ale wszystkim zainteresowanym procesami zachodzàcymi w Azji Centralnej. Tadeusz Bodio Kierownik Zak∏adu Badaƒ Wschodnich Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa, 2006 – w ONZ-owskim roku obchodów 800-lecia paƒstwowoÊci Mongolii oraz Mi´dzynarodowym roku pustyni i upustynnienia (rezolucje Zgromadzenia Ogólnego nr 60/16 i 58/211).

Stanis∏aw Ka∏u˝yƒski, G∏osy z jurty, Wiedza Powszechna, Warszawa 1960, s. 184. Te trzy ostatnie dyscypliny nauki sk∏adajà si´ w istocie na etnologi´. Zawiera ona etnogenez´, klasyfikacj´ etnograficznà i zajmuje si´ wspó∏zale˝noÊcià egzystowania w okreÊlonych warunkach naturalnych (Lew Gumilow, Âladam cywilizacji Wielkiego Stepu, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004, s. 314). 14 15

Od autora „Taka przest´pczoÊç jakie spo∏eczeƒstwo”1, „˚yjemy w globalnej wiosce” – to dwa lapidarne, ale prawdziwe przes∏ania wynikajàce z tej ksià˝ki. Majàc je na uwadze, b´d´ chcia∏ je dok∏adniej wyjaÊniç. Azja Centralna to pi´ç krajów, o z∏o˝onej strukturze spo∏ecznej, le˝àcych 4 tys. km na Wschód od Polski: Kazachstan, Kirgistan, Tad˝ykistan, Turkmenistan i Uzbekistan. W latach 1999–2002 pracowa∏em tam jako Starszy Ekspert Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Zapobiegania Przest´pczoÊci i Wymiaru SprawiedliwoÊci. Zajmowa∏em si´ przede wszystkim pomocà technicznà w zwalczaniu przest´pczoÊci zorganizowanej. Jej ogólna waga i zagro˝enie sà obecnie doceniane, lecz nie jej centralnoazjatycka specyfika. Konwencja ONZ przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej, zainicjowana przez Polsk´, stwarza wspólnà Êwiatowà platform´ do wspó∏pracy jej sygnatariuszy i zbli˝a ich do siebie2. Jest w b∏´dzie ten kto sàdzi, ˝e z racji dystansu, jaki dzieli Europ´ od Azji Centralnej, niniejsza publikacja nie dotyczy Polski, czy innych krajów Europy. Mo˝e o tym Êwiadczyç np. informacja o zatrzymaniu w 2006 r. na lotnisku w Warszawie kirgiskiego parlamentarzysty, w którego baga˝u wykryto 595 g heroiny. Sàd uzna∏, ˝e nie zostanie on aresztowany, bowiem nie ma dowodów na to, i˝ zdawa∏ sobie spraw´ z tego, co przewozi w baga˝u. W kirgiskim parlamencie stworzono specjalnà komisj´ do zbadania tej sprawy. Komisja ustali∏a, ˝e narkotyk podrzucono do baga˝u parlamentarzysty jeszcze przed jego wylotem z Biszkeku, stolicy Kirgistanu. Do dymisji poda∏ si´ szef S∏u˝by Bezpieczeƒstwa Narodowego Kirgistanu oraz jego zast´pca – brat prezydenta Kirgistanu3. Przemyt Êrodków odurzajàcych, handel ludêmi z Azji Centralnej, czy inne formy przest´pczoÊci zorganizowanej obejmujà Polsk´ oraz inne kraje naszego kontynentu. Przemyt ludzi dociera te˝ do krajów sàsiadujàcych z paƒstwami Azji Centralnej, a tak˝e do Stanów Zjednoczonych. Przed wyjazdem do Azji Centralnej bra∏em udzia∏ w pracach nad projektem wy˝ej wymienionej konwencji, uwieƒczonych jej podpisaniem w koƒcu 2000 r. Zaczà-

1 Parafraza powiedzenia: „Ka˝de spo∏eczeƒstwo ma tylko takich przest´pców, na jakich zas∏uguje” francuskiego kryminologa Aleksandra Lacassagne, Les Suicides ∫ Lyon, „Archives D’Anthropologie Criminelle de Medicine Legale”, vol. II, Paris 1896. 2 Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej (Dz.U. Nr 90, poz. 994 z 19 lipca 2001 r. oraz Dz. U. Nr 18, poz. 158 z 31 stycznia 2005 r.). 3 „Rzeczpospolita” 12 wrzeÊnia 2006 r.

∏em si´ wówczas zajmowaç przygotowaniem pomocy dla jej wdra˝ania do prawodawstwa krajów Azji Centralnej4. Dzi´ki nowej konwencji zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej w Europie, Azji Centralnej i reszcie Êwiata nabiera wspólnego wyrazu. W 1948 r. powsta∏a w Sekretariacie ONZ specjalna komórka, która zacz´∏a wydawaç periodyk „International Review of Criminal Justice Policy”. W pierwszym numerze tego czasopisma wydawca wyjaÊni∏, ˝e pod pojćiem polityki kryminalnej rozumie „wszelkà dzia∏alnoÊç zorganizowanego spo∏eczeƒstwa skierowanà na zapobieganie przest´pczoÊci i post´powanie z przest´pcami” w sensie praktycznym5. OkreÊlajàc spo∏eczeƒstwo jako Êwiatowe, a wić nadajàc nowy aktualny wyraz tej roboczej definicji, pod tytu∏em niniejszej ksià˝ki Zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej rozumiem polityk´ kryminalnà wobec przest´pczoÊci zorganizowanej i przest´pców z punktu widzenia ONZ. ONZ-owskie pojćie polityki kryminalnej, mimo ˝e ma wspólne elementy z definicjami paƒstwowej polityki kryminalnej, to jednak jest te˝ nieco odmienne od nich. OdmiennoÊç bierze si´ z faktu, ˝e z punktu widzenia ONZ polityk´ kryminalnà ustalajà gremia suwerennych paƒstw na mi´dzynarodowych „parlamentarnych” forach. „Polityka” w tym sensie to w∏aÊciwie nie „praktyka” zwalczania przest´pczoÊci, bo „praktykiem” mo˝e (ale nie musi) byç tylko i wy∏àcznie inny kolektywny podmiot – Sekretariat ONZ, wdra˝ajàcy „parlamentarne” postanowienia Zgromadzenia Ogólnego czy Rady Gospodarczo-Spo∏ecznej ONZ. Czyni to w sposób statutowo niezale˝ny od takiego forum, a tym bardziej od poszczególnych paƒstw je konstytuujàcych. Sekretariat nie ustala polityki. On jà tylko realizuje. Dystans i bariery mi´dzy takà czy innà polityczno-kryminalnà stypulacjà czy deklaracjà ONZ a jej zastosowaniem w praktyce jest zatem o wiele wi´kszy ni˝ w paƒstwie od uchwalenia przepisu do jego wykonania6. Wdra˝anie przez Sekretariat ONZ jej polityki kryminalnej do praktyki paƒstw cz∏onkowskich (albo do ich polityki kryminalnej) to z zasady bardzo odleg∏a od siebie dzia∏alnoÊç, nawet wtedy gdy ratyfikowane konwencje ONZ stanowià integralnà cz´Êç êróde∏ powszechnie obowiàzujàcego prawa jakiegoÊ kraju i majà charakter „samowykonawczy” (selfexecuting). Tymczasem – jak dowodzi Jerzy Szumski7 – polityka kryminalna kraju to zarazem i praktyka. To jakby jedno i to samo. Jest to polityka ustalana cz´sto w wyniku ustaw parlamentarnych (czasami inaczej – np. przez dekrety) i wdra˝ana przez podmioty w ten czy inny sposób podporzàdkowane prawu i woli politycznej krajowych mocodawców. Piszàc w tej ksià˝ce o wewn´trznej polityce zwalczania przest´p4 S∏awomir Redo, Borb’a s transnacjonalnoj organizowannoj prestupnostji – obszczaja problema, (w:) Me˝dunarodnyj terrorizm, transnacjonalnaja organizowannaja prestupnost – ugroza gosudarstwennoj bezopastnosti, Ministerstwo Wnutrennych De∏ Kyrgyzskoj Respubliki, Programma Razwitija OON w Kyrgyzstane (PROON), Biszkek 2000, s. 3–13. 5 „International Review of Criminal Policy”, No. 1, January 1952, United Nations, New York, s. 1. 6 Zob. szerzej: S∏awomir Redo, United Nations Criminal Justice Norms and Standards and Customary International Law, „Toruƒski Rocznik Praw Cz∏owieka i Pokoju 1994–1995”, z. 3, Toruƒ 1996, s. 23–46. 7 Jerzy Szumski, O przedmiocie i zakresie pojćia polityki kryminalnej, „Paƒstwo i Prawo” nr 6 (1979), s. 93.

czoÊci w Azji Centralnej, mamy w∏aÊnie na myÊli zarazem i jej praktyk´, wynikajàcà dla pićiu paƒstw regionu wszak˝e (ale po cz´Êci tylko) z nowo przyj´tej konwencji ONZ oraz innych norm i standardów tej organizacji8, a zatem wynikajàcà tak˝e z polityki kryminalnej w sensie zewn´trznym i makro. W czasie, kiedy na Êwiecie by∏o niewiele konwencji mi´dzynarodowych i ˝adnych standardów mi´dzynarodowych, a wić, kiedy pojawi∏a si´ ONZ-owska definicja polityki kryminalnej, Emil Rappaport zdefiniowa∏ wewn´trznà, czyli paƒstwowà czy mo˝e narodowà (ale na pewno nie mi´dzypaƒstwowà czy mi´dzynarodowà) polityk´ kryminalnà jako „umiej´tnoÊç... poÊwićonà badaniu celów i Êrodków walki paƒstwowej i spo∏ecznej z patologicznymi objawami aspo∏ecznymi niemal wy∏àcznie pod kàtem widzenia przepisów zawartych w kodeksach karnych”. Ale zaraz doda∏, ˝e aby t´ polityk´ prowadziç w drugiej po∏owie XX w., trzeba „przebudowaç mózgi” i widzieç jà jako cz´Êç szerokiej reformy spo∏ecznej9. W tej definicji chcia∏bym zwróciç uwag´ na jej proreformatorski wydêwi´k, który nie przebrzmia∏, mimo doÊç anachronicznej reszty. W 30 lat póêniej Leszek Lernell, zwolennik jeszcze w´˝szej definicji polityki kryminalnej (mo˝na by powiedzieç antyglobalistycznej)10, w ksià˝ce Wspó∏czesne zagadnienia polityki kryminalnej móg∏ podsumowaç, ˝e „w ostatnich latach ukaza∏y si´, bez przesady, tysiàce prac poÊwićonych problematyce polityki kryminalnej”11. Doda∏, ˝e w tym zakresie szczególnà rol´ odgrywa specjalna komórka w Sekretariacie ONZ, która wtedy jeszcze du˝à cz´Êç pracy wykonywa∏a w ramach takiego w∏aÊnie podejÊcia – szerokiej reformy spo∏ecznej. Ta specjalna komórka – obecnie Biuro ONZ do spraw Ârodków Odurzajàcych i Przest´pczoÊci (United Nations Office on Drugs and Crime), w której mam zaszczyt pracowaç, od 60 lat zajmuje si´ m.in. zwalczaniem przest´pczoÊci zorganizowanej, o wiele bardziej proreformatorskim i szerszym ni˝ mo˝na by∏o to sobie wyobraziç 8 Zob. szerzej: S∏awomir Redo, United Nations standards and norms in crime prevention and criminal justice, (w:) Victims of Crime and Abuse of Power. Festschrift in Honour of Irene Melup, Bangkok, 11th Congress on Crime Prevention and Criminal Justice, April 2005, s. 184–196. 9 Emil Stanis∏aw Rappaport, Polityka kryminalna, Spó∏dzielnia Wydawnicza „Prawo”, ¸ódê 1948, s. 18. 10 Wed∏ug niego naukowa analiza polityki kryminalnej musi si´ ograniczaç tylko do tych przejawów dzia∏alnoÊci ró˝nych organów paƒstwowych i spo∏ecznych, których treÊç „jest wy∏àcznie prewencyjna, tj. których jedynà racjà bytu jest bezpoÊrednia akcja antykryminalna”, po to aby nie dopuÊciç do „roztopienia tej nauki w bezbrze˝nych poszukiwaniach, w gàszczu problematyki socjologicznej, ekonomicznej itp.” (Leszek Lernell, Podstawy nauki polityki kryminalnej. Studia z zagadnieƒ przest´pstwa, odpowiedzialnoÊci i kary, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1967, s. 15 i 40). W takim ujćiu mieÊci si´ rozumienie nauki polityki kryminalnej jako dzia∏alnoÊci „organów paƒstwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwoÊci w sprawach karnych. Obejmuje ona polityk´ ustawodawczà paƒstwa w zakresie tworzenia prawa karnego, polityk´ Êcigania przest´pstw, polityk´ wp∏ywania na stosowanie przez sàdy kar za poszczególne rodzaje przest´pstw (tzw. polityka karna) i polityk´ w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolnoÊci (polityka penitencjarna). W szerszym znaczeniu polityka kryminalna obejmuje równie˝ dzia∏alnoÊç paƒstwa zmierzajàcà do zapobiegania przest´pczoÊci” (Lech Gardocki, Prawo karne, C.H. Beck, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 21). 11 Leszek Lernell, Wspó∏czesne zagadnienia polityki kryminalnej. Problemy kryminologiczne i penologiczne, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1978, s. 5.

w pierwszej po∏owie XX w. Polityka kryminalna ONZ jest fragmentem polityki jako szerszej kategorii. ONZ tworzy, scala, udost´pnia i przek∏ada na praktyk´ zasady zwalczania przest´pczoÊci. Przez wielce zró˝nicowany interdyscyplinarny wk∏ad do tych zasad – z takich dziedzin, jak np. prawo, kryminologia, socjologia, ekonomia, nauki polityczne, psychologia, historia, kultura, etnografia, geografia czy nawet klimatologia – polityka kryminalna wyra˝a w tej Organizacji ogólnoludzkie treÊci; zawsze z poszanowaniem dla indywidualnych wartoÊci jego paƒstw – jego cz∏onków i ludzi. Dyskusja nad takim czy innym zakresem polityki kryminalnej czy kryminologii nigdy nie skoƒczy si´ zadowalajàcym dla wszystkich rezultatem, przynajmniej co do ich definicji. Z perspektywy polityki kryminalnej czy kryminologii bowiem, to co jest ich treÊcià (jakkolwiek wewn´trznie spornà), w innych dyscyplinach nauki po prostu nie figuruje jako treÊç polityczno-kryminalna czy kryminologiczna, ale uzewn´trznia si´ jako treÊç polityczna, spo∏eczna, etnograficzna, itd. Nauka ma to do siebie, ˝e nie jest chyba mo˝liwe zaszufladkowanie jakiejÊ jej okreÊlonej treÊci tylko do jednej dyscypliny, czy te˝ przyjćie z góry, i˝ zwiàzki mi´dzy jednà a drugà ga∏´zià nauki, lub mi´dzy naukà a praktykà, sà bezprzedmiotowe. Sà raczej mi´dzydyscyplinarne, bezbrze˝ne, globalne i nie w pe∏ni przewidywalne. Dlatego, wbrew pojawiajàcym si´ od czasu do czasu autorytatywnym opiniom (np. w Stanach Zjednoczonych), ˝e kryminologia jest nieprzydatna dla praktyki12, próbuj´ tu wykazaç, ˝e jako dyscyplina nauki jest ona wrćz niezb´dna dla bardziej skutecznej globalnej polityki kryminalnej. Poglàdy kwestionujàce t´ przydatnoÊç wywodzà si´ nie tyle z globalnej optyki, ile krajowej czy narodowej13, a wić z zasady czy istoty ONZ nie sà one do przyjćia. Zresztà ju˝ choçby to, ˝e kryminologia przyczyni∏a si´ do zrozumienia spo∏ecznych mechanizmów przenoszenia tradycji przest´pczych w Azji Centralnej i gdzie indziej, torujàc drog´ do humanizacji wymiaru sprawiedliwoÊci na Êwiecie, mo˝e Êwiadczyç, ˝e taka wàska optyka by∏aby tu nie na miejscu. W literaturze przedmiotu mocno podkreÊla si´ potrzeb´ powiàzania polityki kryminalnej i kryminologii drogà etiologii kryminalnej14. W tym m.in. sensie niniejsza ksià˝ka poddaje krytycznej analizie poglàdy na genez´ tradycji przest´pczych ludów Azji Centralnej. Konfrontuje nie tylko sporne uwagi na temat tzw. charakteru narodowego, ale si´ga tak˝e dalej – do pod∏o˝a tradycji przest´pczych: trudnego ˝yciowo Êrodowiska, nie wy∏àczajàc klimatu, o którego wp∏ywie na przest´pczoÊç od dawna wiadomo w kryminologii15. Jednym z prekursorów tego podejÊcia by∏ Monteskiusz16. Ten wielki autorytet zb∏àdzi∏ jednak, powielajàc – co najmniej na ca∏à Europ´ i Ameryk´ – sp∏ycony poZob. np. James Q. Wilson, Thinking about Crime, Basic Books, New York 1975. Zob. szerzej: Krzysztof Krajewski, Teorie kryminologiczne a prawo karne, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1994, s. 14. 14 Lernell, Wspó∏czesne…, op. cit., s. 33. 15 Zob. np. Brunon Ho∏yst, Kryminologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 399. 16 Monteskiusz, O duchu praw, prze∏o˝y∏ Tadeusz Boy-˚eleƒski, Zielona Sowa, Kraków 2003, s. 254–255 i 266–267. 12 13

glàd o Azjatach niejako z natury okrutnych i trwale niezdolnych do ducha wolnoÊci17. Ten stereotyp nie opar∏ si´ bowiem innym autorytetom, które m.in. drogà badaƒ etnograficznych wykaza∏y bezpodstawnoÊç takiej interpretacji. W niniejszej publikacji interpretacja etnograficzna zajmuje szczególne miejsce, byç mo˝e nie oczekiwane przez Czytelnika18. Bierze si´ to nie tylko z wielkiej specyfiki Azji Centralnej, specyfiki rzutujàcej na ca∏à treÊç ksià˝ki. Wynika te˝ z potrzeby zilustrowania przyk∏adów bezprawia i mi´dzypokoleniowych tradycji przest´pczych w ró˝nych plemionach czy grupach etnicznych. Dzi´ki podejÊciu socjologicznemu, problem biologicznego dziedziczenia przest´pczoÊci, nurtujàcy mocno kryminologów, zosta∏ uznany za mniej istotny, w∏aÊciwie podrz´dny. Wypowiadajàc si´ pozytywnie o zwiàzku polityki kryminalnej z kryminologià, trzeba jednak zauwa˝yç, ˝e jeÊli mówimy ogólnie o nim w przeciwdzia∏aniu przest´pczoÊci przez ONZ, to ten czy inny paradygmat naukowy kryminologii19, ani z nazwy, a tym bardziej z istoty, nie rzutuje bezpoÊrednio na jej polityk´ kryminalnà. Dopiero w Azji Centralnej przekona∏em si´, ˝e skuteczna wspó∏czeÊnie polityka kryminalna nie mo˝e byç ani zwiàzana z jakimÊ paradygmatem, ani dogmatyczna, ani uprawiana zza biurka w centrali, czy z ONZ-owskiego piedesta∏u w ogólnoÊci, ale uprawiana wÊród ludzi. Wówczas nie b´dzie to jakiÊ szablon („upraszczanie rzeczywistoÊci”20) – bardzo ryzykowny z pragmatycznego punktu widzenia. Polityka kryminalna to bowiem nie tylko umiej´tnoÊç stosowania przepisów prawa karnego w praktyce jednego paƒstwa czy organizacji, czy nawet w zakresie szerokiej reformy spo∏ecznej. Na roboczo, polityka kryminalna to te˝ umiej´tnoÊç czerpania inspiracji z teorii, w celu reformowania na arenie mi´dzynarodowej oraz w terenie warunków sprzyjajàcych przest´pczoÊci; reformowania zgodnego ze standardami i normami, które ONZ stworzy∏a i upowszechnia, „przebudowujàc nasze mózgi” dla powstajàcego spo∏eczeƒstwa globalnego XXI w., zgodnie z Kartà Narodów Zjednoczonych („My, ludy Narodów Zjednoczonych...”). W Karcie mówi si´ te˝ o stworzeniu warunków, umo˝liwiajàcych utrzymanie sprawiedliwoÊci i poszanowaniu zobowiàzaƒ, wynikajàcych z umów mi´dzynarodowych i innych êróde∏ prawa mi´dzynarodowego, oraz popieraniu post´pu spo∏ecznego i poprawiania warunków ˝ycia w wi´kszej wolnoÊci. Na tym tle polityka kryminalna ONZ jest wi´c reformatorska, humanistyczna, a jednoczeÊnie post´powa, w sensie poszerzania obszaru zastosowania i metod analizy oraz przeciwdzia17 Jack Weatherford, Genghis Khan and the Making of the Modern World, Three Rivers Press, New York 2004, s. 254–255. 18 Dotychczas stosunkowo rzadko w polskiej literaturze przedmiotu pojawiajà si´ analizy przest´pczoÊci etnicznej (zob. np. Andrzej Zachuta, Bójki i pobicia na Podhalu, „Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sàdowego”, 1 (1974), s. 86–127). Sytuacja zmieni∏a si´ na prze∏omie wieków z powodu umi´dzynarodowienia przest´pczoÊci. Tematyk´ mi´dzynarodowej przest´pczoÊci etnicznej podj´li wówczas m.in. M. Róg (Przest´pczoÊç „grup etnicznych” w Polsce – uwarunkowania i tendencje rozwojowe, „Przeglàd Policyjny” 1998, nr 3–4, s. 155) oraz K. Laskowska (Azjatyckie zorganizowane grupy przest´pcze, „Prokuratura i Prawo”, 7–8, 2004, s. 155–166). 19 Przeglàd paradygmatów kryminologicznych (pozytywistyczny, antynaturalistyczny i klasyczny) znajduje si´ w pracy Krajewskiego, op. cit., s. 9–17, a tak˝e (w:) Janina B∏achut, Andrzej Gaberle, Krzysztof Krajewski, Kryminologia, INFOtrade, Gdaƒsk 2004, s. 41–52. 20 Ibidem, s. 13.

∏ania przest´pczoÊci21, ∏àcznie z rozwijaniem rzàdów prawa na Êwiecie. Jest to wi´c polityka kryminalna „zaanga˝owana” w ten sam sposób, jak w nauce funkcjonuje „zaanga˝owana” kryminologia22. Polityka kryminalna ONZ jest te˝ interdyscyplinarna, wielop∏aszczyznowa i dynamiczna. Ta polityka kryminalna powstaje i funkcjonuje w spo∏eczeƒstwach krajów rozwijajàcych si´, krajów czasami wychodzàcych z konfliktów zbrojnych, krajów przechodzàcych transformacj´ ustrojowà oraz krajów wysoko rozwini´tych. W tych ostatnich polityka kryminalna wyst´puje w „najczystszej formie” (pokojowa realizacja prawa cz∏owieka), tzn. nie przenikni´tej elementami prawa humanitarnego (wojny), podczas gdy gdzie indziej – np. w Tad˝ykistanie – elementami bardzo od siebie wspó∏zale˝nymi. PodkreÊliç te˝ nale˝y, ˝e w obecnym okresie destabilizacji sytuacji w Azji Centralnej wiele przedsi´wzi´ç zwiàzanych z nielegalnym handlem (przede wszystkim przemyt Êrodków odurzajàcych i broni) mo˝e tam byç interpretowanych politycznie. JeÊli chodzi o nielegalny obrót Êrodkami odurzajàcymi, to jego kontekst polityczny wynika z utworzenia w Azji Centralnej korytarza przerzutowego (zw∏aszcza Afganistan–Tad˝ykistan) w celu finansowania partyzantki islamskiej. Podobnie rzecz si´ ma z nielegalnym handlem bronià palnà, co wszak mo˝e byç nie tylko interpretowane jako dzia∏alnoÊç terrorystyczna, ale i walka narodowo-wyzwoleƒcza23. Przez d∏ugi czas sprzecznoÊç mi´dzy tym co jest „terroryzmem” a tym co jest „walkà narodowo-wyzwoleƒczà” sta∏a na drodze do ich bardziej jednoznacznej polityczno-kryminalnej interpretacji przez Narody Zjednoczone. W 1997 r. nastàpi∏ pierwszy prze∏om w tym pozornie nie rozwiàzywalnym problemie, z chwilà uchwalenia przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Konwencji dla zwalczania terrorystycznych zamachów bombowych, która jasno i pe∏nie zdefiniowa∏a takie zamachy jako przest´pcze. Dalszy prze∏om nastàpi∏ w momencie przyj´cia przez Zgromadzenie Ogólne Protoko∏u przeciwko nielegalnemu wyrobowi i obrotowi bronià palnà, jej cz´Êciami i komponentami oraz amunicjà, który jest sk∏adnikiem obowiàzujàcej ONZ-owskiej Konwencji przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej. Post´p ten oznacza, ˝e kraje które przyst´pujà do takich aktów prawa mi´dzynarodowego muszà interpretowaç nielegalny obrót bronià jako cz´Êç mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej, a nie jako politycznie motywowanà partyzantk´. W Azji Centralnej drzemie, tradycyjnie zakorzeniona, sk∏onnoÊç do „rozprawiania si´” z oponentami – ludêmi z zewnàtrz. Atak partyzancki wywo∏uje goràczkowe dzia∏ania, których skutki si´gajà ca∏ego aparatu Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci. Aczkolwiek rosnàcy mi´dzynarodowy consensus wokó∏ definicji „przest´pstwa politycznego” czyni bardziej wyraênym rozró˝nienie mi´dzy nielegalnà i legalnà dzia21 Szerzej zob.: S∏awomir Redo, The United Nations crime trends surveys: comparative criminology in a global perspective, „International Annals of Criminology”, vol. 24, No. 1–2 (1986), s. 163–180. 22 Krajewski, op. cit., rozdz. VI (Spór o stosunek do wartoÊci; kryminologia „neutralna” czy „zaanga˝owana”). 23 Zob. S∏awomir Redo, Uzbekistan i Narody Zjednoczone w walce z mi´dzynarodowà przest´pczoÊcià zorganizowanà, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Uzbekistan. Historia–Spo∏eczeƒstwo–Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001, s. 470.

∏alnoÊcià, jest to ciàgle doÊç niejasne poj´cie, zw∏aszcza w krajach rozwijajàcych si´. Ró˝ne dzia∏ania i zaniechania zbli˝ajà si´ do przedsi´wzi´ç motywowanych politycznie, dlatego nale˝y ostro˝nie podchodziç do ich kontekstualizacji. Przyk∏adem mo˝e byç tu znowu Tad˝ykistan, gdzie ró˝ne przest´pstwa zorganizowane sà najbli˝sze politycznemu kontekstowi, z racji niedawno zakoƒczonej tam bratobójczej wojny (1992–1997). Ró˝nice te zosta∏y zaakcentowane w deklaracji „Konferencji w sprawie Zwi´kszenia Bezpieczeƒstwa i StabilnoÊci w Azji Centralnej: Zintegrowane PodejÊcie dla Przeciwdzia∏ania Ârodkom Odurzajàcym, Przest´pczoÊci Zorganizowanej i Terroryzmowi”, zorganizowanej przez ONZ-owskie Biuro do spraw Ârodków Odurzajàcych i Przest´pczoÊci oraz Organizacj´ Bezpieczeƒstwa i Wspó∏pracy w Europie, OBWE), a odbytej w Taszkencie (Uzbekistan, 19–20 X 2000 r.). Deklaracja uzna∏a zwiàzki mi´dzy Êrodkami odurzajàcymi a terroryzmem, jak i odmienny charakter przest´pczoÊci zorganizowanej, ale te˝ uzna∏a, ˝e ka˝de z trzech zjawisk wymaga zró˝nicowanego podejÊcia politycznego i prawnego24. W ˝aden sposób sprawcy dzia∏ajàcy z motywów politycznych, wskutek czego weszli z konflikt z prawem karnym, nie powinni byç jednak traktowani mniej sprawiedliwie i humanitarnie ni˝ zwykli przest´pcy. Z tej to w∏aÊnie perspektywy analizuje przest´pczoÊç zorganizowanà niniejsza ksià˝ka, motywowana intencjà, ˝e to co si´ uznaje za przest´pcze na p∏aszczyênie mi´dzynarodowej, za takie powinno byç uznane w wewn´trznym prawie i praktyce. W krajach Azji Centralnej ten poglàd jest raczej trudny do zaakceptowania, tak zresztà jak i wiele innych wyra˝onych tutaj. Cz´sto, nawet bardzo cz´sto, us∏yszeç mo˝na o specyfice regionu, która wymusza na decydentach odmienne myÊlenie i mniej humanitarne ni˝ w Europie traktowanie przest´pców, a zw∏aszcza terrorystów. Przytacza si´ przy tym wiele argumentów, uzasadniajàcych t´ specyfik´. Sà bardziej lub mniej s∏uszne, ale w ka˝dym razie sà or´˝em w politycznych dyskusjach. Pierwszym argumentem jest olbrzymia historyczna spuÊcizna regionu. Z pewnoÊcià bogatsza ni˝ europejska. Jak nie ulec magii tego argumentu, jeÊli zwa˝ymy, ˝e w VIII w. n.e. Samarkanda by∏a cywilizacyjnym klejnotem arabskiego kalifatu, za∏o˝onego przez wuja Proroka Mahomeda – szyit´ Abbasyda? W jej scenerii, kto wie, czy nie stworzono baÊni Tysiàca i jednej nocy25. W tym samym czasie na polskich ziemiach istnia∏ zaledwie pogaƒski Biskupin i Kalisz, które nie dorównywa∏y przecie˝ ani splendorem, 24 United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention, Regional Office for Central Asia, Organization for Security and Cooperation in Europe, OSCE Central Asian Liaison Office, Summary Report, International Conference on Enhancing Security and Stability in Central Asia: An Integrated Approach to Counter Drugs, Organized Crime and Terrorism, Tashkent, Uzbekistan, 19–20 October 2000, Tashkent, s. 11–12. 25 Do kolebki baÊni pretendujà te˝ Al-Basra, Bagdad, Damaszek i Kair. BaÊnie zosta∏y przet∏umaczone w Europie po raz pierwszy przez Antoine Galland (1646–1715). R´kopisu baÊni szuka∏ w Maroku, zainspirowany nimi, Jan hrabia Potocki (1761–1815). Nie odnalaz∏szy ich, napisa∏ w∏asny, tajemniczy, pe∏en symboli i metafor R´kopis znaleziony w Saragossie (sfilmowany w 1964 r. przez Wojciecha J. Hasa). Kulturowe t∏o baÊni opisuje Janusz Danecki, Arabowie, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2001, s. 252–255.

ani dynamikà handlu po∏o˝onej na Jedwabnym Szlaku26 islamskiej Samarkandzie. Wymow´ tego argumentu wzmacnia statystyka: w XIII w. Samarkanda liczy∏a ok. 500 tys. mieszkaƒców (dla porównania: Kraków – ok. 10 tys.)27. Drugim argumentem jest to, ˝e Centralna Azja zawsze by∏a bardziej konfliktogennym obszarem ni˝ Europa. Aby nie byç go∏os∏ownym, przypomnijmy, ˝e Pitrim Sorokin, jeden z najwi´kszych autorytetów socjologii XX w., w swoim dziele o wojnie i pokoju w Europie28, obejmujàcym 25 wieków jej historii (od V w. p.n.e. do 1925 r.), doliczy∏ si´, ˝e na ka˝de cztery lata pokoju przypad∏ jeden rok wojny. Tymczasem „przeci´tna Êwiatowa” to dwa konflikty na rok29. Z tego mo˝na wyprowadziç wniosek, ˝e poza Europà by∏o mniej spokojnie. W porównaniu wić z Azjà Centralnà Europa wydaje si´ byç oazà ∏adu i porzàdku, choç po ocenie Pitrima Sorokina czy Karola Modzelewskiego30 mo˝na by skonkludowaç, ˝e panowa∏ w niej szczególny chaos czy barbarzyƒstwo. Trzecim argumentem, podkreÊlajàcym wielkà odmiennoÊç Azji Centralnej, jest w∏aÊnie szczególne „barbarzyƒstwo” albo, inaczej mówiàc, „tradycje przest´pcze” w regionie. Ksià˝ka ta ocenia oraz dokumentuje genez´ i ciàg∏oÊç tych centralnoazjatyckich 26 Termin (Seidenstrasse) po raz pierwszy u˝yty w 1877 r. przez Ferdynanda barona von Richthofen (1833–1905), niemieckiego naukowca i podró˝nika, urodzonego pod Opolem w miejscowoÊci Bad Carlsruhe, obecnie Pokój (szerzej: Robert E. Dickinson, The Makers of Modern Geography, Frederick A. Praeger Publishing, New York 1969, s. 77 oraz Helmut Uhlig, Jedwabny Szlak, prze∏o˝y∏ Janusz Danecki, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996, s. 31–43). Chiƒski jedwab by∏ znany w Azji Centralnej od I w. p.n.e., skàd trafi∏ do Rzymu. Z Europy do Azji Centralnej i Chin dociera∏ bursztyn, szk∏o, z∏oto, kamienie szlachetne oraz bi˝uteria. Ten cenny towar by∏ celem ∏upie˝czych napadów koczowniczych Hunów, przed którymi nieskutecznie bronili si´ Chiƒczycy. Kontrola nad szlakiem poprawi∏a si´, kiedy kawaleria chiƒska zosta∏a wyposa˝ona w pochodzàce z Kotliny Fergaƒskiej „niebiaƒskie konie” (prawdopodobnie wczesnoarabskiej rasy), majàce fizycznà przewag´ nad bojowymi koniami Hunów, znanymi obecnie jako konie Przewalskiego (lub wspó∏czesne im, odrodzone i hodowane w Polsce, tarpany). Najcenniejszym jednak walorem wymiennym mi´dzy Wschodem a Zachodem, w której poÊredniczy∏y ludy Azji Centralnej, by∏y idee religijne. Przez 500 lat Êciera∏y si´ one ze sobà na tym obszarze, kszta∏tujàc umys∏owoÊç ludów koczowniczych nie mniej silnie ni˝ ich w´drowny tryb ˝ycia. W III w. n.e. dotar∏ Jedwabnym Szlakiem do Azji Centralnej, i dalej na Wschód, perski manicheizm (mieszanka zaraostrianizmu, chrzeÊcijaƒstwa i etyki buddyjskiej), w IV–V w. n.e. buddyzm, w VII w. n.e. z Zachodu nestorianizm (heretycka sekta chrzeÊcijaƒska, liczàca obecnie kilkaset tysićy wyznawców; podwa˝a boskoÊç Marii, twierdzàc, ˝e urodzi∏a Jezusa jedynie jako cz∏owieka, który zatem nie zmartwychwsta∏), a w VIII w. n.e. islam. Od czasu odkrycia szlaku morskiego do Chin i Indii, Jedwabny Szlak zaczà∏ stopniowo traciç swoje znaczenie. Doprowadzi∏o to do zamknićia si´ centralnoazjatyckiego islamu na wp∏ywy zewn´trzne i jeszcze mniej humanitarnego post´powania z niewiernymi oraz przest´pcami (zob. rozdz. 2, 4 i 5). 27 Zygmunt ¸ukawski, Dzieje Azji Ârodkowej, Wydawnictwo NOMOS, Kraków 1996, s. 75 oraz Henryk Kotarski, Zagadnienie wiarygodnoÊci informacji o Mongo∏ach w „Historii Polski” Jana D∏ugosza, (w:) Feliks Kiryk (red.), Jan D∏ugosz. W pi´çsetnà rocznic´ Êmierci. Materia∏y z sesji (Sandomierz 24–25 maja 1980 r.), Olsztyn 1983, s. 184. 28 Pitrim Sorokin, The Crisis of Our Age, E.P. Dutton, New York 1942. 29 Paul Collier, Aneke Hoeffler, The Challenge of reducing the global incidence of civil war, Summary of Copenhagen Consensus Challenge Paper, Copenhagen Consensus 2004, <www.copenhagenconsensus2004.com>. 30 Karol Modzelewski, Barbarzyƒska Europa, Iskry, Warszawa 2004.

tradycji, zwiàzanych wszak˝e z jego historycznà spuÊciznà i konfliktogennoÊcià. Ocenia te˝ perspektywy humanizacji walki z przest´pczoÊcià w tym regionie, przechodzàcym od 1992 r. transformacj´ ustrojowà i stopniowo otwierajàcym si´ na wspó∏czesny Êwiat. To otwarcie nast´puje trudno i powoli. SpoÊród pićiu krajów Azji Centralnej najbardziej krytykowany by∏ dotychczas Turkmenistan, co wyrazi∏o w swoich rezolucjach z lat 2003–2005 Zgromadzenie Ogólne ONZ. Podobnie krytycznà ocen´ formu∏uje ostatni raport amerykaƒskiego Departamentu Stanu na temat przestrzegania praw cz∏owieka na Êwiecie31. Daje on tak˝e wiele do myÊlenia, jeÊli chodzi o amerykaƒskà ocen´ tego problemu w Uzbekistanie, niewàtpliwie bardzo negatywnà, zwa˝ywszy krwawe st∏umienie rozruchów w tym kraju wiosnà 2005 r., co spowodowa∏o te˝ g∏´bokie zaniepokojenie Zgromadzenia Ogólnego ONZ32. Czytelnik znajdzie wićej powodów do uzasadnionej krytyki polityki kryminalnej33. To, ˝e nie wszystkie zosta∏y uwzgl´dnione w raporcie, Êwiadczy, i˝ Stany Zjednoczone by∏y rzeczywiÊcie do czasu wdzićzne Uzbekistanowi za „mocne wsparcie”34, jakie udziela∏ im ten centralnoazjatycki kraj we wspólnej walce z terroryzmem na Êwiecie. Aczkolwiek up∏yn´∏o niewiele czasu od amerykaƒskiego wydania mojej ksià˝ki, oblicze Azji Centralnej znacznie si´ zmieni∏o. Dlatego Czytelnik otrzymuje zaktualizowanà i poszerzonà jej wersj´. Oddaj´ jà do druku po zapoznaniu si´ z recenzjami w „Przeglàdzie Europejskim”35 oraz „Paƒstwie i Prawie”36. Czytelnik sam osàdzi, jak one wp∏yn´∏y na obecny kszta∏t publikacji. Nie powsta∏aby ona, gdybym wczeÊniej nie pracowa∏ na uniwersytecie w Polsce jako karnista i kryminolog, badajàcy zjawisko narkomanii i przest´pczoÊci pod kàtem ich genezy, struktury i zapobiegania37. Wówczas zaintrygowany przyczynami przest´pczoÊci38, a póêniej ju˝ jako praktyk wymiaru sprawiedliwoÊci w Azji Cen31 U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices, 8 March 2006, <http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2005/61684.htm>. 32 Doc. General Assembly of the United Nations, Situation of human rights in Uzbekistan (A/60/174, 16 December 2005). 33 Por. Andrzej Rzepliƒski, The rule of law as a priority in criminal justice reform: building on experiences in technical cooperation between Europe and Central Asia, (w:) The Application of the United Nations Standards and Norms in Crime Prevention and Criminal Justice. Expert Group Meeting, Peace Center, Castle Schlaining, Stadtschlaining, Burgenland, Austria (10–12 February 2003), United Nations Office on Drugs and Crime, Vienna 2003, s. 121–126, <http://www.unodc.org/unodc/en/crime_cicp_publications.html>. 34 Esmer Islamov, Rumsfeld defends status quo on Central Asian tour, <http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav022604.shtml>, 26 February 2004. 35 Krzysztof Koz∏owski, recenzja ksià˝ki: S∏awomir Redo, Organized Crime and Its Control in Central Asia, Office of International Criminal Justice, Houston State University 2004, „Przeglàd Europejski”, 2 (2004), s. 174–178. 36 K. Poklewski-Kozie∏∏, recenzja ksià˝ki: S∏awomir Redo, Organized Crime and Its Control in Central Asia, Office of International Criminal Justice, Houston State University 2004, „Paƒstwo i Prawo”, z. 3 (2005), s. 111–112. 37 S∏awomir Redo, Narkomania. Problemy prawno-karne i kryminologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Miko∏aja Kopernika, Toruƒ 1979. 38 S∏awomir Redo, recenzja ksià˝ki: Andrzej Siemaszko, Spo∏eczna geneza przest´pczoÊci. Wokó∏ teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ, Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979, „Paƒstwo i Prawo”, z. 12 (1980), s. 127–131.

tralnej, mia∏em okazj´ poznaç prawdziwoÊç banalnej ˝yciowej maksymy „kto z kim przestaje, takim si´ staje”. W nauce i praktyce realizuje si´ ona jako teoria zró˝nicowanych powiàzaƒ. To na jej Êlady natrafi∏em w Azji Centralnej i tam przekona∏em si´ o jej ludzkim i u˝ytecznym sensie – nie tylko dla poznawania ˝ycia jego mieszkaƒców, ale tak˝e dla zrozumienia etiologii przest´pczoÊci i jej prewencji w regionie. Si´gajàc g∏´biej do genezy tej teorii, obcujàc z mieszkaƒcami regionu na myÊl przychodzi∏a mi te˝ teoria konfliktu kultur i to – jak si´ przekonamy – nie bez racji. Te dwie teorie pozwalajà bowiem wiarygodnie objaÊniç genez´ tradycji przest´pczych w Azji Centralnej oraz znaczenie dwóch wchodzàcych ze sobà w konflikt kulturowych kodeksów post´powania jej mieszkaƒców. Nie jest to wszak wiodàcy temat tej ksià˝ki i nie podjà∏em si´ w niej jego pe∏nej weryfikacji, a tym bardziej weryfikacji tych dwóch teorii. To mo˝e wywo∏aç wra˝enie, ˝e w pracy zaj´to si´ tymi teoriami mechanicznie, zaÊ teza o konflikcie kodeksów post´powania nie zosta∏a nale˝ycie pog∏´biona. Tymczasem wàtki te zaledwie poszerzajà kontekst badawczy ksià˝ki i do pewnego stopnia u∏atwiajà zrozumienie warunków, w jakich przebiega pomoc techniczna w zwalczaniu przest´pczoÊci zorganizowanej. Obydwie teorie sà raczej inspiracjà do innych naukowych i praktycznych rozwa˝aƒ, w tym sensie, ˝e teoria konfliktu kultur Sellina wystarczajàco silnie oraz s∏usznie akcentuje podwójne standardy zachowaƒ, zaÊ z teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ Sutherlanda wynikn´∏y konkretne wnioski dla walki z przest´pczoÊcià zorganizowanà. OczywiÊcie, przekazowi tradycji przest´pczych i temu, co z nich obecnie wynika, mo˝na by si´ te˝ przyjrzeç z punktu widzenia innych teorii. Choç i tej programowej intencji ksià˝ka nie ma (w tym zakresie widzia∏bym jà jako „programowo ateoretycznà), to jednak pewne kwestie w niej zosta∏y uj´te w kontekÊcie tych innych teorii, dokumentujàc tym samym, ˝e pole badawcze jest dla nich mo˝liwe i otwarte. Kto wie, czy równie˝ i nie dla u∏atwienia dokonania praktycznego prze∏omu w podejÊciu do zjawiska przest´pczoÊci w Azji Centralnej, w którego interpretacji nawarstwi∏o si´ sporo nieporozumieƒ, pojawi∏y si´ uproszczenia, a nawet wybiegi. To szersze podejÊcie mo˝e zmniejszyç „garb”, jaki narós∏ przez – Êwiadome lub nie – podkreÊlanie wyjàtkowego ci´˝aru tradycji przest´pczych, który jakoby trwale wp∏ywa na mentalnoÊç mieszkaƒców regionu. W tym bowiem kontekÊcie mo˝na lepiej zrozumieç sens i treÊç tych tradycji oraz nie ulegaç ich argumentowi, który w istocie absolutyzuje ich znaczenie, podtrzymujàc status quo w Azji Centralnej. Wiodàcà natomiast tezà ksià˝ki jest, ˝e wyprowadzona z teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ eksperymentalna zasada zwrotnej reformacji (nieÊwiadomie stosowana), najlepiej objaÊnia sukces w procesie zwalczania nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi, osiàgany obecnie w Tad˝ykistanie. Ksià˝ka dokumentuje pomyÊlnoÊç tego szerzej nieznanego na Êwiecie eksperymentu. Przedstawia go i opisuje jego funkcjonowanie od kilku lat w zreformowanej od Êrodka agendzie rzàdowej, obecnie wyst´pujàcej pod nazwà Tad˝yckiej Agencji Kontroli Ârodków Odurzajàcych. Z powy˝szego mo˝na wyciàgnàç wniosek, ˝e wÊród ró˝nych kryminologicznych teorii sà takie, które wykraczajà poza obr´b akademicki. Nie mogà byç zatem za32

kwalifikowane jako instrument tzw. kryminologii fotelowej, jak niekiedy, niewiarygodnie szczerze (chyba a˝ do bólu) okreÊla si´ w Stanach Zjednoczonych zdogmatyzowanà kryminologi´39. Ani teoria konfliktu kultur, ani teoria zró˝nicowanych powiàzaƒ na pewno do tego rodzaju kryminologii nie nale˝à. Nie tylko dlatego, ˝e opierajà si´ na ˝yciowych obserwacjach (tak˝e historycznych i etnograficznych), ale równie˝ dlatego, ˝e szeroko i porównawczo uwzgl´dniajà wyniki empirycznych badaƒ nad ró˝nymi formami dewiacji i przest´pczoÊci na Êwiecie – nie ograniczajàce si´ do jednej grupy, kraju czy kontynentu. Braki takiego podejÊcia bywajà okreÊlane mianem „prezentyzmu” i „globalizmu”, choç jednoczeÊnie, z naszego punktu widzenia, mo˝na dodaç te˝ „europocentryzmu”. W 2003 r. na konferencji Amerykaƒskiego Towarzystwa Kryminologicznego, najwi´kszej pozarzàdowej organizacji tego typu na Êwiecie, prezentyzm – czyli ograniczanie si´ do analizy przedmiotowej tematyki „tu i teraz”, zosta∏ mocno skrytykowany przez jednego z czo∏owych amerykaƒskich kryminologów. Oceniajàc ostatnie 100 lat rozwoju amerykaƒskiej myÊli kryminologicznej, skonkludowa∏ on, ˝e prezentyzm „jest sprzeczny z duchem zdrowego, intelektualnie pulsujàcego przedsi´wzi´cia, takiego jak kryminologia”40. Byç mo˝e Europejczycy lepiej znajà swojà histori´ od Amerykanów. Byç mo˝e sà te˝ bardziej zainteresowani mi´dzynarodowà komparatystykà. Zarówno jednak my, jak i oni mamy jednà wspólnà cech´ – widzimy Êwiat z punktu swojego w∏asnego kontynentu, a jeszcze bardziej z w∏asnego punktu normatywnego, co inny kryminolog nazwa∏ w 1995 r. „trwa∏ym intelektualnym prowincjonalizmem”41. Rzecz jasna, z takiego punktu widzenia równie˝ postrzeganie przest´pczoÊci przez pryzmat Azji Centralnej zas∏ugiwa∏oby na takà samà krytyk´ (bo chyba wszyscy jesteÊmy ograniczani w∏asnym prowincjonalizmem), ale po ponad dziesi´ciu latach od czasu wyra˝enia tej opinii prowincjonalizm – przynajmniej w takiej formie – wcale nie okaza∏ si´ trwa∏y. I to co najmniej z trzech powodów. Po pierwsze dlatego, ˝e – jak zauwa˝y∏ ten krytyk – poszerzanie naszych horyzontów myÊlowych ju˝ wtedy u∏atwia∏a ONZ-owska skomputeryzowana sieç (United Na-

39 Zob. np. Gregg Barak, Social justice, <http://www.greggbarak.com/photo.html> oraz Wilbert Rideau i Ron Wikberg, Life Sentences: Rage and Survival Behind Bars, Time Books, Random House, New York 1992, s. 59. 40 John H. Laub, The life course of criminology in the United States: The American Society of Criminology 2003 Presidential Address, „Criminology”, vol. 42 (1), February 2004, s. 1–2. 41 William F. McDonald, The globalization of criminology: the new frontier is the frontier, „Transnational Organized Crime”, vol. 1, Spring 1995, s. 5. „Prowincjonalizmu” nie nale˝y myliç z „prowincjonalnoÊcià”, rozumianà jako „system wytworów dzia∏alnoÊci naukowej (hipotez, twierdzeƒ, teorii) oraz Êrodków i regu∏ (poj´ç, zasad metodologii) stosowanych w procesie tworzenia wiedzy, ale tak˝e rozumianej jako spo∏ecznoÊç uczonych”. „ÂwiatowoÊç dotyczy natomiast treÊci naukowych o najwi´kszym zakresie zobiektywizowania i rozprzestrzeniania, takich zarazem, które zdoby∏y rang´ Êwiatowà, tj. ponadlokalnà i ponadnarodowà” (Marian J. Kostecki, Krzysztof Mrela, Zaw∏aszczanie nauki (Refleksje nad amerykanizacjà socjologii), „Studia Socjologiczne”, 1980, 4 (79), s. 186–187).

tions Criminal Justice Information Network). Od tego czasu komputeryzacja i rozwój Internetu zdecydowanie przybra∏y na tempie i treÊci, ale niestety g∏ównie tworzonej i przekazywanej z Zachodu, tak jak gdyby Wschód by∏ jego dalekà domenà czy prowincjà. Po drugie dlatego, ˝e w Azji Centralnej przez ubieg∏e kilka lat poczyniono znaczny post´p w szeroko poj´tej informatyzacji, nie tylko w przedmiotowym tu zakresie, ale w ogólnoÊci. Niniejsza ksià˝ka pokazuje, jak dzi´ki informatyzacji kraje regionu otwierajà si´ na Êwiat. Zwi´ksza si´ dost´pnoÊç do nich i czyni nasze myÊlenie mniej europocentrycznym, ˝eby nie powiedzieç – sui generis – mniej prowincjonalnym. Po trzecie dlatego, ˝e poza informatyzacjà, zw∏aszcza w Stanach Zjednoczonych i Europie, poczyniono wiele, aby przybli˝yç Azj´ Centralnà decydentom i spo∏eczeƒstwom Zachodu. Powsta∏o i funkcjonuje wiele instytutów naukowych i naukowo-badawczych, cz´sto odbywajà si´ konferencje na temat Azji Centralnej, ukazujà si´ liczne opracowania naukowe, itd. Wszystko to prze∏amuje bariery, jakie jeszcze istniejà w naszym myÊleniu o tym regionie. W koƒcu, dowodem na te zmiany mo˝e te˝ byç ukazanie si´ tej publikacji w polskiej serii wydawniczej „Wspó∏czesna Azja Centralna. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka”. Próbuje ona przekazaç, ˝e w erze globalizacji „prowincjonalizm” (tu centralnoazjatycki) wnosi do Êwiatowej polityki kryminalnej wartoÊci nie mniejsze od tych, jakie wnosi „prowincjonalna” kryminologia amerykaƒska czy europejska. Ten odleg∏y od nas Êwiat ma swoje wartoÊci i tradycje. Oglàdane od wewnàtrz umo˝liwiajà zrozumienie polityki kryminalnej tak, jak pojmujà jà ci, którzy jà tam tworzà i realizujà oraz ci, których ona dotyka. Up∏ynie sporo czasu i wiele zmieni si´ na mapie Êwiata, zanim globalizacja wyjdzie z fazy narzucania jednego „s∏usznego” systemu normatywnego. Globalizacja przejdzie wówczas do fazy szerzej uwzgl´dniajàcej narodowe i spo∏eczne odmiennoÊci, które rzadziej ni˝ obecnie b´dà traktowane jako hamulec dla tego nieuniknionego procesu. Stanà si´ wtedy skuteczniejszà motywacjà do refleksji i dzia∏ania w celu dalszej humanizacji globalnego wymiaru sprawiedliwoÊci. To na takiej globalnej mapie jest „wioska” – Azja Centralna. W niej zaÊ sà jeszcze mniejsze wioski i zagrody (kisz∏aki i au∏y), w których mieszka 80% mieszkaƒców regionu. Ludzie ˝yjà tam w Êrodowisku i tempie z lat jakich w Europie nikt ju˝ nie pami´ta. Tylko dlatego warto zapoznaç si´ z entuzjastycznà relacjà prasowà, ˝e oto dzi´ki pomocy chiƒskiej otwarto drog´ ∏àczàcà Kaszgar w Xinjangu (autonomiczny region Chin) z Chorogiem w Tad˝ykistanie. Mo˝na jà pokonaç autobusem w 24 godziny. Po dodatkowych 46 godzinach jazdy mo˝na dotrzeç do Duszanbe, stolicy Tad˝ykistanu42. Do Kaszgaru mo˝na równie˝ dotrzeç samolotem przez Taszkent (Uzbekistan) lub Biszkek (Kirgistan) oraz Urumczi (Xinjiang), w sumie po 2 dniach podró˝y, jeÊli kogoÊ na nià staç, tak˝e w sensie znoszenia szykan na granicach. Odleg∏oÊç mi´dzy Duszanbe a Kaszgarem w linii prostej wynosi zaledwie 500 km. Dystans do Êwiata Zachodu nadal pozostaje wi´c olbrzymi. 42 Tajiks pin high hopes on new road linking eastern region to China, „BBC Monitoring Service”, 5 July 2004.

Ale na t´ spraw´ trzeba te˝ spojrzeç strategicznie43. Chiƒska pomoc w rozwoju drogownictwa to dowód powrotu tego mocarstwa do „Serca Azji” i wk∏ad w odbudow´ Jedwabnego Szlaku. W konwencji klasycznej dyplomacji rosyjskiej wielkie znaczenie chiƒskiej po˝yczki w kwocie 900 milionów USD po mistrzowsku podkreÊli∏ Prezydent Rosji W∏adimir Putin. Uzna∏, ˝e dzi´ki niej b´dzie si´ w Azji Centralnej lepiej rozwija∏a wspó∏praca gospodarcza, choç – jak doda∏ przy tej okazji – problemem dla regionu pozostaje nadal przemyt Êrodków odurzajàcych i terroryzm44. Z tego w∏aÊnie drugiego powodu Chiny, Rosja oraz Kazachstan, Kirgistan, Tad˝ykistan i Uzbekistan utworzy∏y specjalnà regionalnà organizacj´ – Grup´ Szanghajskà (przemianowanà na Szanghajskà Organizacj´ Wspó∏pracy), do której w roli obserwatorów przyj´to Indie, Iran, Mongoli´ i Pakistan. Przed jednym z jej szczytów Prezydent Rosji podpisa∏ w 2004 r. z Is∏amem Karimowem, Prezydentem Uzbekistanu, porozumienie o wartoÊci 1 miliarda USD, umo˝liwiajàce na 35 lat wspólnà eksploatacj´ uzbeckich z∏ó˝ gazu. Przy tej samej okazji prezydenci podpisali strategiczny uk∏ad partnerski. Strony zobowiàza∏y si´ w nim do wspólnej walki z terroryzmem, ekstremizmem, proliferacjà broni masowego ra˝enia, nielegalnym obrotem Êrodkami odurzajàcymi oraz innà zorganizowanà przest´pczoÊcià. Informacje o tym wyglàdajà jakby ze sobà nie powiàzane, czy wyrwane z kontekstu, albo nawet nie majàce nic wspólnego z tematykà tej ksià˝ki, przynajmniej wed∏ug kanonu nauki i polityki europejskiej. Tak nie jest. Nie jest bowiem ani przypadkowa ich zbie˝noÊç w treÊci, czasie, ani te˝ w sposobie ich podania. Co do treÊci, to cz∏onkowie Szanghajskiej Organizacji Wspó∏pracy podkreÊlajà zwiàzek mi´dzy finansowaniem terroryzmu a dochodami z przemytu Êrodków odurzajàcych. Ju˝ od pierwszego rozdzia∏u ksià˝ka traktuje m.in. o zyskach z handlu Êrodkami odurzajàcymi, praniu brudnych pieni´dzy i korupcji w Azji Centralnej. Co do czasu podania tych informacji, to jest to moment intensyfikujàcego si´ zainteresowania regionem, który od 1992 r. stopniowo wychodzi∏ spod ca∏kowitych wp∏ywów Rosji na szerszà aren´ mi´dzynarodowà. Od tego roku do chwili obecnej Stany Zjednoczone i inne kraje Zachodu wyda∏y setki milionów dolarów na projekty modernizacji gospodarki i demokratyzacji ustroju 5 paƒstw regionu, w celu stworzenia w nich podstaw spo∏eczeƒstwa obywatelskiego. To tak˝e z tego powodu region, dotychczas najcz´Êciej okreÊlany jako Azja Ârodkowa, obecnie nazywa si´ Azjà Centralnà45. Ta ksià˝ka ocenia radziecki i rosyjski wp∏yw na kraje Azji Centralnej w zakresie walki z korupcjà w regionie. Wp∏yw wszak˝e nie ograniczony tylko do Rosji, jeÊli dodaç, ˝e by∏ to i jest obszar „Wielkiej Gry” (Arthur Connolly/Rudyard Kipling), 43 Szersza analiza w: Franciszek Go∏embski, Geopolityczne uwarunkowania pozycji mi´dzynarodowej paƒstwa, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004, s. 725–730 oraz w tym samym tomie: Krzysztof Strachota, Kirgistan wobec problemów bezpieczeƒstwa regionalnego, s. 796–805. 44 Shanghai group leaders stress need to combat terror, drugs at Uzbek summit, „BBC Monitoring Service”, 17 June 2004. 45 Por. Andre Gunder Franck, The centrality of Central Asia, „Comparative Asian Studies”, No. 8 (1992), s. 50–75.

którà od XIX w. toczy∏y mi´dzy sobà imperialna Rosja i Wielka Brytania, u˝ywajàc w niej „podst´pu i chytroÊci”, jak napisa∏ Ahmed Rashid, autor motta mojej ksià˝ki. Co do mistrzowskiego sposobu podania informacji o chiƒskiej po˝yczce, to warto przypomnieç trafne powiedzenie brytyjskiego premiera Beniamina Disraeliego (1801–1884): „Rosja ma dwie twarze – azjatyckà, która zawsze patrzy w stron´ Europy, oraz europejskà, która zawsze patrzy w stron´ Azji”. Widzimy, ˝e w nieprzypadkowym splocie zdarzeƒ ich ogólniejszy i g∏´bszy sens mo˝na odczytaç dopiero po poznaniu motywacji i stylu politycznego dzia∏ania ich wielu aktorów. W centrum geopolitycznej gry wi´kszej od „Wielkiej Gry” obecnie znajduje si´ sprawa eksploatacji bogactw naturalnych Azji Centralnej. Obok Rosji i Stanów Zjednoczonych, w tej wi´kszej grze o Azj´ Centralnà aktywnie uczestniczà ponadto Chiny, Indie, Iran, Japonia i Turcja. Jednak˝e „gra” ma te˝ poÊredni zwiàzek z innymi ni˝ Rosja krajami Wspólnoty Niepodleg∏ych Paƒstw (WNP) oraz Unià Europejskà i Organizacjà Bezpieczeƒstwa i Wspó∏pracy w Europie. Gra ma dwa cele. Pierwszym jest dost´p do centralnoazjatyckich z∏ó˝ ropy i gazu. W samym tylko Kazachstanie z∏o˝a ropy naftowej oceniane sà jako drugie co do wielkoÊci po ich zasobach w Zatoce Perskiej. Po stronie wschodniej chodzi obecnie o niedopuszczenie do rozszerzania si´ amerykaƒskich interesów w tak szerzej poj´tym regionie, szczególnie intensywnych (w sektorze energetycznym, ale tak˝e w zakresie pomocy w zwalczaniu przest´pczoÊci zorganizowanej) po zamachu terrorystycznym z 11 wrzeÊnia 2001 r., kiedy Stany Zjednoczone, a potem inne kraje zachodnie, utworzy∏y swoje bazy wojskowe w Uzbekistanie i Kirgistanie46. Rosja ma swoje bazy w Kirgistanie i Tad˝ykistanie. W 2005 r. Rosja uzgodni∏a z Uzbekistanem przeprowadzanie na jego terytorium wspólnych manewrów wojskowych. Tego typu rosyjskiej obecnoÊci nie by∏o tam od czasu rozpadu ZSRR, a b´dzie ona jeszcze wi´ksza. W koƒcu 2005 r. prezydenci Rosji i Uzbekistanu podpisali uk∏ad wojskowy wzajemnie uprawniajàcy do korzystania, w razie koniecznoÊci, z obiektów wojskowych na terytoriach tych dwóch krajów, a tym samym uprawniajàcy Rosj´ do korzystania z niedawno opuszczonej przez Stany Zjednoczone bazy w Uzbekistanie. Bezprecedensowym wydarzeniem, nie tylko dla Polski jako kraju NATO, ale i bezpoÊredniego sàsiada Rosji, by∏y w 2005 r. wspólne rosyjsko-chiƒskie manewry wojskowe – dwóch cz∏onków Szanghajskiej Organizacji Wspó∏pracy, w istocie prototypu nowego sojuszu wojskowego, konsolidowanego przez jej dziesi´ç krajów, na których obszarze zamieszkuje po∏owa z szeÊciomiliardowej ludnoÊci Êwiata47. Cz∏onkowie Szanghajskiej Organizacji Wspó∏pracy od˝egnujàc si´ od zachodniej spekulacji, i˝ oto jesteÊmy Êwiadkami powstawania „orientalnego NATO”, a inspirowani – jak podkreÊlajà – „duchem Szanghaju”, mówià, ˝e ich wizja zak∏ada powstanie za 20 lat tworu na kszta∏t Unii Europejskiej48. Jednak zdecydowanie Sergey Blagov, Shanghai Group aims to keep US in check, „Asia Times”, 19 June 2004. Joint drill with China heralds new defence relations – Russian minister, „ITAR-TASS news agency, BBC Monitoring Service”, 25 August 2005. 48 Official denies Shanghai group is "oriental NATO", Xinhua news agency, „BBC Monitoring Service”, 1 June 2006. 46 47

postulujà okreÊlenie terminu zakoƒczenia zachodniej obecnoÊci wojskowej w Azji Centralnej, uwa˝ajàc, ˝e amerykaƒskie, francuskie, hiszpaƒskie, niemieckie i szwedzkie bazy nie tylko nie przyczyni∏y si´ do unifikacji regionu, ale wprowadzi∏y w nim nowe podzia∏y („tulipanowa rewolucja”). Dlatego, w duchu opinii Kiplinga, ˝e Wschód nigdy nie spotka si´ z Zachodem49 pisze si´, i˝ „Zachód pope∏ni∏ ci´˝ki b∏àd”50. Stronie zachodniej chodzi o ograniczenie dominacji Rosji w regionie, co przy jej „dwóch twarzach” jest ma∏o zrozumia∏e i korzystne. Drugim celem jest coraz bardziej sensowne dla obu stron rozszerzanie wspólnych idei cywilizacyjnych (w tym polityczno-kryminalnych) na region, widziany jako Eurazja. Obie strony sà Êwiadome zainteresowania regionem przez kraje islamu, które od wieków mia∏y wp∏yw na byt polityczny i to˝samoÊç mieszkaƒców Azji Centralnej. Manifestowanie ich interesów odbywa si´ nie tylko drogà pokojowà, ale równie˝ przez wp∏ywanie na rozruchy oraz zamachy terrorystyczne, zw∏aszcza w Kirgistanie i Uzbekistanie (tak˝e przed ambasadami Izraela i Stanów Zjednoczonych). Wzrasta zamieszanie i desperacja mieszkaƒców, co nie znaczy, ˝e popierajà zamachy terrorystyczne. Niniejsza publikacja pozwoli nam zrozumieç pog∏´biajàcà si´ nierównoÊç, reakcj´ mieszkaƒców regionu na trudy ˝ycia, dlaczego wchodzà w konflikt z prawem karnym. Ich stosunek do ˝ycia (mentalnoÊç) uformowa∏a „ziemia, przyroda i klimat”51. Rzecz jasna, mentalnoÊç ta ró˝ni si´ znacznie od europejskiej czy amerykaƒskiej. Ró˝ni si´ jednak tak˝e od mentalnoÊci innych ludzi Azji, a tak˝e wewnàtrz ka˝dego kraju. Bez uwzgl´dnienia tego kluczowego psychopolitycznego czynnika trudno jest tworzyç i wdra˝aç polityk´ kryminalnà. Polityka ta w skali makro i ta na co dzieƒ sà osadzone w realiach cywilizacyjnych ka˝dego regionu. To w∏aÊnie mia∏em na myÊli piszàc, ˝e taka jest przest´pczoÊç jakie spo∏eczeƒstwo. Na zakoƒczenie kilka informacji o oprawie graficznej ksià˝ki. Motyw koczownika na koniu ilustruje motto ksià˝ki52. Ka˝dy rozdzia∏ poprzedza wizerunek tabunu koni, a koƒczy podobizna z∏otego pierÊcienia z tzw. skarbu amudarskiego (V–IV w. p.n.e.), znajdujàcego si´ w The British Museum, okreÊlanego tam jako skarb oksiaƒski (Oxus treasure)53 – w obu wypadkach od nazwy rzeki, nad której brzegiem mia∏ byç znaleziony. 49 „Wschód jest Wschodem, Zachód Zachodem i nigdy si´ ze sobà nie spotkajà” (Rudyard Kipling, Barrack Room Ballads, Metheuen, London 1892). 50 „Chinese party paper says SCO calls on West to withdraw from Central Asia”, Renmin Ribao web site peopledaily.com, Beijing, „BBC Monitoring Service”, 5 July 2005. 51 Erlan Aben, Tadeusz Bodio, W poszukiwaniu korzeni cywilizacyjnych paƒstwowoÊci kazachskiej, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000, s. 35. 52 S∏owo „koczownik” pochodzi od tureckiego „koã” – wypasaç byd∏o. „Nomada” wywodzi si´ z j´zyka greckiego, od wypasania stad byd∏a i tabunów koni (Lech A. Tyszkiewicz, Hunowie w Europie. Ich wp∏yw na Cesarstwo Wschodnie i Zachodnie oraz na ludy barbarzyƒskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc∏awskiego, Wroc∏aw 2004, s. 14). 53 O. M. Dalton, The Treasure of the Oxus with Other Examples of Early Oriental Metal-work, 3rd Edition, British Museum, London 1964. Nazewnictwo i pisownia geograficzna oraz etnograficzna w Azji Centralnej sà na ogó∏ bardzo skomplikowane. Podlega∏y zmieniajàcej si´ domina-

Warto poÊwi´ciç kilka s∏ów temu pi´knemu i s∏ynnemu pierÊcieniowi54, bo ma kryminologiczny i nie do koƒca wyjaÊniony wàtek. W czasie „Wielkiej Gry” kupcy z Buchary wieêli na sprzeda˝ do Indii nabyty skarb. W drodze na ich karawan´ napadni´to i obrabowano. Nieszcz´snych kupców wraz z ich towarem uratowa∏ dzielny oficer brytyjski. Przekazy o okolicznoÊciach i miejscu odnalezienia skarbu by∏y mgliste55. Jest wiele sprzecznych twierdzeƒ, a˝ do tak skrajnego, ˝e tego skarbu w ogóle nie by∏o, przedmioty zaÊ obj´te tym mianem zosta∏y zebrane w ró˝nych okresach oraz miejscach i tylko przypadkowo znalaz∏y si´ w r´kach owych kupców. Fakty wskazujà jednak na prawdziwoÊç pierwszej wersji, tj. ˝e najprawdopodobniej pierÊcieƒ zosta∏ odkopany nad brzegiem Amu Darii lub wymyty przez rzek´ i, ˝e rzeczywiÊcie znajdowa∏ si´ w r´kach bucharskich kupców, skàd wskutek ró˝nych transakcji znalaz∏ si´ w zbiorach brytyjskiego muzeum56. Ostatni rozdzia∏ ksià˝ki zamyka grafika. Wyobra˝a ona tradycje i aspiracje cywilizacyjne Azji Centralnej. Sà tam, w kolejnoÊci od lewej do prawej, sylwetki: minaretu w Chiwie (Uzbekistan), z którego zrzucano skazanych na Êmierç, cerkwi z miejscowoÊci Karako∏ (d. Przewalski57, Kirgistan), meczetu z Goek Teppe (Turkmenistan), sogidyjskiej warowni (Tad˝ykistan), medresy (wy˝szej szko∏y duchownej) na Registanie (placu handlowym) w Samarkandzie (Uzbekistan), hotelu „Regent” w A∏maty (Kazachstan) oraz wie˝y telewizyjnej w Taszkencie (Uzbekistan). Na III stronie ok∏adki widnieje kopia akwaforty Bronis∏awa Zaleskiego, prawnika, polskiego patrioty, który kilka lat po Powstaniu Listopadowym zosta∏ karnie skierowany przez w∏adze carskie do s∏u˝by wojskowej w Orenburgu w Stepie cji politycznej, której nierzadko towarzyszy∏a zmiana j´zyka i alfabetu. W rezultacie od dawna ju˝ konstatowano, ˝e „ca∏a terminologia...Azji...Êredniej jest dziwnie...poplàtana. [Autorzy – przyp. aut.] wszystkie nazwiska êle wymawiajà i êle piszà, a nawet fa∏szywie je przyswajajà...obcym narodom i miejscowoÊciom” (Julian Bartoszewicz, Poglàd na stosunki Polski z Turcyà i Tatarami, na dzieje Tatarów w Polsce osiad∏ych, na przywileje i wspomnienia o znakomitych Tatarach polskich, Nak∏adem Aleksandra Nowoleckiego, Ksi´garza, Warszawa 1860, s. 9). Na tyle na ile by∏o to uzasadnione i technicznie mo˝liwe w tekÊcie i na mapach pos∏u˝y∏em si´ wspó∏czeÊnie istniejàcym spolszczonym nazewnictwem i pisownià, przek∏adajàc reszt´ nazw êród∏owych na zlatynizowanà pisowni´ angielskà. 54 Widnieje na nim g∏owa tygrysa, a mo˝e smoka. Wyobra˝enia zwierzàt lub fantastycznych stworów bardzo cz´sto znajdujà si´ na wyrobach z Azji Centralnej i Mniejszej. Stamtàd ta scytyjska i perska symbolika trafi∏a po staro˝ytnym Bursztynowym Szlaku do Europy, gdzie wyobra˝a rogatego i skrzydlatego gryfa. T´ symbolik´ majà obecnie w herbach m.in. polskie miasta na Pomorzu Zachodnim i Kaszubach. [Przyp. red. – T. Bodio: innà scytyjskà ozdob´ (z∏otà ryb´) znaleziono niedawno w czasie wykopalisk archeologicznych we wsi Kozowo pod Gubinem (zob. Jolanta Zarembina, Rozumem i w∏ócznià, „Newsweek”, nr 34 (2005), s. 64–65)]. 55 Zob. np. Alexander Belenitsky, The Ancient Civilization of Central Asia, translated from Russian by James Hoghart, Barrie & Rockliff: The Cresset Press, London 1969, s. 54. 56 Borys Stawski, Sztuka Azji Ârodkowej, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988, s. 25. 57 Szerzej zob.: Andrzej Chodubski, Polacy w historii Kirgistanu, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004, s. 178–179 oraz w tym samym tomie: Aleksander Yarkov, Diaspora polska – mi´dzy to˝samoÊcià a asymilacjà, s. 195.

Kirgiskim, gdzie pozna∏ i opisa∏ prawo zwyczajowe jego mieszkaƒców. Zauroczony urodà stepu, utrwali∏ jà w wydanym w 1865 r. w Pary˝u albumie La Vie des Steppes Kirghises, z którego pochodzi wybrana akwaforta. Wybra∏em jà nie tylko dlatego, ˝e zauroczenie stepem podzielam wraz z twórcà ryciny, ale równie˝ dlatego, i˝ dla Zaleskiego bliskie by∏y kwestie b´dàce tematem niniejszej ksià˝ki. Ponadto wyobra˝eni na akwaforcie Kirgizi i ich Êrodowisko naturalne stali si´ w rzeczywistoÊci bezpoÊrednim motywem do skonfrontowania ˝ycia z teorià, w tej pracy, która go rozwija dla polskiego Czytelnika. W tym kontekÊcie szczególne podzi´kowania sk∏adam prof. dr. hab. Tadeuszowi Bodio i prof. dr. hab. Zdzis∏awowi Galickiemu – recenzentom wydawniczym niniejszej publikacji, przedstawicielom nauk politycznych i nauki prawa mi´dzynarodowego. Ich mi´dzydyscyplinarne uwagi, odzwierciedlajàce nie tylko olbrzymi polski, ale i zagraniczny dorobek naukowy, bardzo pomog∏y mi w sfinalizowaniu maszynopisu ksià˝ki, która – mam nadziej´ – rzeczywiÊcie zainteresuje Czytelnika. Wprawdzie, w koƒcowym rozliczeniu, ksià˝ka jest produktem moich w∏asnych badaƒ i przemyÊleƒ, to równie˝ rol´ w jej powstaniu mia∏a moja najbli˝sza rodzina. Trudno to przeceniç. Sk∏adam w tym miejscu ˝onie i synowi podzi´kowania za wsparcie w trudnym okresie pobytu w Azji Centralnej, wsparcie z którego nadal si´ ciesz´ w nowych warunkach pracy. To im dedykuj´ t´ ksià˝k´. Odr´bnie uznanie chcia∏bym te˝ wyraziç Wojciechowi Burkiewiczowi – doktorowi historii prawa, mi∏oÊnikowi Tatarskiego Szlaku w Polsce58, ale przede wszystkim d∏ugoletniemu przyjacielowi. Z nim od czasu m∏odoÊci podró˝owa∏em ró˝nymi szlakami po Êwiecie i od niego uczy∏em si´ naƒ patrzeç.

58 Podlaski Szlak Tatarski – to 150. km trasa Bia∏ystok–Sokó∏ka–Bahoniki–Krynki–Kruszyniany–SupraÊl. Tam znajdujà si´ m.in. dwa meczety mniejszoÊci tatarskiej (hanafickich sunnitów), przyby∏ej w XIV w. z inicjatywy Wielkiego Ksi´cia Litewskiego Witolda. Osiedlani „Lipkowie” – litewscy, ale faktycznie krymscy Tatarzy, pochodzili ze Z∏otej Ordy. Doznawali dobrego przyj´cia, zagwarantowano im nie tylko wolnoÊç wyznania, ale i niektóre prawa obywatelskie, oraz pozwalano na wychowanie potomstwa zgodnie z duchem islamu. Szerzej na temat tatarskiej spuÊcizny na ziemiach polsko-litewskich, sunnickich zasad religijnych oraz ord zob. w rozdz. 1, 2 i 3 niniejszej ksià˝ki, a tak˝e Jan Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce – studia z dziejów XIII–XVIII wieku, Warszawa 1989 [przyp. red. – T. Bodio].

Wprowadzenie Wed∏ug ocen Mi´dzynarodowego Biura Kontroli Narkotyków (International Narcotics Control Board – INCB) z 1998 r., ok. 65% wszystkich opiatów wytwarzanych w Afganistanie, najwi´kszym na Êwiecie producencie opium, jest przemycanych przez kraje Azji Centralnej, tj. Kazachstan, Kirgistan, Tad˝ykistan, Turkmenistan i Uzbekistan. W czasie przes∏uchaƒ przed Kongresem USA przedstawiciel Interpolu poda∏, ˝e w 1999 r. ok. 60% opium wytwarzanego w Afganistanie przemycono przez Azj´ Centralnà – szacunek potwierdzony przez amerykaƒskà administracj´ rzàdowà1. Jednak wed∏ug oceny Unii Europejskiej, realizujàcej swój Centralnoazjatycki Program Przeciwdzia∏ania Ârodkom Odurzajàcym (Central Asian Programme against Drugs), w 1999 r. przemycono przez region nie wi´cej ni˝ 25% ca∏ej iloÊci afgaƒskiego opium2. Co do póêniejszych szacunków, to amerykaƒscy eksperci ocenili, ˝e w 2001 r. prawie 50% opiatów przemycono z Afganistanu przez kraje Azji Centralnej do innych krajów3. Wed∏ug bardziej aktualnych ocen ONZ, w 2002 r. 45–55% opiatów z Afganistanu przemycono przez Azj´ Centralnà dalej4. Szacunek z 2005 r. sugeruje, ˝e 25–30% ca∏ej afgaƒskiej produkcji opiatów przemycano przez region5. Powszechnie przyjmuje si´, ˝e maksimum 5–10% wszystkich przemyconych Êrodków odurzajàcych jest wykrywanych i zajmowanych. Wynika z tego wniosek, ˝e przest´pczoÊç zorganizowana, polegajàca na przemycie Êrodków odurzajàcych, jest masowa, ale rzadko jej sprawcy trafiajà przed oblicze wymiaru sprawiedliwoÊci, bo co najmniej w 90% przemyt si´ udaje. Powstaje wi´c pytanie, jakie czynniki powodujà tak niskà wykrywalnoÊç tych przest´pstw? Poza, cz´sto wskazywanà, nieszczelnoÊcià granic paƒstw Azji Centralnej, niskimi kwalifikacjami s∏u˝b ochrony pogranicza i celnych oraz korupcjà, na 1 Steve Levine, Radical steps: fear of Islamic fervor spurs harsh crackdown in Central Asian land, „The Wall Street Journal”, 3 May 2001. 2 EU Launches Programme to combat drug trafficking in Central Asia, Kabar News Agency, Bishkek, „BBC Monitoring Service”, 8 May 2001. 3 Nancy Lubin, Barnett R. Rubin, Calming the Ferghana Valley: Development and Dialogue in the Heart of Central Asia, The Century Foundation Press, New York 1999, s. 5. 4 UN to Aid Uzbekistan to strengthen borders against drug trafficking, „BBC Monitoring Service”, 23 December 2002. Podawane sà te˝ ni˝sze szacunki za ten rok (25%), zob. UNODC chief calls on Central Asian countries to cooperate, TCA, 3 June 2004. 5 Kazakh-UN forum discusses drug trafficking in Central Asia, Interfax-Kazakhstan news agency, Almaty, „BBC Monitoring Service”, 9 June 2005 oraz World Drug Report 2005, vol. I, UNODC, Vienna 2005, s. 49.

ma∏à wykrywalnoÊç tych i wielu innych przest´pstw sk∏ada si´ te˝ nieprzenikliwa tkanka spo∏eczna, stworzona przez jej mieszkaƒców – geopolitycznie, historycznie i kulturowo uwik∏anych w ma∏o rozpoznane sploty. Te czynniki pomagajà w odpowiedzi na pytanie, dlaczego w Azji Centralnej wykrycie i udowodnienie pope∏nienia przest´pstwa jest tak trudne. Niniejsza ksià˝ka wyjaÊnia rol´ klanów i plemion, tworzàcych te w∏aÊnie sploty w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà, zarówno w kontekÊcie historycznym, jak i aktualnym. To tak˝e ich wp∏yw utrudnia wprowadzanie nowoczesnych, bardziej skutecznych metod Êcigania przest´pstw, promowanych w Azji Centralnej przez kraje zachodnie. Dodatkowo zaÊ utrudniajà t´ walk´ poradzieckie metody Êcigania przest´pstw oraz zakorzeniona od wieków korupcja. Chyba nikt trafniej nie móg∏ ujàç tych dwóch splecionych ze sobà problemów jak Wadim Bakatin, jeden z ostatnich radzieckich ministrów spraw wewn´trznych (1988–1990), oraz Is∏am Karimow, pierwszy Prezydent Uzbekistanu. Przy okazji obchodów Rewolucji Paêdziernikowej Bakatin podkreÊli∏, ˝e skostnia∏e metody Êcigania w Zwiàzku Radzieckim mia∏y swoje êród∏o w systemie w∏adzy komunistycznej: „Bezcelowa jest próba wyjaÊnienia powodów parali˝u w∏adzy przez s∏aboÊç struktur policyjnych. Jest ona konsekwencjà. Jest kilka wa˝niejszych przyczyn, ale jedna z g∏ównych to ta, ˝e w ciàgu 73 lat nie utworzyliÊmy i nie mogliÊmy utworzyç prawnych i wykonawczych mechanizmów, które mog∏yby powstrzymaç bezprawie w∏adz”6. Karimow natomiast o korupcji powiedzia∏: „te zwyczaje tkwià w naszej krwi i koÊciach”7. Ale czy naprawd´? MyÊlà przewodnià ksià˝ki jest pokazanie, ˝e tkanka spo∏eczna (klany i plemiona) i instytucjonalna (aparat Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci) regionu ulegajà stopniowej transformacji. Azja Centralna jest coraz bardziej podatna na zewn´trznà i wewn´trznà penetracj´ idei rzàdów prawa, ale w specyficzny i oporny sposób. Choç idea ta docelowo u∏atwia bardziej humanitarne oraz skuteczne zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej, to jej wdra˝anie jest skomplikowane, bo napotyka bardzo trudne geopolityczne, historyczne, spo∏eczno-ekonomiczne i kulturowe uwarunkowania. Czytelnik sam si´ przekona, ˝e prawda o korupcji w Azji Centralnej jest inna. Daje podstaw´ do stwierdzenia, ˝e przest´pcze zwyczaje mieszkaƒców regionu wcale nie tkwià w ich genach. Koncepcyjnie, ksià˝ka sk∏ada si´ z czterech cz´Êci. Pierwsza ujawnia ma∏o znanà rol´ rodów i plemion w przest´pczoÊci zorganizowanej. Druga pokazuje ró˝ne formy przest´pczoÊci w Azji Centralnej, ze szczególnym uwzgl´dnieniem przest´pczoÊci zorganizowanej, prania brudnych pieni´dzy oraz korupcji. Trzecia przedstawia polityczno-kryminalne ramy, w których proponuje si´ prawne i techniczne Êrodki, jakie mogà zwi´kszyç skutecznoÊç walki z tymi formami przest´pczoÊci w Azji Centralnej. Czwarta cz´Êç ogólnie konkluduje problematyk´ efektywnoÊci zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej. W tej cz´Êci praca ocenia formy dwu6 Z listu W. Bakatina do Przewodniczàcego Rady Najwy˝szej ZSRR ¸ukjanowa, „Komsomolskaja Prawda”, 7 paêdziernika 1990. 7 Cytowany w: Freedom House, Nations in Transit 1999–2000, Washington, D.C. 2001, s. 708.

i wielostronnej pomocy technicznej udzielanej krajom Azji Centralnej oraz przedstawia rekomendacje ONZ i Banku Âwiatowego, skierowane na reform´ wymiaru sprawiedliwoÊci i zapobiegania przest´pczoÊci w krajach Azji Centralnej. W ksià˝ce poznajemy zwiàzki ró˝nego rodzaju przest´pczoÊci z problematykà gospodarowania zasobami naturalnymi (woda, gaz, ropa), do których dost´p i eksploatacja by∏y i sà przedmiotem konfliktów, a obecnie, zw∏aszcza jeÊli chodzi o rop´ i gaz, równie˝ „Wielkiej” i „Wi´kszej Gry”. Praca ocenia wp∏yw efektu cieplarnianego na ∏ad i porzàdek oraz informatyzacji na zwi´kszenie otwartoÊci regionu, zwa˝ywszy jego dotychczasowà izolacj´ i sekretnoÊç. Ksià˝ka analizuje rol´ radykalnych wp∏ywów islamskich. Docierajà one zw∏aszcza do Kotliny Fergaƒskiej. Jest ona obecnie podzielona mi´dzy Kirgistan, Tad˝ykistan oraz Uzbekistan i najbardziej podatna na wybuchy niezadowolenia spo∏ecznego, z powodu zw∏aszcza widocznej tam, post´pujàcej nierównoÊci, która ma kryminogenny wp∏yw na mieszkaƒców. Kotlina jest pod∏o˝em niepokojów, co jest po˝ywkà dla przest´pczoÊci zorganizowanej i terroryzmu. RoÊnie obawa dalszej eskalacji niepokojów w ca∏ym regionie, znanym ze swych tradycji przest´pczych. Zgodnie z historycznym doÊwiadczeniem, jego mieszkaƒcy, motywowani stepowà mentalnoÊcià przetrwania, sà gotowi do wielu poÊwi´ceƒ, ale te˝ do ∏atwego zaryzykowania swojego czy cudzego mienia i ˝ycia bardziej dla osobistego ni˝ paƒstwowotwórczego celu, a ju˝ najmniej dla unifikacji regionu na podobieƒstwo Europy. Handel ludêmi, przemyt Êrodków odurzajàcych i innych towarów oraz korupcja to zjawiska od dawna znane. Pot´gujà si´ one wskutek nie rozwiàzywanych na czas problemów transformacyjnych, przez co Azj´ Centralnà czeka niepewna przysz∏oÊç. Majàc to wszystko na uwadze, w ksià˝ce poÊwi´cono wiele miejsca formom i sposobom udzielania pomocy technicznej w walce ze zorganizowanà przest´pczoÊcià. PodkreÊla si´, ˝e w procesie transformacji ustrojowej jej efektywnoÊç zale˝y m.in. od zrozumienia i wykorzystania specyfiki regionu, mentalnoÊci decydentów i zwyk∏ych jego mieszkaƒców. W tym upatrywaç trzeba szanse regionu i spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowej na wspó∏tworzenie lepszej dla niego przysz∏oÊci.

Uwaga o statystyce Choç stara∏em si´ przedstawiç fakty i dane o przest´pczoÊci zorganizowanej i jej uwarunkowaniach w Azji Centralnej w sposób bezstronny i bezsporny, to – niestety – wszystkie te informacje nie dajà podstawy do przekonania, ˝e uda∏o si´ tak uczyniç. W ocenie przest´pczoÊci zorganizowanej jest to powszechnie znany problem metodologiczny. Jednak w odniesieniu do Azji Centralnej ma on dodatkowy aspekt, ten mianowicie, ˝e fakty i dane o przest´pczoÊci zorganizowanej sà tam bardzo trudno dost´pne, a tak˝e podatne na manipulacje polityczne, których celem jest kamufla˝ obrazu.

ROZDZIA¸ 1

Fakty, dane i interpretacje Definicja terytorium: co stanowi „Azj´ Centralnà”? Wspó∏czesna geopolityka ogranicza terytorium Azji Centralnej do pi´ciu krajów: Kazachstanu, Kirgistanu, Tad˝ykistanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu. Historycznie region by∏ znacznie wi´kszy, a jego oddzia∏ywanie kulturowe jeszcze wi´ksze. Na po∏udniowym zachodzie si´ga∏ on bowiem do Teheranu (Persja, obecnie Iran) oraz Kabulu i Heratu (Afganistan). Na po∏udniowym wschodzie dochodzi∏ a˝ do Kaszgaru, Jorkandu i Turfanu (obecnie zachodnie Chiny, a dawniej chiƒski Turkestan). Ca∏e terytorium Azji Centralnej odpowiada∏o wówczas 30% terytorium Ameryki Pó∏nocnej, podczas gdy obecnie to nieco ponad 15% tego kontynentu lub 45% terytorium Stanów Zjednoczonych, czy 40% ca∏ej Europy. Wspó∏czesna Azja Centralna to obszar ok. 4 milionów km2. 75% zajmujà pustynie, obszary pó∏pustynne oraz stepy, a 25% góry. Zamieszkuje go zaledwie ok. 55–60 milionów ludzi (dok∏adniejsze dane na mapie 1). Cz´Êç obecnego terytorium Azji Centralnej (wschodnie obszary, które nale˝à do Kazachstanu) wchodzi∏y w obr´b Scytii (VIII–IV w. p.n.e.), nazwy geograficznej wywodzàcej si´ prawdopodobnie od indoeuropejskiego s∏owa skuza, dla oznaczenia plemiennego ∏ucznika1. Herodot pisze, ˝e „Scytowie rozproszyli si´ po ca∏ej Azji”, z czego mo˝na by domniemywaç, ˝e byli tak˝e obecni na innych jej obszarach (wspomina si´ m.in. o okolicach Samarkandy), a tak˝e na ziemiach obecnie polskich2. Wikpedia, <http://en.wikpedia.org/wiki/Scythia>. Herodot, Dzieje, z j´zyka greckiego prze∏o˝y∏ i opracowa∏ Seweryn Hammer, Czytelnik, Warszawa 2004, s. 70. Herodot podaje, ˝e europejska cz´Êç imperium Scytów (Stara Scytia) rozciàga∏a si´ na obszar (nazwy wspó∏czesne) mi´dzy dolnym Dunajem (Siedmiogród) a Donem a˝ do Morza Azowskiego, na pó∏nocy zaÊ si´ga∏a po Wo∏yƒ oraz Podole, a na wschodzie po Mohylew, Czernichów, Orze∏ i Kursk (Bia∏oruÊ – Ukraina). Ze Scytami byli spokrewnieni Sarmaci (lub Sauro-sarmaci). Oko∏o X w. p.n.e. zasiedlali najpierw dorzecze dolnego Donu i Wo∏gi. Od VII w. p.n.e. zamieszkiwali stepy na wschód od Wo∏gi. W III w. p.n.e. ich ekspansja skierowa∏a si´ na zachód od Wo∏gi, tj. na obszary wzd∏u˝ Donu i Morza Czarnego. W I w. p.n.e. wyparli Scytów, docierajàc do Dunaju. Prowadzàc koczowniczy tryb ˝ycia, Sarmaci przemieszczali si´ sezonowo w odwrotnym kierunku, przez Mo∏dawi´, Ukrain´, wybrze˝ami Morza Czarnego do Morza Aralskiego, a poprzez Kazachstan, Mongoli´ a˝ do po∏udniowej Syberii i zachodnich Chin. Gra1 2

Mniej wi´cej w tym samym czasie obok Scytów licznie w Azji Centralnej mieszkali Issendonowie, Sakowie i Massageci. O tych ostatnich wiadomo, ˝e by∏o to pot´˝ne i wojownicze plemi´ koczownicze, ˝yjàce w okolicach Morza Aralskiego, dalej zaÊ na pó∏nocy w stepie, nazywanym obecnie kirgiskim, a na po∏udniu si´gajàce po rzek´ – matk´ Amu (Amu Dari´)3. Persowie (lud osiad∏y) okreÊlali obszary wspó∏czesnej Azji Centralnej mianem Turan („Ziemia koczowniczych Turków”). Wraz z perskà ekspansjà w V w. p.n.e. cz´Êç tych ziem nale˝a∏a do ich prowincji Chorasan, czyli „Prowincji s∏oƒca”. Jeszcze póêniej, w okresie panowania Aleksandra Macedoƒskiego (ok. III w. p.n.e.), ówczesnà Azj´ Centralnà zacz´to okreÊlaç jako Transoxiana (lub Tranoxania) – od rzeki Oxus, obecnie Amu Darii. Ziemie te („Mi´dzy dwoma rzekami”) odpowiadajà terytorium wspó∏czesnego Uzbekistanu. W okresie nowo˝ytnym, kiedy do g∏osu zaczà∏ dochodziç islam (VII w. n.e.), Azj´ Centralnà okreÊlano mianem Mawara’n-nahr – „Ziemi za rzekà”4. Od XIV w. n.e. terytoria si´gajàce do dzisiejszego Siedmiorzecza (Siemireczie), tj. znajdujàce si´ poni˝ej jeziora Ba∏chasz w obecnym Kazachstanie i pó∏nocnej cz´Êci Kirgistanu, nale˝a∏y do Mogolistanu (Mogulistanu), czyli „Ziemi Mongo∏ów”, w∏àczonej póêniej do Turkestanu („Ziemi Turków”). nica mi´dzy Sarmacjà europejskà a azjatyckà, jak nazwa∏ te tereny Ptolemeusz, przebiega∏a prawdopodobnie wzd∏u˝ Donu (wed∏ug innych êróde∏ wzd∏u˝ Dniepru). Pó∏nocnà granicà ca∏ej Sarmacji by∏ Ocean Sarmacki (Morze Ba∏tyckie), a wschodnià Wis∏a lub Odra. Na Zachodzie by∏a Germania. W XVI w. polscy humaniÊci (Marcin Bielski, 1550; Marcin Kromer, 1555; Maciej Stryjkowski, 1582) utrwalili przekonanie, ˝e s∏owiaƒska szlachta polska pochodzi od staro˝ytnych koczowniczych Sarmatów, którzy wyparli Scytów. Odnalezione w pochówkach s∏owiaƒskich mo˝nych przedmioty w stylu sarmackim sk∏aniajà niektórych naukowców do poglàdu, ˝e cz´Êç Sarmatów podbi∏a S∏owian, po czym uleg∏a s∏owianizacji. Sarmacj´ uwa˝ano za antytez´ „Âwi´tego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego”. Pos∏annictwem sarmackiej Polski by∏a obrona wschodniej Europy przed najazdem Turków osmaƒskich – spadkobierców Czyngis chana. Turków tych, wywodzàcych si´ od Batu, wnuka Czyngis chana, nie uwa˝ano jednak w Polsce za jego prawowitych spadkobierców. Wprawdzie bowiem ich linia zosta∏a zapoczàtkowana z tej samej matki – ˝ony Czyngis chana, ale prawdopodobnie z jej zwiàzku z kimÊ z innego plemienia (Merkitów), które jà uprowadzi∏o. Borte (˝ona Czyngis chana) powi∏a D˝ocziego (ojca Batu) wkrótce po jej uwolnieniu przez Czyngis chana. Za prawowitego nast´pc´ uwa˝ano wi´c Czagataja – drugiego syna Borte i Czyngis chana, a ich potomków (krymskich Tatarów) za prawdziwych spadkobierców Czyngis chana i jego Z∏otej Ordy. Choç chanat krymski popad∏ w wasalnà zale˝noÊç od imperium osmaƒskiego, to krymscy Tatarzy przez swoje najazdy na polskie i litewskie ziemie samodzielnie udowadniali, ˝e cz´Êç tych ziem otrzymali „w spadku” po Czyngis chanie, dokumentujàc to tzw. „jar∏ykami” (pisemnymi przywilejami), przekazywanymi polskim królom, legitymizujàc tymi aktami polsko-litewskà dominacj´ nad Bia∏orusià i Ukrainà, jako obszarami oddanymi królom w lenno. W ten to sposób prawo Czyngis chana rozszerza∏o si´ na polsko-litewskie terytorium, o czym szerzej w: Timur K. Beisembiev, Chinghiz Khan’s law in Eurasia and its impact on sarmatism in the Commonwealth of Poland and Lithuania („Labyrinth”, vol. 2, No. 1 (1995), s. 35–40). 3 Herodot, op. cit., s. 628 (spis imion i nazw). 4 Svat Soucek, A History of Inner Asia, Cambridge University Press, Cambridge 2001, s. 4. Czasami t´ arabskà nazw´ t∏umaczy si´ jako ‘Mi´dzyrzecze’ (Tadeusz Bodio, Witold Âmidowski, Modernizujàce si´ spo∏eczeƒstwo (mi´dzy historià a przysz∏oÊcià), (w:) Tadeusz Bodio (red.), Uzbekistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001, s. 194.

Mapa 1 Podstawowe wskaêniki demograficzne, geograficzne i ekologiczne w Azji Centralnej Kazachstan Uzbekistan

Obszar: 414 000 km D∏ugoÊç granic: 6221 km Ukszta∏towanie terenu: pustynne, pó∏pustynne, stepowe, i górskie ESI: 43/118 LudnoÊç: 26 mln G´stoÊç zaludnienia: 53 na km2 Uzbecy 68%, Rosjanie 7,5% plus 11 innych grup etnicznych Wyznania religijne: muzu∏manie (sunnici) 88%, prawos∏awni 9%, inni 3% Rozwody: 40 na 100 000 ludnoÊci Bezrobocie: 0,4% (zarejestrowane)

Obszar: 2,7 mln km D∏ugoÊç granic: 12 012 km Ukszta∏towanie terenu: pustynne, pó∏pustynne, stepowe i górskie ESI: 46,5/88 LudnoÊç: 14,8 mln 2 G´stoÊç zaludnienia: 9,3 na km Kazachowie 50,6%, Rosjanie 32,2% plus 11 innych grup etnicznych Wyznania religijne: muzu∏manie (sunnici) 47%, prawos∏awni 44%, protestanci 2%, inni 7% Rozwody: 254 na 100 000 ludnoÊci Bezrobocie: 8% (zarejestrowane)

Rosja

Kirgistan

Rosja

Turkmenistan 2

Obszar: 494 000 km D∏ugoÊç granic: 3736 km Ukszta∏towanie terenu: 80% pustynia ESI: 37,3/131 LudnoÊç: 4,9 mln G´stoÊç zaludnienia: 10 na km2 Turkmeni 85%, Uzbecy 5%, Rosjanie 4% inni 6% Wyznania religijne: muzu∏manie (sunnici) 89%, prawos∏awni 9%, inni 2% Rozwody: 111 na 100 000 ludnoÊci Bezrobocie: ok. 27% (ukryte)

Obszar: 199 000 km2 D∏ugoÊç granic: 3878 km Ukszta∏towanie terenu: 90% góry ESI: 51,3/56 LudnoÊç: 5 mln G´stoÊç zaludnienia: 23 na km2 Kirgizi 61,2%, Rosjanie 14,9% plus 10 innych grup etnicznych Wyznania religijne: muzu∏manie (sunnici) 75%, prawos∏awni 18–20%, inni 5–7% Rozwody: 133 na 100 000 ludnoÊci Bezrobocie: 3,1% (zarejestrowane), 6% (ukryte)

Tad˝ykistan

Chiny Iran

Afganistan

Obszar: 141 000 km2 D∏ugoÊç granic: 3651 km Ukszta∏towanie terenu: 93% góry ESI: 42,4/110 LudnoÊç: 6,2 mln G´stoÊç zaludnienia: 42 na km2 Tad˝ycy 62,3%, Uzbecy 23,5% plus 8 innych grup etnicznych Wyznania religijne: muzu∏manie (sunnici) 80%, muzu∏manie szyici (izmailici) 5%, inni 15% Rozwody: 76 na 100 000 ludnoÊci Bezrobocie: 2,1% (zarejestrowane)

èród∏o: Krajowe raporty UNDP na temat rozwoju (1996–2004), informacje Mi´dzynarodowej Organizacji dla Migracji oraz dane z 2004 r. z U.S. Department of State, <http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5487.htm>. ObjaÊnienia: ESI – Environmental Sustainability Index 2002 – wskaênik równowagi Êrodowiskowej, w którym skumulowano 20 danych o Êrodowisku w pi´ciu kategoriach (system ekologiczny, przecià˝enie ekologiczne, podatnoÊç cz∏owieka na zagro˝enie ekologiczne, zdolnoÊç spo∏eczeƒstwa do instytucjonalnego przeciwstawienia si´ zagro˝eniom ekologicznym i gospodarnoÊç w zakresie zarzàdzania wspólnymi zasobami ludzkoÊci). W ramach 20 danych uwzgl´dnia si´ dane o czystoÊci powietrza, wody i efektywnoÊci przepisów o ochronie Êrodowiska, <http://www.ciesin.columbia.edu/indicators/ESI/>.

Ka˝da z tych geopolitycznych transformacji rozpoczyna∏a si´ w ró˝nych oÊrodkach w∏adzy, mia∏a ró˝ny zasi´g i wp∏yw na spornych obszarach oraz ró˝nie oddzia∏ywa∏a na ˝ycie szczepowe, zamieszkujàcych tam ludzi. Z wyjàtkiem nazw Transoxiana i Turkestan, które od czasu do czasu sà u˝ywane do dziÊ, inne miana wysz∏y z u˝ycia5. Przez wieki na ludnoÊç Azji Centralnej wp∏ywa∏y koczownicze tradycje – przemieszczanie si´ z miejsca na miejsce w poszukiwaniu nowych pastwisk, wody, opa∏u. Te egzystencjonalne potrzeby ˝ycia stepowego ukszta∏towa∏y mentalnoÊç jego plemion.

5 Powróci∏a jednak nazwa „Sogdia” (cz´Êç wspó∏czesnego Tad˝ykistanu), datujàca si´ od czasu Herodota, a to dlatego, ˝e „sogdyjskij rajon” zastàpi∏ „leninabadzkij rajon”.

Âwietnym przyk∏adem mentalnoÊci kulturowej koczowników jest opis Herodota post´powania Scytów, barbarzyƒskiego plemienia, opierajàcego si´ liczniejszej armii perskiego króla Dariusza6. Perski król zak∏ada∏, ˝e jego kampania nie potrwa d∏u˝ej ni˝ 60 dni. Wobec przewagi przeciwnika Scytowie zastosowali strategi´ walki podjazdowej. Niezale˝nie dzia∏ajàce od siebie formacje scytyjskie unika∏y bezpoÊredniego starcia z wrogiem. Stosowa∏y taktyk´ wciàgania przeciwnika w g∏àb stepów, niszczenia mniejszych oddzia∏ów wroga oraz odcinania od zaopatrzenia. Zniecierpliwiony przebiegiem kampanii Dariusz wystosowa∏ do króla Idantyrsosa – dowódcy wojsk scytyjskich – list zarzucajàcy mu tchórzostwo. Chcia∏ tym sprowokowaç go do otwartej bitwy, w której Persowie mogliby udowodniç swojà przewag´. Na to scytyjski król odpowiedzia∏ takim pos∏aniem: „Ze mnà tak si´ ma sprawa, Persie! Ja ani przedtem nigdy nie ucieka∏em z obawy przed jakimkolwiek cz∏owiekiem, ani teraz przed tobà nie uciekam; nie czyni´ te˝ obecnie nic innego, jak tylko to, co zwyk∏em czyniç podczas pokoju. ˚e zaÊ nie od razu z tobà si´ bij´, tak˝e ci wyjaÊni´. My Scytowie nie mamy miast, ani uprawnej ziemi, ˝eby spieszno nam by∏o si´ wdawaç w walk´ z wami, w obawie, i˝ miasta nam zajmiecie, a pola spustoszycie. Gdyby jednak koniecznie jak najpr´dzej mia∏o dojÊç do walki, to posiadamy przecie˝ groby naszych ojców: nu˝e wi´c, odszukajcie je i spróbujcie zburzyç; wtedy poznacie, czy b´dziemy z wami o groby walczyç, czy nie. Ale wprzód, gdy nie mamy s∏usznej po temu przyczyny, nie b´dziemy si´ z tobà biç... A za to, ˝eÊ mieni∏ si´ moim panem, jeszcze mi odpokutujesz”. Persowie nie naruszyli jednak sakralnoÊci scytyjskich grobów i do walnej rozprawy nie dosz∏o. Kwintesencjà koczowniczego ˝ycia by∏a nieustajàca walka o przetrwanie, podst´pna i krwawa, w tym walka o kobiety, zapewniajàce rozrodczoÊç i prowadzenie gospodarstwa. Chyba nic lepiej nie obrazuje tego niezmiennego aspektu mentalnoÊci stepowej, jak s∏owa Czyngis chana, po rozprawieniu si´ z jednym z wrogich plemion: „uczyniliÊmy pustà pierÊ i rozerwaliÊmy wàtrob´ dzielnego i mÊciwego ludu Merkitów. OpustoszyliÊmy ich ∏o˝e, wyt´piliÊmy ich ród i ich ludzi. Tych, którzy pozostali, pojmaliÊmy”7. Taka walka spowodowa∏a utrwalenie si´ zwiàzków rodzinnych i szczepowych, które umo˝liwia∏y wzajemne poleganie na sobie na dobre i z∏e. W rezultacie trwajàcej mi´dzyplemiennej rywalizacji to konkurencja w dost´pie do ró˝nych dóbr, a nie wspó∏praca mi´dzyplemienna, regulowa∏y na co dzieƒ stosunki spo∏eczne w Azji Centralnej. Podboje, umiej´tnoÊç zdobywania sojuszników i pokonywania wrogów by∏y nie tylko sztukà wojennà, ale i podstawà stepowej dyplomacji, w której spryt, zr´cznoÊç i przebieg∏oÊç zawsze by∏y potrzebne do skutecznego forsowania swoich partykularnych interesów. Herodot, op. cit., s. 268–269. Tajna historia Mongo∏ów. Anonimowa kronika mongolska z XIII w., prze∏o˝y∏ z mongolskiego, wst´pem opatrzy∏ Stanis∏aw Ka∏u˝yƒski, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970, s. 63. 6 7

LudnoÊç Dok∏adniejszej analizie poddaç te˝ trzeba spo∏ecznà tkank´ regionu – cz´sto przemieszczajàcych si´ jego mieszkaƒców. Trudno bez tego zrozumieç, w jaki konkretny sposób tkanka ta wp∏ywa na rozwój przest´pczoÊci zorganizowanej, która z kolei niszczycielsko oddzia∏uje na kszta∏towanie si´ paƒstwowoÊci pi´ciu krajów regionu. Wed∏ug danych Mi´dzynarodowej Organizacji dla Migracji (MOM) od 1989 r. co dwunasty mieszkaniec Azji Centralnej zmieni∏ albo miejsce zamieszkania w kraju, albo wyemigrowa∏ z niego. W porównaniu z innymi cz´Êciami Êwiata w krajach Azji Centralnej wyst´puje znaczna nadwy˝ka migracji negatywnej (wyjazdy), (tab. 1). Tabela 1 Wzrost i wspó∏czynnik migracji: Êwiat, region i kraj, w latach 2000–2015

Kraj

Roczny wspó∏czynnik zmiany (w %)

Wspó∏czynnik migracji netto (na 1000 ludnoÊci)

2000–2005 2005–2010 2010–2015 2000–2005 2005–2010 2010–2015 Kazachstan Kirgistan

–0,37

–0,1

0,2

–7,6

–4,4

1,16

1,1

1,15

–10 –0,8

–0,7

–0,7 –1,5

Tad˝ykistan

0,69

0,98

1,4

–9,9

–5,2

Turkmenistan

1,88

1,65

1,4

Uzbekistan

1,39

1,35

1,37

–0,8

–0,7

Region Afryka

2,33

2,23

2,15

–0,2

–0,3

–0,2

Europa

–0,18

–0,21

–0,25

0,6

Ameryka Pó∏nocna

0,88

0,82

0,8

4,2

3,9

3,6

Âwiat

1,23

1,16

1,09

èród∏o: World Population Prospects, The 2000 Revision, Volume I: Comprehensive Tables, United Nations New York, 2001.

Ten proces migracji dobrze wyra˝a przyrostek -stan w drugiej cz´Êci nazwy ka˝dego kraju Azji Centralnej, formalnie bioràc z wyjàtkiem Kirgistanu, który od 1999 r. w nomenklaturze ONZ-owskiej wyst´puje jako „Republika Kirgizji”. Przyrostek -stan w grupie j´zyków indoeuropejskich oznacza ruch, a ÊciÊlej tymczasowy postój („miejsce pobytu”, „przebywanie” „obozowisko”, „namiot”) i jest pokrewny z angielskim czasownikiem to stand (staç) oraz polskim rzeczownikiem stan8. Choç przyrostek pokazuje, ˝e po∏o˝ono akcent na przemieszczanie si´ ludzi i rzeczy w regionie 8 Soucek, op. cit., s. 5–6. Wszystkie te kraje z przyrostkiem -stan nie mia∏y go w okresie formowania Zwiàzku Radzieckiego. Brak przyrostka, np. w nazwie Uzbecka Radziecka Republika Socjalistyczna formalnie implikowa∏ brak ruchu. We wspó∏czesnym tureckim j´zyku przyrostek -stan wyst´puje w nazwie Afganistanu, Bu∏garii (Bulgaristan), Chorwacji (Hirvastan), W´gier (Macaristan), Grecji (Yunanistan), Indii (Hindistan), Mongolii (Mogolistan) i Pakistanu. W dawnym tureckim Polska by∏a znana jako Lechistan.

i poza nim, to jednak informuje on tylko o cz´Êci zwiàzanych z tym historycznej, spo∏ecznej oraz kulturowej to˝samoÊci pi´ciu krajów regionu. Inna cz´Êç to sta∏e przegrupowania w klanach i plemionach, ˝yjàcych obecnie w Azji Centralnej. Grupy te nadal znajdujà si´ pod nieustajàcym wp∏ywem ró˝nych ekonomicznych, spo∏ecznych, politycznych i naturalnych czynników; przemieszczajà si´ lub reorganizujà9. Dawne w´drówki ludów i obecna migracja w Europie majà pewne podobieƒstwo, ale w sensie wielkoÊci i dynamiki sà trudno porównywalne z takimi procesami w Azji Centralnej, które trzeba rozpatrywaç z ich w∏asnego punktu widzenia. Wyzwaniem w okresie transformacji jest bardzo m∏ody wiek spo∏eczeƒstw Azji Centralnej w porównaniu z innymi cz´Êciami Êwiata (wykresy 1–2). Do 2010 r. najm∏odsze spo∏eczeƒstwo b´dzie w Tad˝ykistanie i Uzbekistanie, zw∏aszcza w przedziale wiekowym 15–24 lata. W spo∏ecznoÊci tej, jeÊli chodzi Wykres 1 LudnoÊç w wieku 15–24 lat: Êwiat; Afryka i Europa, w latach 2000–2015

èród∏o: World Population Prospects, The 2000 Revision, Volume I: Comprehensive Tables, United Nations New York, 2001.

Wykres 2 LudnoÊç w wieku 15–24 lat w Azji Centralnej

èród∏o: World Population Prospects, The 2000 Revision, Volume I: Comprehensive Tables, United Nations New York, 2001. 9 Olivier Roy, The New Central Asia: The Creation of Nations, I.B. Tauris Publishers, London 2000, s. 21.

o ch∏opców i m∏odych m´˝czyzn, najcz´Êciej wyst´pujà tendencje do przemocy i innej ulicznej przest´pczoÊci, a wÊród dziewczàt i m∏odych kobiet – podatnoÊç na seksualne wykorzystywanie. Jest to wi´c grupa najbardziej problematyczna spo∏ecznie, zw∏aszcza jeÊli nie pracuje. W koƒcu lat 70. (tu˝ przed wejÊciem wojsk radzieckich do Afganistanu) na t´ grup´ ludzi zwrócili uwag´ stratedzy amerykaƒscy, prognozujàcy przebieg wydarzeƒ w Azji Centralnej w ramach „Wielkiej Gry”. Przewidywali oni, ˝e wskutek dynamicznego wzrostu populacji m∏odzie˝y muzu∏maƒskiej w Uzbekistanie i spadku przyrostu naturalnego wÊród, z zasady, ateistycznej ludnoÊci s∏owiaƒskiej, mog∏o tam rzeczywiÊcie dojÊç do problemów spo∏ecznych, zw∏aszcza radykalizacji islamu, co przyspieszy∏oby rozpad ZSRR, którego cz´Êcià by∏a ta republika10. Obecna m∏odzie˝ obojga p∏ci jest, z jednej strony, obiektem wp∏ywu radykalnego islamu, a z drugiej strony ulega ogólnospo∏ecznej presji szukania mo˝liwoÊci urzàdzenia si´ zagranicà. Jednak równie˝ w starszej generacji mo˝na wyczuç preferencj´ do wyjazdu za granic´, jeÊli tylko wiek by na to jeszcze pozwoli∏. Dlatego te˝ w kr´gach rodzinnych, przyjació∏ i znajomych panuje ogólnie atmosfera zach´ty do wyjazdów do krajów, gdzie mo˝na znaleêç lepszà prac´, zgodnie lub niezgodnie z prawem. Uczucie wzgl´dnej deprywacji, jakie motywuje tak wielu ludzi na Êwiecie do wyjazdu ze swoich krajów, jest ewidentne w Azji Centralnej. Pokazujà to badania socjologiczne, które zostanà przedstawione póêniej.

Ârodowisko naturalne Azji Centralnej a ∏ad i porzàdek Zacznijmy od historii zmian klimatycznych. Majà one bowiem kluczowy wp∏yw nie tylko na treÊç niniejszego podrozdzia∏u, ale równie˝ na zrozumienie innych kwestii poruszanych w tej ksià˝ce. W nauce trwa∏ spór interpretacyjny, czy klimat w regionie pulsowa∏ (przemienne wilgotne i suche okresy), czy te˝ prowadzi∏ do jego upustynnienia. Spór ten przecià∏ chyba dopiero Lew Gumilow, wybitny rosyjski historyk Wschodu, który spojrza∏ na t´ kwesti´ mniej geocentrycznie (a w∏aÊciwie georegionalnie) a bardziej heliocentrycznie11. Mianowicie podniós∏ on, i˝ step jest poddawany oddzia∏ywaniu ni˝ów i wy˝ów barycznych z obu pó∏kul Ziemi ró˝nie nas∏onecznionych. Precyzyjniej mówiàc, na pó∏kuli pó∏nocnej polarny wy˝ baryczny nad biegunem pó∏nocnym i wy˝ podzwrotnikowy nad Saharà i Pó∏wyspem Arabskim, który powstaje mechanicznie wskutek obrotu Ziemi, jest stale poddawany erozji z do∏u, od strony nagrzanej powierzchni pustyni. O ile wy˝ polarny jest w ca∏oÊci stacjonarny, o tyle wy˝ podzwrotnikowy bez przerwy przemieszcza si´ to na pó∏noc, to na po∏udnie. Zmienia si´ zatem obszar niskiego ciÊnienia, tworzàc swego rodzaju kotlin´, którà wilgotne powietrze znad Atlantyku dostaje si´ w postaci ni˝ów barycznych do Eurazji. Ni˝e te powodujà opady na tym kontynencie. Kierunek ni˝ów jest uzale˝niony od stopnia aktywnoÊci wy10 Zob. szerzej Stanis∏aw ZapaÊnik, „Walczàcy islam” w Azji Centralnej. Problem spo∏ecznej genezy zjawiska, Monografie FNP, Seria Humanistyczna, Wroc∏aw 2006, s. 7–9. 11 Lew Gumilow, Âladami cywilizacji Wielkiego Stepu, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004, s. 30–32 i 63.

˝u podzwrotnikowego. Zale˝noÊç jest wprost proporcjonalna do aktywnoÊci promieni s∏onecznych, które operujà na tym obszarze prostopadle, czyli najsilniej. S∏abszy wp∏yw majà one na wy˝ polarny, bo padajà one tam bardzo ukoÊnie. S∏oƒce ma trzy fazy aktywnoÊci. Przy s∏abej aktywnoÊci droga ni˝ów przebiega przez Morze Âródziemne i Czarne, pó∏nocny Kaukaz i Kazachstan a˝ do A∏taju i Tien-szanu. Tutaj si´ zatrzymujà, a wilgoç opada w postaci deszczu znad Atlantyku. W tym czasie step nasyca si´ wodà. Pustynie porastajà trawà, a górskie rzeki oraz Ba∏chasz i Morze Aralskie stajà si´ zasobne w wod´. Brakuje jej natomiast w Morzu Kaspijskim. Jest ono bowiem niewystarczajàco zasilane w tym samym czasie przez Wo∏g´, której dorzecze zajmuje Êrodkowà stref´ europejskiej cz´Êci, gdzie trwa posucha. W jej rezultacie w ró˝nych akwenach wodnych obni˝a si´ lustro wody, jeziora zamieniajà si´ w b∏ota i torfowiska. Lato jest upalne i suche. Przy wi´kszej aktywnoÊci S∏oƒca wy˝ podzwrotnikowy zaczyna przemieszczaç si´ na pó∏noc, torujàc w tym kierunku drog´ ni˝om atlantyckim. W´drujà one nad Êrodkowà strefà Europy i Syberi´. W tym samym czasie iloÊç opadów w strefie stepowej maleje. Step zaczyna wysychaç. Ba∏chasz i Morze Aralskie stajà si´ p∏ytsze, zaÊ Wo∏ga i Morze Kaspijskie zasobniejsze w wod´. Przy najwi´kszej aktywnoÊci S∏oƒca ni˝e baryczne przemieszczajà si´ jeszcze dalej na pó∏noc. Step przemienia si´ w pustyni´ i pó∏pustyni´, jego granica ze strefà lasów przesuwa si´ na pó∏noc. Wo∏ga znowu staje si´ p∏ytsza, a Morze Kaspijskie mniejsze. Gumilow pisze, ˝e historyczne zapiski o klimacie strefy stepowej (IV w. p.n.e. – XX w. n.e.) dokumentujà w tym kontekÊcie, jak si´ ona kurczy∏a i rozszerza∏a, a w zwiàzku z tym, dokàd migrowali koczownicy. Przemieszczanie si´ by∏o zale˝ne od dost´pu do wody. Byd∏o koczowników mog∏o bowiem przetrwaç tylko tam gdzie by∏a woda i ros∏a trawa. Tylko wówczas koczownik móg∏ ˝yç z byd∏a, a zapuszcza∏ si´ po, inne ni˝ mi´so, potrzebne towary, sprzedajàc produkty zwierz´ce za produkty rolne czy broƒ, wytwarzane przez osiad∏ych sàsiadów, ˝yjàcych na obrze˝ach stepu lub dalej, albo ich grabiàc. Gumilow po∏àczy∏ wi´c dwie sporne interpretacje. Wydaje si´, ˝e to upustynnienie wywo∏ywane zmiennà aktywnoÊcià S∏oƒca, determinowa∏o kierunki koczowniczej ekspansji, której integralnà cz´Êcià by∏o przenoszenie si´ tradycji przest´pczych. Takie zatem by∏y w najszerszym zarysie kierunki peregrynacji nomadów. Aby przetrwaç, tworzyli oni mniejsze lub wi´ksze wojownicze ordy, rzadziej zaÊ pot´˝ne koczownicze paƒstwa. Choç ta szeroka etnologiczna interpretacja wydaje si´ przekonywujàca, jej dalsza empiryczna weryfikacja wymaga∏aby dodatkowych badaƒ, bo z pewnoÊcià wspó∏zale˝noÊç mi´dzy pogarszajàcymi czy poprawiajàcymi si´ naturalnymi warunkami ˝ycia w stepie a migracjà nie by∏a prosta. Takie badania musia∏yby uwzgl´dniç bardzo skomplikowane metody i techniki, jakimi pos∏u˝yli si´ eksperci brytyjscy i ONZ-owscy, prognozujàc klimat Azji Centralnej w przysz∏oÊci. Dzi´ki nim obecnie mo˝na wywieÊç w klimatologii stosunkowo bardziej precyzyjne wnioski co do spodziewanych skutków efektu cieplarnianego na Êrodowisko naturalne regionu, a w kryminologii na ∏ad i porzàdek tam, o czym wkrótce. Aktualnie pomostem ∏àczàcym histori´ z przysz∏oÊcià, etnologi´ z kryminologià, teori´ z praktykà, jest bezsporny wszak˝e fakt, ˝e to nie „paƒstwowy”, we wspó∏cze50

snym sensie tego s∏owa, by∏ to wczeÊniej ∏ad i porzàdek w „Imperium Stepów”. Koczownicy mogli bowiem wykorzystywaç stepy sezonowo – pod wypas wiosenny. Latem zaÊ, kiedy step si´ wypala, sp´dzali byd∏o w doliny gór, gdzie zachowuje si´ roÊlinnoÊç. Ka˝da z górskich hal nale˝a∏a do innego rodu. Dlatego nomadzi wi´kszà cz´Êç roku sp´dzali w swoim kr´gu, broniàc zaj´tego terytorium przed innymi rodami. Jedynie cz´Êç z nich wyrobi∏a w sobie nawyk sta∏ych szerszych kontaktów. Nast´powa∏o to wówczas, kiedy stada i pasterze mogli przebywaç d∏u˝ej na równinach, jeÊli klimat pozwala∏ na ca∏oroczny wypas. Cz´Êciej jednak wrogoÊç wobec innych rodów z gór wytwarza∏a „patriotyzm dolinowy” czy „oazowy”, a nie paƒstwowy. Ten zrozumia∏y lokalny patriotyzm (wpisujàcy si´ w kodeks post´powania mniejszej grupy) pozosta∏ do dziÊ w ÊwiadomoÊci mieszkaƒców Azji Centralnej. Dlatego niejednokrotnie powrócimy do tego faktu. Ma on bowiem kluczowy wp∏yw na perspektyw´ ustanawiania w regionie rzàdów prawa oraz na sukces w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà, zarówno w wymiarze operacyjnym, jak i ogólnopaƒstwowym. Przejdêmy teraz do wspó∏czesnej gospodarki wodnej w regionie (mapa 2). Jak sugeruje nazwa „Imperium Stepów”, zawsze chodzi∏o w nim o wod´, ale obecnie te˝ o inne zasoby naturalne (pochodne, jak bawe∏n´ oraz rop´, gaz, minera∏y i rudy). Wykorzystanie na wi´kszà skal´ innych ni˝ woda zasobów zacz´∏o si´ stosunkowo niedawno. Zastanówmy si´ szerzej nad wp∏ywem gospodarki wodnej na ∏ad i porzàdek w regionie. Tad˝ykistan jest potencjalnie trzecim na Êwiecie producentem hydroenergii12. Ale ani ten kraj, ani Kirgistan, które wspólnie majà w swojej dyspozycji 80% zasobów wody ca∏ej Azji Centralnej, nie sà w stanie zaspokoiç w∏asnych potrzeb energetycznych. Kirgistan produkuje jedynie 25% potrzebnej dla kraju energii, a reszt´ sprowadza z Uzbekistanu13. Podobnie jest w Tad˝ykistanie i po∏udniowej cz´Êci Kazachstanu. We wszystkich krajach wyst´puje deficyt deszczu, co nawet w paƒstwach o potencjalnie du˝ym zasobie hydroenergii powoduje sezonowe problemy z jej produkcjà i dostawà. Kazachstan stara si´ o zrównowa˝enie swojego bilansu energetycznego. Nie mo˝e tego jednak uczyniç w zakresie gospodarki wodà, gdzie potrzebuje jej o wiele wi´cej ni˝ ma do dyspozycji. Niedobór wody dotyka wszystkie kraje regionu. Jednak najmniej odczuwajà to po∏o˝one w górnych biegach rzek Kirgistan i Tad˝ykistan, a najbardziej Kazachstan, Turkmenistan i Uzbekistan, po∏o˝one w dolnych biegach. Uzupe∏nimy ten obraz katastrofalnà sytuacjà ekologicznà Morza Aralskiego (Uzbekistan/Kazachstan), w latach 60. ubieg∏ego wieku czwartego na Êwiecie co do wielkoÊci Êródlàdowego akwenu wodnego. Obecnie straci∏ on ok. 75% powierzchni wskutek zmniejszenia w tym czasie o blisko 97% wp∏ywajàcej do niego wody rzecz12 OSCE, UNEP, UNDP, Addressing Environmental Risks in Central Asia. Environmental Governance Series, Bratislava 2003, s. 18, <http://www.adelphi -research.de/projektberichte/UNDP_ Governance_english.pdf>. 13 The difficulties of CA water and energy swaps, AH, 14–18 February 2001 oraz Janusz Wawrzyniak, Dzia∏ania organizacji mi´dzynarodowych na rzecz stabilizacji politycznej w Kotlinie Fergaƒskiej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004, s. 809.

Mapa 2 Gospodarka wodna w Azji Centralnej: obecny stan i zagro˝enia

èród∏o: UNEP/GRID Arendal, Central Asia, Central & Eastern Europe, Caucasus, and Central Asia Environmental Information Programme.

nej14. Ods∏aniajàce si´ dno Morza Aralskiego kumuluje liczne rakotwórcze odpady nawozów sztucznych, u˝ywanych do uprawy bawe∏ny (w przeliczeniu na hektar norma tych nawozów w Uzbekistanie dziesi´ciokrotnie przewy˝sza norm´ unijnà). To m.in. z tego powodu wskaênik równowagi Êrodowiskowej w Uzbekistanie jest s∏aby. Trudy ˝ycia na tych terenach mo˝e zilustrowaç fakt, ˝e w regionie sà miejscowoÊci, gdzie bilans wody, wyra˝any proporcjà opadu deszczu do jej ubytku, spowodowanego parowaniem, wynosi 1:60 lub 1:100 (Turfan k. Urumczi i Kaszgar w zachodnich Chinach). Te dane pozwalajà zrozumieç, dlaczego jednà z alternatywnych nazw dla regionu jest Sucha Azja (Arid Asia). Przeci´tne roczne opady wody 14 Timur Dadabayev, Towards Post Soviet Central Asian Regional Integration, Akashi Shoten, Tokyo 2004, s. 190.

(deszczu i Êniegu) w Azji Centralnej kszta∏tujà si´ na poziomie 130 mm w Kirgistanie, i 200–300 mm w Kazachstanie, Tad˝ykistanie, Turkmenistanie i Uzbekistanie. Dla porównania, przeci´tny roczny opad w USA wynosi 380 mm, Rosji – ponad 420 mm, na W´grzech – 520 mm, Polsce – 560 mm, a w Chinach – 1200 mm15. JeÊliby porównaç te dane z danymi o intensywnoÊci parowania wody, to kontrast mi´dzy Suchà Azjà o bardzo ciep∏ych latach (temperatury okresowe dochodzà do 45–50 st. Celsjusza) a tymi wymienionymi wy˝ej krajami, sta∏by si´ jeszcze bardziej wyraêny. Wed∏ug przewidywaƒ brytyjskiego Centrum dla Badaƒ Klimatycznych na Uniwersytecie Norwich, kraje Azji Centralnej mogà w d∏u˝szym czasie doÊwiadczyç ocieplenia o wi´cej ni˝ 5 stopni w skali Celsjusza16. Nie b´dzie to skutek normalnych wahaƒ amplitudowych, ale prawdziwego efektu cieplarnianego. Jak pokazujà bardziej ca∏oÊciowe analizy ONZ-owskiego Mi´dzyrzàdowego Panelu w sprawie Zmiany Klimatycznej, do roku 2050 spadkowy bilans wody b´dzie bardzo wyraêny w Azji Centralnej, o czym mogà Êwiadczyç dwa scenariusze (mapa 3). Drugi scenariusz jest dla regionu bardziej niekorzystny ni˝ pierwszy. Mimo rozbie˝noÊci mi´dzy nimi, bilans upodabnia si´ do ujemnego bilansu w Pó∏nocnej Afryce i na Pó∏wyspie Arabskim, podczas gdy jest on znacznie korzystniejszy w pó∏nocnej, po∏udniowo-wschodniej Azji, w Europie i w innych obszarach Êwiata. Regiony suche stanà si´ bardziej suche, zaÊ regiony wilgotne bardziej wilgotne. W rezultacie post´pujàcego upustynnienia regionu przewiduje si´, ˝e ok. 2020 r. mo˝e byç o 30% mniej dost´pnej wody ni˝ obecnie, przy czym wzroÊnie liczba mieszkaƒców, co spowoduje zwi´kszenie zapotrzebowania na wod´17. JeÊli w 2000 r. by∏o ok. 60 milionów mieszkaƒców, to w 2020 r. prawdopodobnie b´dzie ich ok. 75 milionów18. Zmniejszajàce si´ dostawy wody w regionie (zw∏aszcza w Uzbekistanie) b´dà krytycznie oddzia∏ywa∏y na ludnoÊç i rolnictwo, szczególnie zaÊ na upraw´ bawe∏ny – „serca” politycznego i spo∏ecznego systemu kontroli w regionie19. Bawe∏na jest uzyskiwana w Uzbekistanie od jej lokalnych wytwórców tylko za równowartoÊç 6. centów amerykaƒskich, czyli 7% przeci´tnej rynkowej ceny Êwiatowej20. Dla Uzbekistanu, jednego z najpowa˝niejszych Êwiatowych eksporterów bawe∏ny, wa˝ne sà kolosalne dochody ze sprzeda˝y tego „bia∏ego z∏ota”. Z finansowego punktu widzenia, owe kolosalne dochody paƒstwa (niestety uszczuplane wskutek ró˝nych zaw∏aszczeƒ i kradzie˝y w procesie eksportu) stawiajà oficjalnie i nielegalnie czerpiàcych korzyÊci w tej samej sytuacji – ka˝dy ich pra15

Dane zaokràglone, zaczerpni´te z ró˝nych êróde∏ z Internetu. Timothy D. Mitchell, Mike Hume, A Country-by-Country Analysis of Past and Future Warming Rates, „Tyndall Centre International Report” No. 1, November 2000, Norwich, United Kingdom. 17 „Taszkentskaja Prawda”, 27 December 2000 (przedruk w: TCA, 4 January 2001). Wed∏ug tego êród∏a wzrost zapotrzebowania na wod´ w Azji Centralnej w dekadzie 1991–2000 oceniono na 15%. Jednak wed∏ug innych ocen na 25%. Zob. Lola Gulmova, Water: The Future Apple of Discord in Central Asia, „Central Asia Caucasus Analyst”, <http://www.caciaanalyst.org/ Headline_1.htm>, 25 April 2001. 18 The Sex and Age Distributions of the World Populations, The 2000 Revision, United Nations, New York 2001, Sales No. E. 01. XIII.8. Kazachstan prze˝ywa ni˝ demograficzny. Do 2030 r. jego ludnoÊç osiàgnie jedynie 25 milionów. 19 Adressing…, op. cit., s. 21. 20 Uzbek authorities try to prevent farmers from uniting – Kazakh web site, „Delovaya Nedelya”, „BBC Monitoring Service”, 25 March 2005. 16

Mapa 3 Zmiany klimatyczne w Azji Centralnej i innych regionach, 2050 r.

èród∏o: Climate Change 2001. Synthesis Report, Cambridge University Press, Cambridge 2001, s. 73. ObjaÊnienia: Na podstawie danych z lat 1961–1990, dwa klimatyczne modele symulacyjne (a) i (b) prognozujà do 2050 r. zbilansowane w milimetrach opady deszczu i Êniegu (wody, która nie wyparowa∏a). WielkoÊç tych opadów jest skalkulowana na podstawie przewidywanego zwi´kszenia si´ zawartoÊci gazów cieplarnianych (zw∏aszcza trudno eliminowalnego dwutlenku w´gla) w powietrzu oraz wynikajàcych z tego zmian w parowaniu wody w atmosferze i oceanach, prowadzàcych do podwy˝szenia temperatury i dalszego upustynnienia na Êwiecie. W powietrzu pochodzàcym sprzed ok. 15 000 lat zawartoÊç dwutlenku w´gla wynosi∏a ok. 200 ppm (ppm to jednostka okreÊlajàca zawartoÊç w cz´Êciach na milion; jej nazwa pochodzi od angielskich s∏ów parts per million – zatem 1% = 10 000 ppm). Na poczàtku XVII w. zawartoÊç dwutlenku w´gla wzros∏a do 278 ppm, w po∏owie XX w. osiàgn´∏a 310 ppm, a obecnie si´ga ok. 380 ppm. Za 10 lat mo˝e si´gnàç poziomu 400 ppm, a w koƒcu tego stulecia 800 ppm. W obydwu modelach wartoÊcià statystycznie kontrolowanà sà masy przenikajàcego si´ wzajemnie ciep∏a i wilgoci w atmosferze i oceanach, przy czym model (b) uwzgl´dnia ponadto dynamik´ rozpadu czàsteczek wody w oceanach, przez co jest uznawany za bardziej wiarygodny ni˝ model (a).

gnie i ka˝dy chce utrzymaç status quo. Ze strategicznego punktu widzenia, mo˝liwe perspektywiczne polepszenie gospodarki wodnej, przez uj´cie z syberyjskich rzek Ob i Irtysz 7–8% ich wody oraz skierowanie ich biegu kana∏em o d∏ugoÊci 2500 km w stron´ Morza Aralskiego (wielce kontrowersyjny projekt za 45 miliardów USD), stawia Rosj´ w rz´dzie krajów o bardzo powa˝nym wp∏ywie na Azj´ Centralnà, bo projekt ten podtrzymuje status quo w regionie. Ten niedobór w∏asnej energii doprowadza do okresowego wzrostu niezadowolenia spo∏ecznego, okazywanego nie tylko miejscowym w∏adzom (krytykowanym za 54

nieudolnoÊç), ale i demonstrowanego wobec zagranicznych dostawców energii. W ulicznych, a nawet w oficjalnych rozmowach w Biszkeku czy Duszanbe, przewija si´ cz´sto temat „z∏ego” sàsiada, który „ozi´bia stosunki” zimà, kiedy niedobór gazu energii elektrycznej jest szczególnie mocno odczuwany. S∏yszy si´ wówczas inkryminacje, za którymi idà dzia∏ania. Rewan˝uje si´ on takiemu sàsiadowi (krajowi, b´dàcemu eksporterem gazu czy energii elektrycznej) przez sezonowe zmniejszenie lub zwi´kszenie dostaw wody, powodujàce przysychanie pól uprawnych lub ich zalewanie, a w nast´pstwie straty ekonomiczne. Co roku takie problemy powtarzajà si´. Tyle tylko, ˝e kraje Azji Centralnej si´gajà po inne instrumenty nacisku i sposoby rewan˝u. Mo˝e byç to czasowe fizyczne uniemo˝liwienie lub ograniczenie dost´pu do enklaw (terytoriów otoczonych ze wszystkich stron terytorium innego paƒstwa, przez zawieszenie lub utrudnienie kontroli granicznej – zob. mapa 7 rozdz. 7), zastopowanie ∏àcznoÊci telefonicznej, itd., zgodnie z wielowiekowà tradycjà „jeszcze mi odpokutujesz”. W 2005 r. zacz´∏a si´ publiczna dyskusja, czy z powodu przyj´cia przez Kirgistan uzbeckich uciekinierów, którzy schronili si´ tam po krwawym st∏umieniu zamieszek w Andi˝anie (szerzej w rozdz. 2), Uzbekistan nie odetnie dop∏ywu gazu na zim´ dla Kirgistanu, co z kolei pozostawia temu krajowi „or´˝” w postaci regulacji dop∏ywu wody do Uzbekistanu21. W najbardziej krytycznych sytuacjach kraje poszkodowane w konflikcie o wod´ rozwa˝a∏y nawet zwrócenie si´ do Mi´dzynarodowego Trybuna∏u SprawiedliwoÊci w Hadze z wnioskiem o orzeczenie odszkodowania za spowodowane powa˝ne straty materialne. Mia∏o to miejsce w przypadku zalania znacznych obszarów uzbeckich i kazachskich pól wodami spuszczonymi z kirgiskich zbiorników retencyjnych22. Jak d∏ugo wspólna gospodarka wodna b´dzie s∏aba, b´dà trwaç spory i animozje mi´dzy krajami i mieszkaƒcami regionu. Jeszcze bardziej ni˝ dotychczas prze∏o˝y si´ ona na spadek plonów rolnych. To w konsekwencji prowadzi do os∏abienia zwiàzanej z rolnictwem dzia∏alnoÊci ekonomicznej. W sumie oznacza to spadek zatrudnienia, wzrost migracji oraz poszerzanie si´ szarej i czarnej strefy gospodarczej, przez coraz wi´kszy udzia∏ w dzia∏alnoÊci nielegalnej, przest´pstwach polegajàcych na handlu ludêmi, obrocie Êrodkami odurzajàcymi oraz innà czarnorynkowà i zorganizowanà kontrabandà, a tak˝e zwi´kszone prawdopodobieƒstwo wybuchu konfliktów etnicznych. Tak wyra˝a si´ jeden ze zwiàzków mi´dzy gospodarowaniem zasobami naturalnymi a ∏adem i porzàdkiem w regionie23. Niezrównowa˝ony dobór podstawowych zasobów (hydroenergetycznych, ale te˝ energetycznych, czyli ropy i gazu ze wzgl´du na ogrzewanie zimà) jest jednym 21 Kyrgyzstan’s foreign image depends on Uzbek refugees’ fate – ex-minister, „Interfax news agency”, Moscow, „BBC Monitoring Service”, 28 July 2005. 22 Central Asia: Water and Conflict, ICG Asia Report, No. 34, 30 May 2002, s. 14. 23 Zob. te˝ John P. Crank, Crime and justice in the context of resource scarcity, „Crime, Law & Social Change”, No. 39 (2003), s. 39–67. PodejÊcie to zosta∏o najpierw zarysowane w: Thomas Homer-Dixon, On the threshold: environmental changes as causes of acute conflict, „International Security”, vol. 16, No. 2, Fall 1991 oraz Environmental scarcities and violent conflict: evidence from cases, „International Security”, vol. 19, No. 1, Summer 1994. W Azji Centralnej odnotowany spadek p∏odów rolnych jest dramatyczny. Od poczàtku lat 80. ogólny spadek ze zirygowanych pól wynosi∏ 30% w Kazachstanie, 20% w Kirgistanie i 18% w Tad˝ykistanie.

Tabela 2. Zasoby naturalne w Azji Centralnej i na Êwiecie (z∏o˝a ropy i gazu

Kraj

Ropa naftowa

Gaz

Boksyt

Miliardy bary∏ek

Tryliony m3

Tysiàce ton metrycznych

65,000

4376,60

Cynk

Miejsce

Kazachstan

Kirgistan

0,04

Tad˝ykistan

0,012

0,200

Turkmenistan

0,546

71,000

Uzbekistan

0,594

66,200

Region

10,192

202,600

Polska

0,096

5,820

W´gry

0,120

1,210

Chiny

18,250

53,325

9990,00

6,93

Rosja

60,000

1680,000

4497,50

3,12 0,14

Stany Zjednoczone Âwiat

Tysiàce ton metrycznych

392,40

Kadm

Miejsce

392,40

100,00 578,70

720,00

21,371

192,513

200,00

1292,550

6112,440

144 079,50

0,50

152,10

1,70

440,00

1499,20

174,00

16,79

2507,00

1,95

925,00

874,30

9,79

8928,00

z czynników kszta∏tujàcych umys∏owoÊç mieszkaƒców Azji Centralnej. Sà oni bardziej ni˝ inni sk∏onni do waÊni oraz przest´pczoÊci przeciwko osobie i mieniu oraz innym wartoÊciom spo∏ecznym. Na umys∏owoÊç ludzi wp∏ywa tak˝e ich historia. Od wieków liczyli sami na siebie, by zaspokoiç swój byt (postawa znana w Azji Centralnej od 6 tysi´cy lat). Zgodnie z wielowiekowà tradycjà rozdawnictwa dóbr, liczà równie˝ na ∏askawoÊç i pomoc paƒstwa, które postrzegajà jako moralnie zobowiàzane do ul˝enia trudom ˝ycia. Wyniki brytyjskich badaƒ sugerujà, ˝e wzrost Êredniej temperatury powietrza zaledwie o 1 stopieƒ spowoduje potrzeb´ wy∏o˝enia 100 USD dla przeciwdzia∏ania skutkom ocieplenia24. JeÊli upustynnienie b´dzie post´powa∏o nadal, kraje Azji Centralnej b´dà zmuszone do wyk∏adania z PKB (wartoÊç dóbr i us∏ug finalnych wytworzonych na terenie danego kraju) coraz wi´kszych kwot na usuwanie skutków ocieplenia. W rezultacie Êrodki pieni´˝ne, które mogà byç zainwestowane w popraw´ ∏adu i porzàdku, b´dà kierowane do innych sektorów paƒstwa, jeszcze bardziej nara˝onych na straty wywo∏ane efektem cieplarnianym, co wp∏ynie ujemnie na przestrzeganie ∏adu i porzàdku. W tym miejscu wkraczamy na powiàzanà z powstawaniem i funkcjonowaniem s∏abych struktur paƒstwowych problematyk´ wykorzystywania innych ni˝ woda zaso-

Mitchell i Hume, op. cit.

478,70

0,200

ObjaÊnienia: % od ca∏oÊci stwierdzonych Êwiatowych zasobów (ropa, gaz) albo produkcji pozosta∏ych surowców w ich najbardziej podstawowej formie. èród∏o: <http://www.eia.doe.gov/emeu/international/contents.html>, za: „Oil and Gas Journal” 1 January 2006; World Nonferrous Metal Statistics 1984–2002, Natural Resources, Canada, <http://www.nrcan.gc.ca/ms/efab/mmsd/wnf/>.

Tysiàce ton metrycznych

700,00 16 369,90

oraz procent produkcji Êwiatowej z innych z∏ó˝ i ranking krajów), 2002 r. Miedê

82,72

Tysiàce ton Miejsce metrycznych 9

473,70

O∏ów

Miejsce

86,33

Tysiàce ton metrycznych

45,20

75,00

13,67

3,54

548,70

4,05

2,69

502,80

15,31

5,65

4,28

47,20

3,72

56,60

2,00

556,10

4,11

568,40

620,00

4,58

13,00

1157,40

8,55

450,60

13 531,50

2824,60

Miejsce Tony

2,00 17,28

Srebro

2,7*

Z∏oto

Miejsce Tony

5,00

1343,00

20,12

2500,00 13,24

0,46

15,95

7,11

Miejsce

22,40 17,11

18,00 13,75

2,70

60,00

2,06

87,80 67,07

130,90

5,20

0,60

0,02

189,81

7,55

400,00

2,12

170,87

6,79

1420,00

7,52

298,00 11,85

18 878,80

2515,24

bów naturalnych. Trzeba je widzieç przez pryzmat szacunków statystycznych (tab. 2) oraz dodatkowych danych (poni˝ej), a nast´pnie oceny wp∏ywu zasobów naturalnych na demokratyzacj´ ustroju paƒstw Azji Centralnej. Kazachstan i Turkmenistan to kraje o wielkich zasobach naturalnych, dotychczas ma∏o eksploatowanych. Kazachstan szczyci si´ posiadaniem z∏ó˝ 99 ze 105 pierwiastków z tablicy Mendelejewa. Ma najwi´ksze, ze znanych na Êwiecie, z∏o˝a cynku, wolframu i siarczanu baru, drugie w kolejnoÊci, znane, z∏o˝a srebra, o∏owiu i chromu, trzecie, znane, najwi´ksze z∏o˝a miedzi i fluorytu, czwarte, znane, najwi´ksze z∏o˝a molibdenu i szóste, znane, najwi´ksze z∏o˝a z∏ota25. WartoÊç tych wszystkich minera∏ów i surowców ocenia si´ na ok. 8,7 bilionów USD26. Uzbekistan posiada ponad 100 rodzajów minera∏ów, wÊród których wartoÊç zasobów cynku, miedzi i z∏ota si´gaç ma ok. 3 bilionów USD27. Zasoby te sà w du˝ej mierze nie wykorzystane. Wed∏ug niektórych ocen, Uzbekistan zajmu25 Doc. CEDAW/C/KAZ/1, Commitee on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, Initial reports of State Parties: Kazakhstan, § 2. 26 Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk, Wprowadzenie. Polsko-kazachstaƒskie zbli˝enia, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000, s. 19. 27 Soucek, op. cit., s. 293.

je czwarte miejsce, jeÊli chodzi o z∏o˝a z∏ota i dziewiàte, jeÊli chodzi o jego produkcj´28. Tak˝e Kirgistan i Tad˝ykistan, o których zwyk∏o si´ mówiç, ˝e sà ubogie w minera∏y i rudy, po dog∏´bniejszej analizie trzeba oceniç jako stosunkowo zasobne. W Kirgistanie oprócz z∏ota mo˝na bowiem pozyskiwaç antymon, rt´ç, w´giel oraz uran. Tad˝ykistan dysponuje ok. 70. rodzajami minera∏ów i rud metali kolorowych, z których nale˝y wymieniç antymon, bizmut, cynk, miedê, molibden, rt´ç oraz wolfram29. W pozosta∏ych krajach Azji Centralnej sà znaczne zasoby ropy i gazu. Na przyk∏ad w Kazachstanie z∏o˝a ropy sà oceniane jako 10. na Êwiecie. Organizacja Krajów Eksportujàcych Rop´ Naftowà (Organization of Petroleum Exporting Countries – OPEC) przyjmuje, ˝e do 2015 r. Kazachstan mo˝e si´ staç najwi´kszym wydobywcà ropy na Êwiecie30. Turkmenistan podaje, ˝e ze swoimi z∏o˝ami gazu i ropy, przeliczonymi na 45 miliardów ton równowa˝nika ropy, dysponuje 20% Êwiatowych dostaw tych surowców31. Uzbekistan ma mniej stwierdzonych zasobów ropy ni˝ Kazachstan czy Turkmenistan, ale ju˝ w 2010 r., jeÊli nie wczeÊniej, mo˝e dorównaç Turkmenistanowi w wielkoÊci jej wydobycia32. Wed∏ug ocen Administracji do spraw Informacji Energetycznej Stanów Zjednoczonych (U.S. Energy Information Administration), stwierdzone zasoby ropy w Kazachstanie to 2,41 miliardów ton, ale mo˝liwe jest osiàgni´cie pu∏apu 12,6 miliardów ton. (Dla porównania, dla Turkmenistanu szacuje si´ 0,23 miliarda ton stwierdzonych zasobów, a mo˝liwy jest pu∏ap 11 miliardów ton.) Do 2010 r. Kazachstan ma produkowaç 100 milionów ton ropy, podczas gdy Turkmenistan mo˝e wyprodukowaç tylko 10 milionów ton. JeÊli chodzi o dostawy i produkcj´ gazu, to sytuacja wyglàda korzystniej w Turkmenistanie ni˝ Kazachstanie: stwierdzono 4,3 miliardy metrów szeÊciennych gazu w Turkmenistanie (a przewiduje si´ 4,5 miliardy metrów szeÊciennych), podczas gdy w Kazachstanie 2,3 miliardy metrów szeÊciennych gazu (a przewiduje si´ 2,4 miliardy). Produkcja w 2010 r. przewidywana jest na poziomie 46,2 miliardów metrów szeÊciennych w Turkmenistanie i 10,7 miliardów metrów szeÊciennych w Kazachstanie33. Uzbekistan ma wi´ksze stwierdzone zasoby naturalnego gazu ni˝ Kazachstan (odpowiednio: 2,4 i 2,3 miliarda metrów szeÊciennych), ale mniej ni˝ Turkmenistan, co plasowa∏oby go na pierwszym miejscu w Êwiecie. Jednak, jeÊli chodzi o produkcj´, to w 2000 r. Uzbekistan przewy˝szy∏ kwotà 56,3 milionów metrów szeÊciennych Turkmenistan. Szacowana produkcja w roku 2010 plasowa∏aby Uzbekistan za TurkmeOxus mining in Uzbekistan, TCA, 23 August 2001. Szerzej: Richard M. Levine, Glenn J. Wallace, The mineral industries of Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Moldova, Russia, Tajikistan, Turkmenistan, Ukraine and Uzbekistan, U.S. Geological Survey Minerals Yearbook 2000, s. 3.1–3.25. 30 Bulk of financial aid is for Kazakhstan, TCA, 16 August 2001. 31 Doc. CERD/C/441/Add.1, Consideration of reports submitted by State Parties under article 9 of the convention, § 19. 32 W 2000 r. stwierdzone zasoby ropy naftowej by∏y na poziomie tylko 0,04 miliardów ton, choç wczeÊniej szacowano je na 0,3 miliarda t. W tym samym roku produkcja surowca osiàgn´∏a 8,5 milionów t (Anna Wo∏owska, Kaspijska ropa i gaz – realia pod koniec 2000 roku, OÊrodek Studiów Wschodnich, „Prace OSW” nr 1, kwiecieƒ 2001, Warszawa, s. 51). 33 Ibidem, s. 51. 28 29

nistanem (odpowiednio: 67,6 i 109,9 milionów metrów szeÊciennych), a nast´pnie Kazachstan, jako producenta 31 milionów metrów szeÊciennych gazu34. Mimo ˝e powy˝sza licytacja zasobów, produkcji i potencja∏u wytwórczego wyglàda imponujàco, zdolnoÊç krajów Azji Centralnej do realizacji swoich ewentualnych mo˝liwoÊci jest oparta na bardzo kruchych za∏o˝eniach. Z∏o˝a gazu i ropy mogà byç tylko wówczas wydobyte i sprzedane z zyskiem, kiedy zostanà zbudowane gazo- i ropociàgi, doprowadzajàce te surowce do paƒstw, zw∏aszcza zachodnich lub Chin. Wiele w zwiàzku z tym zale˝y od podzia∏u zasobów ropy spod dna Morza Kaspijskiego – obszaru do którego majà roszczenia nie tylko Kazachstan i Turkmenistan, ale i pozosta∏e paƒstwa nadbrze˝ne (kaukaskie, Iran). Jak dotàd nie dosz∏o do uzgodnienia, co do kogo prawnie nale˝y. W tym sensie potencja∏ Kazachstanu i Turkmenistanu nie jest do koƒca okreÊlony. Nie ulega wszak wàtpliwoÊci, ˝e jeÊli chodzi nawet o ich dotychczasowe zasoby, to b´dà one mia∏y du˝y wp∏yw na sytuacj´ geopolitycznà ca∏ej Azji Centralnej. Innà sprawà jest, czy zasoby tych krajów b´dà mia∏y wp∏yw na Êwiatowy rynek ropy i gazu. Tu trzeba zwróciç uwag´, ˝e w tabeli 2 zamieszczono bardzo konserwatywne dane szacunkowe, dotyczàce obecnie stwierdzonych zasobów ropy i gazu w Azji Centralnej. Wynika∏oby z nich, ˝e w regionie jest zaledwie ok. 1% ca∏ej ropy i 3,3% gazu. By∏oby to w sumie nieco ponad 4% wszystkich stwierdzonych zasobów na Êwiecie, ∏àcznie na kwot´ ok. 3 bilionów USD35. JeÊli przyjàç ten szacunek, to wynika z niego, ˝e Azja Centralna odgrywa stosunkowo ma∏à, ale coraz wyraêniej artyku∏owanà rol´. Gr´ re˝yserujà dla niej globalni geostratedzy, ma∏o pomni wszak˝e faktu, ˝e realizacja jej scenariusza zawsze napotyka∏a opór wzajemnie rywalizujàcych o wp∏ywy krajów regionu, zdeterminowanych w∏asnà historià i paƒstwowymi priorytetami36.

Wp∏yw bogactw naturalnych na aparat paƒstwa, w tym wymiar sprawiedliwoÊci Z wykorzystywaniem bogactw naturalnych, a zw∏aszcza gazu i ropy, jest zwiàzane funkcjonowanie aparatu paƒstwa (w tym wymiaru sprawiedliwoÊci). Postrzega si´ jedno wielkie zagro˝enie dla osiàgni´cia zrównowa˝onego rozwoju spo∏eczno-ekonomicznego. W krajach dysponujàcych tymi surowcami jest nim ryzyko zmarnotrawienia zysków ze sprzeda˝y gazu i ropy. W najwi´kszym skrócie (szerzej w rozdz. 7) t´ problematyk´ w ekonomii politycznej potocznie przedstawia si´ jako dylemat, czy korzystaç z nich drogà podzia∏u ∏uIbidem. Manik Talwani, Andrei Belopolsky, Dianne L. Berry, Geology and petroleum popential of Central Asia, <http://bakerininstitute.org/Pubs?studies/gppca.html#Comparison>; Pipeline politics: oil, the Taliban and the balance of power in Central Asia, A Worldpress.org Special Raport, <http://www.worldpress.org/specials/pp/front.htm> oraz Worldwide look at reserves and production, „Oil and Gas Journal”, vol. 103, No. 47, 19 December 2005, s. 24–25. 36 Zob. np. Russia achieves breakthrough in Central Asian gas plan, „Alexander’s Gas and Oil Connections, News and Trends: CIS/Russia”, vol. 8, No. 9, <http://www.gasandoil.com/goc/news/ ntr 318 44.htm>, 1 May 2003; U.S. Voices concern over crime ties in Russian, Ukrainian energy sectors, Organized Crime and Terrorist Watch, „RFE/RL Spotlight”, vol. 3, No. 21, 19 June 2003. 34 35

pów (przez grabie˝ zysków), czy w imi´ sprawiedliwoÊci spo∏ecznej (the quest for loot or justice). JeÊli interesy grupowe przewa˝ajà nad paƒstwowymi przest´pczoÊç zorganizowana, pranie brudnych pieni´dzy oraz korupcja b´dà jeszcze silniej ni˝ obecnie wp∏ywaç na gospodark´ i porzàdek prawny w Azji Centralnej. W rezultacie zmieniajàcej si´ dynamiki i struktury przest´pczoÊci, region mo˝e doznaç odrodzenia si´ „tradycji przest´pczych” (o genezie zob. rozdz. 3). Afery gospodarcze w sektorze energetycznym Kazachstanu i Turkmenistanu (szerzej zob. rozdz. 7) wydajà si´ sygnalizowaç takà mo˝liwoÊç. Co wićej, afery w sektorze energetycznym, prawdopodobnie zwiàzane z ∏apówkarstwem i praniem brudnych pieni´dzy z udzia∏em partnerów amerykaƒskich, mogà spowodowaç zmian´ oceny wagi interesów i zagro˝eƒ dla tych partnerów. Inni partnerzy mogà byç oceniani i przyjmowani w Azji Centralnej jako bardziej obiecujàcy, bo dla Amerykanów dopisywanie kosztów ∏apówek do kosztów transakcji handlowych wià˝e si´ obecnie z mo˝liwoÊcià pociàgnićia do odpowiedzialnoÊci karnej na mocy Foreign Corrupt Practices Act. Raport Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOR) na temat Azji Centralnej i Kaukazu wzywa do wi´kszej przejrzystoÊci transakcji gospodarczych w celu zwi´kszenia inwestycji zagranicznych i rozwoju gospodarczego w tych regionach. Innymi s∏owy, raport zaleca kontrol´ korupcji – zjawiska endemicznego w tej cz´Êci Êwiata. „Bogactwa naturalne sà zwykle powiàzane z korupcjà, bo przedsi´biorczoÊç oferuje miej korzyÊci ni˝ ubieganie si´ o wp∏ywy polityczne”37. To stwierdzenie jasno wskazuje, ˝e kraje centralnoazjatyckie oraz przysz∏oÊç przest´pczoÊci i jej kontroli w regionie powinny byç postrzegane nie tylko przez pryzmat problematyki nielegalnego tranzytu Êrodków odurzajàcych, ale te˝ przest´pczoÊci o w∏asnym rodowodzie. Przez wieki korupcja i inne tradycje przest´pcze by∏y preferowane w Azji Centralnej. Skorumpowana te˝ by∏a w∏adza sàdownicza, operujàca w∏aÊciwie jako sàdy kapturowe, ze wzgl´du na brak jej niezawis∏oÊci. Ustalenia ró˝nych cia∏ traktatowych ONZ, potwierdzajàce stosowanie tortur jako metody uzyskiwania dowodów, brak pe∏nej niezawis∏oÊci s´dziowskiej, itp., prowadzà do wniosku, ˝e sàdownictwo kapturowe nadal funkcjonuje. Po stu pi´çdziesićiu latach dominacji rosyjskiej i radzieckiej oraz inkubacyjnym okresie niepodleg∏oÊci niewiele mog∏o ulec zmianie. W nowo powsta∏ych republikach centralnoazjatyckich niezawis∏oÊç sàdownictwa i niezale˝noÊç prokuratury to raczej wizja przysz∏oÊci ni˝ teraêniejszoÊç. Koszty utrzymania porzàdku w krajach o g∏´bokich tradycjach przest´pczych, a jednoczeÊnie s∏abych paƒstwowo, sà wysokie. Mogà o tym Êwiadczyç dane o aparacie policyjnym, na którego licznych pracowników i oprzyrzàdowanie przeznacza si´ chyba sporo pieni´dzy. Na przyk∏ad, w Kirgistanie, kraju liczàcym ok. 5 milionów ludzi, w 1997 r. przypada∏o 291 mundurowych i niemundurowych policjantów na 100 tys. mieszkaƒców38. W Turkmenistanie, liczàcym 5,1 miliona ludzi, w 2000 r. by∏o ok. 23 500 mundurowych i niemundurowych policjantów, czyli ok. 490 na 37 European Bank for Reconstruction and Development, Transition Report 2001, London 2001, s. 55. 38 The Sixth United Nations Survey of Crime Trends and Operations of Criminal Justice Systems (1995–1997), <www.unodc.org>.

100 tys. mieszkaƒców39. W Kazachstanie i Uzbekistanie wspó∏czynnik by∏ jeszcze wy˝szy, odpowiednio: 77840 i 80541. Choç policjanci zarabiajà ma∏o, to jednak regularnie otrzymujà wynagrodzenie, co jest bardziej wyjàtkiem ni˝ zasadà w ubogim sektorze bud˝etowym paƒstwa. Do tej samej grupy, choç niewiadomo, jak licznej, nale˝à prokuratorzy, s´dziowie i administracja wi´zienna. Mo˝na przypuszczaç, ˝e ta ostatnia jest najliczniejsza z racji wysokiego wspó∏czynnika osadzonych. Kraje te muszà mieç chyba bardzo wysoki poziom ogólnych wydatków na wymiar sprawiedliwoÊci. Wprawdzie powo∏ywana wy˝ej ekspertyza na temat procesu upustynnienia Azji Centralnej nie wzmiankuje, jak wielce ten proces rzutuje na wzrost wydatków bud˝etowych w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwoÊci, ale niewàtpliwie obcià˝enia bud˝etowe, wynikajàce z rosnàcych ograniczeƒ do wody, zdecydowanie wp∏ynà na zdolnoÊç tych krajów do ca∏oÊciowego przeciwdzia∏ania skutkom upustynnienia. Stanie si´ to jeszcze wi´kszym priorytetem ni˝ obecnie. Powy˝szà geoklimatycznà i ekokryminologicznà analiz´ Azji Centralnej trzeba uzupe∏niç o najnowszy czynnik, coraz bardziej wp∏ywajàcy na wewn´trznà i zewn´trznà sytuacj´ regionu, mianowicie post´pujàcà w nim informatyzacj´ (tab. 3). W latach 2000–2005 kraje centralnoazjatyckie poczyni∏y wydatny post´p w informatyzacji, choç wyraênie odstajà od Polski, W´gier czy USA, krajów zdecydowanie na ten post´p bardziej od nich otwartych. Tabela 3 Informatyzacja w krajach Azji Centralnej i na Êwiecie Kraj

U˝ywajàcy Internetu, Stopa wzrostu (%) ostatnie dost´pne dane (2000–2005) (w tys. mieszkaƒców)

Kazachstan

250

Kirgistan

152

Poziom penetracji spo∏ecznej (w %)

257,1

1,7

194,6

2,9

Tad˝ykistan

4,1

105,0

0,1

Turkmenistan

300,0

0,1

Uzbekistan

492

6 460,0

1,9

Region

906,1 220,4

23,5

Polska

8 970

W´gry

2 400

235,7

23,8

Chiny

94 000

317,8

7,3

Rosja

6 000

93,5

4,2

Stany Zjednoczone

201 661,159

111,5

68,8

Âwiat

817 447,147

126,4

12,7

èród∏o: Internet usage statistics, <http://www.internetworldstatis.com/stats.htm>.

WN, 26 January 2001, op. cit. United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention, Centre for International Crime Prevention, Global Report on Crime and Justice, Oxford University Press, New York 1999, s. 124. 41 Zob. Charles Fairbanks, S. Frederick Starr, C. Richard Nelson, Kenneth Weisbrode, Strategic Assessment of Central Eurasia, The Atlantic Council of the United States, Central Asia – Caucasus Institute SAIS; Washington, D.C. 2001, s. 29. Wed∏ug danych z The Eight United Nations 39 40

O wp∏ywie informatyzacji na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwoÊci zob. rozdzia∏y 8 i 9.

Rozwój gospodarczo-spo∏eczny a szara strefa, korupcja i inna przest´pczoÊç Wskaêniki rozwoju gospodarczego i spo∏ecznego oraz z zakresu statystyki kryminalnej przedstawiajà tabele 4 i 5. PKB na g∏ow´ jednego mieszkaƒca w 2002 r. by∏ ni˝szy w krajach centralnoazjatyckich ni˝ krajach wybranych do porównania, z wyjàtkiem Chin (900 USD). W tym samym czasie w Rosji wynosi∏ on 2600 USD, Polsce – 4300 USD, na W´grzech 5900 USD i w Stanach Zjednoczonych – 32 100 USD42. Kraje niosàce pomoc technicznà sà Êwiadome, ˝e znaczna cz´Êç PKB w Azji Centralnej pochodzi z szarej strefy. Podane tu fakty i dane wiele o tym mówià, ale nie wszystko. Reszta powinna byç zinterpretowana w kontekÊcie bardziej ca∏oÊciowych ocen gospodarki tego regionu. Niektóre z nich wskazujà, ˝e ˝ycie gospodarcze w Azji Centralnej jest bardzo powa˝nie zdominowane przez szarà stref´. Sugerujà to np. badania z Uniwersytetu Harwarda. Wynika z nich bowiem, ˝e w Kirgistanie i Tad˝ykistanie PKB to 100% (sic) szarej strefy, Turkmenistanie 60%, Kazachstanie 39% i Uzbekistanie 13% – co daje, Êrednio dla pićiu krajów – 62,5%43. Z opartych na innej metodologii badaƒ Friedricha Schneidera z Uniwersytetu Linz44 wynika, ˝e rozmiary szarej strefy, mierzone jej procentowym udzia∏em w PKB (1999/2000–2002/2003) w trzech, z pićiu, krajów regionu (Kazachstan, Kirgistan, Uzbekistan) kszta∏towa∏y si´ odpowiednio: 43,2–45,2%; 39,8–41,2% oraz 34,1–37,2%. Dla porównania, w tym samym czasie udzia∏ szarej strefy w PKB Stanów Zjednoczonych, Chin, W´gier, Polski i Rosji kszta∏towa∏ si´ nast´pujàco: 8,7–8,4%; 13,1–15,6%; 25,1–26,2%; 27,6–28,9% oraz 46,1–48,7%. Z jeszcze innych badaƒ wynika, ˝e szara strefa jest bardziej ograniczona45. Raport Banku Âwiatowego sugeruje, ˝e w latach 1996–2000 w pićiu krajach Azji Centralnej Êrednio 35% PKB pochodzi∏o z „nielegalnych rynków”, podczas gdy w Ârodkowej i Wschodniej Europie wynosi∏ on ok. 20%46. Survey of Crime Trends and Operations of Criminal Justice System (2000–2002), w 2002 r. w Polsce przypada∏o 260 policjantów na 100 tys. mieszkaƒców, na W´grzech – 286, w Stanach Zjednoczonych – 326. Co do Chin i Rosji, których danych z tego okresu nie ma, to w latach wczeÊniejszych wspó∏czynnik wynosi∏ w 1994 r. dla Rosji – 1221, a w 1997 r. dla Chin – 96, <www.unode. org>. 42 Zob. objaÊnienie pod tab. 3. 43 Yair Eilat, Clifford Zinnes, The shadow economy in transition countries: consequences for economic growth and donor assistance, <http://www.cid.harvard.edu/caer2/htm/content/papers/paper83/paper83.pdf>. 44 Friedrich Schneider, The size of the shadow economies of 145 countries all over the world: first results over the period 1999 to 2003, <http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=636661>. 45 Zob. np. Turar Koichuev, W kierunku gospodarki rynkowej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan…, op. cit., s. 652. 46 World Development Report, The World Bank, WB Press: Washington D.C. 2001, s. 121.

Mimo odmiennych metodologii oraz fragmentarycznych danych i ocen, wszystkie powy˝sze badania prowadzà nieodparcie do wniosku, ˝e obszar szarej strefy w poszczególnych krajach Azji Centralnej, a tak˝e w regionie, jest wi´kszy, a niekiedy znacznie, ni˝ porównywalny w wybranych krajach europejskich, Chinach oraz Stanach Zjednoczonych. W przedostatnich badaniach nie jest m.in. uwzgl´dniony Tad˝ykistan – kraj, przez którego obszar przemyca si´ w Azji Centralnej gros Êrodków odurzajàcych z Afganistanu do Rosji. Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy szacuje, ˝e w 2004 r. od 40% do 60% PKB Afganistanu pochodzi∏o z zysków zwiàzanych z uprawy maku, s∏u˝àcego do wyrobu opium. Ocenia si´, ˝e 1 miliard USD zatrzymujà hodowcy, a 1,3 miliarda USD przechodzi w rće poÊredników i handlarzy47. Zyski ze sprzeda˝y opium muszà byç gdzieÊ legalizowane. Pranie brudnych pieni´dzy odbywa si´ w krajach, które bàdê sàsiadujà z Afganistanem, bàdê sà dalszymi krajami, w których docelowo lokuje si´ je w bankach. Tad˝ykistan, w którym udzia∏ szarej strefy w PBK jest najwi´kszy w Azji Centralnej, to z pewnoÊcià jeden z pićiu krajów regionu, gdzie najcz´Êciej nast´puje legalizacja dochodów z obrotu afgaƒskimi Êrodkami odurzajàcymi. Pozosta∏e kraje regionu majà w tym równie˝ swój udzia∏. Na tym tle ∏atwiej zrozumieç s∏aby efekt transformacji w krajach Azji Centralnej. Tabela 4 pokazuje, ˝e w latach 1998–2004 spoÊród 161 krajów najlepiej wypad∏ Kirgistan, jednak dopiero 97. na liÊcie. Pozosta∏e paƒstwa sà zdecydowanie na koƒcu listy: Kazachstan – 130., Tad˝ykistan – 141., Uzbekistan – 147. i Turkmenistan – 151. W zestawieniu z nimi, najwi´kszy zakres swobód ekonomicznych majà oczywiÊcie Stany Zjednoczone, które w tym samym czasie nawet swobody te powi´kszy∏y: w 1998 r. oceniono je na poziomie 1,89, a w 2004 r. – 1,85, co daje 12. miejsce w Êwiecie. Wskaêniki w pozosta∏ych czterech krajach, wybranych do porównania, przedstawiajà si´ nast´pujàco: W´gry (2,94/2; 40/35), Polska (2,91/2; 54/41), Chiny (3,69/3; 46/112) i Rosja (3,54/3; 56/124). Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e wskaênik transformacji pićiu krajów Azji Centralnej by∏by wy˝szy, gdyby w ich gospodarce uda∏o si´ ograniczyç wp∏yw ró˝nych nielegalnych, jeÊli i nie rabunkowych, procederów. Kraje Azji Centralnej w zakresie rozwoju spo∏ecznego czynià jednak pewien post´p. W ciàgu lat 1992–2002 wszystkie poprawi∏y swoje notowania w rankingu UNDP48. Przoduje Kazachstan, a na koƒcu znajduje si´ Tad˝ykistan49. Post´p nie jest jednak linearny, bo w latach 2001–2002 Tad˝ykistan, Turkmenistan i Uzbekistan pogorszy∏y swoje notowania. Co do poziomu p∏ac, to nominalnie wzrastajà, ale inflacja czyni ten wzrost iluzorycznym. Obecnie najwy˝sze uposa˝enia sà p∏acone w Kazachstanie. W 1999 r. przeci´t47 U.S. Official says Afghanistan needs help to combat drug trade, <http://tokyo.usembassy. gov/e/p/tp–20040213–17.html>. 48 Dla porównania, w roku 2002 wskaêniki dla wybranych krajów by∏y nast´pujàce: Chiny (wskaênik 0,745/miejsce 94), Rosja (0,795/57), W´gry (0,848/38), Polska (0,850/37), USA (0,939/8). 49 Na przyk∏ad, ich wartoÊci w sferze wolnoÊci obywatelskich (zob. objaÊnienie pod tab. 4), ocenione na poziomie od 5,5 do 7 punktów, mocno kontrastujà z Polskà (1,5), W´grami (1,5) i USA (1). Nie sà jednak takie z∏e w porównaniu z Rosjà (5), a z wyjàtkiem Turkmenistanu prezentujà si´ lepiej lub tak samo w porównaniu z Chinami (6,5).

1998

Efekt transformacyjny [2]

2003

2004

WolnoÊci obywatelskie [3] 1992

2001

Rozwój spo∏eczny [4]

1999

2000

2004

Wskaênik postrzegania korupcji [5]

500

Uzbekistan

4,23

4,68

4,50

4,30

4,00

5,5

6,5

7,0

5,5

3,66

4,10

4,36

4,00

3,29

147

151

141

130

0,798

0,706

0,731

0,643

0,717

103

0,765

0,729

0,748

0,677

0,727

101

113

102

2,3

1,8

…

2,2

...

2,4

...

...[6]

...

2,2

2,3

2,0

2,2

122

114

133

122

èród∏a i objaÊnienia: [1] U.S. Energy Information Administration, International Energy Annual 2002, <http://www.eia.doe.gov/emeu/iea/popgdp.html>. Dane Banku Âwiatowego sà cz´Êciowo odmienne, zarówno dla krajów Azji Centralnej, jak i krajów wybranych do porównania, ze wzgl´du na innà metod´ kalkulacji PKB. Obydwa êród∏a jednoznacznie wskazujà jednak na wielkie ró˝nice w PKB mi´dzy tymi dwiema grupami krajów. [2] Marc A. Miles, Edwin J. Feulner, Mary Anastasia O’Grady with Anna Isabel Eiras and Aaron Schavey, 2005 Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation, The Wall Street Journal, Washington–New York 2005. Wskaênik ustalony dla 161 paƒstw na podstawie analizy 50 czynników ekonomicznych w dziesi´ciu kategoriach: polityka handlowa, obcià˝enia fiskalne, stopieƒ interwencji paƒstwowej, polityka monetarna, inwestycje zagraniczne, finanse i bankowoÊç, p∏ace i ceny, prawo w∏asnoÊci, regulacje, szara strefa. Im ni˝szy wskaênik, tym mniejszy interwencjonizm paƒstwowy i wi´ksze swobody gospodarcze. [3] Freedom House, Nations in Transit 2003: Freedom in the World. The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties 2004, <http://www.fredomhouse.org/research/survey2004. htm>. Wskaênik ustalony na podstawie analizy trzynastu kwestii z zakresu wolnoÊci obywatelskich i praworzàdnoÊci (w∏àczajac aspekty konstytucyjne, obrotu prawnego, Êcigania i osadzania sprawców przest´pstw oraz zwalczania korupcji) w 192 krajach i 18 terytoriach. Na 7-punktowej skali, im ni˝szy wskaênik, tym wy˝szy stopieƒ poszanowania wolnoÊci obywatelskich. [4] UNDP Human Development Report, New York 1995, 2000 and 2003. Wskaênik rozwoju spo∏ecznego jest uÊrednionà wartoÊcià oceny przeci´tnej d∏ugoÊci ˝ycia od chwili urodzenia, wspó∏czynnika wykszta∏cenia doros∏ych, wspó∏czynnika przyj´ç do szko∏y brutto i PKB w przeliczeniu na g∏ow´ jednego mieszkaƒca. Im ni˝szy wskaênik tym wy˝sze miejsce (wszystkie paƒstwa cz∏onkowskie ONZ). [5] Transparency International, <http://www.transparency.de>. Wskaênik stworzony na bazie minimum trzech ankiet. Im ni˝szy wskaênik, tym wy˝sze miejsce na liÊcie krajów z postrzeganà korupcjà. W 1999 r. wskaênik objà∏ 90 krajów, w 2000 r. tak˝e 90, a w 2004 r. 145 krajów, z których cz´Êç ró˝ni∏a si´ od uwzgl´dnionych wczeÊniejszymi ankietami. [6] … Brak danych.

110

1800

Turkmenistan

400

Tad˝ykistan

1 500

Kirgistan

US $ per Wskaênik Wskaênik Wskaênik Miejsce Wskaênik Miejsce Wskaênik Miejsce Wskaênik Miejsce Wskaênik Miejsce Wskaênik Miejsce capita

2002

PKB [1]

Kazachstan

Kraj

Tabela 4 Ekonomiczne, prawne i spo∏eczne wskaêniki rozwoju oraz wskaênik korupcji w Azji Centralnej

na miesićzna p∏aca w sektorze bud˝etowym wynosi∏a 80–100 USD. Minister otrzymywa∏ wynagrodzenie w kwocie 200 USD (nieco wy˝sze by∏o w 2001 r.). W Kirgistanie przeci´tna p∏aca wynosi∏a ok. 50 USD, ale minister zarabia∏ 400 USD miesićznie. W Tad˝ykistanie p∏ace by∏y znacznie ni˝sze, odpowiednio: ok. 8 USD i 30 USD. W Turkmenistanie przeci´tne miesićzne wynagrodzenie w sferze bud˝etowej wynosi∏o ekwiwalent ok. 50 USD po cenie rynkowej. W Uzbekistanie miesićzny zarobek w kwocie 20–25 USD by∏ uwa˝any za bardzo godziwy, ale w sektorze publicznym w istocie kszta∏towa∏ si´ zaledwie na poziomie 10 USD. Minister zarabia∏ ok. 50 USD miesićznie50. Wprowadzenie w koƒcu 2003 r. wolnej wymiany walut doprowadzi∏o do podwy˝szenia kosztów ˝ycia, co uczyni∏o pensje relatywnie jeszcze bardziej skromnymi. Wzrastajàce zagro˝enie fundamentalizmem islamskim, który próbuje wykorzystaç powy˝szà sytuacj´ (co w∏adze jednak zbyt mocno i jednostronnie nag∏aÊniajà), jest kolejnym wyzwaniem stojàcym przed Azjà Centralnà. Jest to odczuwalne zw∏aszcza w Kirgistanie, Tad˝ykistanie, Uzbekistanie i po∏udniowym Kazachstanie, obszarach po∏o˝onych najbli˝ej Afganistanu, skàd dotychczas pochodzi∏o najwi´ksze zagro˝enie. M∏odzi ludzie mogà byç tam wciàgnići do partyzantki za 100 do 200 USD miesićznie (zale˝nie od sprawnoÊci fizycznej) i przejÊç szkolenia w trudno dost´pnych terenach górskich Azji Centralnej. W latach 1999–2005, w skutek ró˝nych dzia∏aƒ partyzanckich, w∏àczajàc zamachy bombowe i infiltracje granic Kirgistanu, Tad˝ykistanu i Uzbekistanu, fundamentaliÊci islamscy zdo∏ali zwi´kszyç zagro˝enie wybuchu powa˝nego konfliktu. Mo˝e on zdestabilizowaç politycznie, gospodarczo i spo∏ecznie Azj´ Centralnà51. Jednak ju˝ tylko to, ˝e nie szybciej ni˝ za 10 lat mo˝e si´ w Afganistanie udaç likwidacja nielegalnej uprawy maku, jest wystarczajàcym powodem do obaw co do perspektywy utrzymania ∏adu i porzàdku w regionie. Z innych wskaêników najgorzej wypada ocena poziomu korupcji (tab. 4) oraz wspó∏czynnik policjantów i osadzonych w zak∏adach karnych (tab. 5). JeÊli chodzi o korupcj´, to – niestety – wszystkie kraje Azji Centralnej majà bardzo s∏abe notowania. WÊród nich najgorzej wypad∏y Tad˝ykistan i Turkmenistan, a niewiele lepiej Uzbekistan52. Korupcja ma charakter „systemowy” i „jest cz´Êcià funkcjonowania tych krajów. Jest ona nie tylko tym, co z za∏o˝enia jest akceptowane przez ludnoÊç, ale tak˝e czymÊ na czym ich przywódcy opierajà swojà w∏adz´. Bez ˝adnej kontroli majà oni bezpoÊredni dost´p do dochodów paƒstwa. I wykorzystujà go w sposób korupcyjny, aby kupiç lojalnoÊç swoich podw∏adnych, potrzebnà dla utrzymania stabilnoÊci politycznej w kraju”53. Freedom House, Nations in Transit 1999–2000, <http://www.freedomhouse.org>, s. 338, 363, 628. Is Radical Islam Inevitable in Central Asia? Priorities for Engagement, ICG, Asia Report No. 72, 23 December 2003, <http://www.crisisweb.org//library/documents/asia/072_ca_is_radical_ islam_inevitable.pdf>. 52 W porównaniu jednak z Rosjà (wskaênik 2,8/miejsce 90), Chinami (3,4/71), Polskà (3,5/67), W´grami (4,8/42) i USA (7,5/17) widaç zazwyczaj du˝y, a niekiedy wrćz olbrzymi, dystans dzielàcy je od wybranych krajów. 53 OÊwiadczenie przedstawiciela Transparency International, cytowane w: Antoinette Blua, Central Asia: Transparency Report Faults Uzbekistan, Kazakhstan for ‘systemic’ corruption, <http://www.rferl.org/nca/features/2003/ 02/03022003172500.asp>, 3 February 2003. 50

Tabela 5 Statystyka kryminalna w Azji Centralnej Wspó∏czynnik na 100 000 mieszkaƒców (1995–2005)* Kraj Kazachstan

Kirgistan

Tad˝ykistan

Turkmenistan Uzbekistan

Rok

zarejstrowane przest´pstwa ogó∏em

zabójstwa

policja

osadzeni

1995

1080

14,3

600

515

1996

1176

16,7

…

1997

1038

16,5

479

540

1998

950

16,9

468

114

1999

932

15,8

455

560

2000

1008

15,8

…

128

2001

1014

13,6

…

2002

719

…

2005

966

…

342

1995

908

11,8

354

406

1996

865

11,3

1997

854

11,9

351

388

1998

714

…

362

283

1999

821

…

347

283

2000

785

…

340

420

2005

647

…

316

1995

249

7,5

…

124

1996

226

8,2

…

119

1997

219

8,3

…

120

2002

…

458

…

2003

…

161

1995

…

2000

196

490

489

1996

334

3,7

…

1997

339

4,6

…

1998

348

3,5

…

1999

324

3,2

…

2000

328**

…

805

560

2001

333

4,5

…

2002

320

4,4

…

2003

…

184

2005

319

…

* èród∏a i objaÊnienia: Dane o przest´pczoÊci zebrane z ró˝nych êróde∏: statystyka przest´pczoÊci (ogó∏em) i zabójstw: INTERPOL, International Crime Statistics, <www.interpol.int>, The Sixth and the Seventh United Nations Surveys of Crime Trends and Operations of Criminal Justice Systems, <www.unodc.org>, z wyjàtkiem: przest´pczoÊç (ogó∏em) o zabójstwa w Turkmenistanie (zg∏oszone, odpowiednio,

w International Classification of Diseases, 1975 (ninth) revision. World Health Organization 1997, Demographic Year Book. Forty-ninth issue, United Nations, New York, 1999. Sales publication: E/F.99.XIIII.I ST/ESA/STAT/SER.R/28, oraz WN, 16 January 2001). Dane o organach Êcigania (liczba policjantów) zaczerpni´te z: The Sixth and Seventh United Nations Surveys of Crime Trends and Operations of Criminal Justice Systems, z wyjàtkiem Tad˝ykistanu (The Politics of Police Reform, ICG Asia Report No 42, 10 December 2002, s. 7), Uzbekistanu (The Atlantic Council of the United States, Central Asia – Caucasus Institute SAIS; Charles Fairbanks, S. Frederick Starr, C. Richard Nelson, Kenneth Weisbrode, Strategic Assessment of Central Eurasia, Washington, D.C. 2001, s. 29.) i Turkmenistanu (WN, 16 January 2001). Dane o wi´ziennictwie (osadzeni – aresztowani i skazani) zaczerpni´te z The Sixth and Seventh United Nations Surveys of Crime Trends and Operations of Criminal Justice Systems i „World Prison Brief”, <www.prisonstudies.org>. ** Ârednia mi´dzy danymi z lat 1999 i 2001.

To z kolei prowadzi do spostrze˝enia, ˝e systemowa korupcja uniemo˝liwia reform´ wymiaru sprawiedliwoÊci. Przytacza si´ zw∏aszcza przyk∏ad Uzbekistanu, gdzie w rezultacie „od dawna... nikt nie pozosta∏, kto by post´powa∏ zgodnie z kodeksem honorowym”54. Faktycznie, kupowanie z∏agodzonych wyroków za ∏apówki jest szeroko praktykowane w Azji Centralnej. W innych sytuacjach polityka karna jest zazwyczaj surowa55. Post´powanie przygotowawcze i wyrokowanie jest wysoko problematyczne. Sà wszak ró˝nice, niekiedy doÊç subtelne, w stopniu niezale˝noÊci prokuratorów i niezawis∏oÊci s´dziów w pi´ciu krajach, ale nie wp∏ywajà one na walk´ z korupcjà. W Kazachstanie konstytucja gwarantuje niezawis∏oÊç sàdownictwa. Jednak w praktyce „organy Êcigania przyjmujà na siebie funkcje sàdowe i legislacyjne, aresztujàc obywateli bez decyzji sàdu i wniosku prokuratora”56. Jest to powszechna praktyka równie˝ w innych krajach Azji Centralnej, a˝ do tego stopnia, ˝e Prezydent Uzbekistanu przyzna∏ w 2001 r., i˝ ok. 1000 osób by∏o nies∏usznie aresztowanych w tym kraju57. Co wi´cej, w opublikowanym przy tej okazji artykule przyznano s∏aboÊç materialnych gwarancji niezawis∏oÊci sàdownictwa, jego podatnoÊç na wp∏ywy zewn´trzne i nieetyczny system nominacji s´dziowskich58. Ponadto nie bez winy sà funkcjonariusze organów Êcigania. Powszechnie podejrzewana praktyka podrzucania upatrzonym osobom Êrodków odurzajàcych, w celu wytoczenia im spraw karnych i uwi´zienia ich, znalaz∏a koƒcu potwierdzenie w informacji, ˝e rzeczywiÊcie w organach Êcigania taka praktyka istnieje59. 54 Uzbekistan’s law enforcement incurably corrupt, expert, summary of 13 June 2003 statement of Nicolai Mitrokhin, Open Society Institute, New York, <http://www.eurasianet.org/departments/ recaps/ articles/eav061903_pr.shtml>, 19 June 2003. 55 Por. S∏awomir Redo, Przest´pczoÊç zorganizowana i jej zwalczanie w Azji Centralnej, „Rocznik Nauk Politycznych Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych”, 2005 (w druku). 56 „Megalopolis”, Weekly, Almaty, cyt. za TCA, 12 July 2001. 57 Uzbek head admits innocent people kept in remand centres, Uzbek Television, First Channel, <http:// www.ferghana.ru>, 19 July 2001. 58 Sergei Yezhkov, Material independence of judges is top priority in Uzbek judicial reform, „Pravda Vostoka”, Tashkent, in Russian, 11 May 2002, „BBC Monitoring Service”, 16 May 2002. 59 Uzbek police, security officers sentenced for planting drugs on people, „Xalq Sozi”, Tashkent, 24 February 2005, „BBC Monitoring Service”, 25 February 2005.

Inne wskaêniki, na przyk∏ad zarejestrowane przest´pstwa z u˝yciem przemocy, sà stosunkowo niskie, w porównaniu ze wskaênikami w Rosji czy USA60, ale wspó∏czynnik wi´êniów (tab. 5) jest wysoki. W latach wczeÊniejszych by∏o ich 45061. Ostatni z dost´pnych lat wynosi∏ Êrednio 300 osadzonych (aresztowanych i skazanych) na 100 tys. ludnoÊci (Chiny – 119, W´gry – 165, Polska – 215, Rosja – 628, USA – 686)62. Nie wydaje si´, aby recydywizm poÊród amnestionowanych wi´êniów by∏ cz´sty. Prawdopodobnie z powodu surowych kar. Na przyk∏ad w Turkmenistanie amnestionowany wi´zieƒ w momencie osadzenia go za ponowne przest´pstwo musi odbyç wczeÊniejszy wyrok do koƒca i dodatkowo 15–20 lat pozbawienia wolnoÊci. Ponadto warunki w wi´zieniach sà bardzo trudne. Przeludnienie zak∏adów karnych, szerzàca si´ gruêlica oraz HIV/AIDS, zw∏aszcza w Kazachstanie i Tad˝ykistanie, dodatkowo odstraszajà. Mimo wszystko, mieszkaƒcy du˝ych skupisk miejskich w Azji Centralnej bojà si´ napadów ze strony zwalnianych z wi´zieƒ (szczególnie po amnestiach), g∏ównie z powodu ÊwiadomoÊci, ˝e przy masowym bezrobociu strukturalnym ludzie ci, aby utrzymaç si´ przy ˝yciu, sà niejako zmuszeni do kolejnych przest´pstw. Z braku mo˝liwoÊci otrzymania godziwego zatrudnienia, zwalnianym pozostaje taka droga lub zdanie si´ na opiek´ rodziny. Nale˝y ona do tradycji regionu, gdzie wi´zy rodzinne sà nadal bardzo silne, ale nie jest to stuprocentowà regu∏à. Bardziej obiektywne dane o poziomie l´ku przed przest´pczoÊcià pochodzà z Kirgistanu, z przeprowadzonego w 1996 r. (a wi´c krótko po rozpocz´ciu transformacji) mi´dzynarodowego sonda˝u wiktymizacji63. Uzyskane na typowych, losowych próbach krajowych dane od respondentów – ofiar przest´pstw w szeÊciu miastach powy˝ej 100 tys. ludnoÊci (w tym w Biszkeku – stolicy kraju), uwypuklajà, ˝e spoÊród 20 wybranych stolic krajów wschodnio- i centralnoeuropejskich, mieszkaƒcy skupisk miejskich w Kirgistanie, gdy zadano im pytanie, „czy czujà si´ bezpiecznie, spacerujàc samotnie w swojej okolicy po zmroku?”, znaleêli si´ na 5. miejscu pod wzgl´dem l´ku przed przest´pczoÊcià (prawie 65% zastraszonych respondentów). Gdy natomiast zadano Kirgizom pytanie, „czy po zmroku unikajà pewnych ulic, miejsc lub ludzi, z obawy o swe bezpieczeƒstwo?”, to odpowiedzi twierdzàcych by∏o ponad 70% (1. miejsce). Dla porównania, ponad 50% warszawiaków da∏o twierdzàcà odpowiedê na pierwsze pytanie (11. miejsce), i 58% – na drugie (4. miejsce). Global Report…, op. cit., s. 92. World Prison Brief, International, Center for Prison Studies, February 2002, <www.prisonstudies.org>. 62 Zob. S∏awomir Redo, Organized Crime and Its Control in Central Asia, Office of International Criminal Justice, Sam Houston State University, Tx., 2004, s. 28. 63 Consulting Firm „Professional Manager”, The International Crime Victim Survey in Bishkek (Kyrghyzstan) 1997, (w:) Oksanna Hatalak, Anna Alvazzi del Frate, Ugljesa Zvekic, The International Crime Victim Survey in Countries in Transition. National Reports, United Nations Interregional Crime & Justice Research Institute, Publication No. 62, Rome 1998, s. 269–310. Wyniki te zosta∏y omówione w: Andrzej Siemaszko, Kogo bijà, komu kradnà. Przest´pczoÊç nie rejestrowana w Polsce i na Êwiecie, Instytut Wymiaru SprawiedliwoÊci, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 108–112. 60 61

W niektórych cz´Êciach Tad˝ykistanu (zw∏aszcza w Duszanbe) zdarzajà si´ rozboje i uprowadzenia (szczególnie cudzoziemców), zabójstwa i zamachy bombowe. Na ogó∏ panuje tam spokój. ONZ-owski Program ds. Rozwoju w swoim raporcie wyrazi∏ olbrzymià satysfakcj´, ˝e w latach 2003–2005 wzros∏o w kraju poczucie stabilizacji i bezpieczeƒstwa64. Mimo to Departament Stanu USA ostrzega jednak obywateli amerykaƒskich przed podró˝ami do Tad˝ykistanu, co czasami spotyka si´ z krytykà amerykaƒskich urz´dników wizytujàcych ten kraj65. Ostrze˝enia nie sà bezpodstawne z racji podskórnie wyczuwanego napi´cia, jakie mo˝e przerodziç si´ w przemoc. W porównaniu z Europà i Amerykà Pó∏nocnà, ogólny poziom przest´pczoÊci ujawnionej jest w Azji Centralnej niski. Jak wynika z tabeli 5, w przeliczeniu na 100 tys. ludnoÊci w Kazachstanie w 2002 r. zarejestrowano ogó∏em 719 przest´pstw, w Kirgistanie – 785 (2000 r.), w Tad˝ykistanie – 219 (1997 r.), w Turkmenistanie – 196 (2000 r.), a w Uzbekistanie – 319 (2005 r.). Poza Kirgistanem, gdzie w 1989 r. by∏o 600 zarejestrowanych przest´pstw na 100 tys. mieszkaƒców, obecny poziom przest´pczoÊci w Azji Centralnej jest ni˝szy ni˝ przed rozpadem Zwiàzku Radzieckiego. W Kazachstanie wspó∏czynnik ten wynosi∏ wówczas 822 zarejestrowane przest´pstwa, w Tad˝ykistanie – 322, w Turkmenistanie – 491 i w Uzbekistanie – 42666. Sà jednak wyjàtki. Nale˝à do nich wspó∏czynniki zabójstw w Kazachstanie i Tad˝ykistanie. W 1990 r. w przeliczeniu na 100 tys. mieszkaƒców wynosi∏y odpowiednio: 10,3 i 3,2, a póêniej (1995): 14,3 oraz 7,5 (tab. 5). Wyjàtek Tad˝ykistanu mo˝na ∏atwo wyt∏umaczyç: wzrost wspó∏czynnika zabójstw by∏ prawdopodobnie zwiàzany z nast´pstwami wojny domowej. WyjaÊnienie wyjàtku Kazachstanu jest trudniejsze. Staje si´ ono jeszcze bardziej skomplikowane, jeÊli za∏o˝yç wspólne plemienne pochodzenie mieszkaƒców Kazachstanu i Kirgistanu. W Kirgistanie bowiem w tym samym czasie wspó∏czynnik zabójstw spad∏ z 13,9 do 11,867, ale w tych dwóch krajach nie by∏o wojny domowej. Mo˝na by tu przyjàç dwie hipotezy. Po pierwsze, mi´dzy tymi dwoma krajami dosz∏o do zró˝nicowania wartoÊci ˝ycia (w Kazachstanie zabójstwa sta∏y si´ dlatego bardziej powszechne ni˝ w Kirgistanie, bo zmala∏a wartoÊç ˝ycia). Hipoteza ta dobrze wpisywa∏aby si´ w teori´ podkultury przemocy Marvina Wolfganga (ucznia Thorstena Sellina) i Franco Ferracutiego, którzy na podstawie w∏asnych empirycznych badaƒ porównawczych nad zabójstwami w Albanii, Kolumbii, Meksyku, na Sardynii i w Stanach Zjednoczonych akcentujà, ˝e na przemoc ma wp∏yw skala wartoÊci; na niej zaÊ wartoÊç ˝ycia, ocena ró˝nych bodêców i reagowanie na nie oraz ogólna charakterystyka osobowoÊci sprawców przemocy w kontekÊcie podkul-

64 Sustainable Disarmament, Demobilization and Reintegration of Ex-Combatants and Conversion of Military Assets to Civilian Use. Experience of UNDP Tajikistan, Dushanbe 2005, s. 22. 65 „RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 105, Part I, 4 June 2001. Zob. te˝: Tajikistan – consular information sheet, <http://travel.state.gov/tajikistan.html>, 26 September 2001. 66 Joseph D. Serio (red.), USSR Crime Statistics and Summaries: 1989 and 1990, Chicago, The Office of International Criminal Justice, 1992, s. 5. 67 Ibidem, s. 102.

tury68. Mimo jednak nie tylko osobistego, ale i merytorycznego zwiàzku Wolfganga z Sellinem oraz jego teorià konfliktu kultur, trudno w tym przypadku szukaç potwierdzenia tej hipotezy. Dane i informacje o dynamice zabójstw w Kazachstanie i Kirgistanie sà bowiem zbyt skromne, aby to przypuszczenie mo˝na by∏o dalej rozwinàç i sprawdziç. Druga hipoteza jest taka, ˝e w Kazachstanie, wskutek stosunkowo najszybszej z krajów Azji Centralnej transformacji ustrojowej, nie tylko nastàpi∏ wzrost przest´pczoÊci przeciwko mieniu, ale i zabójstw, których pope∏nianie mo˝na by rozumieç jako dodatkowy efekt narastajàcej nierównoÊci ekonomicznej. Co do Kirgistanu, prze˝ywajàcego w tym samym czasie silnà ujemnà migracj´ (du˝o wyjazdów zagranicznych), byç mo˝e spadek liczby zabójstw zosta∏ wywo∏any wyjazdem za granic´ potencjalnych sprawców, zw∏aszcza m∏odych m´˝czyzn. Wracajàc do ogólnych tendencji w ujawnionej przest´pczoÊci, z wyjàtkiem Turkmenistanu, od czasu uzyskania niepodleg∏oÊci wzrost wspó∏czynników stwierdzonych przest´pstw jest znaczny. Ale nadal by∏y one o wiele ni˝sze ni˝, na przyk∏ad, w 1998 r. w Rosji (1756), Polsce (2772), na W´grzech (4500) i Stanach Zjednoczonych (8922). Chiny mia∏y w tym czasie bardzo niski wspó∏czynnik stwierdzonych przest´pstw – 16069. W 2000 r. wzrós∏ on do 288, w Polsce do 3273, Rosji do 2022, w Stanach Zjednoczonych nieznacznie spad∏ do ok. 8500 przest´pstw, a na W´grzech pozosta∏ bez zmiany. W Turkmenistanie nastàpi∏ spadek zarejestrowanych przest´pstw o 14,8% w porównaniu z 1999 r., lecz ocenia si´, ˝e ok. 30% przest´pstw nie by∏o zg∏oszonych. Ocena ta zawarta zosta∏a w analizie kosztów ˝ycia w tym kraju, przeprowadzonej metodà ankietowà przez UNDP70. Ujawni∏a ona ponadto, ˝e jedynie 33% rozbojów zosta∏o zg∏oszonych organom Êcigania. Wed∏ug 11% respondentów ankiety by∏o to spowodowane brakiem kontaktu z aparatem Êcigania w miejscu lub blisko zdarzenia. Dla ponad po∏owy respondentów powodem zaniechania zg∏oszenia by∏o przekonanie o nieskutecznoÊci aparatu Êcigania71. Podobne by∏o przekonanie Kirgizów. Zaledwie 18% respondentów odpowiedzia∏o, ˝e policja jest skuteczna w walce z przest´pczoÊcià (17. miejsce). Przekonanie o nieskutecznoÊci policji jest do tego stopnia powszechne w Azji Centralnej, ˝e w Êrodkach masowego przekazu mówi si´ nawet o „genetycznym strachu przed policjà”72. 68 Marvin E. Wolfgang and Franco Ferracuti, The Subculture of Violence. Towards an Integrated Theory in Criminology, Social Science Paperbacks, London, 1967, s. 153–163, a tak˝e Krzysztof Krajewski, Koncepcja podkultury przemocy a wyjaÊnianie przest´pczoÊci agresywnej, „Archiwum Kryminologii”, vol. XIV (1987), s. 7–42. 69 Kristiina Kangaspunta, Matti Joutsen, Natalia Ollus (red.), Crime and Criminal Justice in Europe and North America 1990–1994, HEUNI, Helsinki, Finland 1998, Appendix B. 70 Press Release, Watan TV News, 16 January 2001. 71 UNDP, Standard of Living Survey, Turkmenistan, Ashgabat 1997. 72 Sergei Yezhkov, In uniform and armed, „Pravda Vostoka”, Tashkent, in Russian, „BBC Monitoring Service”, 25 May 2002. Na marginesie, z powo∏ywanego wy˝ej mi´dzynarodowego sonda˝u wynika, ˝e zaledwie 20% warszawskich respondentów okazywa∏o w 1996 r. zaufanie do policji (15. miejsce). Z braku póêniejszych danych (i dysponujàc jedynie danymi ogólnopolskimi: zob.: „Zaufanie policji wg OBOP”) w latach 1990–2004 nigdy nie spad∏o ono poni˝ej 56% respondentów, <http://www.kgp.gov.pl/statys/ocena.htm>, powstaje pytanie o metodologi´ obu sonda˝y.

Jest wiele innych danych, stwierdzajàcych, ˝e policja i ca∏y aparat Êcigania krajów Azji Centralnej jest uwik∏any w korupcj´ i inne nadu˝ycia w∏adzy (zob. zw∏aszcza rozdz. 7). Strach przed policjà jest wi´c uzasadniony, ale powstaje w takim razie pytanie, czy policja skutecznie odstrasza przest´pców? Pytanie to ma zwiàzek z trzema hipotezami. Wed∏ug pierwszej hipotezy niski poziom ujawnionej przest´pczoÊci mo˝na t∏umaczyç powolnym przechodzeniem od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do rynkowej i do nowych zasad praworzàdnoÊci. Im wi´cej bowiem transformacji, tym bardziej wzmacnia si´ motywacja do pope∏niania przest´pstw, zw∏aszcza gospodarczych73. Druga hipoteza przyjmuje, ˝e to nie powolna transformacja ustrojowa, ale du˝a liczba policjantów odstraszajàco wp∏ywa na potencjalnych przest´pców. Teza ta mia∏aby uzasadnienie w danych z tabeli 5 (wysoki wspó∏czynnik policjantów na 100 tys. ludnoÊci). Trzecia hipoteza przyjmuje, ˝e na niski poziom ujawnionej przest´pczoÊci ma wp∏yw wysoki poziom osadzonych w zak∏adach karnych (por. tab. 5). Aby zweryfikowaç te trzy hipotezy badawcze, skorelowano odpowiednie dane w celu ustalenia ewentualnego zwiàzku mi´dzy dobranymi dwoma zmiennymi w ka˝dym z trzech przypadków74. W pierwszym przypadku porównano dane za lata 1998–2002 (lub w krótszym czasie) o efekcie transformacyjnym (zob. objaÊnienie i êród∏o w tab. 475), z danymi o zarejestrowanych przest´pstwach ogó∏em z tabeli 5. Ze wzgl´du na ograniczonà dost´pnoÊç danych, uda∏o si´ to zrobiç w odniesieniu do trzech krajów Azji Centralnej. Korelacje danych przedstawiajà si´ nast´pujàco: Kazachstan (1998–2002): 0,44; Kirgistan (1998–2000): –0,98; Uzbekistan (1998–2002): 0,64. W drugim przypadku dane o ujawnionej przest´pczoÊci mo˝na by∏o skorelowaç z danymi o liczbie policjantów tylko w dwu krajach Azji Centralnej. Przedstawiajà si´ nast´pujàco: Kazachstan (1998–1999): 1; Kirgistan (1998–2000): –0,79. W trzecim przypadku dane o ujawnionej przest´pczoÊci mo˝na by∏o skorelowaç jedynie z danymi o liczbie osadzonych tylko w tych dwóch krajach. Przedstawiajà si´ nast´pujàco: Kazachstan (1998–2000): –0,66; Kirgistan (1998–2000): 0,18. Co z tych korelacji wynika? Pierwszà hipotez´ – o powolnej transformacji ustrojowej hamujàcej wzrost przest´pczoÊci pozytywnie potwierdzajà wyniki z Kazachstanu i Uzbekistanu. W obydwu przypadkach korelacja jest bezpoÊrednia, z tym ˝e s∏absza w przypadku Kazachstanu. W przypadku Kirgistanu korelacja jest negatywna (poÊrednia), ale znaczna. Ujemna si∏a korelacji ka˝e si´ tu zastanowiç nad kwestià, dlaczego efekt transformacyjny w istocie nie ma wp∏ywu na utrzymywanie si´ 73 Janhong Liu, Social transition and crime in China; an economic motivation thesis, „The Australian and New Zealand Journal of Criminology”, vol. 37, supplement 2004, s. 122 –123. 74 Teoretycznie, si∏a korelacji mo˝e wahaç si´ od +1 do –1 (0 jest punktem oboj´tnym, a im bli˝ej wartoÊci dodatniej albo ujemnej, tym zwiàzek jest silniejszy, zw∏aszcza gdy ujawnia si´ w przedziale powy˝ej po∏owy). 75 Do poni˝szej analizy uzupe∏niono je danymi z lat 1999–2000: Kazachstan (4,14; 3,90; 3,85); Kirgistan (4; 3,73; 3,78); Uzbekistan (4,68; 4,64; 4,56). Wszystkie dane sà dost´pne pod adresem internetowym: <http://www.heritage.org/research/features/index/chapters/Executive_ Summary.pdf>, s. 10–12.

zarejestrowanej przest´pczoÊci na stale niskim poziomie. Byç mo˝e jakieÊ poÊrednie czynniki wp∏ywajà na ten wynik? Nowe znaki zapytania pojawiajà si´ przy dwóch kolejnych korelacjach, z tym ˝e ∏atwiej chyba o odpowiedzi. Co do skorelowania wspó∏czynnika policjantów ze wspó∏czynnikiem ujawnionej przest´pczoÊci i sprawdzenia, czy policja odstrasza potencjalnych przest´pców, to wyniki dla Kazachstanu (bardzo silna korelacja pozytywna) i Kirgistanu (silna korelacja negatywna) w∏aÊciwie wzajemnie wykluczajà si´. Jak to zinterpretowaç? Z racji bardzo ograniczonej liczby danych u˝ytych do tych korelacji (za 2 lub 3 lata) wyciàganie jakiegokolwiek wniosku o wp∏ywie wysokiej liczby policjantów na niskà przest´pczoÊç nie mia∏oby sensu. Tego sensu nie uda∏oby si´ prawdopodobnie odnaleêç nawet gdyby danych by∏o wi´cej. To przypuszczenie mo˝na wysunàç po lekturze jednej z wielu bardzo wyrafinowanych amerykaƒskich analiz statystycznych, konkludujàcych brak takiej korelacji76. Byç mo˝e jednak istnieje jakiÊ zwiàzek mi´dzy niskim poziomem przest´pczoÊci a wysokà populacjà wi´ziennà w Azji Centralnej? W tym trzecim przypadku (silna korelacja ujemna w Kazachstanie i s∏aba korelacja dodatnia w Kirgistanie) posi∏kujàc si´ znowu koncepcjami kryminologii zachodniej, trzeba odpowiedzieç, ˝e i t´ hipotez´ nale˝y odrzuciç. Pos∏ugujàc si´ znacznie d∏u˝szymi seriami czasowymi ni˝ to mo˝na by∏o uczyniç w niniejszej pracy, w Stanach Zjednoczonych udowodniono bowiem, ˝e korelacja mi´dzy poziomem ujawnionej przest´pczoÊci a rozmiarami populacji wi´ziennej jest s∏aba lub w ogóle nie wyst´puje77. Niemniej jednak nie zanegowano, ˝e mo˝na osiàgnàç nawet 25% spadek przest´pczoÊci przez zwi´kszenie rozmiarów populacji wi´ziennej, ale nie by∏oby to uzasadnione ani finansowo, ani spo∏ecznie. Nie ma wàtpliwoÊci, ˝e ten wniosek ma swojà podbudow´ w kanonach ekonomii rynku na Zachodzie. W Azji Centralnej, gdzie gospodarka rynkowa raczkuje, decyzje o budowie nowych wi´zieƒ nie sà motywowane tak zaawansowanymi wyliczeniami, a raczej tradycyjnà, bardzo represyjnà, prawie nie uwzgl´dniajàcà kosztów, politykà karnà. Jednak˝e z tak daleko idàcym wnioskiem zapewne wykraczamy poza obszar dowodów i przechodzimy do poszlak czy spekulacji. A to dlatego, ˝e brakuje dowodów, aby go wesprzeç. Ich absencja jest tak oczywista dla mentalnoÊci decydentów w Azji Centralnej, jak potrzeba ich przedstawienia u decydentów zachodnich. Aby przeanalizowaç wp∏yw sankcji karnych na przest´pczoÊç, konieczne sà bardziej precyzyjne dane o rzeczywistych rozmiarach populacji wi´ziennej. Pobie˝ne spojrzenie na dane zawarte w tabeli 5 ujawnia, ˝e z roku na rok wspó∏czynnik osadzonych waha si´ w skali od 3 do 5 (Kirgistan i Kazachstan). Wynika to prawdopodobnie nie z rzeczywistych wahaƒ w surowoÊci polityki karnej, wyra˝anych przez 76 David F. Greenberg, Ronald C. Kessler, Colin Loftin, The effect of police employment on crime, „Criminology”, No. 3 (1983), s. 375–393. 77 Zob. Alfred Blumstein, Joel Wallman (red.), The Crime Drop in America, Chapter 4, Cambridge University Press 2000.

wzrost czy spadek populacji wi´ziennej, a z przyj´cia dla celów statystycznych innego okresu sprawozdawczego, kiedy liczba osadzonych jest najni˝sza (np. na 31 grudnia lub po amnestii). Brak jest ponadto danych o karze Êmierci z lat obj´tych tabelà 5. Wiadomo tylko, ˝e niedawno Kazachstan, Kirgistan i Tad˝ykistan og∏osi∏y moratorium na jej wykonywanie, zaÊ Turkmenistan jà zniós∏. Uzbekistan nadal stosuje kar´ Êmierci78. Wobec tych braków mo˝na tylko zadowoliç si´ danymi o liczbie zarejestrowanych zabójstw. Jak wiemy, ten typ przest´pstwa jest stosunkowo cz´sty w Kazachstanie w porównaniu z innymi krajami Azji Centralnej, a tak˝e, np. z Polskà, Rosjà, W´grami czy Stanami Zjednoczonymi, gdzie w 2000 r. wspó∏czynniki w przeliczeniu na 100 tys. mieszkaƒców wynosi∏y, odpowiednio: 1,9, 2,0, 2,0 i 5,579. Jednak zarejestrowane zabójstwa z u˝yciem broni palnej (które mogà, ale nie muszà, byç zwiàzane z przest´pczoÊcià zorganizowanà) wydajà si´ byç stosunkowo lub bardzo rzadkie, jeÊli porównaç to z danymi amerykaƒskimi. Wed∏ug fragmentarycznych, ale bardzo dok∏adnych danych z 1997 r., wspó∏czynnik ten wynosi∏ dla Kazachstanu 1,37, Kirgistanu 0,69, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych – 3,6480. Wyglàda na to, ˝e zorganizowani przest´pcy w Azji Centralnej g∏ównie straszà, ale nie zabijajà! Mo˝na znaleêç na to dwa wyjaÊnienia. Po pierwsze, zgodne z „tradycjami przest´pczymi”, ˝e zabójstwo z u˝yciem broni palnej jest wyjàtkowe, bo ˝ycie w szarej strefie i w cieniu przest´pczoÊci zorganizowanej jest tak powszechnie akceptowane (silna symbioza ze Êwiatem przest´pczym), ˝e ma∏o kto pada Êmiertelnà ofiarà zamachów „wÊród swoich”. Czy do nich nale˝à równie˝ przedstawiciele aparatu Êcigania? Na to pytanie mamy jedynie poÊrednià odpowiedê z racji ich korupcyjnych uwik∏aƒ. Po drugie, ma∏y wspó∏czynnik zabójstw jest zwiàzany z wi´kszymi ni˝ w Stanach Zjednoczonych ograniczeniami w dost´pie do broni palnej. Z braku danych, nie nale˝y wysuwaç dalej idàcych wniosków. Jest oczywiste, ˝e potrzeba dalszych badaƒ, które obecnie nie sà jednak mo˝liwe. Musia∏yby one uwzgl´dniç nie tylko cechy charakterystyczne zorganizowanej przest´pczoÊci w regionie (np. modus operandi, motywacj´), ale te˝ czynniki demograficzne. Wracamy tu wi´c do teorii podkultury przemocy, której elementami sk∏adowymi sà w∏aÊnie takie cechy i czynniki. W koƒcu, brak jest te˝ danych o liczbie wi´êniów skazanych za przest´pstwa narkomaƒskie. Ale mo˝na pewnie zaryzykowaç poglàd (wsparty wieloma badaniami), ˝e g∏ównie kurierzy, a nie organizatorzy obrotu narkotykami, trafiajà do wi´zieƒ (brak odstraszajàcego wp∏ywu kary pozbawienia wolnoÊci)81.

Uzbekistan og∏osi∏, ˝e jà zniesie w 2008 r. Zob. te˝ dane szóstego i siódmego przeglàdu ONZ trendów w przest´pczoÊci i funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwoÊci, <www.unodc.org>, skàd zaczerpni´to dane do niniejszego rozdzia∏u, z wyjàtkiem danych o zabójstwach z u˝yciem broni palnej (U.S. Bureau of Justice Statistics, Homicide trends in the U.S.,Weapons used, <http://www.ojp.usdoj.gov/bjs/homicide/tables/weaponstab.htm>). 80 W Tad˝ykistanie 9,16 – bez wàtpienia dane b∏´dne, jeÊli porównaç je ze statystykà wszystkich zabójstw w tym kraju. 81 Zob. Redo, Organized Crime…, op. cit. 79

Z tych wszystkich spekulacji jasno wynika jedna konkluzja: statystyka kryminalna w krajach Azji Centralnej nie mo˝e jeszcze byç instrumentem naukowym ani politycznym, u˝ywanym w interesie przejrzystoÊci i rozliczalnoÊci administracji wymiaru sprawiedliwoÊci. Z powodu s∏aboÊci statystyki kryminalnej, badacze, analitycy, dzia∏acze pozarzàdowi, politycy oraz praktycy wymiaru sprawiedliwoÊci mogà byç ∏atwo zmyleni obrazem przest´pczoÊci w regionie i wyciàgaç z niego b∏´dne wnioski. To nie „m´drca szkie∏ko i oko” mo˝e byç pomocne w odpowiedzi na szereg pytaƒ postawionych powy˝ej, a przynajmniej nie teraz, kiedy niektóre dane sà utajnione, a inne wàtpliwe. Odnoszàc si´ do problemu niejawnoÊci danych w Uzbekistanie, Komitet praw cz∏owieka ONZ wskaza∏, ˝e klauzula tajnoÊci danych powinna byç uchylona82. Ponadto zwróci∏ si´ do Uzbekistanu, aby dostarczy∏ dane na temat funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoÊci oraz informacje o liczbie wi´êniów skazanych na Êmierç, i wykonanych wyrokach Êmierci. Komitet poleci∏ te˝, aby w przysz∏oÊci publikowaç takà informacj´ okresowo i uczyniç jà dost´pnà dla ogó∏u83. Pod tym wzgl´dem pozosta∏e kraje Azji Centralnej nie ró˝nià si´ wiele od Uzbekistanu. Jakkolwiek b´dzie si´ ta sprawa przedstawia∏a w przysz∏oÊci, fakty o przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej nie b´dà i tak w pe∏ni zrozumia∏e bez szerszej interpretacji spo∏eczno-kulturowej, ekonomicznej i politycznej. Zacznijmy od opisania roli islamu w Azji Centralnej

82 Doc. CCPR/CO/71/UZB, 6 April 2001, Human Rights Committee, Concluding observations: Uzbekistan, § 18. Zob. szerzej tab. 10 (Aneks 3). 83 Doc. CCPR/CO/83/UZB, 26 April 2004, Human Rights Committee, Concluding observations: Uzbekistan, § 7. Zob. szerzej tab. 10 (Aneks 3).

ROZDZIA¸ 2

Islam w Azji Centralnej Przesz∏oÊç i tradycja Zrozumienie Azji Centralnej, jej polityki, uk∏adów spo∏ecznych i wierzeƒ religijnych wymaga przynajmniej pobie˝nego spojrzenia na rol´ i fundamenty islamu w regionie1. Znaczenie tej religii w jej pi´ciu krajach jest ma∏o klarowne dla laika. Islam, który wyszed∏ z miast Pó∏wyspu Arabskiego, niesiony przez Beduinów – „niecywilizowanych nomadów”2, pojawi∏ si´ na obrze˝ach Azji Centralnej (Samarkanda – Morze Aralskie) ju˝ w VIII w., a rozszerzy∏ si´ na ca∏y region mi´dzy X a XII w. Ju˝ wtedy jego treÊci by∏y przekazywane w procesie Êcierania si´ ze sobà sunnizmu i szyizmu. Wed∏ug jednej interpretacji, obydwie ga∏´zie nale˝à do ortodoksyjnego islamu. Wed∏ug innej, szyizm jest ruchem roz∏amowym. Ró˝nice mi´dzy sunnizmem a szyizmem wyprowadza si´ z problemu sukcesji po zmar∏ym w 632 r. n.e. Proroku Mahomedzie. Pozostawi∏ on po sobie cztery córki, ale ˝adnego syna, i ˝adnych wskazówek co do niedynastycznej sukcesji. Brak wskazówek pozostaje przedmiotem niekoƒczàcych si´ teologicznych sporów. O sukcesj´ ubiega∏ si´ przede wszystkim Ali – mà˝ Fatimy, jednej z córek Mahomeda, który go zaadoptowa∏. Ali, jako kuzyn i zi´ç oraz spadkobierca Mohameda popierany by∏ przez grup´ zwolenników, którzy okreÊlili si´ mianem shia („stronnictwo”). Ta grupa uznawa∏a go za pierwszego niedynastycznego nast´pc´ (kalifa). W walce o wp∏ywy Ali zosta∏ zmarginalizowany przez zwolenników bli˝szego Mohamedowi wspó∏pracownika Abu Bakra, obwo∏anego nast´pnie prawdziwym kalifem. W 661 r. Ali poniós∏ Êmierç z r´ki cz∏onka innej sekty. Szyici nadal jednak szerzyli wiar´ Mahomeda przez potomków Alego. Sunnici, do których nale˝a∏ Abu Bakr, a których nazwa wywodzi si´ z ahl as-sunna wa-al-jamma3 – czyli ludzi tradycji i zgody, opartej na obyczajowoÊci z ˝ycia ProPor. S∏awomir Redo, Islam w Azji Centralnej, „Nowe Sprawy Polityczne”, nr 2 (2004), s. 46–52. Adam Mez, Renesans islamu, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980, s. 16. Ci pierwsi wyznawcy Mahometa, szerzàc jego wiar´, utrzymywali si´ z ∏upienia karawan handlowych. Arabowie nie uwa˝ali tego procederu za ujm´ na honorze. 3 Samo s∏owo sunna oznacza „ulic´, drog´” (w sensie drogi przodków), ale te˝ „danà form´” i „stojàcych w rz´dzie”. 1 2

roka, zinterpretowanej i spisanej przez spo∏ecznoÊç muzu∏maƒskà („tych, którzy si´ poddajà woli boskiej”) – w ciàgu pierwszych trzech wieków od jego Êmierci równie˝ zacz´li roÊciç sobie prawo do pokrewieƒstwa z rodzinà Proroka. Sunnici zakwestionowali monopolistycznà interpretacj´ szyitów, oskar˝ajàc ich o elityzm. Zdaniem sunnitów by∏o tylko siedmiu (w niektórych sektach jedynie pićiu) prominentnych nast´pców Proroka, nazywanych imamami. Szyici uznali jednak, ˝e dynastycznych nast´pców by∏o dwunastu (zaczynajàc od imama Alego), i przypisali im si∏´ boskà. Dwunasty imam zniknà∏ w 874 r. Szyici twierdzà, ˝e ten imam ukrywa si´ w zaÊwiatach. Powróci jako Mahdi (Mesjasz) na sàd ostateczny. Sunnici nie kwestionujà, ˝e tacy imamowie ˝yli. Odmawiajà im jednak si∏y boskiej. Ich zdaniem, sà po prostu zwyk∏ymi ludêmi, zgodnie ze znaczeniem tego s∏owa „stojàcy przed innymi”. Nie ma wić odr´bnego stanu duchownego czy kasty kap∏aƒskiej. Takim imamem (zarówno w sunniêmie, jak i szyiêmie) mo˝e byç ka˝dy m´˝czyzna. Wspó∏czeÊni imamowie sunniccy wraz z duchownymi ni˝szej rangi (mu∏∏ami) podlegajà muftim. Ci sprawujà piecz´ administracyjnà nad wszystkimi meczetami na okreÊlonym terytorium; w przypadku Azji Centralnej jest to obszar jednego kraju, co jest wymuszone sytuacjà, ale nie ma oparcia w religii. Przynajmniej raz w ˝yciu szyita powinien odwiedziç grób Êwi´tego imama. Wa˝niejsze jest jednak to, ˝e zarówno szyita jak i sunnita powinien udaç si´ na pielgrzymk´ (had˝) do Mekki, miejsca urodzenia Proroka (Arabia Saudyjska). Termin pielgrzymki wypada zazwyczaj po Âwićie Ofiarowania, znanym w Uzbekistanie jako Kurban Khait (ale gdzie indziej jako Kurban Bayram czy Eid-al-Adha). Centralnoazjatyccy muzu∏manie coraz cz´Êciej wyruszajà na pielgrzymk´ do Mekki (w∏adze paƒstwowe nawet informujà o u∏atwieniach, jakie stwarza si´ w tym celu). Odbywajà te˝ mniej kosztowne pielgrzymki do Êwi´tych miejsc w Azji Centralnej. Trzykrotna pielgrzymka do Buchary („drugiej Mekki”, „Rzymu islamu”), czy Turkestonu (Jassy) w po∏udniowym Kazachstanie – miejsca pochówku Kwad˝y Ahmada, nazywanego póêniej Ahmadem Jasawi – twórcy jasawizmu (cz´Êci sufizmu, o czym ni˝ej) – jest równowa˝na jednej pielgrzymce do Mekki. W celu pokazania z∏o˝onej i elastycznej istoty mentalnoÊci islamskiej, nale˝y wyjaÊniç, ˝e Âwi´to Ofiarowania upami´tnia ofiarowanie barana, z∏o˝onego przez Abrahama w podziće Bogu za zwolnienie go z koniecznoÊci ofiarowania swojego syna. Âwi´to przypada na 10. dzieƒ dwunastego (ostatniego) miesiàca ruchomego ksi´˝ycowego kalendarza islamskiego, czyli ró˝nie w ka˝dym s∏onecznym kalendarzu gregoriaƒskim (jedynà pozosta∏oÊcià kalendarza islamskiego w gregoriaƒskim jest ruchoma Wielkanoc). Âwi´to Ofiarowania, zazwyczaj po∏àczone ze z∏o˝eniem ofiary z barana (jeÊli tylko na to staç ofiarodawc´), polega na wspominaniu zmar∏ych i sk∏adaniu wzajemnych ˝yczeƒ dobrego ˝ycia pozagrobowego. W tym dniu centralnoazjatyccy muzu∏manie odwiedzajà groby swoich rodzin i przodków. Zaraz potem udajà si´ na spotkania z ˝yjàcymi cz∏onkami rodziny. Dzieƒ ten jest wić jakby skrzy˝owaniem chrzeÊcijaƒskiego Âwi´ta Zmar∏ych z Bo˝ym Narodzeniem czy Wielkanocà. Smutek i radoÊç sà jednoÊcià. Co wićej, dwa zjawiska, Êmierç i ˝ycie przenikajà si´, tworzàc jednà transcendentalnà wartoÊç, przemieszczajàcà si´ we wszechÊwiecie w swoim w∏asnym tempie. 76

Choç szyici zbudowali swojà to˝samoÊç, opierajàc na wierze w boskoÊç nast´pców Proroka i jednoznacznie widzà w imamach kultowych przywódców, to w szczegó∏owych sprawach wiary kultury oraz prawa sà mi´dzy sobà podzieleni. Wed∏ug niektórych szacunków, istniejà a˝ 72 sekty tolerowane w ∏onie szyizmu. Z powodu tak wielkiej ró˝norodnoÊci, pos∏uszeƒstwo wobec wyk∏adni dawanej przez autorytet religijny (ajatollah – szyicki odpowiednik muftiego) jest nadrz´dne wobec innych êróde∏. Pomaga to w podtrzymywaniu wi´zi grupowej. W sunniêmie brak ˝ywego zwiàzku mi´dzy Prorokiem a Bogiem doprowadzi∏ do rozwoju mistycyzmu, zwanego sufizmem4, który przyjà∏ si´ w islamie od X w.5 Sufizm wyznaje, ˝e wszystkie stworzenia (ludzie i zwierz´ta) sà równe, a muzyka i taniec to najprostsze drogi do Allacha. Cz∏owiek jest dlatego równy zwierz´tom, bo ma cechy Êwini i psa, ale te˝ szatana i anio∏a6. Nie∏atwe relacje mi´dzy egzoterycznym islamem, reprezentowanym przez prawo (szari’at), a ezoterycznym sufizmem, przedstawia si´ jak relacje mi´dzy judaizmem a chrzeÊcijaƒstwem. Do chwili obecnej dochodzi wi´c mi´dzy otwartym islamem a mistycznym sufizmem do napi´ç7. Biorà si´ z plebejskiego charakteru sufizmu8, z tym ˝e sà one raczej ma∏o wyczuwalne w Azji Centralnej. Sufizm zosta∏ spopularyzowany przez derwiszów – podró˝ujàcych ludowych m´drców, wyznajàcych ascez´, coÊ na dalekie podobieƒstwo w´drownych mnichów. Pochodzàce z perskiego s∏owo „derwisz” oznacza osob´ stojàcà w obliczu oÊwiecenia9. Derwisze byli bardzo popularni i dobrze przyjmowani przez plemiona koczownicze w Azji Centralnej. Fakt ten wykorzysta∏ dla penetracji regionu Arminius Vámbéry, w´gierski podró˝nik z drugiej po∏owy XIX w., b´dàcy na us∏ugach korony brytyjskiej, który podawa∏ si´ za derwisza. Jego obserwacje sà uwzgl´dnione w dalszych rozdzia∏ach ksià˝ki10. 4 Wszyscy sufi sà muzu∏manami, ale nie wszyscy muzu∏manie sà sufimi, poniewa˝ sufi wyznajà zewn´trzne jak i wewn´trzne nauki Proroka Mohameda. Wielki uczony teolog Malik ibn Anas (ok. 715–795) stwierdzi∏: „Kto zajmuje si´ naukà prawnà, a nie poÊwi´ca si´ sufizmowi, ten jest niemoralny; kto zaÊ zajmuje si´ sufizmem, a nie zwraca uwagi na nauk´ prawa, ten jest odst´pcà od wiary. Kto zaÊ ∏àczy obie te sprawy, osiàga prawd´” (cyt. za Ahmad Salim, <http://www.republika.pl/ sufism/sufizm.htm>). 5 Mez, op. cit., s. 22. 6 Dr. Q. Shah, Baig, r.a., Introduction to Sufism, <http://muslim-canada.org/sufi/sufism.htm>, s. 1. 7 Cyril Glassé, Introduction by Professor Huston Smith, The Concise Encyclopedia of Islam, Revised Edition, Sacey International, London 2001, s. 435–439. 8 Max Weber, The Economic Ethic of the World Religions, (w:) H. H. Gerth, C. Wright Mills, From Max Weber: Essays in Sociology, Oxford University Press, New York 1978, s. 269. 9 Po arabsku fakir. W Bucharze jest pochowany jeden z lokalnych sunnickich propagatorów sufizmu Muhhamad ibn Baha al-Din Nakszband (zm. 1389), który za∏o˝y∏ zakon derwiszów. Wp∏yw derwiszów na koczowników niektórzy historycy okreÊlajà jako okolicznoÊç u∏atwiajàcà fanatyzm religijny (hamujàcy rozwój nauki i literatury), który, wed∏ug innych, jest wszak˝e bardziej charakterystyczny dla ludzi oazy (Bobod˝on Gafurow, Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978, s. 511). Zob. szerzej: Ahmed Rashid, D˝ihad. Narodziny wojujàcego islamu w Azji Ârodkowej, przek∏ad Andrea i Maciej Falkowscy, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2003, s. 43–46. 10 Arminius Vámbéry, Travels in Central Asia Being the Account of a Journey from Teheran across the Turkoman Desert on the Eastern Shore of the Caspian to Khiva, Bokhara and Samarkand, John Murray, London 1864.

Sufizm obecnie w Azji Centralnej cieszy si´ znacznà popularnoÊcià. Jest dobrze widziany przez w∏adze Êwieckie, poniewa˝ – w zasadzie – sufizm wyrzeka si´ przemocy. PopularnoÊç mistycyzmu jest paradoksalna, bo sunnici sà uwa˝ani za bardziej racjonalnych ni˝ spolegliwi szyici. Jednak i szyici nie sà wolni od mistycyzmu, co by∏o cz´Êcià starej kultury perskiej, gdzie sufizm mia∏ tam swoich zwolenników. Ró˝nica pozosta∏a wszak taka, ˝e nie byli oni wysoko cenieni przez pozosta∏ych Persów. Traktowali oni sufistów i derwiszów z lekcewa˝eniem11. W rozwoju sufizmu badacze doszukali si´ a˝ 78 znaczeƒ s∏owa suf. Zaczynali, paradoksalnie, od braku znaczenia, przez przypisywanie rodowodu nazwy egipskiemu muzu∏maninowi Abu Abd ar-Rahman as-Sufiemu, a koƒczyli na najbardziej popularnym w j´zyku arabskim – „w∏osiu zwierzćia” (u˝ywanym dla wierzchniego odzienia przez zwolenników sufizmu – w∏osiennicy). Doszukano si´ te˝ a˝ 12 odga∏´zieƒ sufizmu12. To wszystko pokazuje niejasnà i podzielnà istot´ tej odmiany islamu. Na czym ona ogólnie polega i jak oddzia∏uje, to przyk∏ad amorficznej13 (lub inaczej „nieokreÊlonej”, „bezkszta∏tnej” czy „bezpostaciowej”) natury sufizmu. Zarazem zaÊ przyk∏ad, ˝e ca∏y islam ma wielkà zdolnoÊç do wewn´trznych przekszta∏ceƒ. JeÊli chodzi o istot´ sufizmu, jego nauczanie odbywa si´ przez ró˝ne formy (poematy, bajki, legendy, ˝arty, muzyk´ i sztuk´ wizualnà). W sztuce wizualnej symbolik´ sufizmu rozpoznaje si´ w spiralnych kwiecistych wzorach, przekazujàcych wieczny ruch – w dà˝eniu do osiàgnićia prawdy lub boskoÊci. Ruchy spiralne sà kwintesencjà taƒca derwiszów, wykonywanego w celu osiàgnićia ekstazy. Jednak, stosujàc standardy zachodnie, nie ma w sufiêmie ˝adnej wskazówki, która automatycznie pokazywa∏aby, ˝e coÊ jest z definicji sufistyczne14. Co do funkcji sufizmu, to jest on bardziej dzia∏aniem ni˝ instytucjà15. Choç istniejà zgrupowania sufistów – ok. 200 bractw (kobiety z regu∏y nie nale˝à do nich, choç 11 Gavin Hambly (red.), Zentralasien, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main 2002, s. 182–183. 12 Z. I. Kasimowa, Istoki, socjalnaya susczestnost’ i pricziny rasprastranenja sufizma, (w:) I. I. Chajrullajew (red.), Iz istorii sufizma: istoczniki i socjalnaja praktika, Izdatelstwo „FAN”, Taszkent 1991, s. 11. Tak˝e Ch. S. Karamatow, Asketiczeskije i sufijskije teczenija w Chorasane, (w:) Chajrullaev (red.), op. cit., s. 30–43. 13 Kwintesencjà amorfizmu jest tzw. relacja wewn´trzna (Bertrand Russel). Jest to zasada logiki myÊlenia w Azji Centralnej, odmienna od zachodniej logiki myÊlenia. Umownie „rzecz” (a zatem te˝ czyn, fakt, to˝samoÊç, itd.) jest zdeterminowana wewn´trznymi odniesieniami. Rzecz nie istnieje poza nimi obiektywnie, i nie ma jednego kszta∏tu czy postaci. W relacji wewn´trznej rzecz A ma inne cechy, w zale˝noÊci od tego, czy odnosi si´ jà do B, czy C. W zachodniej logice myÊlenia rzecz nie traci swoich obiektywnych cech. Utrzymuje je bez wzgl´du na relacje z innymi odniesieniami. Tak wić czyn mo˝e byç oceniany osobiÊcie lub przez innych jako „moralny” (constans). Ale wed∏ug logiki Wschodu nawet najlepsze zdanie o swoim w∏asnym czynie podlega weryfikacji przez ludzi starszych i przekszta∏ceniu zgodnie z relacjà wewn´trznà. W jego efekcie umowna „rzecz” jest ca∏okszta∏tem tej relacji bez materialnej istoty, tak jak jà subiektywnie postrzega podmiot poznajàcy. Oznacza to te˝, ˝e prawna ocena czynu jako przest´pczego jest o wiele bardziej subiektywna w Azji Centralnej ni˝ w Êwiecie Zachodu. Szerzej na temat „relacji wewn´trznej” w: Stanis∏aw ZapaÊnik, „Walczàcy islam” w Azji Centralnej. Problemy spo∏ecznej genezy zjawiska, Monografie FNP, Seria Humanistyczna, Wroc∏aw 2006, s. 44–46 oraz w podanej tam literaturze przedmiotu. 14 Idries Shah, The Way of the Sufi, Arkana-Penguin Books, London 1990, s. 30. 15 Ibidem, s. 32.

sà wyjàtki) w lokalnych spo∏ecznoÊciach, to bractwa takie mogà równie˝ istnieç na odleg∏oÊç, a jego cz∏onkowie zachowujà w pami´ci pierwotnà nazw´ bractwa. Z bractwami ˝ebraczymi Êredniowiecznej Europy ∏àczy je jedynie wspólne s∏owo. PoÊród ok. 50-milionowej diaspory sufickiej, te ponadnarodowe bractwa ∏àczà sufistów w krajach turecko- i perskoj´zycznych. Uzbek czy Tad˝yk mogà byç cz∏onkami jednego takiego bractwa. W sunniêmie nie ma sekt, ale cztery szko∏y interpretacji szari’atu – „prawa”, dok∏adniej zaÊ zbioru przepisów prawnych i moralnych, b´dàcych podstawà tak sunnizmu, jak i szyizmu. Szari’at nie uznaje ró˝nicy mi´dzy normà religijnà a prawnà. Pewne uczynki definiuje jako chwalebne, co przynosi Bo˝à ∏ask´, zaÊ ich zaniechanie jako niechwalebne – godne pot´pienia, co sprowadza nie∏ask´. Nie ma rozró˝nienia grzechu i przest´pstwa. Nie ma sankcji prawnej w postaci nagrody albo kary. Jedne sà normy i przepisy, jedne kryteria z∏a i dobra, które si´ ocenia nie tylko wed∏ug prawa, ale i sumienia16. W poczàtkowym okresie (IX–X w.) perscy szyici, b´dàcy wówczas w wi´kszoÊci, znacznie przyczynili si´ do rozwoju islamu. Rozszerzajàc swoje wp∏ywy na Azj´ Centralnà, wbili jednak klin w dotychczas skonsolidowany Êwiat sunnicki tego regionu. Jego zwartoÊç uleg∏a dalszemu os∏abieniu w okresie chylenia si´ ku upadkowi sunnickiej dynastii Timuridów, która panowa∏a na obszarze Azji Centralnej i Zachodniej. W czasach póêniejszych, kiedy niektóre koczownicze szczepy, z czasem znane jako uzbeckie, zacz´∏y na nich osiadaç, wrogoÊç do perskich szyitów by∏a tak g∏´boko ugruntowana, ˝e w koƒcu XIV w. wyj´to ich spod prawa jako niewiernych. Jako niewolnicy, perscy szyici stali si´ przedmiotem handlu. Kwit∏ on zw∏aszcza w chanacie Chiwy (by∏ okres, ˝e wi´ziono tam 80 tys. niewolników, g∏ównie Persów) oraz emiracie Buchary. Handlowali nimi Turkmeni i Uzbecy. WczeÊniej trudnili si´ takim handlem Kazacy i Ka∏mucy, którzy brali Rosjan w jasyr. Kiedy pot´ga Rosji w Azji Centralnej wzros∏a, niewolników rosyjskich by∏o coraz mniej, bo trudno by∏o ich pojmaç i sprzedaç17. Z racji po∏o˝enia na Jedwabnym Szlaku, umo˝liwiajàcym dynamicznà wymian´ towarowà, Buchar´ nazywano „Pary˝em Wschodu”. Jednak po odkryciu morskich szlaków handlowych do Indii i Chin, Buchara zacz´∏a traciç swoje wp∏ywy gospodarcze, a coraz silniej ros∏o znaczenie Buchary jako „Rzymu islamu”. By∏o ono budowane przez duchownych muzu∏maƒskich. Zacz´li oni wykorzystywaç rosnàcà izolacj´ Buchary, w celu stworzenia z niej oÊrodka religijnego, propagujàcego nauk´ Proroka w czystej, nie ska˝onej zewn´trznymi wp∏ywami, formie. Taki islam by∏ promowany z Buchary na ca∏à Azj´ Centralnà. W rezultacie jego wyznawcy z pogardà odrzucali wszelkie nowoÊci cywilizacyjne, fanatycznie stosujàc normy religijne, pod kontrolà dozorców i szpiegów. Religia wywiera∏a przemo˝ny wp∏yw na mentalnoÊç spo∏eczeƒstwa. OkreÊla∏a zachowanie jego cz∏onków, nawet w najbli˝szej rodzinie. Wielowiekowa tyrania doprowadzi∏a do takich wynaturzeƒ, ˝e nawet mà˝ w rozmowie z ˝onà nie wymienia∏ nazwiska emira bez sakramentalnej formu∏y „daj Bo˝e, by prze˝y∏ 120 lat”. Zwykli 16 17

Janusz Danecki, Arabowie, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2001, s. 267–268. Zygmunt ¸ukawski, Dzieje Azji Ârodkowej, Wydawnictwo NOMOS, Kraków 1996, s. 234.

ludzie byli tak przyzwyczajeni do niehumanitarnego post´powania i bezprawia, ˝e w∏aÊciwie nie bardzo wiedzieli, co to okrucieƒstwo, skoro by∏o ono zgodne z obyczajem, religià i prawem18.

TeraêniejszoÊç Trudno powiedzieç, czy obecnie w Bucharze mo˝na odnaleêç pozosta∏oÊci fanatyzmu, chyba ˝e za jego przejaw poczytywaç eksplodowanie tam w 2004 r. ∏adunków wybuchowych, wskutek czego wiele osób ponios∏o Êmierç19. Bardziej powszechna jest tam ÊwiadomoÊç wielowiekowej schizmy mi´dzy sunnizmem a szyizmem. Trwa ona do dziÊ na ca∏ym obszarze islamu. Szyici widzà w sunnitach uzurpatorów, a siebie jako ofiary. Szyici sà w mniejszoÊci. Jest ich 10–25% ca∏ej populacji muzu∏maƒskiej20. ˚yjà g∏ównie w Iranie. Nie nale˝y wyolbrzymiaç ró˝nic mi´dzy perskim szyizmem a arabskim (tureckim) sunnizmem, zw∏aszcza w odniesieniu do Azji Centralnej. W Azji Centralnej podzia∏y przebiegajà bardziej wed∏ug linii etnicznych oraz sposobu prowadzenia ˝ycia: koczowniczego (Kazachowie, Kirgizi i Turkmeni) lub osiad∏ego (Uzbecy i Tad˝ycy). Ci pierwsi sà bardziej podatni na wp∏ywy religijne (nawet jeÊli powierzchownie21), bo odpowiadajà one naturalnej sk∏onnoÊci nomadów do szamanizmu. Ci drudzy, którzy rozwin´li mentalnoÊç ludzi oazy, sà mniej podatni na sufizm, ale bardziej na ortodoksyjny islam i fanatyzm religijny22. Si∏à spajajàcà Tad˝yków jest regionalizm, innych zaÊ wi´ê etniczna lub plemienna. Elementem ∏àczàcym wszystkich ludzi w Azji Centralnej i poza nià jest obowiàzkowy arabski j´zyk liturgiczny Koranu. Ka˝dy wierzàcy (sunnita lub szyita) musi go znaç, bez wzgl´du na to, czy jest Turkiem, Kazachem, Amerykaninem, Polakiem czy kimkolwiek innym ˝yjàcym gdziekolwiek. Ró˝nice mi´dzy sunnizmem i szyizmem mogà byç zapomniane przy okazji walki o wspólne nadrz´dne interesy, na przyk∏ad w „Êwi´tej wojnie” (d˝ihadzie23) przeciwko niewiernym, w której udzia∏ jest obowiàzkiem ka˝dego pobo˝nego muzu∏manina. Jednak cz´ste nawo∏ywania do wytocze-

Ibidem, s. 177, 184 i 233. Nine killed in Uzbek blasts – Kazakh report, „BBC Monitoring Service”, 29 March 2004. Sprawców zamachu nie skazano na kar´ Êmierci, ale na d∏ugoletnie kary pozbawienia wolnoÊci. W tym przypadku sàd skorzysta∏ z jednej z màdroÊci Wschodu: „Ognia nie ugasisz t∏uszczem, krzywdy nie zaspokoisz gniewem”. 20 1,2 miliarda, czyli co piàtego mieszkaƒca Ziemi. W Europie mieszka ok. 15 milionów muzu∏manów. 21 Gavin Hambly (red.), op. cit., s. 160–161. 22 Ibidem, s. 23, 183. 23 W islamie nakaz walki z niewiernymi jest jednym z szeÊciu powszechnie obowiàzujàcych, ale, jak pokazuje obecna sytuacja w Azji Centralnej, wcale nie aktualny. Pi´ç pozosta∏ych to wyznanie wiary w Allacha, modlitwa 5 razy na dzieƒ (salah), post (ramadan), zap∏ata podatku (zakat) w kwocie 2,5% od zaoszcz´dzonych w roku pieni´dzy oraz co najmniej raz w ˝yciu pielgrzymka do Mekki (had˝). Trzy pierwsze sà przestrzegane doÊç sumiennie w regionie. Dwa ostatnie stosunkowo rzadziej z powodu ubóstwa. 18 19

nia Êwi´tej wojny przeciwko Is∏amowi Karimowowi – Prezydentowi Uzbekistanu, spe∏z∏y dotychczas na niczym24. W rezultacie powy˝szej analizy mo˝na chyba uznaç, ˝e islam jest religià bardziej dynamicznà, elastycznà i ekspansjonistycznà ni˝ np. chrzeÊcijaƒstwo. ChrzeÊcijaƒstwo nie kwestionuje z zasady paƒstwowego sekularyzmu (nie promuje idei zast´powania prawa pozytywnego prawem kanonicznym czy naturalnym), ani te˝ nie uznaje sekt jako cz´Êci swoich ortodoksyjnych religii. Choç szari’at nie obowiàzuje w Azji Centralnej, nie mo˝na pominàç faktu, ˝e na co dzieƒ muzu∏manie korzystajà z rad mu∏∏ów, co do zwyczajów miejscowych i ˝ycia codziennego. Ta rada odzwierciedla bezpostaciowà istot´ islamu. Mimo ˝e by∏a ona bardziej wp∏ywowa przed powstaniem Zwiàzku Radzieckiego, trzeba podkreÊliç, ˝e wspó∏czeÊni muzu∏manie nadal rozpoczynajà dzieƒ modlitwà, a swoje codzienne sprawy rozwiàzujà wed∏ug zasad islamu. Zasady spo∏eczeƒstwa obywatelskiego, regulujàce ˝ycie Europejczyka czy Amerykanina, nie majà miejsca w mozaice codziennych stosunków mi´dzyludzkich mi´dzy muzu∏manami Azji Centralnej a niewiernymi. Nie oznacza to jednak, ˝e te dwie drogi ˝ycia (islam i chrzeÊcijaƒstwo) mogà byç porównywalne i wzajemnie oceniane. Sà ró˝ne, jak kwadrat i ko∏o lub szeÊç islamskich nakazów i dziesi´ç chrzeÊcijaƒskich przykazaƒ, ale absolutnie logiczne w swoim kszta∏cie. Bez wzgl´du na miejsce, czy w A∏macie, Aszchabadzie, Biszkeku, Duszanbe czy Taszkencie, obydwie te drogi ˝ycia splatajà si´ ze sobà bez jakichkolwiek problemów. Islam jest istotà ˝ycia Azji Centralnej (80% mieszkaƒców to muzu∏manie), lecz wp∏ywa na nich umiarkowanie. Wi´kszoÊç muzu∏manów Azji Centralnej nale˝y do sekty czy szko∏y hanafitów, znanej z najbardziej liberalnej i elastycznej interpretacji Koranu25. WÊród muzu∏manów Azji Centralnej nierzadko zdarzajà si´ ludzie pijàcy alkohol (zw∏aszcza na przyj´ciach weselnych), ale w ciàgu trzech lat obserwowania ich ˝ycia w regionie bardzo rzadko spotyka∏em na ulicy zamroczonego alkoholem muzu∏manina. W takim stanie widzia∏em jednak cz´sto innych mieszkaƒców regio24 Pora˝ka fundamentalistów wynika∏a dotychczas z faktu, ˝e Prezydent cieszy∏ si´ ogólnym poparciem spo∏ecznym. D˝ihad uwa˝any jest przez spo∏eczeƒstwa centralnoazjatyckie za nieuprawniony i wywrotowy ze wzgl´du na jego obecne przest´pcze metody i Êrodki (zob. szerzej: Rashid, D˝ihad..., op. cit., s. 9–16). Po zamieszkach w Kotlinie Fergaƒskiej w 2005 r., krwawo st∏umionych przez uzbeckie si∏y bezpieczeƒstwa i armi´, poziom spo∏ecznego poparcia dla Prezydenta prawdopodobnie znacznie si´ obni˝y∏. 25 Bardziej konserwatywna odmiana islamu (jednak tak˝e hanaficka) wyst´puje w Azji Centralnej w rejonie Kaszgaru, w autonomicznej republice Xinjangu (Chiny), gdzie jest postrzegana przez w∏adze za wywrotowà. Wywodzàcy si´ z Iraku hanafizm (obejmujàcy obecnie 1/3 Êwiata islamu) jest jednà z czterech szkó∏ interpretacji Koranu i by∏ popularny w kalifatach. Wed∏ug tej szko∏y, choç jedynym nie budzàcym wàtpliwoÊci êród∏em prawa jest Koran, to dopuszcza ona rozumowanie oparte na analogii, a jako dodatkowe êród∏o prawa adat – czyli prawo zwyczajowe, g∏´boko zakorzenione w Azji Centralnej. Najbardziej prawomyÊlnà i najbli˝szà pierwotnemu islamowi jest szko∏a malikicka, wywodzàca si´ z Mediny na Pó∏wyspie Arabskim (zob. szerzej: Mez, op. cit., s. 17 oraz Max Weber, On Law in Economy and Society, edited and annotated by Max Rheinstein, translated by Edward Shils and Max Rheinstein, Simon and Shuster, New York 1954, s. 239). Szko∏y te nie obejmujà krajów szyickich, choç hanafizm pierwotnie wywodzi si´ z szyizmu.

nu, mogàcych – kto wie – choçby tylko nominalnie (a mo˝e i g∏´biej) wyznawaç prawos∏awie czy innà religi´ judeochrzeÊcijaƒskà. Ten umiarkowany i tolerancyjny tryb ˝ycia muzu∏manów w Azji Centralnej cz´Êciowo ma swojà przyczyn´ w poradzieckim dziedzictwie kulturowym. W Zwiàzku Radzieckim muzu∏manie Azji Centralnej mogli wyznawaç islam, lecz zawsze pod bacznà kontrolà w∏adz. Po jej zniesieniu, zw∏aszcza w poczàtkowym okresie niepodleg∏oÊci, powsta∏a w regionie pró˝nia, którà zacz´∏y wype∏niaç wp∏ywy islamskie niektórych paƒstw arabskich26. Sà one motywowane nie tylko religijnie, ale politycznie i ekonomicznie. Rzàdy krajów centralnoazjatyckich majà ÊwiadomoÊç, ˝e niepodleg∏oÊç wymaga zape∏nienia tej pró˝ni ideami, inicjatywami i zasadami powstajàcego paƒstwa Êwieckiego, które stajà w sprzecznoÊci z radykalnymi ideami z innych cz´Êci Êwiata islamu. W powy˝szym kontekÊcie, Azj´ Centralnà trzeba postrzegaç jako wielki i bardzo bogaty w zasoby naturalne region, o którego potencjalne walory gospodarcze rywalizuje ze sobà wiele krajów i ich ugrupowaƒ. Takà zeÊrodkowanà wyk∏adni´ ekonomicznych oraz politycznych interesów Azji Centralnej i wobec niej dajà jej politycy, s∏usznie podkreÊlajàc, ˝e ten region, a zw∏aszcza Uzbekistan, to „Serce Azji”27.

Przysz∏oÊç W∏adze paƒstw centralnoazjatyckich nag∏aÊniajà obaw´ radykalizacji nastrojów islamskich w regionie. Nie ma chyba dnia, aby nie us∏yszeç o tym w Êrodkach masowego przekazu, nierzadko w powiàzaniu z zarzutami o przest´pczej dzia∏alnoÊci ró˝nych paramilitarnych ugrupowaƒ islamskich. Do niej przede wszystkim zalicza si´ przemyt Êrodków odurzajàcych z Afganistanu, czerpanie z niego korzyÊci finansowych i inwestowanie pieni´dzy w kupno broni palnej, antyrzàdowà propagand´ (ulotki rozrzucane w meczetach i na bazarach) oraz – oczywiÊcie – dzia∏ania terrorystyczne. Wszystko to ma na celu obalenie Êwieckich rzàdów „niewiernych” i przywrócenie w Azji Centralnej kalifatu, jako samoistnego organizmu lub cz´Êci ca∏ego Êwiata muzu∏maƒskiego, rozpoÊcierajàcego si´ od Zanzibaru i Maroka po Indonezj´. JeÊli wierzyç przekazowi z X w., to ponoç sam Mahomet mia∏ powiedzieç, ˝e podbój regionu jest Êwi´tym obowiàzkiem wyznawców islamu28. Idea kalifatu ma wi´c swoje wielkie historyczne znaczenie oraz stosunkowo aktualne przyk∏ady. Ostatnim kalifatem, zlikwidowanym w 1924 r. przez Atatürka, by∏ sunnicki kalifat osmaƒski, sàsiadujàcy niemal „przez miedz´” z Azjà Centralnà. 26 Nale˝y tu poczyniç dodatkowe wyjaÊnienie. Poj´cie „paƒstwa arabskie” to bardziej zachodnie podejÊcie do nich ni˝ ich w∏asne. W islamie widzi si´ jako jednostk´ analizy religi´ podzielonà na narody ni˝ narody rozdzielone religià. Dlatego Azja Centralna jest bardziej postrzegana jako cz´Êç jednego narodu – spo∏ecznoÊci muzu∏maƒskiej (umma), ni˝ pi´ç odr´bnych paƒstw. 27 Uzbek president firm on independence from foreign interference, Uzbek television, first channel, Tashkent, „BBC Monitoring Service”, 19 June 2005. Zob. te˝: Andre Gunder Franck, The centrality of Central Asia, „Comparative Asian Studies”, No. 8 (1992), s. 50–75. 28 Gafurow, op. cit., s. 323.

W Azji Centralnej, po ponad dwóch wiekach po rozpadzie sunnickiego kalifatu abbasydzkiego29 w po∏owie XIII w. (spowodowanym najazdem Czyngis chana na Bagdad), kontynuacj´ idei kalifatu m.in. podj´li i podtrzymywali w∏adcy Buchary – emirowie (od Amır al-Mu’minın), czyli „dowódcy wiernych” – skromniejszych z nazwy kalifów. Ostatni emir Buchary zmar∏ w 1944 r.30 Dla muzu∏manów ziemie choçby raz w historii nale˝àce do kalifatu, a utracone, nigdy nie przesta∏y byç ziemiami islamskimi31. Choç wi´c nie ma obecnie ani kalifów, ani kalifatów, to wiara w jego odrodzenie i zjednoczenie wszystkich ziem muzu∏maƒskich nadal trwa. Mimo ˝e o radykalizacji islamu w Azji Centralnej, mogàcej prowadziç do odnowienia kalifatu, wiele pisze si´ i mówi, to badania opinii spo∏ecznej w regionie wskazujà, ˝e obawy takie sà wyolbrzymiane. W ka˝dym bàdê razie sà dalekie od umo˝liwienia jednoznacznej konkluzji o znacznym wzroÊcie zagro˝enia radykalizacjà islamu. Jak piszà niektórzy, jest to mit32 tym wi´kszy, ˝e w sunniêmie wp∏yw przywódcy muzu∏maƒskiego na wiernych nie wykracza poza ramy tego co ziemskie, materialne. Boski nakaz d˝ihadu w krajach Azji Centralnej nie ma wi´c ani dobrego prze∏o˝enia, ani gruntu – Êwieckiego przez ostatnie 150 lat33. Na poczàtku lat 90. niemal 33% respondentów w Kazachstanie i prawie 50% w Uzbekistanie na pytanie „jaki system polityczny poparliby w celu rozwiàzania problemów ich krajów”, odpowiedzia∏a, ˝e „jakikolwiek, który wprowadza porzàdek”. W obydwu krajach respondenci wskazywali przy tym bardziej na „zachodnià demokracj´”, jako system polityczny, preferowany nieco wy˝ej od islamu34. Wydaje si´, ˝e up∏yw czasu niewiele zmieni∏ w tych postawach, przynajmniej do 2004 r. Spo∏eczeƒstwa tych krajów pozostajà nadal raczej oboj´tne na próby ich demokratyzacji czy radykalizacji, byle tylko by∏ spokój. Dlatego mo˝na nawet zaryzykowaç dodatkowy wniosek, ˝e w∏adza, która obecnie utrzymuje ∏ad i porzàdek (mimo ewidentnych mankamentów), cieszy∏a si´ do tej pory raczej niekwestionowanym poparciem.

29 Za∏o˝yciel dynastii by∏ wszak˝e szyità, który póêniej przeszed∏ na sunnizm [przyp. red. – T. Bodio]. 30 By∏ nim Alim chan (ur. 1880), potomek Czyngis chana, który w 1920 r. uciek∏ do Afganistanu. 31 Bernard Lewis, The Crisis of Islam. Holy War and Unholy Terror, The Modern Library, Time Books, Random House, New York 2003, s. xviii-xix. Zob. te˝ recenzja: Tomasz D. Pichór, Kryzys islamu? – recenzja ksià˝ki: Bernard Lewis, The Crisis of Islam. Holy War and Unholy Terror, Random House, New York 2003, s. 184, „Nowe Sprawy Polityczne”, nr 2 (2004). 32 Roustem Zholman, Erlan Aben, Dosym Satyapev, Geopolityczne i geoekonomiczne po∏o˝enie Kazachstanu, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000, s. 394–395. 33 Gulmahmad Zokirov, Dylematy transformacji politycznej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002, s. 205. 34 Nancy Lubin, Central Asians take stock. Reform, corruption and identity, United States Institute of Peace, Washington, D.C. 2004, <http://www.usip.org/pubs/peaceworks/pwks2.pdf>.

Sà od tego poparcia wyjàtki. Chodzi zw∏aszcza o nastroje w Kotlinie Fergaƒskiej w po∏udniowej Azji Centralnej, o której to najcz´Êciej pisze si´, ˝e mog∏aby byç obszarem kalifatu, bo mimo ˝e jest podzielona Êwieckimi granicami, to ponad nimi unosi si´ wspólny islamski duch35. Jednak w sumie wyzwaniem dla demokratycznej transformacji ustrojowej nie jest radykalizacja islamu. Wyzwaniem jest raczej nieosiàganie celów tego pierwszego procesu, co wp∏ywa na ten drugi proces, z braku lepszej alternatywy. Podajmy i zinterpretujmy przyk∏ad. W 2005 r. dosz∏o w uzbeckim Andi˝anie (Kotlina Fergaƒska) do wielkich zamieszek, bezpoÊrednio wywo∏anych uwi´zieniem 23 biznesmenów muzu∏maƒskich, skazanych za przynale˝noÊç do profundamentalistycznej organizacji religijnej. Po szturmie ludnoÊci na komisariat milicji w celu zdobycia broni, a nast´pnie na zak∏ad karny, wi´êniowie ci zostali uwolnieni wraz z innymi skazanymi (ok. 600 osób). Po obu stronach, rzàdowej i napastników, pad∏o wiele ofiar. Wed∏ug rozbie˝nych bardzo szacunków od 163 do 75036. Po st∏umieniu zamieszek, nag∏oÊniono ide´ rebeliantów utworzenia administracji islamskiej na terenie Kotliny Fergaƒskiej. Jej celem mia∏a byç „walka o s∏usznoÊç” – bardzo ogólne has∏o agitacyjne ludowego islamu. Wydaje si´, ˝e zasadniczym powodem wybuchu zamieszek by∏o nie tyle uwi´zienie „islamistów”, ile fakt, ˝e byli oni biznesmenami, dajàcymi zatrudnienie innym, a tak˝e, i˝ od d∏u˝szego ju˝ czasu w∏adze stopniowo limitowa∏y, cz´Êciowo nielegalny, handel na bazarach oraz w obrocie transgranicznym37. Redukowa∏o to przeznaczane na ˝ycie dochody z przemytu i sprzeda˝y. Fakt, ˝e skazani biznesmeni byli muzu∏manami, wykorzysta∏ jeden z mu∏∏ów, podburzajàc do zamieszek38. W trudnej sytuacji gospodarczej (stàd idea „s∏usznoÊci”) w∏adze centralnoazjatyckich krajów cz´Êciej „dolewajà oliwy do ognia” (wyjàtkiem by∏y wyroki w Bucharze), ni˝ go gaszà. Byç mo˝e w∏adze b∏´dnie oceni∏y sytuacj´ w Andi˝anie. Prawdopodobnie liczono, ˝e raz jeszcze uda si´ zmusiç opornych do dalszej uleg∏oÊci, podejmujàc surowe i tragiczne decyzje, w wyniku których zgin´∏o wielu niewinnych ludzi. Ze wzgl´du na dziedzictwo radzieckiego systemu i pami´ç Drugiej Wojny Âwiatowej (obawa, aby tylko nie by∏o gorzej) oraz ogólny fatalizm, do jakiego przyczynia si´ te˝ islam, ta kalkulacja mog∏a okazaç si´ trafna. Zawiod∏a, bo nie doceniono roli wzgl´dnej deprywacji, której zaostrzanie si´ wywo∏a∏o radykalizacj´ uleg∏ych dotychczas mieszkaƒców miasta.

35 Tajik newspaper looks at „conflict of interests” between Russia and America (Hikmatullo Sayfullozoda, „Najot”, Dushanbe, 2 June 2005), „BBC Monitoring Service”, 15 June 2005. 36 Armed crowd frees prisoners in Uzbek city, „Associated Press”, 13 May 2005; Only „terrorists” killed in Andijon – Uzbek prosecutor, Uzbek Radio first programme, Tashkent, „BBC Monitoring Service”, 17 May 2005; Uzbek leader deplores Andijon events, Uzbek Television first channel, Tashkent, „BBC Monitoring Service”, 13 May 2005. 37 Uzbekistan: The Andijon uprising, ICG, Crisis Group Asia Briefing No. 38, 25 May 2005, s. 9. 38 Top Uzbek cleric urges peace, Uzbek Television second channel, Tashkent, „BBC Monitoring Service”, 16 May 2005.

Z rozwiàzaniem tak przedstawionego problemu w∏adze krajów Azji Centralnej si´ nie spieszà, a – byç mo˝e – nie sà pewne, jak go rozwiàzaç.

Jak to zrobiç? Dla cz∏owieka z zewnàtrz, pomagajàcego w transformacji ustrojowej, punktem wyjÊcia jest poznanie procesu motywacyjnego centralnoazjatyckich decydentów i wspó∏granie z nim dla osiàgni´cia jej celów. Brzmi to prosto, ale ∏atwe nie jest. MentalnoÊç funkcjonariuszy publicznych i szeregowych mieszkaƒców regionu jest nad wyraz z∏o˝ona (a w∏aÊciwie „bezpostaciowa”) i to z uzasadnionych historycznie i kulturowo powodów. Jednym z nich jest fakt, ˝e to˝samoÊç osobowa mieszkaƒców Azji Centralnej ulega∏a wielokrotnym przekszta∏ceniom, bogatszym i nieporównywalnym do zmian w to˝samoÊci Europejczyków. Chyba w∏aÊnie z tego wzgl´du Rudyard Kipling uwa˝a∏, ˝e Wschód nigdy si´ nie spotka z Zachodem. Choç to nie do koƒca prawda, jednak pisanie czy nawet mówienie o tym „ludziom Zachodu” (nawet unijnym Polakom) daje nam w sumie ma∏e szanse na pomyÊlnà realizacj´ takich celów, jeÊli g∏´biej nie poznaç rodowodu mieszkaƒców Azji Centralnej (rozdz. 3), a nast´pnie problematyki omawianej w dalszych rozdzia∏ach.

ROZDZIA¸ 3

Pochodzenie i obecna lokalizacja plemion Azji Centralnej Dok∏adne pochodzenie plemion Azji Centralnej nie jest znane. Uwa˝a si´, ˝e wywodzà si´ od koczowniczych plemion mongolskich (Hunów – „ludzi s∏oƒca”)1, którzy przybyli do Azji Centralnej ok. 2200 lat temu. Od tego czasu region sta∏ si´ obszarem zmieniajàcych si´ wp∏ywów chiƒskich, perskich oraz turecko-mongolskich. Z powodu migracji, podbojów, mi´dzyplemiennych zwiàzków ma∏˝eƒskich i asymilacji, ludnoÊç tureckiego pochodzenia, obecnie zamieszkujàca Azj´ Centralnà, jest bardzo wymieszana. O jej udokumentowanej historycznej genezie wiadomo niewiele, bowiem pierwsze mgliste wzmianki zacz´∏y pojawiaç si´ w pracach arabskich geografów dopiero w XI i XIV w. W XIII w. dzieje Azji Centralnej zosta∏y uzupe∏nione krótkà Tajnà historià Mongo∏ów2, napisanà na potrzeby wewn´trzne po Êmierci Czyngis chana. Jej orygina∏ zaginà∏. Jak pisze jeden ze wspó∏czesnych nam autorów, zasadniczà przyczynà braku spisanej historii plemion Azji Centralnej by∏ fakt, ˝e nie zaprzàta∏y sobie uwagi zachowaniem po sobie takich Êladów, bo jako jedne z najbardziej 1 W sekwencji historyczno-j´zykowej Xiongnu po chiƒsku, Hunowie po mongolsku i w´giersku, Kunowie lub Kumanowie po arabsku, Po∏owcy po rosyjsku i Kipczacy po turecku. To pierwotnie na wpó∏ dzikie plemi´ pogaƒskie (czasami okreÊlane mylnie jako Scytowie) ma pochodziç z grupy ugrofiƒskiej, póêniej naje˝d˝ajàcych Europ´ Mongo∏ów. W tym okresie Mongo∏owie walczyli z Po∏owcami i pokonali ich. Po wycofaniu si´ z Europy, Mongo∏owie zostali wch∏oni´ci przez kirgiskich Kazachów ze Z∏otej Ordy i uformowali Êrodkowy ˝uz (o czym jeszcze póêniej). Kipczacy ˝yli na po∏udniu Syberii a˝ do jeziora Ba∏chasz (obecnie w Kazachstanie). KiedyÊ istnia∏ chanat Kipczaków. Po turecku oznacza∏o to „dziki, pustynny, niezamieszka∏y step” (zaÊ s∏owo „chanat” wywodzi si´ od „chana” i oznacza najwy˝szy tytu∏ suwerena w j´zyku tureckim i mongolskim, zapo˝yczony od quaghan lub khaquan; spolszczone na „kagan” i „kaganat”). Kipczacy zamieszkiwali tereny rozciàgajàce si´ a˝ do Kotliny Fergaƒskiej. Tam zmieszali si´ z Uzbekami. Zob. René Grousset, The Empire of the Steppes. A History of Central Asia (t∏um. Naomi Walford), Rutgers University Press, New Brunswick, New Jersey–London 1999, s. 185, 264 i Szakarim Kudajberdy-Uly, Rodos∏ownaja Tiurkow, Kirgizow, Kazachow i chanskich dinastjej, 1911, ˚ahusy, Alma-Ata 1990, s. 71. 2 Przet∏umaczona zosta∏a na mongolski, japoƒski, rosyjski, niemiecki, francuski i angielski, a póêniej na czeski i polski: Tajna historia Mongo∏ów. Anonimowa kronika mongolska z XIII w., prze∏o˝y∏ z mongolskiego, wst´pem opatrzy∏ Stanis∏aw Ka∏u˝yƒski, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970.

wojowniczo nastawionych plemion koczowniczych przede wszystkim walczy∏y ze sobà o fizyczne przetrwanie w bardzo trudnych warunkach Êrodowiskowych3. Inskrypcje z VIII w. (tzw. orchoƒskie – od nazwy rzeki Orchon w górach A∏tajskich, obecnie w p∏n.-zach. Mongolii)4, wzmiankujà istnienie konfederacji tureckich plemion (nie narodu) pod rzàdem jednego w∏adcy Oguza – protoplasty Turków (Oguz oznacza ród). Wszystkie grupy tureckie (w∏àczajàc Turkmenów, Uzbeków, Karakalpaków i Kirgizów) by∏y poddane Mongo∏om, przyj´∏y z czasem jednà wiar´ (islam sunnicki) i mówi∏y jednym j´zykiem tureckim5. Nie wiadomo, jak dosz∏o do obecnej kompozycji tej mieszanki. Poza fragmentarycznymi zapisami tureckimi (utrwalonymi po arabsku), brak jest pisemnej historii, ujawniajàcej etnologi´ i zmiany w ˝yciu plemiennym w Azji Centralnej. Wed∏ug niektórych historyków, Oguz panowa∏ ok. 3400 lat p.n.e.6 Wed∏ug innych, Oguz by∏ wnukiem Noego. Ka˝dy z szeÊciu synów Oguza mia∏ po czterech synów, w sumie tworzàcych 24 klany lub plemiona turkomaƒskie. Siedemnastowieczne dane perskie i chiwaƒskie mówià o istnieniu dziewićiu du˝ych plemion, z których Salorowie, Sarycy, Ersarowie, Tekke, Jomuci i Chodorowie by∏y najbardziej znane, tak˝e ze zbójeckiego usposobienia. Obecnie, z wyjàt3 Donald Black (red.), Rugs & Carpets. A Comprehensive Guide for the Buyer and Collector, Tiger Book International, London 1985, s. 196. 4 Napisy wyryte na pogrzebowych obeliskach wystawionych przez Turków, którzy wczeÊniej napadli na Tarnsoxian´ i Tocharistan (Baktri´), tj. obecne pó∏nocno-wschodnie tereny Afganistanu, które obejmujà te˝ cz´Êç Chorasanu. 5 Dok∏adniej, j´zyk grupy kipczackiej, podgrupy Nogajów (stàd spolszczona „nahajka”). Jednak choç obecny j´zyk uzbecki pochodzi od tureckiego, to historycznie grupa j´zykowa, do której on nale˝y, jest szersza ni˝ kipczacka. J´zyk uzbecki jest te˝ obecnie podobny do ujgurskiego. Do koƒca XIV w. wspólnym j´zykiem by∏ wysoce spersyfikowany j´zyk czagatajski, z tureckiej grupy j´zykowej, wprowadzony przez Czagataja – drugiego syna Czyngis chana, który by∏ jego namiestnikiem w Azji Centralnej. Od XV w. ujgurski i uzbecki rozwija∏y si´ ze wspólnego pnia (S. P. Tolstowa, T. A. ˚danko, S. M. Abramson, N. A. Kislakowa, Narody Srednej Azji i Kazakstana, Izdatelstwo Akademii Nauk SSSR, t. I, Moskwa 1963, s. 129), ale teraz sà ró˝nie horyzontalnie zapisywane (w Uzbekistanie w alfabecie ∏aciƒskim od lewej do prawej, w Xinjangu w alfabecie arabskim od prawej do lewej, wczeÊniej zaÊ wertykalnie). Przez d∏ugi czas rosnàcym wp∏ywom Uzbeków w Tranoxianii nie towarzyszy∏o rozszerzanie si´ j´zyka uzbeckiego, którym pos∏ugiwa∏ si´ gmin. Do koƒca XIX w. perski pozostawa∏ j´zykiem uzbeckich elit, u˝ywanym tak˝e przez Tad˝yków. Wp∏yw j´zyka staroperskiego (dari) na obecne j´zyki plemion centralnoazjatyckich jest nadal znaczny, zw∏aszcza na uzbecki (ok. 50% s∏ów pochodzi ze staroperskiego) i tad˝ycki. Wspó∏czesny perski (farsi) jest u˝ywany w Iranie i cz´Êci Afganistanu (tak˝e wÊród mieszkajàcych tam Tad˝yków). Z powodu powa˝nych ró˝nic j´zykowych Uzbecy, Kazachowie i Kirgizi mi´dzy sobà najcz´Êciej porozumiewajà si´ po rosyjsku (oczywiÊcie tak˝e z Tad˝ykami). JeÊli chodzi o pisowni´, to do 1929 r. w ca∏ej Centralnej Azji u˝ywano arabskiej (teraz jedynie wÊród Ujgurów). W ciàgu dziesićiu lat wprowadzono w radzieckiej Azji Centralnej pisowni´ ∏aciƒskà, a od 1938 r. cyrylic´. Po 1991 r. niektóre kraje regionu powróci∏y ca∏kowicie do pisowni ∏aciƒskiej (Kirgistan), niektóre cz´Êciowo (Turkmenistan, Uzbekistan), inne zaÊ pozosta∏y przy cyrylicy (Kazachstan, Tad˝ykistan). Mimo podobieƒstw w j´zyku mówionym, w pisowni ∏aciƒskiej znaczenia tych samych s∏ów sà ró˝ne, przez co komunikuje si´ narodowe i paƒstwowe odr´bnoÊci. Na terytorium dzisiejszego Uzbekistanu w ciàgu 100 lat pisownia zmienia∏a si´ pićiokrotnie. 6 Kudajberdy-Uly, op. cit., s. 88. Zob. te˝: David Nissman, The Iraqi Turkomans: who they are and what they want, „Iraq Report”, vol. 2, No. 5, 5 March 1999.

kiem Tekke, wszystkie te plemiona w∏aÊciwie straci∏y swoje wp∏ywy, ale kontynuujà nadal koczowniczy tryb ˝ycia. Ich struktura spo∏eczna, która przetrwa∏a do dziÊ, nadal opiera si´ na klanach i plemionach. Upadek Salorów, najstarszego i, historycznie rzecz bioràc, najbardziej wojowniczego plemienia, rozpoczà∏ si´ w XIX w. Salorowie najpierw ulegli Persom, potem Tekke, a w 1885 r. Rosjanom. W okresie swojej ÊwietnoÊci liczyli ok. 8 tys. namiotów (kibitek – 5 osób na jeden okràg∏y namiot o Êrednicy ok. 6 metrów)7. Od tego czasu plemi´ to podzieli∏o si´ i ˝yje w po∏udniowej cz´Êci Turkmenistanu, a tak˝e w Afganistanie i Iranie. Salorowie podzieleni sà obecnie na trzy mniejsze klany i szczepy8. Sarykowie, nie mniej wojowniczy od Salorów i wrogo nastawieni do wszystkich innych plemion turkomaƒskich, przemieÊcili si´ z w∏asnej, i nie tylko, inicjatywy, w okolice miejscowoÊci Mary (Merw) – starej stolicy Turkmenii, kontrolowanej g∏ównie przez Tekke. Do koƒca XIX w. Sarykowie dotarli na po∏udniowy wschód i zachód – obecnie obszar graniczny Turkmenistanu. Sarykowie sà podzieleni na 5 mniejszych klanów i 5 szczepów. JeÊli chodzi o Ersari, to w XIX w. plemi´ to liczy∏o ok. 60 tys. namiotów. Przetrwa∏o niespokojny XVIII i XIX w., w koƒcu popadajàc pod w∏adz´ Rosjan. Cz´Êç tego plemienia ˝yje obecnie wzd∏u˝ Amu Darii w Uzbekistanie, ale wi´kszoÊç po obu stronach granicy turkmeƒsko-afgaƒskiej. Plemi´ liczy obecnie 4 mniejsze klany i 35 mniejszych szczepów. Tekke, najsilniejsze i najwi´ksze plemi´ (60 tys. namiotów w XIX w.), równie˝ uleg∏o Rosjanom, po bitwie w Geok Teppe (1881 r.). Obecnie Tekiƒcy ˝yjà na obszarze po∏udniowego Turkmenistanu, przy jego granicy z Afganistanem i Iranem, a tak˝e wzd∏u˝ wybrze˝a Morza Kaspijskiego. Pierwotnie Tekke uznawano za „prawdziwy bicz”, „niemal zmuszony swojà naturà do pope∏niania rozbojów”9. Trzeba to tak rozumieç, ˝e byli do nich zmuszani, bo zamieszka∏e przez nich tereny by∏y zbyt ma∏o wydajne, aby mogli si´ utrzymywaç z pracy w∏asnych ràk. Tekke sk∏ada si´ z co najmniej 4 mniejszych klanów i co najmniej 15 mniejszych szczepów. Upadek Jomutów i Chodorów przypisuje si´ chanom Chiwy. Wsparci przez Tekke zdo∏ali oni pogrà˝yç te dwa plemiona, które zagra˝a∏y karawanom zbójeckimi napadami. Obecnie Jomuci ˝yjà na pó∏noc od Chiwy oraz mi´dzy Chiwà a Morzem Kaspijskim i na granicy z Iranem. Jomuci sk∏adajà sie z 4–6 mniejszych klanów i 14 mniejszych szczepów. Chodorowie (sojusznicy Jomutów), których populacj´ oceniano w XIX w. na 12 tys. namiotów, ˝yjà obecnie na pó∏noc od Chiwy, ale ich cz´Êç zamieszkuje tereny na po∏udnie od Buchary, w pobli˝u miasta Karszi w Uzbekistanie. Obecnie plemi´ to dzieli si´ na 5–7 mniejszych klanów i szczepów.

7 Tak˝e znane jako jurta (po rosyjsku z zapo˝yczonego tureckiego), na oznaczenie terytorium, domostwa (Svat Soucek, History of Inner Asia, Cambridge University Press, Cambridge 2001, s. 42). 8 Na podstawie Tolstowa, ˚danko, Abramson, Kislakowa, op. cit., s. 19; Arminius Vámbéry, Travels in Central Asia Being the Account of a Journey from Teheran across the Turkoman Desert on the Eastern Shore of the Caspian to Khiva, Bokhara and Samarkand, John Murray, London 1864, s. 367–368; Black, op. cit., s. 160. 9 Vámbéry, op. cit., s. 305.

W XIX w. Turkmeni liczyli ogó∏em 1 milion ludzi, obecnie jest ich 5 milionów, z odmiennym dialektami i zwyczajami. Wszyscy majà unikatowà kultur´ i ró˝nià si´ to˝samoÊcià. W∏adze turkmeƒskie sà Êwiadome historii przemocy, która zawsze wp∏ywa∏a na mentalnoÊç plemiennà, i tego, ˝e bardzo ma∏o trzeba, aby od˝y∏y animozje i wrogoÊç mi´dzy plemionami10. Etnogeneza Uzbeków jest bardziej z∏o˝ona i nie do koƒca jasna. W koƒcu XIX w. ich konfederacja sk∏ada∏a si´ co najmniej z 32 wi´kszych plemion, rozrzuconych po Azji Centralnej, pos∏ugujàcych si´ ró˝nymi dialektami, zwyczajami i wyró˝niajàcymi si´ mi´dzy sobà nawet odmiennà fizjonomià11. WczeÊniej historycy przypisywali pochodzenie Uzbeków od staro˝ytnych cywilizacji Azji Centralnej. Ostatnie ustalenia sugerujà, ˝e pod koniec XIV w. te plemiona cz´Êciowo pochodzà od Tatarów12 („Syberyjskich Uzbeków”), cz´Êciowo zaÊ od Kazachów z turecko-mongolskiej Z∏otej Ordy. Te dwie grupy przyby∏y z dwóch ró˝nych terenów na po∏udniu Syberii w okolice Chiwy. Tam popad∏y w zale˝noÊç od dynastii Szajbanidów, wywodzàcej si´ od najstarszego syna Czyngis chana13. Panujàca od ok. XVI w. dynastia, rozszerzy∏a swoje wp∏ywy dalej na po∏udnie, si´gajàc a˝ do Buchary. 10 WN, 26 January 2001, Prezydent Turkmenistanu w przemówieniu do pracowników Komitetu Bezpieczeƒstwa Narodowego i Ministerstwa Spraw Wewn´trznych. 11 Vámbéry, op. cit., s. 345. 12 Tatarzy lub Tartarzy zostali na poczàtku XIII w. podbici i zasymilowani przez Mongo∏ów. Od tego czasu uznaje si´ ich za potomków turecko-mongolskiej Z∏otej Ordy. Rzeczownik „orda” pochodzi od ordu lub ger – na oznaczenie okràg∏ego placu lub jurty. Z∏ota Orda znana by∏a równie˝ pod nazwà chanatu kipczackiego. Mongo∏owie, którzy zajmowali w Ordzie pozycje dowódcze, stanowili wÊród wojowników bardzo niewielki procent. Si∏à uderzeniowà ordy byli Tatarzy. Ich nazwanie pochodziç ma od greckiego s∏owa Tartaros (piek∏o), czyli przybytku dla ludzi grzesznych, gdzie ich rodowód ulokowa∏ angielski dziejopis Mateusz z Pary˝a (Matthew Paris, ok. 1200–1259). Faktycznie zaÊ Tatarzy wywodzili si´ od myÊliwskiego plemienia Szywejów, pos∏ugujàcego si´ j´zykiem mongolskim. W 1502 r., po upadku Z∏otej Ordy, ugruntowa∏a si´ nowa nazwa dla tego mongolskiego zwiàzku – „Bia∏a Orda”, funkcjonujàca najpierw w ramach Z∏otej Ordy, a od XV w. samodzielnie. Przymiotnik „bia∏y” (ak) pochodzi od bia∏ej flagi pierwszego chanatu, ustanowionego na ziemi kazachskiej w po∏owie XV w. (Nurlan Amreku∏ow, ˚uzy w socjalno-politiczeskoj ˝izni Kazakstana, „Centralnaja Azija i Kawkaz”, No. 3 (9), 2000, s. 132). Wracajàc do zmitologizowanego rodowodu Tatarów (podchwyconego m.in. przez Jana D∏ugosza), ten polski kronikarz brzmi bardziej konkretnie, gdy opisuje ich obyczajowoÊç. Sk∏adajà si´ na nià dwa kodeksy post´powania. Wobec siebie Tatarzy (Mongo∏owie) sà uprzejmi, prawdomówni, godni zaufania i humanitarni. Wobec obcych sà poczàtkowo przymilni, potem podst´pni, wiaro∏omni, zach∏anni i okrutni (szerzej zob.: Henryk Kotarski, Zagadnienie wiarygodnoÊci informacji o Mongo∏ach w „Historii Polski” Jana D∏ugosza, (w:) Feliks Kiryk (red.), Jan D∏ugosz. W pi´çsetnà rocznic´ Êmierci. Materia∏y z sesji (Sandomierz 24–25 maja 1980 r.), Olsztyn 1983, s. 158–189). 13 To jest D˝ocziego, nie uznawanego przez innych synów Czyngis chana (zob. rozdz. 1). Zmar∏ w tym samym roku co ojciec (1227) i pozostawi∏ po sobie Z∏otà Ord´ na obszarze Rosji. Batu (syn D˝ucziego) najecha∏ na ziemie polskie i w´gierskie. Uznanie zdoby∏ natomiast Czagataj (zm. w 1242 r.). Od jego czasu rozpocz´∏o si´ w∏adztwo Mongo∏ów nad Azjà Centralnà i Indiami (jako Mogu∏owie). Za∏o˝ycielem dynastii Mogu∏ów by∏ urodzony w Andi˝anie Babur – wnuk Omara Szeika, syna U∏ug beka – prawnuk Timura. Mogu∏owie odci´li si´ nast´pnie od Timuridów, którzy przej´li od nich panowanie nad Azjà Centralnà do czasu kolejnej dynastii – Szajbanidów. Szajbani chan (1451–1510, jej za∏o˝yciel) przestrzega∏ przed nazywaniem go Uzbekiem („niech Czagatajowie nie nazywajà mnie Uzbekiem”), co w oficjalnej historiografii

Niektórzy badacze sugerujà, ˝e od XIV w. nazwa „Uzbek” zosta∏a utworzona od panujàcej wówczas dynastii Deszt-i-Kipczak Ozbek14. Inni uwa˝ajà, ˝e ma pochodzenie tureckie i by∏a w∏aÊciwie samookreÊleniem pochodzàcym od s∏ów (öz – „sam” i bek – „szlachetny”) lub „samow∏adca”15. Sà tak˝e wypowiedzi przeciwne, gdzie etymologia s∏owa „Uzbek” jest zwiàzana z „l´kiem” i „dr˝eniem”. Dowodzi to, ˝e „traktowano ich poczàtkowo jako obcych i niebezpiecznych”16. Inni jeszcze nie mogli przyznaç tej nazwie jakiegokolwiek znaczenia. PodkreÊlajà oni, ˝e w procesie przemieszczania si´ tego plemienia na po∏udnie i stopniowego osiadania na nowych terenach, jedna cz´Êç tej konfederacji przybra∏a nazw´ Sartów, zaÊ druga by∏a „bezimienna” do czasu, w którym zacz´∏a sama nazywaç si´ „Uzbekami”. To ci w∏aÊnie koczownicy, swego czasu Uzbecy, mogli wymyÊliç pogardliwà nazw´ dla swoich niedawnych pobratymców – osiedlajàcych si´ Sartów, w etymologii ludowej wywodzàcà si´ od sary(g) – „˝ó∏ty” oraz it – „pies”17. Te dwie cz´Êci zdominowa∏y obszary wczeÊniej opanowane przez Persów, a nast´pnie Timuridów. Amir Timur (1336–1405), za∏o˝yciel tej dynastii, jest oficjalnie uznawany za ojca narodu uzbeckiego. Proces konsolidacji Uzbeków przebiega∏ z ró˝nymi zak∏óceniami. W rezultacie zwi´ksza∏o to zamieszanie i jednoznaczne ustalenie ich to˝samoÊci. Bra∏o si´ to stàd, ˝e w Azji Centralnej pos∏ugiwanie si´ jednym j´zykiem na sta∏ym obszarze, nale˝àcym do okreÊlonej grupy etnicznej, by∏o obcà ideà. I tak by∏o a˝ do czasu upadku chanatów i emiratu. Uzbeków mylnie wi´c brano za tajik wä turklär („Tad˝yków lub Turków”)18. Na tym nie koniec zamieszania. Na dodatek bowiem Lakajów, jedno z wi´kszych plemion uzbeckich mieszkajàcych w po∏udniowym Tad˝ykistanie, zacz´to uznawaç nie za plemi´, a klan19. Sà Sartowie, uznawani obecnie za osiad∏ych Uzbeków, ale tak˝e Tad˝ycy i Kirgizi sà uwa˝ani za Sartów lub chcà za takich uchodziç, z racji imponujàcego im od dawna wy˝szego standardu ˝ycia Uzbeków20. Uzbekistanu jest pomijane (zob. Richard C. Foltz, Moghul India and Central Asia, Oxford University Press, Karachi 1998, s. 38), i co jeszcze bardziej komplikuje ustalenie uzbeckiego rodowodu. 14 Kudajberdy-Uly, op. cit., s. 38. Kipczaków znano te˝ pod mianem Mangitów. 15 Foltz, op. cit., s. 17. 16 Stanis∏aw Tokarski, Gdy wielka tradycja Uzbeków staje si´ nowoczesnoÊcià, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Uzbekistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001, s. 260. 17 Edward H. Allworth, The Modern Uzbeks from the 14th Century to the Present, Hoover Institute Press, Stanford, California 1990, s. 33–43. Szerzej w: Stanis∏aw ZapaÊnik, „Walczàcy islam” w Azji Centralnej. Problem spo∏ecznej genezy zjawiska, Monografie FNP, Seria Humanistyczna, Wroc∏aw 2006, s. 24. 18 Ahmed Rashid, The Resurgence of Central Asia: Islam or Nationalism? Oxford University Press, London 1995, s. 160. 19 Olivier Roy, The New Central Asia: The Creation of Nations, I.B. Tauris Publishers, London 2000, s. 24. 20 S. S. Gubajewa, Naselenije Ferganskoj Doliny w konce XIX–naczale XX v., Izdatelstwo „FAN” UzSSR, Taszkent 1991, s. 81; Ch. N. Bababekow, Narodnyje dwi˝enija w Kokandskom Chanstwe i ich socialno-ekonomiczeskije i politiczeskije predposylki (XVII–XIX w.), Izdatelstwo „FAN” UzSSR, Taszkent 1990, rozdz. 2.

W Kotlinie Fergaƒskiej, Samarkandzie czy wielu innych miejscach, kogoÊ to˝samoÊç mo˝e byç sprawà jego dogodnoÊci albo nawet zwyk∏ego przypadku, w tym sensie, ˝e osoba ta nosi nazwisko znamionujàce przynale˝noÊç do jakiejÊ grupy, ale faktycznie rodowodowo jest kimÊ innym. Centralnoazjatycka kobieta czy m´˝czyzna z plemienia Kipczaków czy Karluków mo˝e uwa˝aç si´ za osob´ wywodzàcà si´ z plemienia Kirgizów lub Kazachów. Jednak z tych plemion pochodzà tak˝e Uzbecy. W Azji Centralnej w tad˝yckich miejscowoÊciach Kabad˝an i uzbeckiej Katta-Kurgan ˝yjà te˝ „Arabowie”, ale nie mówià oni po arabsku. Arabskie bywajà w regionie nazwy miast (np. Bagdad), ale to jest wszystko, co pozosta∏o jako scheda, upami´tniajàca dalekie podboje Czyngis chana i Timura. Etniczni Uzbecy zamieszkujà teraz tereny wokó∏ Chiwy i wzd∏u˝ Amu Darii, mi´dzy Amu Darià i Syr Darià21 oraz Kotlin´ Fergaƒskà, podzielonà mi´dzy Kirgistan, Tad˝ykistan i Uzbekistan. JeÊli chodzi o Tad˝yków, najstarszych mieszkaƒców Azji Centralnej (1500–1000 p.n.e.), to najprawdopodobniej wywodzà si´ oni z Chorasanu (Persja). „Tad˝ycy” (od w istocie nie wyjaÊnionego znaczeniowo s∏owa tazi22), przypisujà swojà i jego etymologi´ „szlachetnemu pochodzeniu” jako ludzi „koronnych”, „znakomitego rodu”. NienawiÊç do szyickich Tad˝yków by∏a tak przemo˝na, ˝e inne êród∏a historyczne odnotowujà, i˝ byli oni dehumanizowani („Tad˝ycy nie znajà swojego ojca, swojej krwi, nie majà rodowodów, to nie ludzie, ale Sartowie”, czyli „˝ó∏te psy”)23. Genetycznie zaÊ sà postrzegani jako „klasyczny przyk∏ad skrzy˝owania ras”24. Stanowià obecnie prawie 2/3 ca∏ej populacji Tad˝ykistanu. „Zwa˝ywszy historycznà, j´zykowà i duchowà wspólnot´, Iran i Tad˝ykistan czujà, ˝e sà dwoma cz´Êciami jednego organizmu”25. Trudno jest zatem stwierdziç, ilu Tad˝yków i Iraƒczyków ˝yje w tych krajach. Tereny graniczne mi´dzy Tad˝ykistanem a Afganistanem sà g∏ównie zamieszka∏e przez Tad˝yków pochodzenia perskiego lub hinduskiego. Tad˝ykowie nie dzielà si´ na mniejsze plemiona, ale na grup´ „nizinnà” i „górskà” (Pamirczycy). WÊród nich jest jednak wiele grup etnicznych. Pamirczycy mówià wschodnimi j´zykami iraƒ21 W odró˝nieniu od prostego przet∏umaczenia s∏owa „Amu Daria” jako „matka rzek”, „Syr-Daria” skomplikowanie przek∏ada si´ z tureckiego Sir lub Syr (na oznaczenie cyfry „siedem”), dla okreÊlenia protoplastów Bu∏garów (Sirbów lub Serbów) jako „Siedem Klanów”, a w odniesieniu do Syr-Darii jako „Rzeki Siedmiu Klanów”. Dopiero póêniej zacz´to pos∏ugiwaç si´ s∏owem Sir lub Syr dla nazwania nienawróconych Turków bu∏garskich (Bakhshi Iman, Djagfar Tarihi, The Annals of Djagfar, vol. 3, Kul Gali, Hon kitaby (Book of Huns. Fragments from the chapter „description of saksin”)), <http://sophistikatedkids.com/turkic/10%20History/Djagfar%20Tarihi/Volume3/DjagfarTarihiV3P2En.htm>. 22 Tadeusz Bodio, Tad˝ykistan – droga do niepodleg∏oÊci i odrodzenia naukowego, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002, s. 24. 23 Ustol S. Ajni pisze, ˝e termin „Tad˝ycy” jest równowa˝ny s∏owu „Aryjczycy” – co znaczy szlachetnego pochodzenia, znakomitego i dumnego rodu (za: Enomali Rachmanow, Tad˝ycy w zwierciadle historii, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan…, op. cit., s. 56). Zob. szerzej w: ZapaÊnik, op. cit., s. 24. 24 Rashid, The Resurgence…, op. cit., s. 160. 25 OÊwiadczenie Mohammada Khatami, Prezydenta Iranu („Khatami: Unity Between Iran and Tajikistan Unique”, TCA, 9 November 2000).

skimi (szugnani lub rusztani), ró˝nymi od staroperskiego tad˝yckiego26. Przyjmuje si´, ˝e Manas, kirgiski bohater epiczny, ˝yjàcy ponad tysiàc lat temu, by∏ o˝eniony z tad˝yckà kobietà. JeÊli chodzi o wschodni Turkestan (czyli obszar dzisiejszego wschodniego Kazachstanu i Kirgistanu, graniczàcy z chiƒskim Xinjiangiem lub Sinkiangiem – „nowym terytorium”), to ˝y∏y tam inne plemiona. Byli to Kazachowie (s∏owo to oznacza∏o „ludzi poza prawem”, „ludzi szukajàcych przygody” lub „rebeliantów” (czytaj „rebelianckich Uzbeków”)27, którzy wyszli ze Z∏otej Ordy, dok∏adniej zaÊ od∏àczyli si´ od Uzbeków i przemieÊcili si´ bli˝ej terenów dzisiejszego chiƒskiego Xinjiangu. Od XVI w., a mo˝e i póêniej, Kazachowie uformowali si´ w trzy zwiàzki plemienne (ordy) lub, jak mówi si´ obecnie, ˝uzy (dos∏ownie, „cz´Êci” lub „strony”) – starszy, m∏odszy i Êredni28. Starszy ˝uz (dawniej liczàcy ok. 100 tys. namiotów, po 6 osób w ka˝dym), zamieszkuje obecnie obszar Siedmiorzecza (po∏udniowy i po∏udniowo-wschodni step). Sk∏ada si´ z 11 klanów, z których wywodzi si´ 15 plemion podzielonych na dwie grupy, po 4 i 11 mniejszych szczepów. M∏odszy ˝uz, który zamieszkiwa∏ pó∏nocno-zachodni step, mia∏ 3 klany, z których wywodzi∏o si´, odpowiednio: 6, 7 i 13 szczepów (400 tys. namiotów). Âredni ˝uz, zamieszkujàcy Êrodkowy i pó∏nocno-wschodni step, sk∏ada∏ si´ z 5 klanów z ponad 60. plemionami, przy czym jeden klan rozrasta∏ si´ na 3 wi´ksze szczepy, które znowu dzieli∏y si´ na 15 mniejszych szczepów (w sumie 80 tys. namiotów)29. Narody Srednej Azji i Kazakstana, op. cit., vol. 1, s. 530. Z arabskiego quazags (Rashid, The Resurgence…, op. cit., s. 110; Grousset, op. cit., s. 480; Soucek, op. cit., s. 146). W sensie etnicznym nazwa ta nie ma nic wspólnego z „kozakami” – najemnymi ˝o∏nierzami pe∏niàcymi s∏u˝b´ granicznà w imperium rosyjskim od czasu Katarzyny Wielkiej. Wed∏ug innych êróde∏, s∏owa „Kazach” i „Kirgiz” sà synonimem „wolnego cz∏owieka”, „dzikiego” (Kudajberdy-Uly, op. cit., s. 38, 72). Jednak wed∏ug Vámbéry, po turecku kir znaczy „pole”, a giz- lub gez- to przedrostek dla s∏owa gizmet. Z∏o˝one oznaczajà cz∏owieka w´drujàcego po polach, koczownika. S∏owo to odnosi∏o si´ do wszystkich prowadzàcych koczowniczy tryb ˝ycia (Vámbéry, op. cit., s. 368). Jest jeszcze wiele innych objaÊnieƒ, o czym pisze Imtel Meldobajev, U êróde∏ paƒstwowoÊci kirgiskiej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004, s. 119–120. Z kolei w mongolskim khasaq oznacza wózek dla transportu przez Kazachów jurt i innych przynale˝noÊci. S∏owo „Kazach” po raz pierwszy pojawi∏o si´ w XVII–XVIII w., ale póêniej zanik∏o (u˝ywano w zamian s∏owa „Kirgiz”) i znowu pojawi∏o si´ w latach 20. ubieg∏ego wieku. Oficjalnie w 1925 r. przymiotnik „kirgiska” zosta∏ zastàpiony przymiotnikiem „kazachska” w sformu∏owaniu „Kazachska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka”. 28 Znane tak˝e jako, odpowiednio: wi´kszy, mniejszy i Êrodkowy (Soucek, op. cit., s. 176); „Regards Sur le Kazakhstan”, éditée par le Comité de Jumelage Rennes-Almaty, <http://perso.wanadoo. fr/yves.boudaud/ rennes-almaty/plaquette/p5.htm>. S∏owo ˝uz jest ekwiwalentem rosyjskiego s∏owa sotnia, czyli grupy 100 ˝o∏nierzy pod dowództwem kapitana. Tak wi´c s∏owo ˝uz oznacza Wi´ksze Sto, Mniejsze Sto i Ârednie Sto. To rozró˝nienie jest wa˝ne z racji wyst´powania, lub nie, wi´zi pokrewieƒstwa (nieobecnej przy militarnym objaÊnieniu jego genezy), ale nie ma znaczenia w sensie podleg∏oÊci jednej ordy drugiej ordzie. M. B. Olcott uwa˝a, ˝e ordy kazachskie by∏y w istocie konfederacjami tureckich i mongolskich plemion o charakterze wojskowym. Z braku w∏adzy centralnej, wype∏nia∏y one funkcje zapewnienia bezpieczeƒstwa na terenie zajmowanym przez nie (Martha Brill Olcott, The Kazakhs, Hoover Institute, Stanford University, California 1986, s. xx, 4, i 163–164). 29 Narody Srednej Azji i Kazakstana, op. cit., t. II, s. 325; Kudajberdy-Uly, op. cit., s. 47; Erlan Aben, Tadeusz Bodio, W poszukiwaniu korzeni cywilizacyjnych paƒstwowoÊci kazachskiej, (w:) Ta26 27

Kazachowie sà prawie nie rozró˝nialni od Karakalpaków („Czarnych Kapeluszy” lub „Czarnych K∏obuków”). Ci ostatni pierwotnie sk∏adali si´ z 10 wi´kszych klanów (10 tys. namiotów w koƒcu XIX w.)30. ˚yjà obecnie w Autonomicznej Republice Karakalpakstan, cz´Êci Uzbekistanu. Wed∏ug ostatnich danych, Karapalkowie liczà ok. 1,4 miliona ludzi. Sà podzieleni na 13 klanów, z których 9 nale˝y do wi´kszej podgrupy, a 4 do mniejszej. Ogó∏em Karapalkowie sk∏adajà si´ ze 120 plemion31. Kirgizi, obecnie „m∏odsi bracia” Kazachów, byli dawniej prawdopodobnie najwi´kszym plemieniem Azji Centralnej (na czeÊç którego do dziÊ okreÊla si´ w geografii pó∏nocny step w Kazachstanie jako „kirgiski”). Choç zazwyczaj sà uwa˝ani za potomków plemion kazachskich, to bardziej przystaje do nich teza, ˝e byli silniej spokrewnieni z Mongo∏ami32. O ile Kazachom bardziej odpowiada∏ stepowy koczowniczy styl ˝ycia, o tyle Kirgizom górski. Historycy uznajà Kirgizów za uosobienie najbardziej wolnych i wojowniczych plemion w ca∏ej Azji Centralnej, z dobrze zachowanà i prawie nie tkni´tà zmianami wewn´trznà strukturà33.W dawnych czasach widziano w nich „nadzwyczajne pomieszanie dzikoÊci i cnoty”34. Wed∏ug niektórych poglàdów, Kirgizi przemieÊcili si´ z pó∏nocno-wschodniej Syberii, z terenów wzd∏u˝ rzeki Jenisej35. Podobno s∏owo Kirgis oznacza „trzydziestu synów”36, których potomstwo uformowa∏o dwa skrzyd∏a, jedno liczàce 21, a drugie 25 plemion, przy czym rodowód i obecny sk∏ad niektórych z nich ma byç czysto kirgiski37. Rozmieszczenie grup etnicznych w krajach Azji Centralnej pokazuje mapa 4. deusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000, s. 38. 30 Vámbéry, op. cit., s. 348–349. 31 Narody Srednej Azji i Kazakstana, op. cit., t. I, s. 409–417. 32 Po raz pierwszy o Kirgizach wspomina si´ w II w. p.n.e., a nast´pnie w zapiskach orchoƒskich (VIII w. n.e.). Mi´dzy IX–XI w. odnotowywano ju˝ coraz cz´Êciej to mongolskie plemi´, ˝yjàce wówczas w pó∏nocno-wschodniej cz´Êci Azji Centralnej. Do ok. 1920 r. dla odró˝nienia ich od Kazachów, nazywano ich „Czarnymi Kirgizami” lub Burutami (przez Chiƒczyków i Mongo∏ów). Nie nale˝y ich myliç z „Czarnymi Chiƒczykami” (Kara-Kitani). Przed osiedleniem si´ obecnych mieszkaƒców Kirgistanu zamieszkiwali oni od XII w. jego obszar i stanowili zupe∏nie odr´bnà grup´ etnicznà (poprzedzajàcà obecnych Chiƒczyków z dynastii Han), z poczàtku nie powiàzanà z Kirgizami, nast´pnie wypartà przez nich, a w koƒcu zasymilowanà z nimi (<http://intangiblenet.freenet.uz/en/kir/kir.htm> oraz E. H. Parker, Campaingns of K’ang-hi, Yung-Cheng, and K’ieng-Lung, „The China Review”, vol. 16, No. 2 (1887 Sep.)). Obecnie w narodzie kirgiskim istnieje szczep Kitanów i ród Kara-Kitanów (Meldobajev, op. cit., s. 123). Szerzej na ten temat: C.P. Fitzgerald, Chiny. Zarys historii kultury, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974, s. 378 i nast. Dodajmy od redaktora serii wydawniczej, ˝e to wÊród Kara-Kitanów mia∏o si´ rozpoÊcieraç nestoriaƒskie królestwo Jana (XII–XIV w.), którego po najeêdzie Tatarów na Europ´ poszukiwa∏o w Wielkim Stepie poselstwo papie˝a Innocentego IV, chcàc prosiç, jak si´ póêniej okaza∏o, legendarnego króla o pomoc wojskowà przeciwko nim [przyp. red. – T. Bodio]. 33 Gavin Hambly (red.), Zentralasien, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main 2002, s. 160–161. 34 Vámbéry, op. cit., s. 367–368. 35 Lew Gumilow, Dzieje dawnych Turków, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1972, s. 237. 36 Vámbéry, op. cit., s. 369. 37 Narody Srednej Azji i Kazakstana, op. cit., t. II, s. 176.

Mapa 4 Rozmieszczenie grup etnicznych w krajach Azji Centralnej

èród∏o: UNEP/GRID Arendal, Central Asia, Central & Eastern Europe, Caucasus, and Central Asia Environmental Information Programme.

Widzimy, ˝e rozmieszczenie tych plemion jest transgraniczne (o czym szerzej w rozdz. 6). Historia i teraêniejszoÊç tworzà obraz, u∏atwiajàcy zrozumienie uwarunkowaƒ walki z nielegalnym handlem ludêmi, Êrodkami odurzajàcymi i wszelkà innà kontrabandà.

ROZDZIA¸ 4

Zarys historii tradycji przest´pczych oraz mentalnoÊci mieszkaƒców Azji Centralnej Fakty i liczby podane w rozdziale 1 sà wa˝ne do dalszej analizy, zw∏aszcza kryminologicznej. Jednak w odró˝nieniu od znaczenia, jakie we wspó∏czesnej kryminologii przypisuje si´ bardziej „okazji” ni˝ „przyczynie” przest´pstwa („okazja czyni z∏odzieja”), interpretowanie problematyki przest´pczoÊci i wymiaru sprawiedliwoÊci nie mo˝e byç tak pobie˝ne, bo, najproÊciej mówiàc, mieszkaƒcy Azji Centralnej nie myÊlà tak samo jak np. Amerykanie czy Europejczycy. Przez wiele stuleci Azja Centralna by∏a Êwiatem samym dla siebie – geopolitycznie, kulturowo i prawnie. Ten sens odr´bnoÊci dobrze obrazuje mapa z XI w. traktatu Mahmuda al-Kaszgari, ujgurskiego j´zykoznawcy i geografa1. Przedstawia ona rozmieszczenie tureckich plemion Azji Centralnej na okràg∏ej p∏askiej ziemi. Na terytorium regionu widniejà pustynie, jeziora i góry. W centrum mapy znajduje si´ miejsce urodzenia jej autora2 (obecnie na terenie Kirgistanu), zaÊ na zachodnim jej obrze˝u jest umieszczona muzu∏maƒska Andaluzja, czyli Hiszpania arabska, oraz Egipt (mapa 5). Wskutek izolacji w XI w. barbarzyƒstwo koczowników (Hunów) mog∏o byç w Europie tylko wàsko znane z przesz∏oÊci, natomiast na co dzieƒ i szerzej w Azji. Tam bowiem od dawien dawna zamieszkujàcy jej Êrodek nomadzi mieli reputacj´ barbarzyƒców3. „Z góry” patrzyli na nich zarówno Persowie, jak i Chiƒczycy. Ci ostatni nie tylko mieli w pogardzie koczowniczych chanów (imi´ jednego z nich przemienili na obel˝ywie brzmiàce „grabie˝ca”4), ale te˝ odgrodzili si´ od koczowników liczàcym w sumie ponad 6 tys. km murem5. Nomadzi równie˝ odwzajemniali si´ po1 Zob. szerzej: Edward Tryjarski, Kultura ludów tureckich w Êwietle przekazu Machmùda z Kaszgaru (XI w.), Komitet Nauk Orientalistycznych, Warszawa 1993. 2 Jak prawie wszystko w Azji Centralnej, tak i ten fakt jest sporny. Twierdzi si´ niekiedy bowiem, ˝e al-Kaszgari urodzi∏ si´ i umar∏ w miejscowoÊci znanej obecnie jako Kaszgar (Chiny), zaÊ we wskazanym przez al-Kaszgariego miejscu urodzi∏ si´ jego ojciec. 3 Szerszy opis w: Stuart Legg, The Heartland, Farrar, Straus & Giroux, New York 1970. 4 Chodzi∏o o chana Szapolo (ok. VI w. n.e.), w nazwisku którego zg∏osk´ lo zmieniono na lio („grabie˝ca”). Szerzej: Lew Gumilow, Dzieje dawnych Turków, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1972, s. 100. 5 Mur ten nie zabezpiecza∏ przed dalszymi najazdami, bo postawione na jego stra˝y garnizony by∏y z∏o˝one g∏ównie z wi´êniów i osób deportowanych. Wewn´trznie zdemoralizowane i os∏a-

Mapa 5 Azja Centralna jako centrum Êwiata (XI w.)

èród∏o: al-Kashgari, Divan lughat al-turk, reprodukcja w: Lew Gumilow, Âladami cywilizacji Wielkiego Stepu, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004, s. 160–161.

gardà ludom osiad∏ym: rolnikom i mieszkaƒcom miast – istotom ni˝szej kategorii, stworzonym przez Niebo dla zaspokajania potrzeb koczownika. Odnoszone sukcesy wojenne jeszcze bardziej utrwala∏y ich w przekonaniu, ˝e post´pujà s∏usznie, bo towarzyszy im opieka duchów Nieba i Ziemi6.

bione, garnizony te nie by∏y dostatecznie silnà zaporà na drodze Hunów. Dalej wi´c ∏upili tereny chiƒskie, w poszukiwaniu bogactw, po˝ywienia i fura˝u. Cz´sto krytykowane okrucieƒstwo Hunów, którzy byli szczodrze wynagradzani przez swoich dowódców za ka˝dà zdobytà g∏ow´ wroga, mo˝na wi´c wyjaÊniç dà˝noÊcià do przetrwania (Helmut Uhlig, Jedwabny Szlak, prze∏o˝y∏ Janusz Danecki, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996, s. 24–25). Okazuje si´ te˝, ˝e problem ochrony granic i korupcji si´ga w Azji do poczàtku procesów paƒstwowotwórczych. 6 Tajna historia Mongo∏ów. Anonimowa kronika mongolska z XIII w., prze∏o˝y∏ z mongolskiego, wst´pem opatrzy∏ Stanis∏aw Ka∏u˝yƒski, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970, s. 22.

Nomadzi, jako najeêdêcy przemierzajàcy i podbijajàcy Azj´ Centralnà oraz kraje nadmorskie, plàdrowali i zniewalali inne szczepy, znajdujàce si´ na ich drodze. Kiedy nadmorskie pot´gi w koƒcu pada∏y pod naporem barbarzyƒców, ich potomkowie asymilowali si´ z kulturà swoich poddanych i podbite cywilizacje ponownie od˝ywa∏y. PodkreÊla si´, ˝e w efekcie konflikt mi´dzy koczownikami a ludami osiad∏ymi (np. Chiƒczykami) nie mia∏ charakteru paso˝ytniczego, ale symbiotyczny7. Historycy, opisujàcy okrutne praktyki najeêdêców, podnoszà dalej, ˝e „przest´pcze plemiona” post´powa∏y zupe∏nie normalnie. W tamtych bowiem czasach wrogoÊç, konflikt, otwarte Êcieranie si´ ze sobà by∏y czymÊ bardziej naturalnym i mniej kontrolowanym ni˝ obecnie. Takà drog´ przeszed∏ Timur, jeden z najwi´kszych zdobywców Êwiata – od drobnego z∏odzieja w dzieciƒstwie, który podkrada∏ sàsiadom barany i krowy, do wielkiego przywódcy, na konto którego trzeba zapisaç wieleset tysi´cy okrutnie pomordowanych w czasie podbojów ludzi8. To, co obecnie nazywa si´ sztukà z∏odziejskà, by∏o wÊród koczowników w pe∏ni uprawnionym sposobem ˝ycia. „PodejÊç niepostrze˝enie do cudzego byd∏a, odegnaç tabun koni lub wielb∏àdów i ukryç tak, by w∏aÊciciel nie móg∏ odnaleêç to wyczyn znamionujàcy prawdziwego...bohatera”, który jeÊli jeszcze wykaza∏ si´ wielkà odwagà w walce i si∏à fizycznà oraz inteligencjà, przeradza∏ si´ ze z∏odzieja w szanowanego cz∏onka starszyzny rodowej i plemiennej9. W istocie postawy takie by∏y manifestacjà prawa do ˝ycia bez moralnego i prawnego odium, jakie cià˝y obecnie na przemocy, brutalnoÊci i ˝àdzy wzbogacenia si´ kosztem s∏abszych10. Takie post´powanie wyra˝a∏o egzystencjalne potrzeby ludzi pragnàcych przetrwaç, nie tylko w Azji Centralnej, ale i gdzie indziej. Inni historycy podkreÊlajà, ˝e pomimo fatalnej renomy, jakà koczownicy mieli na podbitych terytoriach, wszyscy oni, z wyjàtkiem Kirgizów, ulegli jednak korzystnej wewn´trznej i zewn´trznej metamorfozie. Z myÊliwych i zbieraczy przemienili si´ w arystokracj´ stepowà („szlachetnych barbarzyƒców”), z w∏asnymi dworami i imperiami, które rozszerza∏y swoje panowanie a˝ po terytoria nadmorskie11. Jak wspomniano, metamorfozie oparli si´ Kirgizi. Od najdawniejszych czasów byli oni postrzegani w Azji Centralnej jako plemi´ najbardziej skonfliktowane z innymi oraz niezwykle bezwzgl´dne12. W j´zykach u˝ywanych na terenach syberyjskich, 7 Thomas Barfield, The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Blackwell, Cambridge, MA – Oxford, UK 1992. 8 Zygmunt ¸ukawski, Dzieje Azji Ârodkowej, Wydawnictwo NOMOS, Kraków 1996, s. 135 i 143. 9 Ibidem, s. 202. 10 Marian Ma∏owist, Tamerlan i jego czasy, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991, s. 6. 11 Gavin Hambly (red.), Zentralasien, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main 2002, s. 22–23. Krytycznie (jako „apologetycznà” i „proradzieckà”) ocenia∏by takà interpretacj´ emigracyjny historyk Anatoly M. Khazanov, Nomads and the Outside World, University of Wisconsin Press, Madison 1983, s. xxxii. Wydaje si´ jednak, ˝e nie ma racji, bo wewnàtrzplemienna struktura (tak˝e wÊród koczowników, jak i plemion osiad∏ych) umo˝liwia∏a zarówno awans swoich w∏asnych uzdolnionych cz∏onków, jak i ludzi z plemion podbitych i zniewolonych. Tak wi´c koczownicy stawali si´ „szlachetnymi barbarzyƒcami” jako ca∏e plemi´, w wyniku udanych podbojów, albo jako ofiary indywidualnie awansowali w plemionach osiad∏ych (¸ukawski, op. cit., s. 88). 12 Susan Whitfield, Life Along the Silk Road, John Murray, London 2004, s. 111; Leo de Hartog, Genghis Khan. Conqueror of the World, I.B. Tauris & Co., Ltd. London 2004, s. 5.

z których najprawdopodobniej wywodzili si´ Kirgizi, po ka∏mucku s∏owo cherches oznacza „barbarzyƒc´”, a po jakucku „niszczyç”, zaÊ po chachasku kyrgyzstan kyrgyczy oznacza „kirgiskà odwag´”13. W rozwoju plemion centralnoazjatyckich mentalnoÊç skierowana na przetrwanie pozostaje postawà ˝yciowà do dziÊ. W tym kontekÊcie Êrodowiskowe (klimatyczne) uwarunkowania nadal odgrywajà istotnà rol´ w kszta∏towaniu wewn´trznych stosunków mi´dzyludzkich. Od najdawniejszych czasów cel przetrwania by∏ przyczynà umys∏owej dychotomii. Wyra˝a si´ ona w postaci dwóch kodeksów post´powania: z jednej strony koczowniczego, w najlepszym wypadku tylko przejÊciowo akceptujàcego regu∏y post´powania wi´kszych zbiorowisk (z racji zmieniajàcych si´ interesów mniejszych grup), z drugiej strony, kodeksu nadrz´dnego, podyktowanego interesami mniejszych grup – rodziny, klanu i plemienia (z racji podstawowych potrzeb egzystencjalnych), gdzie szacunek, pomoc, uczciwoÊç i goÊcinnoÊç by∏y zasadà. Te mniejsze grupy by∏y mobilne, ∏atwo adaptowa∏y si´ do nowych warunków, powsta∏ych w wyniku wojny, kryzysu ekologicznego czy mi´dzyrodowych lub mi´dzyplemiennych ma∏˝eƒstw14. Rodzina, cz´sto poszerzona rodzina, pozostawa∏a zawsze istotà klanu i ˝ycia plemiennego. To w procesie Êcierania si´ tych dwóch kodeksów kszta∏towa∏a si´ stepowa moralnoÊç, mentalnoÊç i dyplomacja, z punktu widzenia koczownika – w istocie uj´ta w jednym kodeksie stepowym. Centralnoazjatycki klan wpisywa∏ jednostk´ w organicznie zwartà i trwa∏à siatk´ Êrodowiskowych uk∏adów, stopniowo odró˝niajàcà go od bardziej zuniformizowanych (w sensie kodeksów post´powania) wi´kszych spo∏ecznych oraz od coraz bardziej zindywidualizowanych Europejczyków, którzy zapewne z niejakim zdziwieniem mogà obecnie zauwa˝aç, ˝e jednak wyroÊli ze wspólnego indoeuropejskiego korzenia. Do póênego XIX w. w∏adcy Azji Centralnej (chanowie Chiwy i Kokandu oraz emir Buchary) nie poddali si´ dominacji Rosji. Nie baczàc na rosnàce zagro˝enie zewn´trzne, nieustannie prowadzili ze sobà walki na terytorium rozciàgajàcym si´ mi´dzy Morzem Kaspijskim a Pamirem (mapa 6). W∏adcy ci rywalizowali o w∏adz´ nad dwoma grupami, zamieszkujàcej ich obszar ludnoÊci – koczownikami (zw∏aszcza Kazachami, Kirgizami i Turkmenami) oraz ludnoÊcià na po∏y lub ca∏kowicie osiad∏à (Tad˝ykami i Uzbekami). Do koƒca XVIII w. Azja Centralna pozosta∏a w∏aÊciwie terra incognita dla reszty Êwiata. GoÊcie nie byli ch´tnie widziani. Mieszkaƒcy obawiali si´ ich. Nie chcieli dzieliç si´ z przybyszami spoza regionu ˝adnymi informacjami. Na przyk∏ad, w Bucharze uzyskanych wiadomoÊci o ˝yciu i zwyczajach jej mieszkaƒców nie wolno by∏o zapisywaç. Odwiedzajàcy miasto zagraniczni podró˝nicy czynili wi´c to potajemnie15. 13 Imtel Meldobajev, U êróde∏ paƒstwowoÊci kirgiskiej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004, s. 120. 14 David Christian, A History of Russia, Central Asia and Mongolia: Inner Eurasia from Prehistory to the Mongol Empire, vol. 1, Blackwell Publishers, Oxford 1998, s. 388. 15 Alexander Burnes, Travels into Bokhara: Being the Account of a Journey from India to Cabool, Tartary, and Persia – Performed under the Orders of the Supreme Government of India in the Years 1831, 1832 and 1833, London 1834, vol. I, s. 270; E.K. Mejendorff, Puteszestwije iz Orenburga w Bucharu, Izdatelstwo Nauka, Moskwa 1975, s. 23–24.

Mapa 6 Chanaty Chiwy i Kokandu oraz emirat Buchary, ok. 1825 r.

èród∏o: Zmodyfikowana mapa wed∏ug Svat Soucek, A History of Inner Asia, Cambridge University Press, Cambridge 2001, s. 176. ObjaÊnienie: Nazwy miast z ok. 1825 r. W nawiasach póêniejsze nazwy, z wyjàtkiem A∏maty (równie˝ przed przemianowaniem na Wiernyj).

Systematyczna penetracja obszaru Azji Centralnej, jej mieszkaƒców i w∏adz, rozpocz´∏a si´ jako cz´Êç „Wielkiej Gry” mi´dzy dwoma imperiami – Wielkà Brytanià i Rosjà. Doniesienia ró˝nych badaczy z czasu „Wielkiej Gry” sà Êwiadectwem uprzedzeƒ. Nie da si´ ich obroniç wed∏ug aktualnych standardów mi´dzynarodowych, promujàcych równoÊç rasowà, etnicznà, religijnà i p∏ciowà. Rzadko tym standardom mogà sprostaç nawet wspó∏czesne opracowania, które bywajà ska˝one b∏´dem europocentryzmu czy globalizmu (zw∏aszcza opracowania spoza Azji Centralnej) albo b∏´dem panegiryzmu czy subiektywizmu (zw∏aszcza opracowania autorów centralnoazjatyckich). Choç b∏´dy te mogà si´ ujawniç w poni˝ej przytoczonych opisach, to jednak zdecydowano si´ na ich przedstawienie, wnioski pozostawiajàc Czytelnikowi. Niech pomocna w tym przedstawieniu b´dzie stara przestroga, która do dziÊ nie straci∏a na aktualnoÊci i znaczeniu: „Nie mo˝na pope∏niç wi´kszego b∏´du studiujàc etyk´ ni˝ osàdzaç ludzi innych narodowoÊci przez pryzmat tego, co jest dobre lub z∏e zgodnie z naszymi w∏asnymi regu∏ami wspó∏˝ycia. Na ogó∏ przyznaje si´, ˝e te regu∏y wyrastajà z ˝ycia Êrodowiska cz∏owieka, do którego albo si´ on adoptuje, albo przynale˝y. WÊród nas sà tacy, którzy patrzà z zadowoleniem na okrucieƒstwa kiedyÊ pope∏niane przez chrze99

Êcijan w imi´ sprawiedliwoÊci. Widzimy naszà moralnoÊç z wczeÊniejszego okresu rozwoju, odzwierciedlonà w ˝yciu wspó∏czesnych nam dzikusów”16. Pomocne mo˝e byç te˝ szersze wprowadzenie teoretyczne. Otó˝ najcz´Êciej powtarzane w dawnych opisach jest s∏owo „bezprawie” – ekwiwalent „barbarzyƒstwa” w pracach historycznych dotyczàcych wczeÊniejszego okresu, a „tradycji przest´pczych” w póêniejszych teoriach kryminologicznych. Nieprzypadkowo w∏aÊnie poczàtek dwóch teorii kryminologicznych, opierajàcych si´ na „tradycjach przest´pczych” i opisanych poni˝ej, mo˝e byç wyjaÊniony w kontekÊcie badaƒ nad mi´dzypokoleniowym dziedziczeniem przest´pczoÊci. Zaj´li si´ tym dwaj amerykaƒscy socjolodzy: Edwin H. Sutherland (1883–1950) i Thorsten Sellin (1896–1994). Zacznijmy od skrótowego przedstawienia badaƒ kryminologicznych Sutherlanda. Ich celem by∏o ustalenie, czy mi´dzypokoleniowe tradycje przest´pcze majà pochodzenie biologiczne czy spo∏eczne. Sutherland oceni∏ m.in. badania genealogiczne, przeprowadzone przez Henry H. Goddarda (1912/1914)17. Obejmowa∏y one ok. 300 rodzin. Z tej grupy najcz´Êciej sà cytowane badania szeÊciu generacji dwóch ga∏´zi jednej amerykaƒskiej rodziny, umownie nazwanej „Kallikak”18. Wywodzàcy si´ z „dobrej rodziny” Marcin Kallikak by∏ ˝o∏nierzem w czasie amerykaƒskiej wojny niepodleg∏oÊciowej (z koƒca XVIII w.). Z romansu z ograniczonà umys∏owo n´dzarkà wiejskà narodzi∏ si´ nieÊlubny syn. Da∏ on poczàtek potomstwu z pierwszej ga∏´zi. Od najwczeÊniejszego dzieciƒstwa by∏ bezdomnym „b´kartem”. Mimo ci´˝kich warunków ˝ycia, stworzy∏ licznà rodzin´, która w chwili badaƒ obejmowa∏a 480 osób. Z zebranych (fragmentarycznych niestety) danych, uda∏o si´ ustaliç, ˝e co najmniej 29,8% cz∏onków rodziny by∏o upoÊledzonych umys∏owo, 7,5% – dzieci nieÊlubnych, 6,9% – „niemoralnie” prowadzàcych si´ (przewa˝nie prostytutek), przest´pców, ˝ebraków, w∏ócz´gów, alkoholików i epileptyków. Zaledwie 9,6% (46 osób) mo˝na by∏o uwa˝aç za „normalnych”. Ju˝ jako oficer Marcin Kallikak zawar∏ legalny zwiàzek z kobietà z tzw. dobrego domu. Ma∏˝eƒstwo da∏o poczàtek drugiej ga∏´zi rodziny. W chwili badaƒ liczy∏a ona 496 osób. Co najwy˝ej pi´ç osób z tego rodu mo˝na by∏o uwa˝aç za „zaka∏´”, w tym dwóch alkoholików oraz jedenego „niemoralnie prowadzàcego si´”. Z tej „szlachetnej” ga∏´zi wielu zosta∏o prawnikami, s´dziami, profesorami, lekarzami i innymi wyró˝niajàcymi si´ spo∏ecznie obywatelami. Podczas, gdy potomkowie „b´karta” wst´powali w zwiàzki z „równymi sobie”, potomkowie „dobrze urodzonych” wst´powali w zwiàzki z dobrym elementem. W tej „lepszej ga∏´zi” jedynie 3% dzieci zmar∏o we wczesnym wieku. 16 Francis Henry Skrine, Edward Denison Ross, The Heart of Asia. A History of Russian Turkestan and the Central Khanates from the Earliest Times, Methuen & Co, London 1899, s. 280. 17 Henry H. Goddard, The Kallikak Family: A Study in the Heredity of Feeble-mindedness, Macmillan, New York 1912 oraz tego˝, Feeblemindedness, Macmillan, New York 1914. Ksià˝ki te zosta∏y opublikowane w Niemczech, odpowiednio: w 1914 i 1933 r. 18 Szerzej zob. Pawe∏ Horoszowski, Kryminologia, Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. 173–174, za którym jest skrótowo podany opis badaƒ oraz <http://www.indiana. edu/%7Eintell/kallikak.shtml#family>.

100

Porównujàc obie ga∏´zie, Goddard obwinia u∏omnà wiejskà matk´ za liczne mi´dzypokoleniowe upoÊledzenia i ich konsekwencje (przest´pczoÊç, alkoholizm) w „gorszej ga∏´zi”. Nie ma ich w zasadzie w „lepszej ga∏´zi”. Ta potrafi∏a sobie poradziç z predylekcjà do przest´pczoÊci i alkoholizmu. Sutherland zauwa˝a, ˝e dowód w postaci upoÊledzenia umys∏owego blisko 30% „gorszej ga∏´zi” rodziny nie mo˝e byç przyj´ty. Póêniejsze badania nad inteligencjà przest´pców i nieprzest´pców nie tylko poda∏y w wàtpliwoÊç wczeÊniejszà metodologi´, ale równie˝ jej ograniczonoÊç w sensie obejmowanych nimi populacji. Co wi´cej, przyjmujàc dziedziczne uwarunkowanie zachowaƒ przest´pczych, nale˝a∏oby dalej uznaç, ˝e zachowania nieprzest´pcze sà równie˝ uwarunkowane dziedzicznie19. Sutherland uwa˝a∏ jednak, ˝e obydwa typy zachowaƒ sà przyswajane w toku socjalizacji. Cz∏owiek nie rodzi si´ przest´pcà, tak jak z urodzenia nie staje si´, powiedzmy, Êlusarzem, szewcem czy prawnikiem20. Konkluduje w ten sposób: „Jest oczywiÊcie niemo˝liwe dziedziczyç przest´pczoÊç jako takà, bo definicje przest´pstwa pochodzà od prawodawcy, a te ró˝nià si´, niezale˝nie od biologicznego dziedzictwa ludzi, którzy ∏amià prawo”21. Sutherland sk∏oni∏ si´ do szukania wyjaÊnieƒ w spo∏ecznych uwarunkowaniach „dziedziczenia” przest´pczoÊci i zbudowa∏ teori´ zró˝nicowanych powiàzaƒ. Jest ona przez jednych przyrównywana do odkrycia teorii doboru naturalnego Darwina22, zaÊ przez innych uznawana za zas∏ugujàcà na nagrod´ Nobla23 i nie majàcà „w dalszym ciàgu powa˝niejszej konkurentki wÊród socjologicznych koncepcji dewiacji”24. Najkrócej, teoria ta mówi, ˝e „kto z kim przystaje takim si´ staje”. W dziewi´ciu twierdzeniach teoria wyjaÊnia, dlaczego ka˝dy cz∏owiek w pewnych warunkach mo˝e staç si´ przest´pcà. Teoria podkreÊla, ˝e „uczenie si´ zachowania przest´pczego nast´puje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikacji”25. Teoria akcentuje, ˝e zw∏aszcza w kontaktach osobistych, w zale˝noÊci od cz´stotliwoÊci, czasu trwania, uprzednioÊci i intensywnoÊci, cz∏owiek staje si´ przest´pcà wskutek nadwy˝ki okreÊleƒ sprzyjajàcych naruszaniu prawa nad okreÊleniami nie sprzyjajàcymi naruszaniu prawa. 19 Edwin H. Sutherland, Donald R. Cressey, Criminology, Tenth Edition, J.B. Lippincott Company, Philadelphia–New York–San Jose–Toronto 1978, s. 59, 119–122. Ca∏oÊciowy przeglàd tego kierunku badaƒ Sutherland poczyni∏ w: Mental deficiency and crime (rozdz. 15), (w:) Kimball Young (red.), Social Attitudes, Holt, New York 1931. 20 Szerzej: Andrzej Siemaszko, Spo∏eczna geneza przest´pczoÊci. Wokó∏ teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ, Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979, s. 42. Zob. te˝: S∏awomir Redo, recenzja tej ksià˝ki w: „Paƒstwo i Prawo” z. 12 (1980), s. 127–131. 21 Sutherland, Cressey, op. cit., s. 123. Zob. szerzej rozwa˝ania na ten temat: Krystyna Ostrowska, Dobrochna Wójcik, Teorie kryminologiczne, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1986, s. 23–38. 22 Leszek Lernell, Zarys kryminologii ogólnej, Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, s. 201. 23 Vincenzo Ruggiero, Introduction – fuzzy criminal actors, „Crime, Law & Social Change”, No. 37 (2002), s. 177. 24 Siemaszko, Spo∏eczna…, op. cit., s. 348. 25 Ibidem, s. 69.

101

Teoria ta by∏a szeroko analizowana. Zaproponowano szereg modyfikacji. Ale co do zasady uznano, ˝e ma wielkie walory eksplanacyjne i stanowi prze∏om w podejÊciu do kontroli przest´pczoÊci26. Poczàtek teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ le˝y w badaniach Sutherlanda nad zwyczajami niektórych plemion w Indiach. Zauwa˝y∏ on, ˝e zgodnie z wewn´trznym kodeksem post´powania (normatywnà treÊcià kultury) mog∏y one zabijaç i rabowaç, ale nie w zgodzie z zewn´trznym kodeksem post´powania, cywilizujàcych je w∏adz paƒstwowych27. Powo∏ujàc si´ na istnienie tych dwóch kulturowych kodeksów post´powania, Sutherland si´gnà∏ te˝ do teorii konfliktu kultur Thorstena Sellina, swojego kolegi i wspó∏pracownika. Sellin stwierdzi∏ bowiem, ˝e w takich sytuacjach, jak opisana wy˝ej, dochodzi w istocie do konfliktu kultur28. Wynika on generalnie z dwóch sprzecznych ze sobà kodeksów post´powania, które stosujà, jak okreÊli∏, orientalne (wschodnie) i okcydentalne (zachodnie) plemiona (obecnie ogólnie nazywane orientalnymi). Sellin dysponowa∏ znacznie szerszym materia∏em dowodowym ni˝ Sutherland. Opierajàc si´ na tym materiale dowodowym, Sellin pisa∏, ˝e cz∏onkowie tych plemion jakby te kodeksy „wyssali z mlekiem matki”29. 26 Krytycy zarzucili Sutherlandowi, ˝e jego teoria jest „abstrakcyjna” i niemo˝liwa do empirycznego zweryfikowania. Odpierajàc pierwszy zarzut, Sutherland podniós∏, ˝e poniewa˝ jest ona abstrakcyjna, to w∏aÊnie ta jej cecha daje szanse na wypracowanie matematycznej formu∏y kwantyfikujàcej relacje mi´dzy okreÊleniami sprzyjajàcymi i niesprzyjajàcymi naruszaniu prawa. Choç sam jej nie zaproponowa∏ (ani si´ jej nie doczeka∏), to w dalszych badaniach kryminologicznych dla empirycznego sprawdzenia teorii rzeczywiÊcie dosz∏o do pos∏u˝enia si´ m.in. matematycznà metodà modelowania równaƒ strukturalnych oraz stwierdzenia, ˝e osoby przyjmujàce marihuan´ rzeczywiÊcie czynià to pod wp∏ywem okreÊleƒ sprzyjajàcych temu zachowaniu i liczby przyjació∏, którzy czynià to samo. Cz´Êciowo upad∏ wi´c argument nieweryfikowalnoÊci teorii (Ross L. Matsueda, The current state of differential association theory, (w:) R.D. Crutchfield, G. Bridges, J.G. Weis, C. Kubrin (red.), Crime Readings, Pine Forge Press, Thousand Oaks, CA 2000, s. 195–196; zob. te˝: Mark Warr, Differential association and social learning theories. The social origins of crime: Edwin Sutherland and the theory of differential association, (w:) Raymond Paternoster, Ronet Bachman (red.), Explaining Criminals and Crime. Essays in Contemporary Criminological Theory, Roxbury Publishing Company 2000 oraz Siemaszko, Spo∏eczna…, op. cit., s. 254–337). 27 E. H. Sutherland, Development of the theory, (w:) K. Schuessler (red.), On Analyzing Crime, The University of Chicago Press, Chicago and London 1973, s. 20. 28 Poza ekspansjà zachodnich wzorców cywilizacyjnych, ten konflikt kultur mo˝e mieç grunt jeszcze w migracji i to w dwójnasób. Po pierwsze, gdy odmienne „kodeksy kulturowe” zderzajà si´ wskutek intensywnego uprzemys∏owienia, zachodzàcego na typowych obszarach rolniczych oraz, po drugie, gdy cz∏onkowie jednej grupy kulturowej migrujà na obszar zamieszkany przez innà grup´. Jak pisze Andrzej Siemaszko, teoria konfliktu kultur jest jakby pomostem ∏àczàcym teori´ zró˝nicowanych powiàzaƒ z chicagowskà szko∏à ekologii spo∏ecznej. Jej twórcami byli m.in. Florian Znaniecki, Robert E. Park, Ernest W. Burgess, Clifford R. Shaw i Henry D. McKay. Wspólnym mianownikiem dla tej szko∏y by∏y programowo ateoretyczne badania Êrodowiska miejskiego (migracja, urbanizacja, industrializacja) oraz eklektyzm (Andrzej Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowaƒ dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 64–86). 29 Thorsten Sellin, Culture Conflict and Crime, Bulletin 41, Social Science Research Council, 1938, przedrukowany w: Delos H. Kelly (red.), Deviant Behavior. Readings in Sociology of Devian-

102

Wyniki badaƒ Sellina uwzgl´dnia∏y prawo zwyczajowe Karakirgizów (Czarnych Kirgizów), znanych te˝ jako „Górskich Kirgizów” (Gornye Kyrgyzy) lub „Dzikokamiennych Kirgizów” (Dikokamiennyje Kyrgyzy), obecnie „Kirgizów” – biedne i wyg∏odnia∏e koczownicze plemi´ zamieszkujàce Azj´ Centralnà, dok∏adniej zaÊ jej górskie tereny – Karakirgizj´ i Wschodni Turkestan. Plemi´ to by∏o znane z uprowadzania byd∏a, zabójstw i napadów na karawany handlowe. Dodajmy, ˝e êród∏a dokumentujàce te fakty, na które powo∏ywa∏ si´ poÊrednio Sellin, pochodzà z po∏owy XIX w., okresu, w którym szczególnie dawa∏o si´ w Turkestanie we znaki bezprawie30 (ryc. 1).

Rycina 1 Strona tytu∏owa rosyjskiej ksià˝ki z 1889 r., dokumentujàcej tradycje przest´pcze Kirgizów, z wizerunkiem kirgiskiego koczownika

Wówczas to bardzo odczuwano napady plemiennego wata˝ki Iset Kutebara, który grabi∏ rosyjskie miasta w pó∏nocnej cz´Êci Turkestanu31 (ryc. 2). ce, St. Martin’s Press, New York 1979, s. 71–72, przyp. 4 i 5; Sutherland, Development…, op. cit., s. 20; Edwin H. Sutherland, Donald R. Cressey, David F. Luckenbill, Principles of Criminology, Eleventh Edition, General Hall, Inc. Publishers, Dix Hills, New York 1992, s. 114–116 i 173–176. 30 Sellin powo∏a∏ si´ tu na dwie prace: J. J. Annosov, Die Volkstümlichen Verbrechen in Strafkodex der USSR, „Monatschrift für Kriminalpsychologie und Strafrechtreform” (1933), t. 24, s. 534–537 oraz Gregor Wirszubski, Der Schutz der Sittlichkeit im Sowjetstrafrecht, „Zeitschrift für die gesamte Strafrechtwissenschaft” (1938), t. 51, s. 317–328. Ten drugi autor cytuje ksia˝k´ by∏ego gubernatora Turkestanu N. I. Grodekowa, Kyrgyzy i Karakyrgyzy Syrdarijskoj Ob∏asti. Juridiczeskij byt (t. 1, Taszkent 1889), której ok∏adk´ przedstawia ryc. 1. 31 Gustav Krist, Alone Through the Forbidden Land: Journeys in Disguise through Soviet Central Asia, Ian Falkner, Cambridge 1992. Inni autorzy potwierdzajà takie bezprawie, zw∏aszcza napady na karawany (René Grousset, The Empire of the Steppes. A History of Central Asia (t∏um. Naomi Walford), Rutgers University Press, New Brunswick, New Jersey–London 1999, s. 522; Mejendorff, op. cit., s. 72; Ch. N. Bababekow, Narodnyje dwi˝enija w Kokandskom Chanstwe i ich socjalno-ekonomiczeskije i politiczeskije predposylki (XVII–XIX w.), Izdatelstwo „FAN” UzSSR, Taszkent 1990, s. 6–9, 48–50).

103

Rycina 2 Iset Kutebar, szef plemienny, który grabi∏ w po∏owie XIX w. rosyjskie miasta w pó∏nocnej cz´Êci Turkestanu èród∏o: Edward Allworth (red.), Central Asia. 120 Years of Russian Rule. Central Asia Book Series, Duke University Press, Durnham and London 1989, s. 17.

Póêniejsze i niezale˝ne oceny zwyczajów Czarnych Kirgizów potwierdzi∏y, ˝e „rozbój, kradzie˝ koni, jeÊli pope∏niona przeciwko innemu plemieniu, jest poczytywana za cnot´ – fakt idealnie zgodny z ich wznios∏ym kodeksem honorowym”. W innych sytuacjach „moralnoÊç Kirgizów jest bez skazy. Sà honorowi i wierni”32 – uwagi dok∏adnie odzwierciedlajàce opini´ o dwóch kodeksach honorowych. W tym kontekÊcie mo˝na zrozumieç poni˝sze sprzeczne opinie. W ocenie obyczajów Kigizów ró˝nili si´ bowiem dwaj polscy prawnicy, zes∏ani do nich przez cara po Powstaniu Listopadowym. Obiegowej opinii Gustawa Zieliƒskiego, podkreÊlajàcej w swojej romantycznej poezji dzikoÊç Kirgizów oraz ich koniokradztwo i rozbójnictwo33, rzeczowo i pragmatycznie przeciwstawia∏ si´ Adolf Januszkiewicz, piszàc, ˝e nie sà oni wcale barbarzyƒcami. Dysponujà „wielkimi zdolnoÊciami umys∏owymi”, a ich obyczaje wynikajà z dzikoÊci stepu, jego niep∏odnoÊci oraz niedostatku wody34. O tym, ˝e Kirgizi sà „bardzo uczciwi”, a „uczciwoÊç kirgiska przys∏owiowa” pisa∏ Bronis∏aw Gràbczewski – inny zes∏aniec (z Powstania Styczniowego), w pracy Kaszgaria. Kraj i ludzie. Podró˝ do Azji Ârodkowej35. Krist, op. cit., s. 20. Gustaw Zieliƒski, Kirgiz i inne poezje, opracowa∏ i wst´pem poprzedzi∏ J. Odrowà˝-Pienià˝ek, Warszawa 1956, s. 110–145, <http://www.polska.pl/files/Kirgiz.pdf?file_id=29446>. 34 Andrzej Chodubski, Polacy w historii Kirgistanu, (w:) Tadeusz Bodio (red.), op. cit., s. 174–176 35 Podane za: Bronis∏aw Go∏´biowski, Kirgizi w oczach Polaków w Êwietle pami´tników i innych êróde∏ pisanych, (w:) Tadeusz Bodio (red.), op. cit., s. 241–242. 32 33

104

Te uwagi, potwierdzajàce opini´ Sellina, uzupe∏nijmy o dalsze, tym razem odnoszàce si´ do Tad˝yków i innych mieszkaƒców Azji Centralnej. O tradycjach przest´pczych wÊród Tad˝yków pisa∏ z kolei Oranskij w swoim stadium etnograficznym okolic Duszanbe (Tad˝ykistan). Ustali∏, ˝e Czistoni, jedna z pi´ciu etnicznych grup tam mieszkajàcych, jest znana z kradzie˝y36. WczeÊniejsi badacze stwierdzali, ˝e Tad˝ycy przedstawiajà sobà „najwy˝szy poziom wyst´pku i rozpusty”37, podczas kiedy inni okreÊlili ich jako „podst´pnych i skàpych” (lsziwi i skupi)38. Z pewnoÊcià nie sà to komplementy, a raczej zarzuty bez pokrycia. Dla innych obserwatorów bowiem wiejscy Tad˝ycy to „perscy rolnicy”, a miejscy to „ci´˝ko pracujàcy” (jak Uzbecy) – innymi s∏owy, przyk∏ady dobrego zachowania39. Jakkolwiek fragmentaryczne, jeÊli te˝ i nie w pe∏ni udowodnione mogà byç takie oceny, to tylko w ich kontekÊcie mo˝na ∏atwiej doceniç, dlaczego inni autorzy, czasami a˝ do bólu, piszà o „bezprawiu”, „rozbójnictwie” i „kradzie˝y ludzi” przez mieszkaƒców Azji Centralnej oraz o brutalnoÊci ich w∏adców, oczywiÊcie, naÊladowanej tak˝e przez ich dwór i wojska. W latach 1819–1820 kapitan Niko∏aj Niko∏ajewicz Murawjow wizytowa∏ chana Chiwy. W charakterystycznej dla swoich czasów relacji, w pami´tniku tak opisa∏ koczowniczych Turkomanów, którzy zamieszkiwali wtedy terytorium chanatu. „Nie majà oni zdecydowanego i uczciwego charakteru i nic z umi∏owania sprawiedliwoÊci, tak charakterystycznego dla ludzi z Kaukazu [sic! – przyp aut.]… MyÊlà jedynie o pieniàdzach i za byle co sà gotowi do ka˝dej pod∏oÊci... Sà oni pozbyci tak odruchów spo∏ecznych, jak umiarkowania… Ich wewn´trzny ∏upie˝czy instynkt to dobra rekomendacja do [rekrutacji do armii chana – przyp. aut.]… Kochajà z∏oto, sà okrutni i zdradliwi, zaÊ inne cechy ich charakteru to plàdrowanie, instynkt kradzie˝y i nieuczciwoÊç. Sà o wiele bardziej sk∏onni do wojaczki ni˝ Uzbecy i choç nie posiadajà zalet tych drugich, majà wady wzmocnione przez swà w∏asnà przewrotnà natur´”40. Podobnie piszà autorzy brytyjscy, dodajàc, ˝e prawie 25% mieszkaƒców Turkmenii w latach 1890–1895 odpowiada∏o przed wymiarem sprawiedliwoÊci za ró˝ne zwyk∏e przest´pstwa41. Wracajàc do chanatu Chiwy, to jeÊli chodzi o Uzbeków, którzy (o czym wiemy) oddzielili si´ od Kazachów42 i jako najeêdêcy okreÊlili si´ jako Chiwaƒczycy, to ci 36 I. M. Oranskij, Tad˝itskojazicznyje etnograficzeskije gruppy hissarskoj doliny. Srednaja Azija. Etnolingiczeskije issledowanije, Izdatelstwo Nauka, Moskwa 1983, s. 149. Grupa ta zamieszkuje tak˝e blisko miasta Kuljab w Katalonskoj oblasti, znanej z zagro˝eƒ bezpieczeƒstwa. 37 Arminius Vámbéry, Travels in Central Asia Being the Account of a Journey from Teheran across the Turkoman Desert on the Eastern Shore of the Caspian to Khiva, Bokhara and Samarkand, John Murray, London 1864, s. 367–368. 38 W. P. Semionow Tien-Szanskij (red.), Turkmenstanskij Kraj, (w:) Rossija, po∏noje geograficzeskoje opisanije naszego otczestwa, Izdanije A. F. Dewriena, S.-Peterburg 1913, s. 406. 39 Cytat Ghazana, potomka Czyngis chana i namiestnika Chorasanu w koƒcu XIII w., za: Grousset, op. cit., s. 379. Zob. te˝ Mejendorff, op. cit., s. 105. 40 Nikolai Muravyov, Journey to Khiva through the Turkoman Country (1836), reprinted by Oguz Press, London 1977, s. 18, 113. 41 Skrine i Ross, op. cit., s. 327–328. 42 Szakarim Kudajberdy-Uly, Rodos∏ownaja Tiurkow, Kirgizow, Kazachow i chanskich dinastjej, 1911, ˚ahusy, Alma-Ata 1990, s. 108.

105

zdominowali innych w chanacie. Murawjow informuje o ich skàpstwie i przypisuje im nienawiÊç wobec Persów, z racji odmiennoÊci ich szyickiej religii43, bo Uzbecy i Turkmeni byli sunnitami44. Dalej idàca krytyka utrzymywa∏a, ˝e „historia klanowa Uzbeków to d∏uga litania krwawych potyczek, bratobójczej wendetty, walki o w∏adz´, ∏upu i grabie˝y oraz sporów o kobiety”45, co chyba jednak trzeba przede wszystkim zrozumieç jako wyraz stepowej mentalnoÊci przetrwania (por. rozdz. 1). Szczególnie diaboliczne komentarze serwowano na temat despotycznych w∏adców Chiwy. Obawiali si´ ich wszyscy, bez wzgl´du na przynale˝noÊç plemiennà. Chanowie Chiwy byli postrzegani jako poch∏oni´ci w∏asnymi interesami, pozbawieni jakichkolwiek cech przywódczych, jako niezdolni prawiç lub rzàdziç w imi´ wspólnego interesu. Chanowie zg∏adzali swoich rywali, ich ˝ony i dzieci. Wszystkie chwyty by∏y dozwolone – ∏àcznie z oÊlepianiem, truciem i odràbywaniem g∏ów, czy wrzucaniem do wrzàtku46. W klimacie absolutnego despotyzmu oraz przemocy, rozboje i zabójstwa znajdowa∏y si´ na porzàdku dziennym, tak zresztà jak najokrutniejsze egzekucje przez nabijanie na pal. Âwiadkami egzekucji by∏y zazwyczaj dzieci chana – potencjalni nast´pcy tronu, a to wszystko po to, aby te˝ byli twardzi47. Ksià˝´ Bekowicz, pierwszy rosyjski emisariusz do Chiwy, zosta∏ tam w 1717 r. ˝ywcem obdarty ze skóry. Z jej

Rycina 3 P∏acenie za ludzkie g∏owy w Chiwie èród∏o: Francis Henry Skrine, Edward Denison Ross, The Heart of Asia. A History of Russian Turkestan and the Central Khanates from the Earliest Times, Methuen & Co, London 1899. 43 Muravyov, op. cit., s. 164. Wielu perskich wys∏anników równie˝ zosta∏o zg∏adzonych przez chana Chiwy. 44 Co do nazwy Türkmen, to jest to prawdopodobnie zbitka s∏ów z tureckiego Türk z angielskim przydomkiem -men, oznaczajàcym cz∏owieka. 45 Ahmed Rashid, Taliban: Militant Islam, Oil and Fundamentalism in Central Asia, Yale University Press, New Haven 2000, s. 57. 46 ¸ukawski, op. cit, s. 162, 163 i 190. 47 Muravyov, op. cit., s. 118–128.

106

kawa∏ka zrobiono membran´ na b´ben, a g∏ow´ ofiary przewieziono do Buchary, gdzie wystawiono jà na widok publiczny. Inni zagraniczni emisariusze byli ˝ywcem grzebani w stepie (poza murami Chiwy), aby ich krew nie pokala∏a ziemi muzu∏maƒskiej48. Fiksacja g∏owà jako obiektem kary i symbolem niszczenia cz∏owieka by∏a tak silna w Azji Centralnej, ˝e jeden z chanów Chiwy rozcina∏ usta a˝ po uszy tym, którzy naruszyli zakaz palenia w jego chanacie. ZaÊ w∏adca Kokandu rozkazywa∏ uk∏adaç piramidy z g∏ów Êci´tych jeƒców kazachskich49. Jego kat natomiast „wyjàwszy nó˝ z gard∏a ofiary... z lekka zlizywa∏ z niego krew”, po to, aby „g∏os krwi” ofiary nie przeÊladowa∏ go50. Mimo bowiem absolutnego zniszczenia ˝ycia, b´dzie ono kontynuowane po Êmierci, bo dusza nie jest oddzielana od cia∏a, tak jak w chrzeÊcijaƒstwie. Wed∏ug standardów zachodnich brzmi to wr´cz jak okrutna perwersja, ale wed∏ug szamaƒskiej mentalnoÊci Wschodu taka alchemia jest zupe∏nie normalna.

Rycina 4 Egzekucja w wi´zieniu chana w Kokandzie èród∏o: W. P. Mokrynin, W. M. Plosikh, Istorija Kirgistana, Biszkek, Kirgistan 1995, s. 213.

Ibidem., s. 136. ¸ukawski, op. cit., s. 216 i 222. Fiksacji tej poÊwi´ci∏ ju˝ uwag´ Herodot (Dzieje, z j´zyka greckiego prze∏o˝y∏ i opracowa∏ Seweryn Hammer, Czytelnik, Warszawa 2004 (cz´Êç czwarta)), opisujàc jak scytyjscy „¸ysog∏owcy” (prawdopodobnie Kirgizi) obchodzili si´ z obci´tà g∏owà wroga, jako dowodem uprawniajàcym do podzia∏u ∏upu. W póêniejszych przekazach historycznych, opisujàcych zwyczaje Tatarów, np. po bitwie pod Legnicà, Jan D∏ugosz pisze, ˝e zebrali oni 9 worków obci´tych uszu zabitych chrzeÊcijan (Henryk Kotarski, Zagadnienie wiarygodnoÊci informacji o Mongo∏ach w „Historii Polski” Jana D∏ugosza, (w:) Feliks Kiryk (red.), Jan D∏ugosz. W pi´çsetnà rocznic´ Êmierci. Materia∏y z sesji, (Sandomierz 24–25 maja 1980 r.), Olsztyn 1983, s. 164). 50 M. S. Andrejew, O. D. Czechowicz, Ark (Kreml) Buchary w konce XIX weka–naczale XX w., Duszanbe 1972, s. 88. 48 49

107

W chanacie Kokandu (ok. 1710–1876)51, Kipczacy, plemi´ bliskie Kirgizom (a póêniej Uzbekom), byli znani ze szczególnej brutalnoÊci. Pope∏niali oni liczne rozboje, zw∏aszcza na Sartach (Uzbekach), na oczach wszystkich, cz´sto z cichà aprobatà w∏adz52. Wracajàc do Uzbeków, to atakowano ich za „s∏awetnà z∏à natur´, pop´dliwoÊç, zuchwa∏oÊç i Êmia∏oÊç oraz za eksponowanie swojego bandyckiego wizerunku”53. Kronikarze i inni wspó∏czeÊni im pisarze (nawet uzbeccy), upami´tniajàcy osiàgnićia Persów i Timuridów, nie szcz´dzili przy tym wysi∏ku, aby eksponowaç bezho∏owie uzbeckich koczowników. Uzupe∏niali tym samym ich negatywny obraz jako znanych z bezwzgl´dnoÊci maruderów, zrćznie wkomponowujàc to wszystko w kontekst ich niepos∏uszeƒstwa wobec w∏adzy centralnej54. Inni dodawali: „Wrodzona sk∏onnoÊç do zysku, ˝àdzy wzbogacenia, u∏atwiajà ich przekupnoÊç i zwi´kszajà bezprawie”. Co wićej, „donosy, intrygi i zazdroÊç sà tak rozpowszechnione na wschodnim dworze, ˝e wp∏ywajà na faworytów chana; [Uzbecy – przyp. aut.] stosujà sztuk´ delikatnego oszukiwania i podst´pnej s∏u˝alczoÊci, jeÊli jest po temu tylko okazja”55. Nie koniec jednak na tym. W ocenach rzàdzàcych Indiami Mogu∏ów (bezpodstawnie przypisujàcych sobie czagatajskie pochodzenie od drugiego syna Czyngis chana, a wić uwa˝ajàcych si´ za „lepszych” od Uzbeków z pó∏nocy, którzy mogli jedynie powo∏ywaç si´ na pochodzenie od Timura) Uzbecy ci byli postrzegani nie tylko jako nad wyraz „chciwi”, ale te˝ „tyraƒscy i okrutni”, „krwio˝erczy”, „w których naturze” le˝y niszczenie mienia, „bezwstydnoÊç” (zarzut rozwiàz∏oÊci seksualnej) oraz „tchórzliwoÊç”, i to do tego stopnia tchórzliwi, ˝e „nawet wiatr nie jest w stanie wyprzedziç tumanu kurzu pozostawionego przez Uzbeka, salwujàcego si´ ucieczkà”. Jakby tych zarzutów by∏o za ma∏o, to w tym samym êródle sumuje si´ je konkluzjà, i˝ trzeba by „tysiàca lat, aby zliczyç wszystkie wyst´pki Uzbeków”56. Takie zarzuty sà jednak b∏´dne, a wady pozorne, broni ich wspó∏czesny historyk, bo w rzeczywistoÊci to z powodu asymilacji z przest´pczymi plemionami nieuzbeckimi utracili oni swojà „prostolinijnoÊç i uczciwoÊç”57. 51 Szerzej: Vladimir Plosikh, Epoka Chanatu Kokandskiego, (w:) Tadeusz Bodio (red.), op. cit., s. 137–150. 52 W. P. Naliwkin, Kratkaja istorija Kokandskowo Chanstwa, Kazan 1886, s. 20–22. Jednak s∏owo „Sart”, które pochodzi z sanskryckiego s∏owa „przywódca karawany” (sarhavaha), najpierw by∏o u˝ywane na okreÊlenie dawnych miejskich i wiejskich Tad˝yków. Stopniowo przesz∏o na koczowniczych Turków, którzy zacz´li osiedlaç si´ w miastach, a nast´pnie przesz∏o na mówiàcych po turecku (dialekt kipczacki) Uzbeków. I tak jest obecnie (Svat Soucek, A History of Inner Assia, Cambridge University Press, Cambridge 2001, s. 32–33). 53 Mahmud Ibn Wali, XVII w., historyk, cytowany przez Edwarda H. Allwortha, The Modern Uzbeks from the 14th Century to the Present, Hoover Institute Press, Stanford, California 1990, s. 9–10. 54 Opinie z podrozdzia∏u ksià˝ki Allwortha, zatytu∏owanego Uzbek jako termin pejoratywny, (op. cit., s. 36–43). 55 Mejendorff, op. cit., s. 105. 56 Richard C. Foltz, Moghul India and Central Asia, Oxford University Press, Karachi 1998, s. 38–41 i 50. Autor cytuje Kipczak chana, historyka Azji Centralnej z poczàtku XVIII w. (Qipchaq Khan, Tarikh-i-Quipchaq, MS Institute of Oriental Studies, Uzbekistan Academy of Sciences, No. 4468/II). 57 Jest to interpretacja zbie˝na z teorià zró˝nicowanych powiàzaƒ, ˝e „jednostka staje si´ przest´pcà wskutek nadwy˝ki okreÊleƒ sprzyjajàcych naruszaniu prawa nad okreÊleniami nie sprzyjajàcymi naruszaniu prawa”.

108

Tylko trzy osoby z dynastii Astrachanidów (1599–1785)58, w∏adajàcej Bucharà, zmar∏y z przyczyn naturalnych. Trzy zabito w przewrotach pa∏acowych, a dwie inne musia∏y uciec. Abdajdullah, jeden z chanów zabity w 1711 r., rozpoczà∏ w 1702 r. swoje rzàdy ucinajàc g∏ow´ Assudulle – swemu bratu, w obawie ˝e ten b´dzie sam chcia∏ go pozbawiç tronu i zg∏adziç. Póêniej Abdajdullah zabi∏ siedmiu dalszych krewnych, ∏àcznie ze swojà matkà, która nie mog∏a mu wybaczyç zabójstwa brata. W Bucharze egzekucje by∏y publiczne. Wed∏ug jednego opisu, z poczàtku XIX w., cia∏a ofiar by∏y pozostawiane na widoku publicznym na g∏ównym placu miasta. G∏owy niewolników, z∏odziei i innych przest´pców, wraz z g∏owami wrogów Buchary z Chiwy i Kokandu by∏y publicznie pokazywane wokó∏ miejsca egzekucji. „Przy-

Rycina 5 G∏owa jeƒca wystawiona na pokaz w Bucharze èród∏o: Rycina N. N. Karazina z: O. A. So∏owiowa, Aiki w∏asti b∏agadarnoj Buchary, Rossijskaja Akademia Nauk, Sankt-Peterburg 2002, s. 101.

58 Za∏o˝yciele dynastii, znani równie˝ jako D˝anidzi (od D˝ani, ostatniego potomka), najpierw w∏adali terenami przy pó∏nocnej cz´Êci Morza Kaspijskiego, ale musieli uciekaç stamtàd, kiedy tereny te zosta∏y w 1554 r. przy∏àczone do Rosji. Byli oni sukcesorami dynastii Szajbanidów (1500–1599), z której to jedna z córek poÊlubi∏a D˝ani. Astrachanidzi w∏adali do 1785 r. Transoxianà, na terenach po obu stronach Amu Darii, wokó∏ Buchary, Samarkandy, Karszi i Chod˝entu oraz, przejÊciowo, a˝ do Fergany. Dynastia Mangitów – ostatnia z rodzimych dynastii, ale pierwsza nie wywodzàca si´ od Czyngis chana od czasów Timuridów, w∏ada∏a Bucharà od 1785 do 1920 r. W tym czasie suweren Buchary przesta∏ byç nazywany chanem, a zosta∏ emirem.

109

wykli do takich widoków mieszkaƒcy, zajmowali si´ handlem, nie zwa˝ajàc na ten straszny obraz”59. WÊród handlujàcych by∏o niewielu bogatych kupców. W obawie przed emirem, który móg∏ sobie wszystko przyw∏aszczyç, starano si´ ukryç swoje rzeczywiste dochody. Dlatego rozpowszechniony by∏ zwyczaj zakopywania pieni´dzy w ziemi oraz prowadzenia operacji handlowych przez podstawione osoby60. Oceniajàc barbarzyƒskie praktyki azjatyckich plemion, Sir John Kaye, XIX-wieczny historyk brytyjski, skonkludowa∏: „czego im brakuje …w [wojskowej – przyp. aut.] sztuce, b´dzie przez nich nadrobione okrucieƒstwem i mÊciwoÊcià”61. Ocen´ t´ uzupe∏ni∏ wspó∏czesny mu Arthur Conolly (wspó∏twórca terminu „Wielka Gra”), który wytknà∏ im wiaro∏omstwo. Pisze: „cnoty i wyst´pki wszystkich koczowników sà [w sumie – przyp. aut.] takie same; pos∏ugujà si´ przesadzonymi poj´ciami goÊcinnoÊci i odwagi, ale w ogólnoÊci sà chciwi, z∏oÊliwi oraz z∏odziejscy, i choç dotrzymujà s∏owa wobec wspó∏plemieƒców, znajdà sposoby, aby uniknàç wype∏nienia zobowiàzaƒ w duchu, w jakim zosta∏y wynegocjowane z obcym, jeÊli mia∏oby byç to w ich lepiej poj´tym interesie”62. Innymi s∏owy, rzymska zasada pacta sunt servanda nie istnieje w centralnoazjatyckim kodeksie post´powania wobec obcych, jakby nikt z zewnàtrz nie rozumia∏, ˝e w tamtejszej plemiennej kulturze i tradycji wycofywanie si´ z umów z obcymi nie by∏o wcale uwa˝ane za bezprawie. Próbujàc zrównowa˝yç takie oceny, inni historycy i podró˝nicy podkreÊlali, ˝e by∏y te˝ przypadki pokazujàce sprawiedliwe post´powanie. Wed∏ug nich, zaprzeczajà one imputowanym przez innych plemiennym tradycjom przest´pczym. W istocie bowiem to sprawiedliwoÊç i dobroç by∏y zawsze szczególnie przez nich cenione, co podkreÊlano w traktatach na temat rzàdów chanów i emirów63. Na poparcie tej tezy Edward H. Allworth poda∏ przyk∏ad wielkodusznoÊci uzbeckich wodzów z pierwszej po∏owy XIV w., kiedy to jeden z nich, uzbecki wata˝ka, dumnie sprezentowa∏ swoim zwyci´skim wojakom z∏oto i kosztownoÊci z zasobnego skarbca zagarni´tego w Urgenczu64. Pokaza∏ tym, co uwa˝a za sprawiedliwe, nie dajàc ka˝demu takiej samej nagrody, ale pozwalajàc oficerom i ˝o∏nierzom podejÊç do drzwi skarbca w szyku, po dwóch, i wziàç z niego tyle, ile mogli jednorazowo udêwignàç. Uzbecki chan postàpi∏ s∏usznie, bowiem uwzgl´dni∏ si∏´ fizycznà oraz zdolnoÊç osàdu ˝o∏nierzy, a nie kierowa∏ si´ zasadà równoÊci65. Brytyjski badacz Frederick Burnaby, który pojecha∏ do Azji Centralnej w 1875 r. (a wi´c w czasie, kiedy by∏a ona ju˝ pod administracjà rosyjskà), informowa∏ o wielu przypadkach okrutnego, ale ÊciÊle kontrolowanego, karania zwyczajnych przest´pMejendorff, op. cit., s. 101–102. ¸ukawski, op. cit., s. 232. 61 Peter Hopkirk, The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia, Khodansha International, New York 1992, s. 177. 62 Arthur Conolly, Journey to the North of India overland from England, through Russia, Persia and Affghaunistuan, Richard Bentley, London 1834, vol. I, s. 168–169. 63 Shahram Akbarzadeh, The political shape of Central Asia, „Central Asian Survey”, vol. 16, No. 4 (1997), s. 539. 64 Obecna stolica Chorezmu (Uzbekistan), gdzie znajduje si´ Chiwa. 65 Allworth, op. cit., s. 8. 59 60

110

ców. PodkreÊli∏ jednak, ˝e w normalnych sprawach ˝ycia codziennego, zwyczajowo i powszechnie mieszkaƒcy regionu byli bardzo ∏askawi i goÊcinni, oczekujàc w zamian, ˝e b´dà sprawiedliwie wynagrodzeni za swoje us∏ugi66. Choç oba przyk∏ady sà prawdziwe i mogà równie dobrze odnosiç si´ do dnia dzisiejszego, jest równie˝ prawdà, ˝e w sensie systemowym ugruntowywanie sprawiedliwoÊci napotyka∏o przeszkody. Rosyjski odkrywca W. W. Welmianow-Zernow wskazuje, ˝e w po∏owie XIX w. brak by∏o formalnych zasad w post´powaniu z przest´pcami. Zale˝eli oni od skorumpowanych s´dziów i w∏adców, którzy w zamian za profity oferowali ∏agodniejsze potraktowanie, zmniejszajàce cierpienia sprawców albo uwalniajàce ich od kary, zw∏aszcza jeÊli byli cz∏onkami wp∏ywowego klanu lub plemienia67. W wielu raportach ich autorzy zwracajà uwag´, ˝e bezprawie szerzàce si´ w plemionach centralnoazjatyckich mia∏o swoje uzasadnienie, bowiem okrutne post´powanie wobec ofiar – porwanych obywateli rosyjskich czy brytyjskich – nierzadko po∏àczone z ich Êmiercià po d∏ugich i ci´˝kich wi´zieniach, nie spotyka∏o si´ w okresie „Wielkiej Gry” z jakàkolwiek ripostà ze strony ich paƒstw68. Przed ostatecznym podbiciem przez Rosj´ Azji Centralnej w drugiej po∏owie XIX w. ani Rosja, ani jej konkurentka – Wielka Brytania – nie mia∏y na tyle woli politycznej lub si∏y, aby ratowaç swoich obywateli, z których cz´Êç cierpia∏a niewol´ przez d∏ugie lata. NiezdolnoÊç imperiów do odp∏aty za wyrzàdzone ich obywatelom krzywdy przekonywa∏a centralnoazjatyckich w∏adców o tym, ˝e sà nie do pokonania. Wzmacnia∏o to ich brutalnoÊç, zarówno wobec swoich poddanych, jak i ludzi z zewnàtrz. Innà cechà tamtych czasów by∏y cz´ste zdrady i rywalizacje. Przez wieki nieufnoÊç by∏a zasadà, zaÊ wyjàtkowe zaufanie by∏o ∏atwo i nagminnie wykorzystywane. Panujàcy, ich krewni i szefowie plemion nieprzerwanie podwa˝ali swojà w∏adz´. Nie omieszkiwali uciekaç si´ te˝ do innych sposobów walki, ∏àcznie z poparciem wojskowym z zewnàtrz w∏adców Persji, Buchary, Kokandu czy Chiwy. Udzielali go ch´tnie i w∏àczali si´ do sporu. Poch∏oni´ci bez reszty nie koƒczàcà si´ rywalizacjà chanowie i emirowie nie byli w stanie wspólnie ustaliç granic swych w∏asnych posiad∏oÊci, które przechodzi∏y zmiennie pod w∏adanie walczàcych ze sobà oponentów. Wydawa∏o si´, ˝e utracili ÊwiadomoÊç istnienia Êwiata zewn´trznego. Podró˝nicy i historycy wskazywali, ˝e w rezultacie dla mieszkaƒca Azji Centralnej s∏owo „kraj” czy „ojczyzna” oznacza∏o niewiele wi´cej ni˝ grunt otaczajàcy namiot, zajmowany przez niego lub jego rodzin´69. Maksimum w sensie pojmowania ojczyzny by∏ „patriotyzm dolinowy i oazowy”70. 66 Capt. Frederick Burnaby, A Ride to Khiva: Travels and Adventures in Central Asia, Oxford University Press, Oxford 1997, s. 281, 316–318, 323. 67 W. W. Welmianow-Zernow, Istoriczeskije izwestija o Kokandskom Chanstwe ot Mukhameda-Ali do Chudorja-chana, (w:) B. V. ¸unin, Istorija Uzbekistana w istocznikach, Izdatelstwo „FAN”, UzSSR, Taszkent 1990, s. 97–99. 68 Np. Hopkirk, op. cit., Muravyov, op. cit. 69 Muravyov, op. cit., s. 128. 70 Iskandar Asadullaev, Tadeusz Bodio, Psychopolityczne i kulturowe nast´pstwa wojny domowej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002, s. 190.

111

Wielowiekowe przemieszczanie si´ plemion w Azji Centralnej, i poza nià, nie zmieni∏o wspólnych dla nich tradycyjnych zasad post´powania. Raczej, jak piszà niektórzy, sprawi∏o, ˝e nie utrwali∏y si´ w nich jakieÊ wyraêne pozytywne wzorce kulturowe, silne zwiàzki religijne czy poczucie przynale˝noÊci paƒstwowej71. Wyjàtkiem by∏o wielkie imperium Timura. Ale po jego Êmierci nawet i ono upad∏o pod naporem podzia∏ów, zgodnie z ukszta∏towanà wczeÊniej tradycjà, ˝e struktury wi´ksze ni˝ plemienne mogà istnieç tylko przejÊciowo. Stosownie do niej, dychotomia mi´dzy dwoma kodeksami post´powania: jednym, mniejszej grupy, czyli rodziny czy klanu (goÊcinnoÊç, opieka, wsparcie), i drugim, odnoszàcym si´ do wi´kszej grupy, czyli plemienia (wrogoÊç wobec obcych, zaborczoÊç, odwet) nadal zachowa∏a si´. Ró˝nie wÊród ró˝nych plemion (Kirgizi72), ale we wszystkich w wystarczajàcym stopniu, aby mówiç o rozdwojeniu jaêni, patrzàc na to z zewnàtrz. Jak wspomniano, choç opisy te sà najprawdopodobniej prawdziwe, wydajà si´ niepe∏ne bez wyjaÊnienia podejÊcia do wartoÊci ˝ycia i Êmierci w Azji Centralnej. Wed∏ug wyników badaƒ etnograficznych Wasyla Bartolda (omawianych te˝ wspó∏czeÊnie), mieszkaƒcy regionu nie widzieli sprzecznoÊci mi´dzy ˝yciem a Êmiercià. Jak pami´tamy, nawet w tak okrutnym rytuale, jak podrzynanie gard∏a skazanemu na Êmierç, tkwi∏a wiara kata, ˝e w zlizywanej z no˝a krwi przenika g∏os ˝yjàcej ofiary73. Wszystko to by∏o prawdopodobnie skutkiem wp∏ywu mongolskiego prawa zwyczajowego (skodyfikowanego jako Jasa). Z tego co o nim wiemy (Jasa zagin´∏a), np. ˝e matka przysz∏ego Czyngis chana pot´pi∏a zabójstwo przez niego jego przyrodniego brata74, to poza najbli˝szym kr´giem rodziny nie by∏o zakazu zabijania cz∏owieka, jak w tradycji judeochrzeÊcijaƒskiej. ˚ycie cz∏owieka by∏o mniej warte ni˝ koƒ koczownika: za kradzie˝ konia mo˝na by∏o skazaç z∏odzieja na Êmierç75. Zabójstwo wroga gwarantowa∏o, ˝e po jego Êmierci jego zniewolona dusza b´dzie s∏u˝yç zabójcy w jego ˝yciu pozagrobowym76. Bez wzgl´du na post´powanie ˝yjàcego cz∏owieka, po Êmierci nie czeka go ˝adna kara ani nagroda77. Do dziÊ trwa spór, dlaczego 71 Donald Black (red.), Rugs & Carpets. A Comprehensive Guide for the Buyer and Collector, Tiger Book International, London 1985, s. 160. 72 Szerzej zob. Elena Yarkova, Modernizujàce si´ spo∏eczeƒstwo (mi´dzy tradycjà a wspó∏czesnoÊcià), (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan…, op. cit., s. 454–455. 73 Andrejew, Czechowicz, op. cit., s. 88. 74 „Jak mogliÊcie tak postàpiç w chwili kiedy nie mamy innego przyjaciela, prócz w∏asnego cienia, ani innego bata, prócz koƒskiego ognia!” (Tajna historia…, op. cit., s. 47). 75 Stanis∏aw Ka∏u˝yƒski, Dawni Mongo∏owie, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983, s. 82 i 237; ¸ukawski, op. cit., s. 61. Zob. te˝: Georg Verdansky, Yasa or laws of Chingis Khan, (w:) The Mongols and Russia, Yale University Press, New Havens 1953. 76 Ma∏owist, op. cit., s. 46. Kronika Jana D∏ugosza informuje, ˝e Êci´ty pod Legnicà w bitwie z Tatarami (1241 r.) ksià˝´ Henryk II Pobo˝ny „towarzyszy∏ w zaÊwiaty” zmar∏emu tatarskiemu dowódcy (Józef Matuszewski, Relacja D∏ugosza o najeêdzie tatarskim w 1241 r., ¸ódzkie Towarzystwo Naukowe, ¸ódê 1980, s. 124), zaÊ g∏owa ksi´cia zosta∏a zabrana, przez Morawy, na W´gry do Tabu chana, a nast´pnie rzucona mi´dzy inne Êci´te g∏owy. 77 V. Bartold, Histories des Turks d’ Asia Central, Paris 1949, s. 39; Ulug-Beg, (w:) Four Studies on the History of Central Asia, vol. II, Leiden 1963, p.s. 30 et se., cyt. za: Ma∏owist, op. cit., s. 46 i 128; Ka∏u˝yƒski, op. cit., s. 96 i 112.

112

Czyngis chan nosi∏ przed obj´ciem w∏adzy imi´ Temud˝yn: czy dlatego, ˝e jego ojciec da∏ mu je dla upami´tnienia imienia tureckiego niewolnika, którego potem zabi∏, czy puÊci∏ wolno78. Sam Czyngis chan wierzy∏ w nieÊmiertelnoÊç79. Póêniej, w czasie stopniowej islamizacji Azji Centralnej, Timur, który uwa˝a∏ si´ za spadkobierc´ Czyngis chana (wzià∏ za ˝on´ kobiet´ z jego rodu), doda∏ inny motyw sankcjonujàcy swoje bezprawie. Wed∏ug jednego ze wspó∏czesnych mu kronikarzy, Timur powiedzia∏, ˝e szerzenie islamu przez podboje gwarantuje ˝ycie wieczne po Êmierci80. Ka˝de bezprawie by∏o uzasadnione w imi´ religii. Pierwotnie, podobne wierzenia kultywowane by∏y przez krzy˝owców, ale historycy odnotowali, ˝e w Europie zosta∏y one stopniowo zarzucone, podczas gdy w Êwiecie islamu nadal funkcjonowa∏y81. WartoÊcià nie by∏o te˝ mienie, bo stanowiska w chanatach nie by∏y dziedziczne. Mienie nabyte przez ich urz´dników przechodzi∏o na w∏asnoÊç skarbu lub chana czy emira82. Bazujàc na wartoÊciach ˝ycia plemiennego i umieszczajàc je w kontekÊcie wspó∏czesnym, jeden z zachodnich historyków konkluduje, ˝e „modernizacja w regionie zapo˝ycza coÊ z surowoÊci zbiorowego obrazu Azji Centralnej, który wyra˝a si´ w pogardzie dla delikatnoÊci i ró˝norodnoÊci cywilizacji oraz w uznaniu ludzkiego okrucieƒstwa. Ubóstwia si´ w∏adz´ i gromadzenie bogactwa dla egoistycznych lub ideologicznych celów. Ta wspó∏czesna autokracja pojawi∏a si´ w Azji Centralnej w drugiej kwarcie dziewi´tnastego wieku i funkcjonuje tam do naszych czasów”83. Do tego wniosku mo˝na jeszcze dodaç, ˝e surowe klimatyczne warunki ˝ycia, deficyt wody, trudne warunki terenowe, w których liczy si´ przetrwanie, historycznie skonsolidowa∏y ten obraz. Mieszkaƒcy Azji Centralnej sà gotowi znieÊç wiele o chlebie i wodzie. Ten nawyk do przetrwania o chlebie i wodzie tkwi w mieszkaƒcach Azji Centralnej do dziÊ. Wspó∏czeÊni badacze piszà o twardej samowystarczalnoÊci (hardy self-reliance84), co utrudnia penetracj´ ˝ycia klanowo-plemiennego od zewnàtrz. W Azji 78 Jack Weatherford, Genghis Khan and the Making of the Modern World, Three Rivers Press, New York 2004, s. 14; Jonathan Man, Genghis Khan. Life, Death and Resurrection, Bantam Books, London–Toronto–Sydney–Auckland–Johannesburg 2005, s. 85–86. 79 Man, op. cit., s. 216–232. 80 Sharaf ad-Din, Historie de Timur-Bec, connu sous le nom du grand Tamerlan, Emperteur des Mongols et Tartares. Escrite en Person par Charefaddin Ali, natif d’Yezd, auteur contemporain. Traduite en fran˜ais par feu Petits de la Croix, vol. I–IV, Delft 1722–1723, cytowany za: Ma∏owist, op. cit., s. 59 i 125. 81 Ma∏owist, op. cit., s. 19, 46, 59–60 i 166. [Przyp. red. – T. Bodio: Gwoli Êcis∏oÊci, europejskie wierzenia w „˝ycie po ˝yciu” nie tyle zosta∏y zarzucone, co przekszta∏ci∏y si´ w nowe: cz∏owiek dalej ˝yje w swoich potomkach. Kontynuacja w∏asnego „ja” ma miejsce w kr´gu swoich krewnych – bratanków albo siostrzenic. W XVII w. w testamentach papieskich widaç to po zasadach dziedziczenia a˝ do 30. i 31. stopnia pokrewieƒstwa (Volker Reinhardt, autor Deutsche Familien (C. H. Beck, München–Bannenberg 2005) w wywiadzie: Susanne Beyer, Nikolaus von Festenberg, Si∏a klanu, „Forum” nr 22 (30 V–5 VI 2005), s. 41)]. 82 ¸ukawski, op. cit., s. 228. 83 Allworth, op. cit., s. 5. 84 Zwrot u˝yty przez Ella Mailart, (w:) Kenneth Wimmel, Alluring Target: In Search of the Secrets of Central Asia, Trackless Sands Press, Washington 1996, s. xiv.

113

Centralnej „ka˝da osoba nie jest samotnikiem walczàcym przeciwko ca∏emu Êwiatu, ale cz∏onkiem klanu lub plemienia. Jest cz´Êcià organicznej ca∏oÊci, czymÊ wi´kszym od samego siebie. Nie jest celem dla siebie. My, ludzie Zachodu, cierpimy, nie b´dàc zdolni do zintegrowania si´ w coÊ wi´kszego ni˝ my sami”85. O ile ludzi Zachodu zach´ca si´ do „myÊlenia globalnie, a dzia∏ania lokalnie”, to koczownik widzi Êwiat z wysokoÊci swojego wierzchowca i myÊli globalnie. ZaÊ lokalnie „mi∏oÊç do domu, rodziny i stabilnego ˝ycia…nie znajdà w jego umyÊle miejsca....Nade wszystko jest wa˝na osobista wolnoÊç przemieszczania si´ przez stepy i granice”86. „Szcz´Êciem m´˝czyzny jest szeroki step”, „W sercu m´˝czyzny – osiod∏any koƒ”87 – to dwie z màdroÊci Wschodu o kulturze jeêdzieckiej, nadal funkcjonujàce w mentalnoÊci koczownika. Nielegalna migracja, handel ludêmi, Êrodkami odurzajàcymi, bronià palnà, a w∏aÊciwie wszystkim co tylko mo˝e ul˝yç trudom ˝ycia, to wyraz zaspokojenia potrzeb dyktowanych takà mentalnoÊcià. Kurierzy przemycajàcy Êrodki odurzajàce, ludzie pomagajàcy w przemycie, zwyczajni profesjonalni przest´pcy, zawodowi zabójcy – wszystkich ich mo˝na znaleêç wÊród mieszkaƒców Azji Centralnej, zw∏aszcza wÊród biedoty, i to o wiele ∏atwiej ni˝ w Europie. Potrzeba przetrwania jest zdecydowanie cz´Êcià mentalnoÊci ludzi z Azji Centralnej, do tego stopnia, ˝e o wiele ∏atwiej jest tam, ni˝ w Europie, znaleêç kobiety godzàce si´ na wyjazd za granic´ i seksualne wykorzystywanie. Wyniki sonda˝u MOM wskazujà, ˝e jednym z najwa˝niejszych czynników u∏atwiajàcych taki stan rzeczy jest ich kulturowa izolacja od Êwiata zewn´trznego. Poniewa˝ kobiety te postrzegajà si´ przede wszystkim jako ˝ony i matki, ich oglàd Êwiata zewn´trznego jest bardzo ograniczony. Opuszczajàc dom rodzinny, wynoszà z niego skromne doÊwiadczenie ˝yciowe, ma∏o przydatne w obcowaniu z wymogami Êwiata zewn´trznego, a zw∏aszcza na rynku pracy. Oferty wyjazdów, np. do opieki nad dzieckiem czy jako pomoc domowa, sà szybko i ∏atwo akceptowane przez mieszkaƒców Azji Centralnej, mimo ˝e sà cz´sto przykryciem dla prostytucji, do której sà póêniej te kobiety zmuszane88.

Ibidem. Zamir Ozorov, Myths and survivals of nomadic past, TCA, 28 September 2000. 87 Stanis∏aw Ka∏u˝yƒski, G∏osy z jurty, Wiedza Powszechna, Warszawa 1960, s. 40. 88 IOM, Deceived Migrants from Tajikistan. A Study of Trafficking in Women and Children, Dushanbe 2001, materia∏ powielony, s. 22. 85 86

114

ROZDZIA¸ 5

èród∏a bezprawia W wiekach XVIII i XIX wojska chanatu kokandskiego, obejmujàcego 2 miliony ludnoÊci mieszkajàcej w Kotlinie Fergaƒskiej oraz poza nià, napada∏y na koczowników zamieszkujàcych ten obszar i w imieniu w∏adców chanatu egzekwowa∏y podatki od handlu. Koczownicy z kolei odp∏acali si´ plàdrowaniem oaz podlegajàcych chanatowi: Szymkentu, Turkistanu i Taszkentu, który jako ostatni popad∏ w 1820 r. w zale˝noÊç od niego. W∏adcy Kokandu udawali si´ te˝ na ∏upie˝cze wyprawy w stron´ Chin i walczyli z zamieszkujàcymi tamte tereny Ujgurami. Ujgurzy z kolei napadali na terytoria chanatu. Wszystkie te podboje mia∏y w tle jednà przyczyn´ – konflikt wokó∏ zasobów, jakimi rozporzàdzano na ziemiach nimi obj´tych: bogactw naturalnych (w tym wody) oraz dróg kontrolowanych przez ró˝ne plemiona1. W ca∏ej historii Azji Centralnej walka o wod´, opa∏, kobiety, pastwiska dla wypasu mocno podzieli∏a zamieszkujàcych region ludzi. W surowych warunkach ˝yciowych wymiana towarowa mi´sa, futer, skór, we∏ny, wielb∏àdów, koni i niewolników na zbo˝e, herbat´, cukier, broƒ i amunicj´ by∏a przez wieki sposobem na prze˝ycie w Azji Centralnej2. Z pokolenia na pokolenie jedne plemiona wchodzi∏y w sojusze z innymi, po to aby uzyskaç korzyÊci kosztem konkurencyjnych plemion. Sojusze te by∏y podyktowane koniecznoÊcià przetrwania („ekonomii przetrwania”3), a nigdy potrzebà szerszej d∏ugofalowej wspó∏pracy. Zamir Ozorov, Water war in Central Asia is imminent, TCA, 21 September 2000. G. A. Chidojatow, Maja rodnaja historija, Ukituczi, Taszkent 1990, s. 230–232; Zygmunt ¸ukawski, Dzieje Azji Ârodkowej, Wydawnictwo NOMOS, Kraków 1996, s. 87–88. 3 W potocznym u˝yciu termin ten sugerowa∏by nieco nonszalanckie podejÊcie do tematu. Termin Janosa Kornaia „ekonomia deficytu” mo˝e brzmia∏by tu lepiej, ale termin „ekonomia przetrwania” (survival economy) ma w Azji Centralnej ciàgle wyraêny egzystencjonalny kontekst, zachowany z dawnych czasów. Podró˝ujàcy przez region Arminius Vámbéry napisa∏ w 1863 r., jak „straszny jest widok ojca ukrywajàcego przed synem swój zapas wody, brata przed bratem; ka˝da kropla to ˝ycie, a kiedy cz∏owiek czuje tortur´ pragnienia w gardle, nie ma w nim, tak jak w innych sytuacjach zagra˝ajàcych ˝yciu, ducha samopoÊwi´cenia lub uczucia ∏askawoÊci” (Arminius Vámbéry, Travels in Central Asia Being the Account of a Journey from Teheran across the Turkoman Desert on the Eastern Shore of the Caspian to Khiva, Bokhara and Samarkand, John Mur1 2

115

Jednym z g∏ównych wrogów chanatu kokandskiego by∏o plemi´ Kirgizów, które kontrolowa∏o w górach drogi wiodàce do znajdujàcego si´ w Kotlinie chanatu4. Na samym obszarze chanatu te˝ by∏o sporo zagro˝eƒ, bo Kirgizi byli najemnikami w armii chanatu i podejrzewano ich o brak lojalnoÊci wobec chana5. Ktokolwiek si´ nimi nie wys∏ugiwa∏, to wiedzia∏, ˝e Kirgizi sà lojalni tylko wobec siebie. Postrzegani jako uplasowani ni˝ej na spo∏ecznej drabinie od Uzbeków, dzielili jednak z nimi takà samà potrzeb´ zaspokojenia swoich potrzeb i celów. Dodatkowym êród∏em konfliktów na tle religijnym by∏a obecnoÊç Tad˝yków – najstarszych mieszkaƒców Kotliny Fergaƒskiej, bo pierwotnie byli oni szyitami, podczas gdy inni byli sunnitami. Rosjanie starali si´ poddaç swojej kontroli sk∏ócone plemiona, których zagony dokonywa∏y napadów na rosyjskie stra˝nice, grabie˝y karawan kupieckich i brania niewolników. ˚adne z plemion nie chcia∏o uznaç w∏adzy zewn´trznej czy centralnej. Rosyjskie zasady administrowania by∏y im obce. W klanach i plemionach w∏adz´ reprezentowali zawsze starsi, którzy interpretowali niepisane prawo zwyczajowe. Rosjanie próbujàc z∏amaç zwyczaje, wprowadzali do w∏adz lokalnych przedstawicieli co najmniej dwóch ró˝nych rodów. Mia∏o to na celu wzajemne os∏abienie wi´zi i lojalnoÊci oraz os∏abienie oporu wobec Rosjan6. Rosyjski sens porzàdku prawnego i dyscypliny administracyjnej podwa˝a∏ dotychczasowe, silnie zakorzenione zasady i praktyki korupcyjne. Miejscowa ludnoÊç dostosowywa∏a si´ do tych nowych porzàdków w „zrozumia∏y, jeÊli nie podziwu godny sposób”7: kupujàc wybory i korumpujàc rosyjskich urz´dników odpowiedzialnych za nadzór nad administracjà lokalnà. Poniewa˝ Rosjanie ma∏o zarabiali, urz´dnicy byli podatni na ∏apówki8. W zachodnich publikacjach przyjmuje si´, ˝e obecna korupcja i nadu˝ycia w∏adzy w Azji Centralnej to skutek rosyjskich, a póêniej radzieckich, skorumpowanych metod zarzàdzania. To prawda, z którà zgadza∏ si´ Wadim Bakatin, radziecki minister spraw wewn´trznych. Zdajà si´ jà potwierdzaç liczne przyk∏ady bezprawia w∏adz w Azji Centralnej. W∏adze te nie przywiàzujà wagi ani do ochrony mienia, ani do ochrony ˝ycia obywateli. Zresztà sami obywatele post´pujà podobnie. Jak wspomniano w rozdziale

ray, London 1864, s. 160). Obecnie termin „ekonomia przetrwania” w Azji Centralnej ma swój antynonim – sytaja Ewropa (syta Europa), którym pos∏u˝y∏ si´ Prezydent Uzbekistanu (Uzbek President: A ‘Satisfied’ Europe Takes Threat of Extremism Lightly, Uzbek Television, First Channel, Tashkent, in Russian, „BBC Monitoring Service”, 9 May 2002). 4 Szerzej: Vladimir Plosikh, Epoka Chanatu Kokandskiego, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004, s. 139 oraz w tym samym tomie: Maciej Lang i Muratbek Kojbekov, Pod jarzmem Imperium Rosyjskiego, s. 159–160. 5 Vámbéry, op. cit, s. 382. 6 Seymour Becker, The Russian conquest of Central Asia and Kazakhstan: motives, methods, consequences, (w:) Hafeez Malik (red.), Central Asia: Its Strategic Importance and Future Prospects, St. Martin’s Press, New York 1994, s. 27. 7 Ibidem, s. 28. 8 Ibidem.

116

1, partyzanci dzia∏ajàcy w po∏udniowej cz´Êci Azji Centralnej mogà ∏atwo rekrutowaç kandydatów do swoich szeregów za 100–200 USD i zap∏aciç wi´cej za zabicie funkcjonariuszy organów Êcigania. Âmierç kogoÊ, czy z powodu wypadku czy zabójstwa, czy tym bardziej z przyczyn naturalnych, jest w powszechnym odbiorze w∏aÊciwie ma∏o wa˝na. Przypadkowa Êmierç w Taszkencie jednego ze znanych mi stra˝ników ONZ-owskich wydaje si´ przekonujàcym przyk∏adem. Cz∏owiek ten, przechodzàc nocà przez ulic´, zosta∏ Êmiertelnie potràcony przez samochód. Po trzech dniach rodzina zmar∏ego odnalaz∏a jego cia∏o w miejskiej kostnicy. Nie by∏o raportu milicji o wypadku i zgonie, nie by∏o dochodzenia. Wed∏ug opinii kolegów z pracy zmar∏ego, którzy nie byli zbytnio zmartwieni tym faktem, wszystko odby∏o si´ „normalnie”. Jednak˝e, jak równie˝ wspomniano, ten brak g∏´bszego wyczulenia na wartoÊç mienia i ˝ycia nie jest wy∏àcznie spadkiem porosyjskim i poradzieckim, jakkolwiek silnie wycisnà∏ on w Azji Centralnej swoje pi´tno. Nie jest te˝ tylko prze˝ytkiem przesz∏oÊci we wspó∏czesnych spo∏eczeƒstwach, walczàcych o przetrwanie. JeÊli chodzi o podejÊcie do ˝ycia, to jest to fatalistyczna, samodestrukcyjna kombinacja co najmniej trzech sched: islamskiej, radzieckiej i egzystencjalnej. JeÊli chodzi o podejÊcie do mienia, na d∏ugo przed Zwiàzkiem Radzieckim, w czasach kiedy Rosja i Wielka Brytania rywalizowa∏y o wp∏ywy terytorialne w Azji Centralnej w ramach „Wielkiej Gry”, obydwa kraje toczy∏y cichà wojn´ o wzajemne przechytrzenie w∏adców Azji Centralnej9. Prawdà jest, ˝e wiele dzisiejszych zasad zachowania to spadek poradziecki, ale korupcja ma swoje w∏asne korzenie, si´gajàce nie tylko czasów przedrosyjskich, ale nawet przedislamskich (w islamie przekupstwo jest zabronione10). Abai Kunanbajew (1845–1904), kazachski poeta, uznawany za ojca wspó∏czesnego narodu kazachskiego, przypomnia∏ o tym, piszàc, ˝e aby przekonaç Kazacha, aby coÊ zrobi∏, koniecznie trzeba go „nastraszyç lub przekupiç”, bo „ignorancja odziedziczona po jego ojcu i wyssana z mlekiem matki si´gn´∏a szpiku jego koÊci i zabi∏a w nim ca∏e cz∏owieczeƒstwo”11. Ta dziedziczna sk∏onnoÊç do korupcji jest obecnie tak mocno ugruntowana, ˝e „sta∏a si´ ona nie sprawà jednego skorumpowanego urz´dnika, dzia∏ajàcego z pobudek osobistych, ale jest raczej cz´Êcià wysoko zorganizowanego systemu przest´pczoÊci ekonomicznej, który przeszywa wszystkie aspekty ˝ycia”12. Ta materia (sugerowana dziedzicznoÊç korupcji) jest jednak jeszcze bardziej z∏o˝ona ni˝ utrzymuje cytat. Ponato korupcja wydaje si´ byç nie tyle i tylko cz´Êcià 9 Ahmed Rashid, The Resurgence of Central Asia: Islam or Nationalism?, Oxford University Press, London 1995, s. 11. 10 Zob. Koran 2:188 i 11:85. Ahmed Refaat Khafagi, Bribing negotiators of international contracts – Egyptian criminal law rules, <http://www. Stovall-law.com/bribery.htm>. 11 Abai Kunanbaev, Book of Words, El Bureau, Almaty 1995, s. 204–205. 12 Nancy Lubin, Alex Klaits, Igor Barsegian, Narcotics Interdiction in Afghanistan and Central Asia, A Report to the Open Society’s Institute, Central Eurasia Project and Network Women’s Programme, <http:// www.soros.org>, January 2002, s. 14.

117

wysoko zorganizowanego systemu przest´pczoÊci ekonomicznej, ile korupcja i inna przest´pczoÊç sà jednym z symptomów czy wyrazów funkcjonowania klanowo-plemiennych struktur w Azji Centralnej. Dlatego w nast´pnym rozdziale przejdziemy do okreÊlenia, jak w tym bardzo zró˝nicowanym etnicznie regionie jego wzajemnie i powszechnie powiàzani rodowo-plemiennie mieszkaƒcy funkcjonujà na co dzieƒ – zarówno w Êwiecie przest´pczoÊci, jak i poza nim.

ROZDZIA¸ 6

Sk∏ad etniczny i spójnoÊç spo∏eczna Sk∏ad etniczny Kraje centralnoazjatyckie pozostajà etnicznie bardzo zró˝nicowane. W jakim stopniu zaiste, na to pytanie mo˝na udzieliç ró˝nych odpowiedzi, bo pochodzenie etniczne nie pokrywa si´ z narodowoÊciowym i mo˝e nie byç zg∏oszone lub zarejestrowane. Próby obiektywizacji sà trudne, mo˝e i skazane na niepowodzenie. Wiadomo, na przyk∏ad, ˝e najbardziej etnicznie jest zró˝nicowany Kazachstan, gdzie ok. 50% ludnoÊci nie jest kazachska. Najmniej zró˝nicowany etnicznie jest Turkmenistan, gdzie ok. 20% ludnoÊci nie jest turkmeƒska. Wskaênik zró˝nicowania etnicznego, który uwidacznia prawdopodobieƒstwo, ˝e dwoje ludzi losowo dobranych b´dzie si´ pos∏ugiwaç ró˝nymi j´zykami ojczystymi (wahajàcy si´ w przedziale od 1,0 – wysokie prawdopodobieƒstwo, do 0,0 – niskie prawdopodobieƒstwo)1, pokazuje, ˝e najwy˝sze zró˝nicowanie etniczne wyst´puje w Kazachstanie (0,70), nast´pnie w Kirgistanie (0,67), Tad˝ykistanie (0,48), Turkmenistanie (0,38) i Uzbekistanie (0,44)2. Niektóre z tych wskaêników sà rzeczywiÊcie wysokie, jeÊli je porównaç np. z Polskà (0,12), W´grami (0,14), Rosjà (0,27), USA (0,35), czy nawet z Chinami (0,48). Poza Tad˝ykistanem w republikach centralnoazjatyckich ˝yje wielu Tad˝yków. Wed∏ug jednych szacunkowych danych ich liczba w Uzbekistanie si´ga 2 milionów3, wed∏ug innych, po∏owa tej liczby. W Afganistanie mieszka ok. 3,7 milionów Tad˝yków4. Prawdopodobnie Prezydent Uzbekistanu jest tad˝yckiego pochodzenia, na co jednak nie ma oficjalnego potwierdzenia5. 1 Prywatna rozmowa z Ray Gordonem, Office of the Ethnologue, 11 stycznia 2002 r. Wskaênik by∏ u˝ywany przez SIL International (wczeÊniej znany jako Summer Institute of Linguistics) i stworzony przez: Stanley Lieberson, Language Diversity and Language Contact: Essays, Stanford University Press, California 1981. 2 <http://www.ethnologue.com/country_index.asp> 3 Uzbeks evict Tajik citizens, „Novoye Pokoleniye”, Almaty, „BBC Monitoring Service”, 27 April 2001, s. 9. 4 The New Encyclopedia Britannica. 5 Stanis∏aw Tokarski, Gdy wielka tradycja Uzbeków staje si´ nowoczesnoÊcià, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Uzbekistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001, s. 259.

119

W Xinjiangu, niespokojnym autonomicznym regionie Chin, graniczàcym z Kazachstanem, Kirgistanem i Tad˝ykistanem poÊród 15 milionów mieszkaƒców, w tym 7 milionów tureckich Ujgurów i nieco wi´kszej liczby Chiƒczyków, ˝yje te˝ ok. 20 000 Tad˝yków, 14 000 Uzbeków, 140 000 Kirgizów i milion Kazachów6. Od 1,6 miliona do 2 milionów Uzbeków zamieszkuje w pó∏nocnym Afganistanie, ok. 4 miliony w Kazachstanie, 400 000 w Turkmenistanie i wi´cej ni˝ milion w Tad˝ykistanie7. Oko∏o 700 000 Uzbeków ˝yje w Kirgistanie. Wed∏ug ró˝nych êróde∏ w Uzbekistanie ˝yje 800 000–1 500 000 etnicznych Kazachów8, w pó∏nocnym Afganistanie ok. 25 000. Prawie 100 000 Kirgizów ˝yje w Tad˝ykistanie i 35 000 w wàskim korytarzu Wakhan w Afganistanie, rozdzielajàcym Tad˝ykistan od Pakistanu. W Afganistanie ˝yje 2 miliony Turkmenów9. Oko∏o 400 000 Kirgizów ˝yje w po∏udniowej Syberii, po rosyjskiej stronie graniczàcej z Kazachstanem10, a ok. 500 000 w Uzbekistanie. Oko∏o 300 000 Turkmenów mieszka w Iranie11. Mapa 4 (rozdz. 3) pokazuje obecny sk∏ad etniczny w Azji Centralnej, w∏àczajàc jej „podbrzusze” – Kotlin´ Fergaƒskà, liczàcà 7 milionów mieszkaƒców12, i terytorialnie wi´kszà od Austrii. Centralni Azjaci sà znani ze swej spójnoÊci spo∏ecznej. Zaiste, rodzina, klan i plemi´ pozostajà podstawà tkanki spo∏ecznej. Dokumentuje to fakt, ˝e liczba rozwodów w Kirgistanie, Tad˝ykistanie i Turkmenistanie, choç nieco wzros∏a, to jednak nadal pozostaje niska (mapa 1, rozdz. 1). Jedynie w Kazachstanie jest ona wy˝sza, ale zdecydowanie ni˝sza w porównaniu z krajami Europy czy Afryki. Uzbekistan ma najmniejszà liczb´ rozwodów ze wszystkich krajów Azji Centralnej. SpójnoÊç rodziny, której miernikiem jest niska liczba rozwodów, jest wi´c wielka. Du˝e rodziny sà powszechne, zaÊ pomoc finansowa i rzeczowa konsolidujà wewn´trzne zwiàzki i wzmacniajà lojalnoÊç cz∏onków rodziny. W przypadku problemów, cz∏onkowie rodziny wspierajà si´ wzajemnie, do tego stopnia, ˝e jeÊli jeden z nich zawodzi, to w jego miejsce wst´puje drugi, podejmujàc si´ wykonania jego obowiàzków. Ta organiczna spójnoÊç zanik∏a w krajach rozwini´tych. 6 W Azji Centralnej mieszka ok. 400 000 Ujgurów, „BBC Monitoring Service”, 31 December 2000). Inne dane cytowane za: State Statistical Bureau, „Beijing Review”, vol. 50, 1990, s. 30. 7 Tajikistan: An Uncertain Peace, ICG Asia Report No. 30, Osh, 14 December 2001, s. 1; Tadeusz Bodio, Witold Âmidowski, Modernizujàce si´ spo∏eczeƒstwo (mi´dzy historià a wspó∏czesnoÊcià), (w:) Tadeusz Bodio (red.), Uzbekistan…, op. cit., s. 204. 8 Ethnic Kazakhs in Uzbekistan Voice Concern Over Losing Mother Tongue, „BBC Monitoring Service”, 6 May 2002. 9 Charles Racknagel, Afghanistan: ethnic Turkmen seek peace-building role, <http://www.rferl.org>, 3 January 2002. 10 „RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 86, Part I, 4 May 2001. 11 Rashid, The Resurgence of Central Asia: Islam or Nationalism, Oxford University Press, London 1995, rozdz. 1; Zamir Ozorov, How far will integration process go in Central Asia?, TCA, 19 October 2000. 12 Kotlin´ Fergaƒskà zamieszkuje 16,5% Kirgizów, 61,9% Uzbeków, 13,2% Tad˝yków, 4% Rosjan i 4,4% przedstawicieli innych grup etnicznych. Proporcje silnie zmieniajà si´ w poszczególnych sektorach. Zob. szerzej mapy etnologiczne pod adresem: <http://www.ethnologue.com>.

120

Rola klanów i plemion Rola klanów i plemion we wspó∏czesnych spo∏eczeƒstwach Azji Centralnej jest nadal bardzo wa˝na. Jednak w odró˝nieniu od przesz∏oÊci w Kazachstanie i Uzbekistanie „super plemiona” odgrywajà wi´kszà rol´, ni˝ ich cz´Êci sk∏adowe13. Rola ta nie jest jednak tylko wypadkowà wi´zów krwi (jakby na to wskazywa∏o dos∏owne znaczenie s∏owa „ród”), ale tak˝e interesów ekonomicznych. Koledzy z jednej klasy (odnoklassniki), najbli˝si przyjaciele, bez wzgl´du na plemienne czy narodowe pochodzenie, mogà nale˝eç do tego samego klanu. W tym sensie, koncepcja „klanu”, pierwotnie zwiàzana z grupà krewnych mieszkajàcych na danym obszarze, straci∏a wiele ze swego znaczenia i zosta∏a zastàpiona przez bardziej luênà formu∏´. Z wyjàtkiem rodów opartych na przynale˝noÊci religijnej, w ka˝dym z 5 krajów istniejà odmienne struktury w∏adzy klanowej. Ten politycznie bardzo wra˝liwy proces rzadko jest ujawniany, ze wzgl´du na jego sprzecznoÊç ze wspó∏czesnymi standardami zachodnimi dotyczàcymi praworzàdnoÊci. W ich Êwietle, stosunki klanowe i plemienne, nepotyzm i faworytyzm nie powinny mieç miejsca w spo∏eczeƒstwie obywatelskim. Taki patronacki system spe∏nia przede wszystkim potrzeby ludzi nie wybieranych na funkcje publiczne drogà wolnych wyborów i zaspakaja interesy plemienne i regionalne, uniemo˝liwiajàce wprowadzenie zasad rozliczalnoÊci wed∏ug kryteriów demokratycznych14. Dla niektórych analityków wymiar sprawiedliwoÊci w Azji Centralnej teraz i wczeÊniej zmieni∏ si´ jedynie w formie. Do lat 20.–30. minionego wieku wymiar sprawiedliwoÊci by∏ sprawowany zgodnie z zasadami plemiennego prawa zwyczajowego (adat) przez osoby obdarzone zaufaniem oraz autorytetem miejscowych spo∏ecznoÊci (bejów i kazi w plemionach kazachskich i kirgiskich)15. Obecnie sprawowanie wymiaru sprawiedliwoÊci równie˝ spoczywa w gestii nieformalnie powiàzanych ze sobà ludzi. Klanowi i plemienni reprezentanci sprawujàcy wymiar sprawiedliwoÊci w tamtych czasach znali dobrze ˝ycie swych spo∏ecznoÊci. Wspó∏czeÊni funkcjonariusze aparatu Êcigania i sàdownictwa dysponujà podobnà wiedzà, bo w du˝ej cz´Êci pochodzà z tych samych struktur rodowych i szczepowych. W Kazachstanie, Tad˝ykistanie, Uzbekistanie na struktur´ klanowo-plemiennà nak∏adajà si´ arystokratyczne wi´zi religijne klanu Bia∏ej KoÊci (tureckie ok-suyak), które korzystnie wp∏ywajà na sytuacj´ ich cz∏onków. Ten ród, prawdopodobnie wywodzàcy si´ z muzu∏maƒskich Êwi´tych i szlachetnie urodzonych (seidowie – „szefowie”)16, akcentuje tak˝e swoje dynastyczne zwiàzki z Czyngis chanem, nawiasem Por. Bodio, Âmidowski, (w:) Tadeusz Bodio (red.), op. cit., s. 199–202. Zob. Roland Dannreuther, Creating New States in Central Asia, Adelphi Paper No. 288, The International Initiative for Strategic Studies, Brassey’s 1994, s. 13 oraz Tadeusz Bodio, Uk∏ady klanowe jako mechanizm polityki (na przyk∏adzie paƒstw Azji Centralnej) (w:) Bohdan Kaczmarek (red.), Metafory polityki 3, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2005. 15 Bejowie funkcjonowali wÊród koczowników, a kazi wÊród ludnoÊci osiad∏ej (S. Soodanbekow, Obszczestwennyj stroj Kokandskowo Chanstwa, Biszkek 2000, s. 129). 16 Por. Bodio, Âmidowski, (w:) Tadeusz Bodio (red.), op. cit., s. 202. 13 14

121

mówiàc, wywodzàcym si´ z gorszego plebejskiego klanu Czarnej KoÊci, który sam póêniej zlikwidowa∏. Sà dowody na to, ˝e w tych trzech krajach cz∏onkowie klanu Bia∏ej KoÊci cz´sto zajmowali i nadal zajmujà wa˝ne stanowiska paƒstwowe. Z zasady „ci, którzy sà z klanu ok-suyak, nale˝eli do grupy glosatorów prawa i s´dziów, którzy odgrywali niezwykle wa˝nà rol´ w spo∏ecznoÊciach muzu∏maƒskich”17. By∏y przewodniczàcy uzbeckiego Trybuna∏u Konstytucyjnego Bakhadir Iszmanow i minister spraw wewn´trznych Seidmukhtar Seidikasimow nale˝eli do klanu Bia∏ej KoÊci. Choç Is∏am Karimow, Prezydent Uzbekistanu, prawdopodobnie nie nale˝y do tego klanu, to jednak jeden z jego zi´ciów tak18. O bli˝szej przynale˝noÊci do niego mówi si´, wymieniajàc Enomali Rachmanowa, Prezydenta Tad˝ykistanu oraz zmar∏ego niedawno Seida Abdullo Nuri, jednego z przywódców tad˝yckiej opozycji, który nale˝a∏ do obecnego rzàdu. Mullo Seid Kiliemidin Gozi, swego czasu szef biura ochrony Prezydenta, oraz Seid Amir ˚urow, szef Narodowego Komitetu Bezpieczeƒstwa i Przewodniczàcy Komitetu Wojsk Ochrony Pogranicza, równie˝ pochodzà z Bia∏ej KoÊci19. W Kazachstanie przynale˝noÊç do tego klanu jest nieco mniej znaczàca, ale odnotowuje si´ prominentów pochodzàcych z niego. Bu∏at Mukhamedszanow, minister sprawiedliwoÊci, nale˝a∏ do tego klanu, jednak nie jako seid czy seyyid (ze strony ojca – zwerzchnika rodu), ale jako hodja lub qoja (spolszczone na „had˝i”), ze strony matki20. W Kazachstanie jest istotniejsza przynale˝noÊç do innej formy rodowej, mianowicie ˝uzów21. Reprezentanci trzech ˝uzów (Êredniego, m∏odszego i starszego) zajmujà ró˝ne stanowiska w aparacie paƒstwowym i gospodarczym. Ka˝dy Kazach, bez wzgl´du na to, czy pochodzi ze stepu czy z miasta, ma ÊwiadomoÊç przynale˝noÊci do któregoÊ z trzech ˝uzów i wynikajàcych z tego dla nich zobowiàzaƒ. Badania socjologiczne to potwierdzajà. Wed∏ug nich, interesy klanowe sà na drugim miejscu spoÊród dziesi´ciu, na które wskazywali respondenci. W istocie, mo˝na je jednak uznaç za pierwszoplanowe, bo ankietowani wysun´li przed nie interesy nomenklatury (elit), które przecie˝ sà równoznaczne z interesami klanowymi z racji roli ˝uzów22. Na prze∏omie ubieg∏ego i obecnego wieku ze starszego ˝uzu wywodzi∏ si´ premier i prezydent. Dok∏adniejsza analiza stanowisk pod kàtem rodowo-plemiennym z 1999 r., pokaza∏a, ˝e proporcja stanowisk mi´dzy starszym, Êrednim i m∏odszym ˝uzem wynosi∏a: 3:1:1, czyli naczelne stanowiska (prezydent, premier, przewodniDescendants of the saints in Uzbekistan, Tajikistan, Kazakhstan, AH, 1–7 February 2001. Sergei Abashin, Ok-suyak – muslimskaja elita Centralnoj Azji, „Central Asia and the Caucasus”, No. 6(12), 2000, s. 81. 19 Abashin, op. cit., s. 80. 20 Ibidem, s. 81. 21 D. Satapaev, Clans and Central Asia: Traditions and Present-Day, „Centralnaja Azija: Politika i Ekonomika”, No. 2, 2000, s. 49. 22 Sonda˝ przeprowadzony w 1997 r. przez centrum Badaƒ Politycznych Instytutu Rozwoju Kazachstanu, przytoczony w: Dosyn Satyapaew, Askar Szahmetow, Grupy nacisku, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000, s. 282. 17 18

122

czàcy izby ni˝szej parlamentu) sprawowali reprezentanci starszego ˝uzu, przewodniczàcy izby wy˝szej (senatu) wywodzi∏ si´ ze Êredniego ˝uzu, a sekretarz paƒstwa z m∏odszego ˝uzu. Córka Prezydenta by∏a dyrektorem najwi´kszej kazachskiej firmy naftowej, zaÊ jej mà˝ (póêniej i obecnie ambasador przy Organizacji Narodów Zjednoczonych w Wiedniu, a w mi´dzyczasie wiceminister spraw zagranicznych) by∏ wczeÊniej szefem s∏u˝by bezpieczeƒstwa w A∏macie, najwi´kszym mieÊcie Kazachstanu, by∏ej stolicy kraju. SpoÊród 51 wysoko postawionych funkcjonariuszy, 23 nale˝a∏o do starszego ˝uzu, 13 do Êredniego, a pozostali do m∏odszego ˝uzu23. Istnienie tego typu powiàzaƒ we w∏adzy Kazachstanu jest sprawà bardzo delikatnà, ju˝ choçby z racji nierównego podzia∏u wp∏ywów. Nadal oddzia∏ywajà one na wszystkie aktualne sprawy publiczne tego kraju. Oficjalne podr´czniki historii Kazachstanu bardzo skromnie albo w ogóle nie zajmujà si´ rolà ˝uzów, ale prawdà jest tak˝e, i˝ w domach wielu kazachskich rodzin widniejà ich drzewa genealogiczne, pokazujàce ich rodowo-plemienne korzenie24. Obecnie mo˝na je te˝ znaleêç w Internecie (san˝iry)25. We wspó∏czesnym Kirgistanie, zgodnie z tradycyjnym podzia∏em wp∏ywów w∏adzy plemiennej w Kokandzie, gdzie chanowie z po∏udnia i pó∏nocy wymieniali si´ na tronie w∏adcy, obecne podzia∏y plemienne równie˝ przebiegajà w podobny sposób26. W∏adz´ sprawujà przedstawiciele elit z pó∏nocy kraju. To oni w g∏ównej mierze dzia∏ajà w aparacie paƒstwowym i gospodarczym, zw∏aszcza w biznesie i sektorze energetycznym. Córka Askara Akajewa (b. Prezydenta kraju, który po rozpocz´ciu „tulipanowej rewolucji” schroni∏ si´ w Rosji), jest ˝onà syna Prezydenta Kazachstanu. Dominacja grupy pó∏nocnej zmniejsza si´ na rzecz grupy po∏udniowej, bardziej nastawionej proislamsko. Letnià „stolicà” Republiki jest po∏o˝ony na po∏udniu Osz. Pó∏nocna grupa jest powiàzana z innymi grupami na zachodzie kraju. Rody sà zgrupowane w tzw. skrzyd∏ach: prawym (on kanat), lewym (sol kanat) i reszcie (iczkilik)27. Prawe skrzyd∏o reprezentuje silny klan z po∏udnia kraju (Adyginowie), nastawiony bardziej proislamsko. ˚yjà tam te˝ pozosta∏e rody, tylko cz´Êciowo 23 Nurlan Amreku∏ow, ˚uzy w socjalno-politiczeskoj ˝izni Kazakstana, „Centralnaja Azija i Kawkaz”, No. 3(9), 2000, s. 137–144. 24 Martha Brill Olcott, The Kazakhs, Hoover Institute, Stanford University, California 1986, s. xvi-xvii. 25 <http://kazchronic.host.kz/z_uli.php>. 26 Mieszkaƒcy pó∏nocy byli bardziej uzale˝nieni od wp∏ywów rosyjskich, po∏udniowi od uzbeckich, a wczeÊniej brytyjskich, zw∏aszcza w czasach chana Alymbek-datka, to jest na krótko przed w∏àczeniem Kokandu do imperium rosyjskiego w drugiej po∏owie XIX w. „Kirgizów z po∏udnia mo˝na okreÊliç jako odwa˝nych i lekkomyÊlnych, tak jak ukszta∏towa∏a ich w∏adza chanów przez ponad jeden wiek… Wszyscy po∏udniowcy, zarówno elita, jak i szeregowi mieszkaƒcy, zachowali t´ mentalnoÊç po dzieƒ dzisiejszy” (Sultan Jamagulov, Kyrgyz Republic’s political elite: North and South, TCA, 25 May 2000). 27 Por. Tadeusz Bodio, Kazak kyzy Nurgul, Wojciech Jakubowski, Przywództwo i elity polityczne, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004, s. 392 i nast. oraz w tym samym tomie: Piotr Borawski, Narody, mniejszoÊci narodowe i zwiàzki rodowo-plemienne, s. 502–503 i Nina Pulagina, Dynamika zmian kultury etnicznej Kirgizów, s. 582.

123

pochodzenia kirgiskiego, ale ca∏kowicie uto˝samiajàce si´ z Kirgizami. Lewe skrzyd∏o sk∏ada si´ z 7 klanów, zamieszkujàcych obecnie pó∏noc i zachód kraju. „Tulipanowà rewolucj´” zainspirowa∏y klany z po∏udnia Kirgistanu. W Kirgistanie jest bardzo popularne powo∏ywanie si´ na szlacheckie pochodzenie rodowe. Nawet bardziej publicznie ni˝ w Kazachstanie mo˝na zobaczyç san˝iry, ukazujàce rodowe sukcesje przez 1000 czy nawet 2000 lat28. Kirgizi wykazujà si´ niezwykle silnym poczuciem to˝samoÊci z rodzinà. Cz∏owiek obcy musi szukaç swoich wspó∏plemieƒców, bo nie b´dzie przyj´ty do innej rodziny. Kolejnymi grupami to˝samoÊciowymi sà klan, plemi´, miejsce pochodzenia, dopiero póêniej pojawia si´ poczucie wi´zi z narodem i paƒstwem29. Rol´ klanów podkreÊli∏ swego czasu rzecznik prasowy Prezydenta Kirgistanu, który przyzna∏, ˝e „odpowiedzialni wysocy funkcjonariusze pochodzà z tego czy innego klanu. To jest fakt. W naszej ma∏ej republice, gdziekolwiek si´ nie obrócisz, znajduje si´ kogoÊ cz∏owiek”30. Socjologowie potwierdzajà, ˝e rodowo-plemienna struktura spo∏eczeƒstwa kirgiskiego zachowa∏a si´ do obecnego czasu, bo „nawet ponad 70-letnia walka o nowà ÊwiadomoÊç klasowà nie zdo∏a∏a jej zniszczyç”31. Przed uzyskaniem niepodleg∏oÊci cz∏onkowie wp∏ywowego plemienia Bugu dominowali kirgiskà parti´ komunistycznà. Po uzyskaniu niepodleg∏oÊci, rodowo-plemienna struktura spo∏eczeƒstwa kirgiskiego zosta∏a szeroko i oficjalnie uznana. Wed∏ug opublikowanej niedawno ksià˝ki, spo∏eczeƒstwo to sk∏ada si´ obecnie z 21 plemion32, z szeregiem klanów. Plemiona te sà powiàzane z wieloma grupami politycznymi33. W Turkmenistanie, przed uzyskaniem niepodleg∏oÊci, przedstawiciele plemiona Tekke dominowali w centralnym aparacie partii komunistycznej34. Po uzyskaniu niepodleg∏oÊci Separmurad Njazow, zmar∏y niedawno Prezydent Turkmenistanu, przybra∏ tytu∏ Ojca Turkmenów (Saparmurad Turkmenbaszi, w 2001 r. uzupe∏niony przydomkiem Wielki), który sugerowa∏ jego plemienne zwierzchnictwo nad obywatelami kraju. Jak sam stwierdzi∏, prawdà jest jednak, ˝e lojalnoÊç jego wspó∏plemieƒców wyra˝a si´ w pierwszej kolejnoÊci wobec najbli˝szej rodziny, nast´pnie klanu i plemienia, a dopiero na koƒcu wobec kraju35. Niemal˝e nagminnie urz´dnicy aparatu rzàdowego powo∏ujà na ni˝sze stanowiska ludzi ze swej wioski lub okr´gu 28 Na przyk∏ad K. Musajew, Istorija Welikoj Kirgiskoj Imperii, Izdatelstwo Ala-Too, Biszkek 1999, s. 162–167. 29 Zob. Analybek Akunov, Tadeusz Bodio, Podzia∏y rodowo-plemienne, klany Kirgizów i ich wp∏yw na ˝ycie spo∏eczne, opracowanie przygotowane w ramach programu „Wspó∏czesna Azja Centralna”, temat badawczy: Przywództwo polityczne w paƒstwach Azji Centralnej (materia∏ udost´pniony przez autorów). 30 „S∏owo Kirgiskoj Republiki”, 15 czerwca 1995 r. Por. Stanis∏aw Tokarski, Nowa to˝samoÊç. Tradycja i wspó∏czesnoÊç Kirgistanu w perspektywie dialogu kultur, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan…, op. cit., s. 597–598. 31 Dszenhisz Dszunuszalijew, Wladimir Plosikh, Traibalizm i problema razwitija Kirgistana, „Centralnaja Azija i Kawkaz”, No. 3(9), 2000, s. 151. 32 W. Mokrynin, W. Plosikh, Istorija Kyrgiskoj Republiki, Biszkek 1995, s. 222. 33 Jumagulov, op. cit. 34 Rashid, The Resurgence…, op. cit., s. 27. 35 Ibidem, s. 200.

124

(etrap). Kilka lat po uzyskaniu niepodleg∏oÊci m∏odsi oficerowie wojskowi z plemienia Tekke nie zapewniali racji ˝ywnoÊciowych rekrutom, wywodzàcym si´ z innych plemion, co doprowadzi∏o do buntu, krwawo st∏umionego36. O wadze plemiennej lojalnoÊci Êwiadczyç mo˝e te˝ wizerunek flagi Turkmenistanu. Umieszczone sà na niej symboliki zwiàzane z pi´cioma najwi´kszymi jego plemionami. W emocjonalnym wystàpieniu Prezydent przyzna∏: „widz´ plemiennoÊç w wielu miejscach i musimy jà usunàç z góry do do∏u”37 i apelowa∏ „nie dyskryminujcie kogoÊ z powodu jego pochodzenia plemiennego i nie zatrudniajcie swoich krewnych”38. JeÊli chodzi o Tad˝ykistan, to polityka klanowa realizuje bardzo rozbie˝ne cele. Motywowana jest dà˝eniami separatystycznymi i religià. Sà jednak realizowane te˝ interesy ekonomiczne, wszak˝e w du˝ej mierze nielegalnie39. W porównaniu z innymi krajami Azji Centralnej, Tad˝ykistan pozostaje krajem najbardziej wewn´trznie zdezintegrowanym i nara˝onym na konflikty wewn´trzne. O wp∏ywy w kraju rywalizuje co najmniej 6 klanów40. SzeÊç miejscowoÊci, z których si´ one wywodzà, stanowià ich kryterium geograficzne: Duszanbe, Garm, Kurgan-Tjube i Kuljab (cztery po∏udniowo-zachodnie miejscowoÊci blisko siebie po∏o˝one) oraz Chorog i Chod˝ent (le˝àce na po∏udniowym zachodzie i pó∏nocy i oddzielone od pierwszych czterech pasmem górskim). Koalicje mi´dzy tymi szeÊcioma klanami majà charakter przejÊciowy. W przesz∏oÊci rywalizowa∏y one ze sobà. Najsilniejsze tendencje separatystyczne istniejà wÊród górskich Tad˝yków (Pamirczyków), zw∏aszcza wÊród islamistów z Górskiego Badachszanu (stolica w Chorogu), autonomicznej prowincji graniczàcej z Afganistanem. W tej prowincji dzia∏ajà dwa klany, rywalizujàce o wp∏ywy, oba szyickie: jeden nastawiony bardziej profundamentalistycznie (islamiÊci) i drugi bardziej Êwiecko – izmailici (grupa 300–400 tys. ludzi, uznawana zarówno przez pozosta∏ych szyitów jak i sunnitów za heretyckà)41. IslamiÊci i izmailici popierajà Pamirczyków przesiedlonych w koƒcu lat 40. i na poczàtku lat 50. z Kurgan-Tjube do Garm42. Znajdujà si´ oni w konflikcie z Kuljabami, mieszkajàcymi w pobli˝u Duszanbe. Dochodzà 36 Charles Fairbanks, S. Frederick Starr, C. Richard Nelson, Kenneth Weisbrode, Strategic Assessment of Central Eurasia, The Atlantic Council of the United States, Central Asia – Caucasus Institute SAIS; Washington, D.C. 2001, s. 50. 37 WN, 3 April 2001. 38 Press Release, WNTV, 23 November 2001. 39 Rashid, The Resurgence…, op. cit., s. 165–184. 40 Por. Wojciech Jakubowski, Sukhrob Szaripov, Partie polityczne i ruchy spo∏eczne, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002, s. 258–259. 41 Nazwa wywodzàca si´ od proroka Izmaila, pierwotnie oznaczajàca wszystkich Arabów. Obecnie zaÊ jest ona uto˝samiana w szyiêmie z Izlamilem, siódmym imamem (zm. w VIII w.), i ograniczona do jego wyznawców, ˝yjàcych tak˝e poza granicami Tad˝ykistanu (w Indiach). Czterdziestym drugim imamem tam jest ksià˝´ Aga chan IV, o˝eniony z niemieckà ksi´˝nà Gabrielà zu Leningen. Jego charytatywna fundacja wydatnie pomaga w ograniczaniu ubóstwa w Tad˝ykistanie, przyczyniajàc si´ tym samym do walki z przemytem narkotyków. 42 Habibollah Abdolhassan Shirazi, Political forces and their structure in Tajikistan, „Central Asian Survey”, vol. 16(4), 1997, s. 614.

125

sprzeczne wiadomoÊci o braku centralnej kontroli wokó∏ miasta Garm. Jednak i tam sytuacja jest pod tym wzgl´dem lepsza ni˝ w koƒcu lat 90. Obecnie Kuljabowie wspierajà inne grupy o w∏asnych tendencjach separatystycznych – klan by∏ych partyjnych komunistów z Chod˝entu. Przedstawiciele obydwu klanów majà najsilniejszy wp∏yw na polityk´ i gospodark´ ca∏ego kraju (Prezydent pochodzi z Kuljabów). Analiza biografii 145 czo∏owych funkcjonariuszy aparatu paƒstwowego w Tad˝ykistanie w 2000 r. pokaza∏a, ˝e w kancelarii Prezydenta 41,7% urz´dników pochodzi∏o z Kuljabu (dok∏adniej z okr´gu chataloƒskiego), w rzàdzie by∏o ich 30,9%, w parlamencie – 15%, w sektorze bankowym i gospodarczym – 11,8%. Pi´çdziesiàt procent s´dziów by∏o Kuljabami. W drugiej kolejnoÊci, w powy˝szych strukturach byli ludzie z Chod˝entu (Sogadskaya oblast), którzy byli reprezentowani odpowiednio: w 25; 6,2; 20 i 41,2%. W powy˝szej analizie zabrak∏o informacji o przedstawicielach Zjednoczonej Tad˝yckiej Opozycji, którzy majà zagwarantowane 30% ró˝nych oficjalnych stanowisk43. Od czasów wczesnego Zwiàzku Radzieckiego do dziÊ wszystkie te regionalne ugrupowania walczy∏y ze sobà o wp∏ywy polityczne44. W wyniku wojny domowej mi´dzy islamistami a komunistami (1992–1997) brutalnie zmasakrowano lub zabito ok. 50 tys. ludzi, walczàcych po obydwu stronach. Jak zauwa˝y∏ to rosyjski wiceminister spraw zagranicznych, „˝o∏nierze tad˝yccy walczyli ze sobà jako przedstawiciele klanów”45. Stany Zjednoczone krytykowa∏y wówczas Prezydenta Tad˝ykistanu za straszliwe bezprawie, okrucieƒstwa i ∏amanie praw cz∏owieka, „egzekucje pozasàdowe, uprowadzanie ludzi, tortury, gwa∏ty i rabunki”46. Na takim tle doradca Prezydenta Tad˝ykistanu skomentowa∏, ˝e „nie jest mo˝liwe wykorzeniç wsz´dzie regionalizmu. Wa˝ne jest coÊ innego. Jakkolwiek silne sà sprzecznoÊci mi´dzy regionami, istnieje potrzeba budowy pokojowej drogi ˝ycia, tak aby nie by∏o warunków prowadzàcych do otwartej konfrontacji wojskowej. Brak stabilnoÊci w Tad˝ykistanie ma swojà rzeczywistà przyczyn´ w podziale w∏asnoÊci ogólnonarodowej, który odbywa si´ drogà kryminalnà, co wzmacnia regionalizm”47. Prawdà jest bowiem, ˝e w tym kraju w∏adzà i pieni´dzmi zawsze dzielono si´ wed∏ug zasad regionalno-klanowych i bynajmniej nie równo48. Prawdà jest równie˝, i˝ bezpoÊrednie oddzia∏ywanie organi43 G. Illeunova, B. Turekhanova, O. Simakova, Sociological portrait of elite of Tajikistan, „Centralnaja Azija: Politika i Ekonomika”, No. 2, 2000, s. 67. 44 W 1918 r. przybra∏o to form´ ruchu basmaczów (z tureckiego „bandyta” „rozbójnik”) przeciwko radzieckiej w∏adzy, która odmawia∏a uznania w∏adzy plemiennej. Bolszewicy zaatakowali i splàdrowali samozwaƒczà Islamskà Tymczasowà Autonomicznà Republik´ Kokandu, zabijajàc wielu jej mieszkaƒców. Basmacze otwarcie walczyli z w∏adzà radzieckà jeszcze 4 lata, a do 1931 r. dzia∏a∏a partyzantka. W tym roku wykonano egzekucj´ jej ostatniego przywódcy. 45 Georgi Kunadze, cyt. (w:) Rashid, The Resurgence…, op. cit., s. 183. Dok∏adniejszy opis tych klanowych walk i ich pok∏osia w: Maciej Lang, Wojna domowa i proces pokojowy, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan…, op. cit., s. 147–183 oraz tam˝e Iskandar Asadullaev, Tadeusz Bodio, Psychopolityczne i kulturowe nast´pstwa wojny domowej, s. 184–196. 46 U.S. State Department, 1992 Human Rights Report for Tajikistan, Washington, D.C. 1992. 47 I. K. Assadullaev, (w:) G. Illeunova et al., op. cit., s. 24 i 67. 48 Gulmahmad Zokirov, Dylematy transformacji politycznej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan…, op. cit., s. 200.

126

zacji przest´pczych na ˝ycie spo∏eczeƒstwa wskazuje na ich znaczàcà rol´, jako wr´cz samodzielnego komponentu systemu politycznego Tad˝ykistanu”49. Wspó∏czesna scena polityczna i spo∏eczno-ekonomiczna Uzbekistanu jest zdominowana przez szereg klanów terytorialnych: klan samarkandzki (Prezydent kraju pochodzi z tego miasta), Surkasz (zbitka s∏owna z nazw województw Suchandaria i Kaszkadaria), Chorezm (urodzeni w pó∏nocnych miastach Chiwa i Urgencz w prowincji) i FAN (urodzeni w Ferganie, Andi˝anie i Namanganie – trzech miastach w Kotlinie Fergaƒskiej)50. Jednak w poszczególnych województwach funkcjonujà mniejsze klany, tote˝ trudno powiedzieç ile jest ich w sumie: 4, 5, 10, czy mo˝e wi´cej. Wszystko zale˝y od tego, jak klasyfikowaç i liczyç takie klany. Zmieniajà si´ one w zale˝noÊci od interesów51. Co jest wa˝ne, to zapewnienie równowagi si∏ mi´dzy nimi przez rotacj´ ich przedstawicieli w organach w∏adzy. Utrudnia to ugruntowanie si´ na sta∏e ich wp∏ywów na nià przez jeden klan. S´dziowie mogà wywodziç si´ z jednego klanu, tak˝e przedstawiciele innych zawodów prawniczych (nierzadko wspólnie ze sobà pracujàcy). Prezydent „nie pozwala na to, aby ze sobà pracowali d∏u˝ej, ze wzgl´du na ryzyko tworzenia koalicji interesów, nierzadko o podejrzanej treÊci i wiodàcych do powiàzaƒ przest´pczych”52. Co do zasady, w ka˝dym z 5 krajów przynale˝noÊç do klanów wywo∏uje takie same skutki. Po pierwsze, cz∏onkowie klanu sà zobowiàzani do bezwarunkowej lojalnoÊci osobistej. Po drugie, us∏ugi mi´dzy cz∏onkami klanu sà wzajemnie Êwiadczone i sp∏acane w naturze. Po trzecie, przywódca klanu liczy na maksymalne wsparcie jego cz∏onków, ale odwzajemnia si´ poparciem w robieniu kariery przez tych cz∏onków. Po czwarte, przywódca umo˝liwia uzyskiwanie przez cz∏onków klanu ró˝nych kredytów, ulg i koncesji oraz gwarantuje bezpieczeƒstwo transakcji (krisza – dach), bez wzgl´du na to, czy sà legalne czy nie. Wa˝ne jest podkreÊliç ten ostatni punkt (legalne, czy nie), bo czasami próbuje si´ zrównywaç klany ze zorganizowanà przest´pczoÊcià – zachodnie uproszczenie faktów ˝ycia w Azji Centralnej, które zresztà nie jest obce samym jej mieszkaƒcom. Jak napisa∏ jeden z amerykaƒskich autorów: „W Transoxanii, tak jak i w reszcie by∏ego Zwiàzku Radzieckiego, s∏owo Mafia u˝ywa si´ potocznie i powszechnie, aby opisaç ludzi, których bogactwo pochodzi z innych êróde∏ ni˝ zwyk∏a pensja”53. S∏owo to jest nadu˝ywane i mo˝e wprowadzaç w b∏àd. Prawie wszystko, co wyglàda podejrzanie, zyskuje konotacj´ tego s∏owa. Istnienie klanów nie jest raczej oficjalnie potwierdzane, zw∏aszcza jeÊli mia∏oby podtekst negatywny. Klany majà jednak rzeczywiste znaczenie, nawet jeÊli temu si´ 49 Shakrat Ismailov, System polityczny i uwarunkowania jego rozwoju, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan…, op. cit., s. 239. 50 Mikhail Digityar, Clans, cotton and currency, TCA, 12 October 2000; Bodio, Âmidowski, op. cit., s. 199–202. 51 A. Chebotarajev, In the ‘Web’ of Uzbek Clans, „Centralnaja Azija: Politika i Ekonomika”, No. 2, 2000, s. 63. 52 Ibidem, s. 22. 53 Theodore Levin, The Hundred Thousand Fools of God: Musical Travels in Central Asia (and Queens, New York), Indiana University Press, Bloomington 1999, s. 30.

127

zaprzecza. Dlatego wa˝na jest konkluzja, i˝ klany sà organizmami, które mogà, ale nie muszà, byç zwiàzane z przest´pczoÊcià zorganizowanà. Klany to forma ˝ycia spo∏ecznego, która zarówno dawniej jak i obecnie, spe∏nia daleko idàcà funkcj´. Sà instrumentem mobilizacji spo∏ecznej, socjalizacji i samoobrony54.

Spo∏eczna podstawa kontroli przest´pczoÊci Jak wspomniano, istniejà w Azji Centralnej ró˝ne formy solidarnoÊci grupowej, powsta∏e wskutek oddzia∏ywania na ludzi ró˝nych czynników ekonomicznych, spo∏ecznych i kulturowych. Tradycyjne formy wspó∏˝ycia spo∏ecznego (rodzina, grupa etniczna tworzàca nawet naród) splatajà si´ z nowymi, uwarunkowanymi regionalnie, Êrodowiskowo czy zawodowo. Mi´dzy nimi mo˝na znaleêç pozosta∏oÊci form ˝ycia ko∏chozowego, ale te˝ wioski zamieszka∏e przez rzemieÊlników. Bez wzgl´du na ich obecne znaczenie, wÊród nich trzeba zwróciç uwag´ na jednà, jeÊli nie najwa˝niejszà, form´ ˝ycia spo∏ecznego, czyli mahalla (osiedle), znanà w Centralnej Azji od przesz∏o 600 lat i nadal dominujàcà55. Mahalla odgrywajà wp∏ywowà rol´ wÊród osiad∏ych Uzbeków i Tad˝yków. Poza pó∏nocnym Kazachstanem i nowymi osiedlami miejskimi (mikrorajony), w ka˝dym z krajów Azji Centralnej mahalla istniejà wsz´dzie. Funkcjonujà one we wioskach i w starych cz´Êciach miast Azji Centralnej. Mahalla oddzia∏ywajà na ich mieszkaƒców spo∏ecznie, kulturowo, gospodarczo i politycznie. Na przyk∏ad, w Uzbekistanie jest ok. 12 tys. tego typu spo∏ecznoÊci lokalnych, liczàcych od 150 do 1500 domostw. W Turkmenistanie zgromadzenia ludowe i starszyzny spe∏niajà t´ samà funkcj´ co mahalla. W innych konfiguracjach umocowane sà one do oficjalnego wszcz´cia post´powania prokuratorskiego. Mahalla pomagajà organizowaç wesela, pogrzeby, uroczystoÊci nadawania imienia i obrzezania, które sà bardzo kosztownymi wydarzeniami w ˝yciu muzu∏manina. W tym zakresie mahalla spe∏nia rol´ jakby chrzeÊcijaƒskiej parafii, bo jest te˝ w niej imam i meczet. Przyjaênie i zwiàzki ma∏˝eƒskie sà najcz´Êciej zawierane w ramach jednej mahalla. Zdarzajà si´ Êluby z cz∏onkami innych mahalla, ale mahalla nie zaakceptuje ich jako swoich. Nie nale˝y do rzadkoÊci zorganizowanie przyj´cia Êlubnego dla 800 goÊci, z których 200 jest zaproszonych przez rodzin´, a reszta z mahalla, delegowanych przez ich zwierzchników (aksaka∏s – „bia∏e brody”). Podpisy starszyzny osiedlowej sà wymagane na wnioskach przy urz´dowym zawarciu Êlubu. Mahalla sà upowa˝nione do zbierania niektórych podatków. W Uzbekistanie istnieje specjalny fundusz wspierajàcy dzia∏alnoÊç mahalla. W czasach Zwiàzku Radzieckiego wiejskie i miejskie mahalla by∏y êród∏em szarego i czarnego rynku. I pozostajà nim do dziÊ. W Taszkencie funkcjonowa∏a ma54 I. Davydova, Clans in Central Asia: traditions and present-day, „Centralnaja Azija: Politika i Ekonomika”, No. 2, 2000, s. 51. 55 Z arabskiego „ulica, róg, dystrykt”, „dzielnica w mieÊcie lub miasteczku” lub „miejsce”, co wzi´∏o si´ z bu∏garskiej nazwy wioski Yeni Magali (Nowe Miejsce).

128

halla znana z nielegalnej wymiany walut, ale sà te˝ w ca∏ym kraju mahalla prowadzàce legalnà dzia∏alnoÊç (np. rzemios∏o). W skomplikowanym splocie stosunków, z∏amanie zasad wspó∏˝ycia spo∏ecznego w mahalla wystawia naruszyciela na ostracyzm, wydalenie lub odwet. Dla miejskich (osiad∏ych) Sartów i wiejskich „etnicznych Uzbeków” (80% ludnoÊci), tak zresztà jak dla wielu innych mieszkaƒców Azji Centralnej, mahalla to nast´pca ˝ycia plemiennego z dawnych wieków. W swym rodzaju to tak˝e oponent wspó∏czesnego centralnego aparatu rzàdowego, z jego sformalizowanym systemem podatkowym, wymiarem sprawiedliwoÊci, koncepcjà „spo∏eczeƒstwa obywatelskiego”. Mimo wszystko, realizowanie paƒstwowych programów rozwoju spo∏ecznego w∏aÊnie przez mahalla ∏agodzi ten konflikt. Dzieje si´ tak dlatego, ˝e realizacja ta post´puje w duchu przekazu ogólnonarodowego dziedzictwa, jako wyraz nieustajàcej troski o dobrobyt jego poddanych. Opóênia to jednak tempo przemian ustrojowych. Dbanie o rodzin´ w okresie trudnoÊci gospodarczych oznacza uzale˝nienie od podziemia gospodarczego, które skutecznie wykorzystuje problemy transformacji ustrojowej. Zauwa˝ono, ˝e êle wdra˝ane programy prywatyzacyjne wzmacniajà wi´zi klanowe i plemienne, bo przed∏u˝ajàcy si´ kryzys zwi´ksza wspó∏zale˝noÊç ich cz∏onków56. Zewn´trznà oznakà tej wspó∏zale˝noÊci jest sposób, w jaki m´˝czyêni i kobiety odnoszà si´ do siebie na ulicach czy bazarach, nazywajàc siebie wzajemnie: akja – czyli bratem (dok∏adniej starszym bratem), po rosyjski brat lub bratan, albo siostrà (opa/siestra), bez wzgl´du na istnienie pokrewieƒstwa.

SpójnoÊç spo∏eczna a zbieranie dowodów pope∏nienia przest´pstwa Kwintesencj´ problemu przedstawia Arminius Vámbéry w opisie doÊwiadczeƒ turkomaƒskiego oficera w carskiej s∏u˝bie, którego obowiàzkiem by∏o zwalczanie handlu ludêmi i innego nielegalnego obrotu przez Morze Kaspijskie: „Kidir Khan pochodzi∏ z klanu Gazil Kör, mia∏ od urodzenia tytu∏ Derya b˘gi (admira∏), trzydzieÊci lat w s∏u˝bie rosyjskiej, pensje oko∏o 40 dukatów miesi´cznie, z czego dziesi´ç p∏aci∏ swemu Mirza, czyli pisarzowi. Kidir Khan nadal ˝y∏ w namiocie w Êrodku na pó∏europejskiej kolonii. Do jego zadaƒ nale˝a∏o wywieranie wp∏ywu na Turkomanów, w celu zaniechania tych praktyk lub, co najmniej, przekazywania Rosjanom danych operacyjnych o planowanym przemycie, w oparciu o informacje przekazywane przez jego krewnych. Ale bezskutecznie. Kidir Khan, acz by∏ dobrym muzu∏maninem, zawar∏ wczeÊnie w swoim ˝yciu znajomoÊç z rosyjskà wódkà, z tym skutkiem, ˝e w dzieƒ i w nocy by∏ pijany, tak ˝e jego synowie zawarli porozumienie ze… zbójnikami [sprawcami przemytu zniewolonych perskich szyitów – przyp. aut.] i dbali o to, aby nic z planowanych przerzutów nie przedosta∏o si´ do wiadomoÊci Rosjan”57. D. Dszunuszalijew, W. Plosikh, op. cit, s. 154. Arminius Vámbéry, Travels in Central Asia Being the Account of a Journey from Teheran across the Turkoman Desert on the Eastern Shore of the Caspian to Khiva, Bokhara and Samarkand, John Murray, London 1864, s. 40–41. 56 57

129

Niewiele zmieni∏o si´ od tego czasu. Rozpracowywanie powiàzaƒ wewnàtrzrodowych i wewnàtrzplemiennych nadal jest problemem. W nowo niepodleg∏ych paƒstwach Azji Centralnej otwartoÊç ich spo∏eczeƒstw w sensie przyj´tym w demokracjach zachodnich to wyjàtek. Odpowiada to trudnym do zniesienia warunkom ˝ycia, które przez wieki zniechća∏y nie tylko do dzielenia si´ zasobami, ale i poglàdami. Raz jeszcze Vámbéry doceni∏ ten dra˝liwy punkt, przypominajàc, ˝e Azja Centralna jest miejscem „gdzie us∏yszeç coÊ uchodzi za bezwstydnoÊç, pytaç za przest´pstwo, a notowaç za Êmiertelny grzech”58. Do dziÊ uzbeckie powiedzenia „myÊl wiele, mów ma∏o” (kob oylä, az soylä) i „s∏owo wypowiedziane to wystrzelone” (äytkän gäp otkan oq) majà taki sam wewn´trzny sens we wszystkich krajach Azji Centralnej. Za czasów w∏adzy radzieckiej ten sens zosta∏ nawet pog∏´biony, a˝ do granic obsesji, o czym pisa∏ Aleksander So∏˝enicyn. W jakiejÊ mierze mo˝na by∏o to zobaczyç w budynkach mieszczàcych aparat paƒstwowy, a zw∏aszcza w gmachach nale˝àcych do organów Êcigania. Nie by∏o tam nazw departamentów, a jedynie numery departamentów, bez nazwisk pracowników. Nawet w budynkach mieszkalnych lub domach jednorodzinnych nie ma spisów ani tabliczek z nazwiskami lokatorów. Jak dotychczas, g∏ównie w Kazachstanie i Kirgistanie krytyczne informacje o dzia∏alnoÊci rzàdu czy organów wymiaru sprawiedliwoÊci sà sporadycznie publikowane w prasie. Ostatnio w Tad˝ykistanie i Uzbekistanie zacz´to publicznie przyznawaç, ˝e sà problemy w wymiarze sprawiedliwoÊci. Jednak mo˝na przyjàç jako zasad´, i˝ nadal panuje wszechpot´˝na cenzura i obowiàzuje klauzula tajnoÊci. Ich funkcjonowanie utrudnia rozliczalnoÊç i przejrzystoÊç dzia∏ania aparatu paƒstwa. Mimo to, zasady spo∏eczeƒstwa otwartego i ekonomii rynkowej powoli torujà sobie drog´. Symbolicznym wskazaniem na sprzecznoÊci mi´dzy starymi a nowymi zasadami spo∏ecznej komunikacji sà uwagi koƒcowe ONZ-owskiego Komitetu praw cz∏owieka. Uzna∏ on za istotne, aby Uzbekistan znowelizowa∏ swojà ustaw´ o ochronie tajemnicy paƒstwowej przez zaw´˝enie znaczenia poj´ç „tajemnice paƒstwowe i inne tajemnice”, ˝eby by∏y one zgodne z brzmieniem artyku∏u 19. Mi´dzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych59. JeÊli chodzi o Turkmenistan, to dobrym przyk∏adem nierozliczalnoÊci jest wprowadzenie tam drogà Konstytucyjnego prawa do procedury wszczćia spraw karnych ograniczeƒ w uprawnieniu prokuratora do wszczćia post´powania przygotowawczego. Zgodnie z jego przepisami, spraw´ karnà mo˝na wszczàç po uzyskaniu zezwolenia lokalnej komisji, z∏o˝onej z przedstawicieli organów paƒstwa i organizacji pozarzàdowych. Po uzyskaniu trzech podpisów z grupy tych przedstawicieli, Prezydent podpisuje si´ jako czwarty na dekrecie, mo˝na wydaç postanowienie o przeszukaniu i zatrzymaniu podejrzanego. Z perspektywy ograniczenia arbitralnoÊci dzia∏aƒ aparatu Êcigania mo˝na by to uznaç za post´p. Ale nie na tyle uprawniony, ˝eby nie powiedzieç, i˝ jeden rodzaj arbitralnoÊci zastàpiono drugim z racji wp∏ywu, jaki na prokuratora majà przedstawiciele innych organów paƒstwa i organizacji pozarzàdowych. Ibidem, s. ix. Doc. CCPR/CO/71/UZB, 6 April 2001, Human Rights Committee, Concluding observations: Uzbekistan. 58 59

130

Brak rozliczalnoÊci mo˝na dalej udokumentowaç zapisem Konstytucyjnego prawa o zakazie rewizji w pomieszczeniach osób zamieszka∏ych w Turkmenistanie. Prawo to zabrania przeszukaƒ, chyba ˝e istnieje przypuszczenie, i˝ mo˝e byç znaleziona broƒ, ∏adunki wybuchowe lub znaczne iloÊci Êrodków odurzajàcych. Pozwolenie uzyskuje si´ w przypadku przekonujàcych dowodów, mogàcych sugerowaç, ˝e podejrzany przechowuje nie mniej ni˝ 5 kilogramów Êrodków odurzajàcych, bez wzgl´du na ich rodzaj60. Dla porównania, zgodnie z turkmeƒskà Tablicà Êrodków narkotycznych, psychotropowych i prekursorów, która okreÊla ma∏e, Êrednie i wielkie iloÊci, w celu zdefiniowania ró˝nych przest´pstw i wykroczeƒ administracyjnych, za bardzo du˝à iloÊç heroiny uznaje si´ 50 g (ekwiwalent 10 dawek dziennych). Jej posiadanie uznawane jest za jedno z powa˝nych przest´pstw w kodeksie karnym i zagro˝one jest karà pozbawienia wolnoÊci od 12 do 20 lat. W Uzbekistanie na brak rozliczalnoÊci wymiaru sprawiedliwoÊci wskazuje fakt, ˝e mimo jawnoÊci rozpraw karnych nie ma dok∏adnego protoko∏u rozprawy, który móg∏by byç podstawowym materia∏em do za∏o˝enia rewizji. Cz´sto jest to streszczenie sesji sàdu, tak jak spami´ta∏ jà s´dzia prowadzàcy rozpraw´. Orzeczenia s´dziów nie sà spisywane, nigdy nie sà publikowane ani szeroko dost´pne dla innych stron procesu61. Przyk∏adem na post´powanie w∏adz zainteresowanych dalszym upublicznieniem post´powania karnego by∏a do niedawna ich wspó∏praca we wprowadzeniu stenografii komputerowej do post´powania karnego, co rozpocz´to w 2001 r., z pomocà brytyjskà i amerykaƒskà. Jak wiemy obecnie, nie by∏ to projekt pomyÊlnie zakoƒczony (wi´cej w rozdz. 9). Przyk∏adem dobrych intencji w∏adz mo˝e byç oÊwiadczenie Uzbekistanu, zaprotoko∏owane w 1999 r. przed ONZ-owskim Komitetem przeciwko torturom, który pochwali∏ ten kraj za „doskona∏à jakoÊç, szczeroÊç i wyczerpujàcà treÊç” raportu krajowego62. Na pewno zabrak∏o tych walorów w post´powaniu Uzbekistanu w 2005 r. Wtedy Prezydent Uzbekistanu najpierw odmówi∏ przeprowadzenia bezstronnego Êledztwa przez ONZ w celu ustalenia rozmiarów masakry wywo∏anej zamieszkami w Andi˝anie63, a nast´pnie przysta∏ na powo∏anie komisji Êledczej, ale z∏o˝onej z przedstawicieli krajów centralnoazjatyckich, Iranu, Indii, Pakistanu, Rosji, Francji i Stanów Zjednoczonych64. Jest to doÊç wàt∏y dowód gotowoÊci do rozliczalnoÊci ze wzgl´du na upolitycznienie ca∏ego procesu, w którym dyplomacja stepowa wchodzi w konflikt z dy60 Teksty tych przepisów z 12 maja 2000 r., zadekretowanych przez Prezydenta Turkmenistanu, opublikowano w gazecie „Neutralnyj Turkmenistan”, 13 maja 2000 r. Autor nie by∏ w stanie zweryfikowaç ich w oficjalnym dzienniku ustaw Wedomosti Mad˝ilisa Turkmenistana. 61 United Nations Resident Coordinator System, Common Country Assessment of Uzbekistan, United Nations, Tashkent 2001, s. 25. 62 Doc. C/23/7, Conclusions and recommendations of the Committee against Torture: Uzbekistan, Convention Against Torture, 19 November 1999. 63 Uzbek president refuses UN call for unrest probe, RIA news agency, Moscow, „BBC Monitoring Service”, 19 May 2005. 64 USA, France shun foreign monitors meeting in Uzbek probe, „BBC Monitoring Service”, 8 June 2005.

131

plomacjà zachodnià (Francja i Stany Zjednoczone odmówi∏y przystàpienia do komisji). Na tym tle trzeba odnotowaç, silniejszà ni˝ dotychczas, presj´ dyplomacji amerykaƒskiej. Presja ta by∏a ukierunkowana na wymuszenie, drogà obiektywizacji Êledztwa, wi´kszej otwartoÊci ca∏ego uzbeckiego aparatu paƒstwowego65. Istotne w sprawie sà dwa wàtki: pierwszy czysto statystyczny, by nie powiedzieç statystyczno-kryminalny, drugi polityczny. Wàtek statystyczno-kryminalny jest taki, ˝e wspomniane wczeÊniej rozbie˝noÊci co do liczby ofiar zamieszek, nie mog∏y byç wyjaÊnione, ze wzgl´du na utajnionà rejestracj´ zw∏ok w kostnicach. Wàtek polityczny zaÊ taki, i˝ nadu˝ycie w∏adzy, które zarzuca si´ uzbeckim decydentom przy t∏umieniu zamieszek66, jest – niestety – w pe∏ni wyt∏umaczalne z racji trwajàcych tradycji w Êwiadomym dysponowaniu si∏à, bez liczenia si´ z konsekwencjami, w strategicznym i pragmatycznym sensie, w jakim te konsekwencje by∏yby kalkulowane na Zachodzie. W Azji Centralnej nie ma politycznej woli, u∏atwiajàcej wi´kszà demokratyzacj´ (otwartoÊç) i humanizacj´ post´powania z przest´pcami, nie mówiàc ju˝ o ofiarach przest´pstw. W Uzbekistanie nadal torturuje si´ podejrzanych i wi´êniów, o przerwanie czego apelowano do jego Prezydenta, który powinien „egzekwowaç swoje przywództwo i publicznie wyrzec si´ tortur raz na zawsze”67. Jak mog∏aby to sugerowaç jedna z tragicznych spraw z 2005 r. – mocno nag∏oÊnionego, lecz nie do koƒca udowodnionego, zarzutu ugotowania we wrzàtku wi´ênia – Prezydent nie egzekwuje swego przywództwa wystarczajàco konsekwentnie i zgodnie ze swoim obowiàzkiem68. 65 USA won’t change its stance on Uzbek reform despite its military ends, Russian news agency ITAR TASS, „BBC Monitoring Service”, 17 June 2005. 66 NATO chief notes need for independent probe into Uzbek events, „Interfax-AVN” military news agency web site, Moscow, „BBC Monitoring Service”, 24 June 2005; EU deeply concerned over situation in Uzbekistan, „Itar-Tass”, 17 May 2005. 67 OÊwiadczenie USA w OBWE, <http://usinfo.state.gov/regional/eur/eurasia/030529-uzbek-torture.htm>, 29 May 2003. 68 Uzbek opposition party to pay fine imposed on dissident's mother, „BBC Monitoring Service”, 26 February 2004. Chodzi o Êmierç Samandara Umarowa, skazanego z art. 159 k.k. na 17 lat pozbawienia wolnoÊci za usi∏owanie coup d’etat. Zarzuca si´, ˝e przes∏uchujàcy go funkcjonariusze wrzucili go do wrzàtku (US report downplays situation in Uzbekistan – rights champion, Voice of the Islamic Republic of Iran, Mashhad, „BBC Monitoring Service”, 8 March 2005). Badajàca zarzut amerykaƒska organizacja pozarzàdowa Human Rights Watch, zwróci∏a si´ do w∏adz uzbeckich o wszcz´cie post´powania wyjaÊniajàcego (Human Rights Watch, Uzbekistan: Call for Independent Investigation, Letter to Prosecutor General of the Republic of Uzbekistan, <http://hrw.org/english/docs/2005/02/04/uzbeki10133.htm>). Freedom House, inna taka organizacja, poinformowa∏a, ˝e w∏adze uzbeckie umo˝liwi∏y wizyt´ jej ekspertów (s∏oweƒskiego oficera Êledczego, amerykaƒskiego lekarza medycyny sàdowej, uzbeckiego specjalisty od praw religijnych i lekarza) oraz udost´pni∏y im dokumentacj´ lekarskà, dotyczàcà stanu zdrowia i okolicznoÊci zgonu Umarowa. Wobec braku zgody rodziny na jego ekshumacj´ i autopsj´, eksperci Freedom House orzekli, ˝e Êmierç Umarowa by∏a spowodowana przyczynami naturalnymi (nadciÊnienie i wylew krwi do mózgu), a nie innymi przyczynami (Uzbekistan: results of suspicious death inquiry released, Press release, Freedom House, <http://www.freedomhouse.org/media/pressrel/012005.htm>), 20 January 2005.

132

Prawda jest jednak chyba jeszcze bardziej z∏o˝ona. W∏adze uzbeckie z jednej strony czynià starania, majàce na celu humanizacj´ wymiaru sprawiedliwoÊci. Przedstawiony w 2004 r. Komitetowi praw cz∏owieka ONZ raport Uzbekistanu na temat przestrzegania Mi´dzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych dokumentuje i deklaruje szereg istotnych przedsi´wzi´ç, majàcych na celu ograniczenie tortur, zgodnie z rekomendacjami Specjalnego sprawozdawcy ONZ do spraw tortur, który uzna∏, ˝e stosuje si´ je tam „systematycznie”69. Z drugiej strony, brak jest woli politycznej do skutecznej realizacji tych przedsi´wzi´ç. Komitet wytknà∏ Uzbekistanowi, ˝e „powinien dotrzymywaç swoich zobowiàzaƒ… zgodnie z zasadà pacta sunt servanda”70. W 2006 r. Komitet rozstrzygnà∏ na niekorzyÊç Uzbekistanu indywidualnà skarg´ Darmon Sultanowej, wniesionà w imieniu dwóch synów (sàdzonych o przest´pstwa terrorystyczne) i skazanych na kar´ Êmierci. Kary te wykonano zaraz po wydaniu wyroku na rozprawie sàdowej71. Komitet wówczas wytknà∏ Uzbekistanowi, ˝e zobowiàzania, które przyjà∏ na siebie umo˝liwiajàc z∏o˝enie indywidualnej skargi do Komitetu jego obywatelom, wype∏niaç nale˝y w dobrej wierze. To powinno by∏o si´ przejawiç we wstrzymaniu egzekucji do czasu wyjaÊnienia sprawy przed Komitetem. Przechodzàc do samej skargi Sultanowej, Komitet orzek∏, ˝e dosz∏o do z∏amania przez Uzbekistan szeregu praw – jej i synów – zagwarantowanych w Pakcie. Jej – uznajàc za torturowanie wnioskodawczyni przez pokazanie jej obna˝onej i zakutej w kajdanki przed zatrzymanymi synami (art. 7), jej synów – uznajàc ich aresztowanie za arbitralne ze wzgl´du na to, i˝ postanowienie ich zosta∏o wydane przez prokuratora, a nie s´dziego (art. 9 § 3), ich rozpraw´ zaÊ za ∏amiàcà prawo do równoÊci przed sàdami, zasad´ domniemania niewinnoÊci i szereg innych zasad procesowych (art. 14), do przestrzegania których jest zobligowany Uzbekistan. Autokratyczny sposób sprawowania w∏adzy w regionie (mo˝e z wyjàtkiem Kirgistanu) zniechća do respektowania zobowiàzaƒ mi´dzynarodowych. Kirgistan jest jednak ma∏ym krajem, na którego posunićia patrzy si´ niech´tnie w regionie, sarkastycznie okreÊlajàc go jako „ukochanà dawców pomocy” (donors’ darling). S∏usznie wić konkluduje si´, ˝e „Centralna Azja nie jest niewymowna, ale poszukiwanie przez nià g∏osu cz´sto napotyka na z∏o˝one wyzwania i systemowy opór”72.

SpójnoÊç spo∏eczna, przest´pczoÊç i powiadamianie o pope∏nieniu przest´pstwa W takiej sytuacji powiàzania spo∏eczne, które wp∏ywajà na ten g∏os, oddzia∏ujà w dwójnasób: podtrzymujà tkank´ spo∏ecznà, ale tak˝e utrudniajà rozpoznanie przest´pczoÊci. Prowadzenie nielegalnej dzia∏alnoÊci gospodarczej kana∏ami etnicznymi, klanowymi, czy plemiennymi zmniejsza szans´ jej wykrycia przez organy Doc. E/CN.4/2003/68/Add.2, Report of the Special Rapporteur on the question of torture, § 68. Doc. CCPR/CO/83/UZB, Human Rights Committee, Concluding observations: Uzbekistan, § 6. 71 Doc. CCPR/C/86/D/915/2000, Darmon Sultanowa v. Uzbekistan, 19 April 2006. 72 Edward H. Allworth, The Modern Uzbeks from the 14th Century to the Present, Hoover Institute Press, Stanford, California 1990, s. 3. 69

133

Êcigania. Dobrze to pokazuje przyk∏ad tad˝yckich kobiet handlujàcych Êrodkami odurzajàcymi. W latach 1997–1999 skazano za nielegalny obrót 1715 kobiet, czyli 80% ogó∏u skazanych. A˝ 90% spoÊród nich odmówi∏o podania nazwisk osób, które zleci∏y im przemyt. Kobiety motywowa∏y to obawà zemsty na ich rodzinach. Wola∏y ca∏à odpowiedzialnoÊç przyjàç na siebie73. Oto dlaczego trudno jest z∏amaç solidarnoÊç centralnoazjatyckich grup przest´pczych. Co pewien czas, jako ostrze˝enie, grupy te pope∏niajà przest´pstwa ze szczególnym okrucieƒstwem, które zastraszajà opini´ publicznà, a ich sprawcy pozostajà nie uj´ci. Na przyk∏ad w 1990 r., w okresie zamieszek na tle etnicznym w Oszu (Kirgistan), dosz∏o do niebywa∏ych aktów okrucieƒstwa, zw∏aszcza na Uzbekach, których cia∏a opatrzone by∏y kartonowymi wywieszkami „Mi´so uzbeckie – za darmo”. G∏ównym powodem zamieszek by∏a walka o rozdzia∏ ziemi i siedlisk oraz brak przedstawicieli uzbeckiej mniejszoÊci w strukturach administracji lokalnej i regionalnej74. Wed∏ug oficjalnej statystyki, zosta∏o zabitych 300 osób, zranionych ponad 1000, stwierdzono pope∏nienie ponad 5000 przest´pstw, w tym wiele zbiorowych gwa∏tów, zniszczeniu uleg∏o setki domów75. Nikt nie zosta∏ pociàgni´ty do odpowiedzialnoÊci karnej. W 1997 r. w Namanganie, jednym z uzbeckich miast w Kotlinie Fergaƒskiej, grupa napastników pozbawi∏a ˝ycia policjanta z drogówki. Obci´to mu g∏ow´ i zostawiono przy wejÊciu do komisariatu policji drogowej. Do obowiàzków tej w∏aÊnie formacji nale˝y kontrola pojazdów mechanicznych, które sà preferowane przy przemycie narkotyków i broni. Innà szokujàcà zbrodnià by∏o zabicie by∏ego przewodniczàcego ko∏chozu oraz jego ˝ony, którym równie˝ obci´to g∏owy76. W 2005 r. w czasie krwawych zamieszek w Andi˝anie (szerzej w rozdz. 2) ich ofiarom obcinano uszy, dlatego ˝e donosi∏y w∏adzom77. Praktyki takie – mocno wpisane w tradycje przest´pcze – ostrzegajà potencjalnych informatorów przed konsekwencjami z∏amania zmowy milczenia.

Ze studium Tad˝yckiej Agencji Kontroli Ârodków Odurzajàcych, zleconego przez United Nations Interregional Crime and Justice Research Institute. 74 Nancy Lubin, Barnett R. Rubin, Calming the Ferghana Valley: Development and Dialogue in the Heart of Central Asia, The Century Foundation Press, New York 1999, s. 47. 75 Incubators of conflict: Central Asia’s localized poverty and social unrest, ICG, <http://www. icg-cap@crisisweb.org>, 8 June 2001. 76 NancyLubin, Barnet R. Rubin, Calming the Ferghana Valley: Development and Dialogue in the Heart of Central Asia, The Century Foundation Press, New York 1999, s. 53. 77 Uzbek TV screens second part of new documentary on Andijon events – fuller, Uzbek Television first channel, Tashkent, „BBC Monitoring Service”, 28 July 2005. 73

134

ROZDZIA¸ 7

Wspó∏czesna przest´pczoÊç zorganizowana, pranie brudnych pieni´dzy oraz korupcja w Azji Centralnej Wst´p Jak wspomniano, zmowa milczenia jest bezwzgl´dnie egzekwowana wobec cz∏onków podziemia przest´pczego. Sà oni ÊciÊle ze sobà powiàzani. T´ zmow´ milczenia mo˝na t∏umaczyç wi´zami pokrewieƒstwa, przedsi´biorczoÊcià szefa grupy przest´pczej i wspólnotà jej przedsi´wzi´ç, utrudniajàcà zdystansowanie si´ do kryminalnego procederu innych cz∏onków grupy. Dawne i obecne interesy grupy sà tak ÊciÊle ze sobà splecione, ˝e ˝ycie i praca poza nià to ryzyko dla zdrajcy, czasami bardzo tragiczne w konsekwencjach. To jest ten w∏aÊnie kontekst, w jakim mo˝na ∏atwiej zrozumieç, dlaczego mieszkaƒcy Azji Centralnej wspierajà si´ wzajemnie, mimo dzielàcych ich granic, przez które idzie przemyt i, mimo zwi´kszajàcego si´ zagro˝enia zatrzymania, uszkodzenia cia∏a czy nawet utraty ˝ycia. W 2000 r. wzd∏u˝ 1100 km granicy tad˝ycko-uzbeckiej, przejÊciowo zaminowanej przez Uzbekistan z powodu infiltracji profundamentalistycznej islamskiej partyzantki, zgin´∏o lub zranionych zosta∏o wielu tad˝yckich obywateli, w tym kobiety i dzieci1, których rodziny mieszkajà w Uzbekistanie. W 2001 r. mi´dzy Uzbekistanem a Kirgistanem nie oznaczonych by∏o 140 sektorów granicznych, a mi´dzy Kirgistanem a Tad˝ykistanem – 5602. Nawet po ca∏kowitej delimitacji i demarkacji granic, „co jest czyje”, pozostanie przez wiele lat powodem napi´ç i zamieszania oraz terenem nielegalnej dzia∏alnoÊci. Obecnie przekroczenie granic nie jest postrzegane jako nielegalne. Mimo zaminowania granic i obszarów przygranicznych (zob. mapa 4, rozdz. 3) przemyt przez nie jest nadal uprawiany i op∏acalny, i taka pozostanie do czasu, a˝ wyrównajà si´ poziomy ˝ycia. 1

Voice of the Islamic Republic of Iran, Meshed, „BBC Monitoring Service”, 7 February 2001. Islamic militants helped by more than 700 undefined border sectors, „BBC Monitoring Service”, 13 March 2001. 2

135

Zazwyczaj przyjmuje si´, ˝e nielegalne przekraczanie granic paƒstwowych to niepo˝àdana scheda po radzieckim systemie, w którym granice republik zwiàzkowych istnia∏y na mapie, ale nie ogranicza∏y swobodnego przemieszczania si´ ich mieszkaƒców na ca∏ym obszarze ZSRR (przynajmniej w celach s∏u˝bowych, turystycznych, czy osobistych). Przy okazji, i to nie bez racji, podkreÊla si´, ˝e przebieg granic zosta∏ arbitralnie narzucony przez Stalina, wskutek czego po dzieƒ dzisiejszy majà cz´sto miejsce zatargi graniczne, strzelaniny, napi´cia etniczne wÊród podzielonej ludnoÊci. Wiele miast i wsi w Azji Centralnej jest przedzielonych granicami paƒstwowymi, a na dodatek na jej obszarze znajduje si´ 9 enklaw (zob. mapa 7). Powszechne przy przekraczaniu granic làdowych jest ∏apówkarstwo, kontrolujàcych funkcjonariuszy. Mapa 7 Enklawy w Azji Centralnej

èród∏o: Olga Oliker, Thomas Szayna (red.), Faultlines of Conflict in Central Asia and the Implications for the U.S. Army, RAND Corporation, Santa Monica, CA 2003, s. 37 oraz dane kartograficzne, <http://home.pages.at/maxifant/Frames/mittelasien.htm>.

Ale to wszystko to tylko cz´Êç prawdy. LudnoÊç Azji Centralnej przemieszcza∏a si´ bowiem zawsze swobodnie, bo ma to nie tylko „we krwi” jako, ˝e jest pochodzenia koczowniczego, ale równie˝ dlatego, i˝ w mentalnoÊci islamskiej kategorià nadrz´dnà nad paƒstwem jest naród, pojmowany jako cz´Êç wi´kszej Êwiatowej muzu∏maƒskiej spo∏ecznoÊci. Dlatego te˝ przekraczanie granic, legalnie lub nie, jest o wiele bardziej normalne ni˝ w Europie. Ponadto niewydolnoÊç gospodarki krajów Azji Centralnej wymusza na ich obywatelach zajmowanie si´ ró˝nego rodzaju transgranicznym przemytem, co prowadzi do wspó∏czesnego nomadyzmu. W procesie budowania paƒstwowoÊci nie wystarczy wi´c demarkacja granic, reglamentowanie wiz, ÊciÊlejsza kontrola paszportów, wykrywanie i Êci136

ganie przemytników przerzucajàcych przez nie ludzi, Êrodki odurzajàce, broƒ czy innà kontraband´. Up∏ynie bardzo wiele czasu zanim ludnoÊç Azji Centralnej w swojej ÊwiadomoÊci przebuduje obraz regionu podzielonego na pi´ç niepodleg∏ych krajów. Z wolnoÊci przemieszczania si´ trudno b´dzie jej zrezygnowaç, zaÊ graniczne odprawy, którym nierzadko towarzyszà szykany, sà postrzegane jako z∏o, zwa˝ywszy islamskà umys∏owoÊç. Jak wspomniano, na centralnoazjatyckich granicach cz´sto dochodzi do wymiany ognia mi´dzy stra˝nikami. Dzieje si´ tak nie tylko wskutek braku pe∏nej demarkacji granic, ale czasami dlatego, ˝e pomi´dzy kontrolowanymi punktami granicznymi (na „ziemi niczyjej”) nielegalnie dzia∏ajà cz∏onkowie grup przemytniczych, którzy równie˝ u˝ywajà broni przeciwko sobie3. Nie ma wàtpliwoÊci, ˝e cz∏onkowie grup etnicznych sà sprawcami ró˝nych przest´pstw, poczynajàc od czysto kryminalnych (np. przemyt Êrodków odurzajàcych) do politycznych (np. pomoc partyzantom przez przemyt broni), w zale˝noÊci od okolicznoÊci 4. Przemyt jest tak ogromny, ˝e na „zielonej” granicy zatrzymywano z kontrabandà w Uzbekistanie ca∏e ci´˝arówki i autobusy z Kazachstanu. W jednym tylko wypadku oszacowano przemyt ˝ywnoÊci o równowartoÊci 380 tys. USD5. Przemyt ma te˝ miejsce przez oficjalne punkty graniczne. Na granicy kazachsko-uzbeckiej nagminnie dochodzi do przemytu ci´˝arówkami znacznych iloÊci màki (za jeden worek celnicy przyjmujà ∏apówk´ w kwocie równowartoÊci 8–9 USD)6. Przemytnicy imajà si´ ró˝nych sposobów, czasami nadajàcych si´ na scenariusz filmowy. Oto „karawana” pi´ciu motocyklistów, wiozàcych na przyczepach pokaêny ∏adunek nielegalnie zakupionej bawe∏ny, próbuje pokonaç zapor´ granicznà mi´dzy Uzbekistanem a Kazachstanem. Jeden z nich, tracàc kontrol´ nad pojazdem, ponosi Êmierç na skutek przygniecenia go przez w∏asny motocykl7. Na punktach granicznych z Tad˝ykistanem w∏adze uzbeckie zaj´∏y w 2000 r. 1230 kg Êrodków odurzajàcych z tego kraju. W tym samym roku zaj´to na tej samej granicy 46 sztuk broni palnej, w∏àczajàc w to karabiny pó∏automatyczne, 9 pó∏automatycznych karabinów AK-47, jednà strzelb´ snajperskà, 9 pistoletów, 6 strzelb

3 Kazakh-Uzbek border demarcation in full swing – official, „Interfax-Kazakhstan news agency”, Almaty, „BBC Monitoring Service”, 22 July 2005. 4 „Wed∏ug danych operacyjnych, zebranych przed zaminowaniem, obszary te s∏u˝y∏y do przerzutu Êrodków odurzajàcych, broni, operacji Islamskiego Ruchu Uzbekistanu”, (Makhmud Utaganov, Head, Uzbek State Border Committee, cytowany (w:) Paul Goble, Washington, 21 June 2001 („RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 118, Part I, 21 June 2001)). 5 Uzbeks confiscate big consignment of goods illegally brought in Kazakhstan, Uzbek Television, First Channel, Tashkent, „BBC Monitoring Service”, 10 April 2001. 6 „Unprofessional” guards blamed for Kazakh-Ubek border conflicts, Channel 31 TV, Almaty, „BBC Monitoring Service”, 14 March 2006. 7 Suspected Uzbek cotton smugglers blamed for death of man, „Golos Uzbekistana”, Tashkent, „BBC Monitoring Service”, 14 November 2003.

137

myÊliwskich, 13 granatów, 46,5 kg prochu strzelniczego, ok. 8 tys. sztuk amunicji, specjalne systemy ∏àcznoÊci oraz sprz´t noktowizyjny8. Sà to jedynie przyk∏ady zwyk∏ych przest´pstw przemytu, podejmowanych przez drobnych przemytników. Ale jednoczeÊnie pokazujàce, jak niewiele wiemy o formach dzia∏alnoÊci zorganizowanej przest´pczoÊci w Azji Centralnej. Brakuje wiadomoÊci o dzia∏alnoÊci wielkich przemytników i organizatorów przemytu. O takich sprawach dowiadujemy si´ rzadko i to tylko wtedy, gdy sà oficjalnie nag∏oÊnione w mediach. Tak szybko, jak udaje si´ za˝egnaç konflikt mi´dzy klanami, tak szybko te˝ sprawa znika z wokandy publicznej i nie trafia na sàdowà, jakby by∏a jakimÊ przywidzeniem. W rezultacie wyglàda to raczej na wspó∏zawodnictwo grup, konkurujàcych ze sobà o korzyÊci materialne i w∏adz´, ni˝ „wymierzanie im sprawiedliwoÊci”. Dlatego bardzo ma∏o z przedstawionych poni˝ej przypadków z zakresu przest´pczoÊci zorganizowanej pochodzi z prawomocnie osàdzonych spraw karnych. Wi´cej pochodzi z akt post´powania przygotowawczego prowadzonego przez aparat Êcigania, jeszcze wi´cej z doniesieƒ dziennikarskich, które jednak nie zawsze mo˝na uznawaç za bezstronne. U˝ywanie mediów dla upublicznienia zarzutów o pope∏nienie przest´pstw sta∏o si´ tak nagminne w Kazachstanie, ˝e Prezydent kraju zaapelowa∏ do dziennikarzy, aby powstrzymali si´ od publikowania materia∏ów zniewa˝ajàcych rywali lub oskar˝ajàcych ich o korupcj´ czy inne przest´pstwa. Zasugerowa∏, aby biznesmeni nawiàzali wspó∏prac´ z odpowiednim ministerstwem, w celu zaprojektowania kodeksu post´powania, zakazujàcego nieuzasadnione formu∏owanie takich zarzutów, zaÊ w przypadku niepos∏uszeƒstwa – zastosowanie „drakoƒskich Êrodków” przeciwko prywatnym w∏aÊcicielem mediów, nag∏aÊniajàcych takie zarzuty9. WÊród zebranych i analizowanych informacji znajdujà si´ nawet „kaczki dziennikarskie”, które by∏y traktowane serio w powa˝nych opracowaniach. Do êróde∏ informacji w∏àczono tak˝e protesty ministerstw spraw zagranicznych krajów Azji Centralnej, w których zaprzecza si´ ró˝nym zarzutom o powiàzaniach z przest´pczoÊcià zorganizowanà czy korupcji, kierowanym wobec obywateli. Tego typu informacje mogà daç jakieÊ, ale niestety, mgliste wyobra˝enie o mo˝liwych przest´pczych powiàzaniach. Na ich tle informacja o formach i dynamice przest´pczoÊci zorganizowanej mo˝e doprowadzaç do ró˝nych konkluzji, co w Azji Centralnej jest bardziej zasadà ni˝ wyjàtkiem. Z powodu braku wiarygodnej i ca∏oÊciowej informacji, przekonanie, ˝e przest´pczoÊç zorganizowana ∏àczy si´ z ka˝dà aferà kryminalnà, prowadziç mo˝e nieraz do b∏´dnych wniosków. Na przyk∏ad, jesienià 2001 r. Uzbekistan obieg∏a wiadomoÊç, ˝e z galerii w Taszkencie skradziono dwa drogocenne obrazy. W mieÊcie mówi∏o si´ o wyrafinowanym planie zorganizowanej grupy przest´pczej, która „ju˝ dawno” przemyci∏a te obrazy za granic´. Ochraniajàcy obiekt komendant posterunku pope∏ni∏ samobójstwo. To co si´ póêniej okaza∏o, by∏o o wiele bardziej prozaiczne. Obrazy znaleziono przy próbie przemytu na lotnisku w Taszkencie, 8 9

138

„Pravda Vostoka”, Tashkent, 23 February 2001. „RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 224, Part I, 28 November 2001.

a sprawcami kradzie˝y byli Êlusarz, zatrudniony w galerii jako jej techniczna obs∏uga, oraz jego brat. JeÊli jakaÊ informacja jest wiarygodna, np. ˝e na granicy zatrzymano przy próbie przemytu kogoÊ z nie zadeklarowanà du˝à kwotà zagranicznej waluty, to z podejrzenia o uczestnictwo w pope∏nieniu mi´dzynarodowego przest´pstwa zorganizowanego mo˝e w koƒcu pozostaç zarzut przest´pstwa celnego jednego sprawcy. A wszystko to z powodu braku dowodów na powa˝niejszà spraw´. Bywajà wszak przypadki, ˝e sprawa jest rzeczywiÊcie powa˝na, a zebrane dowody w post´powaniu przygotowawczym i sàdowym faktycznie wskazujà na przest´pstwo zorganizowanej grupy. Jednak w trakcie ca∏ego post´powania okazuje si´, ˝e domniemana ofiara przest´pstwa by∏a w istocie jednym z jego sprawców. Jest sporo takich spraw kryminalnych w Azji Centralnej, w których ustalenie ról procesowych jest bardzo trudne, ze wzgl´du na bardzo zawik∏ane, nierzadko korupcyjne, t∏o sprawy. Czyni ono z „poszkodowanych” funkcjonariuszy publicznych przest´pców. Ustosunkowani przest´pcy korzystajà z ochrony w∏adzy i dzia∏ajà czasami w glorii respektowanych powszechnie obywateli. Nie mo˝na te˝ zapominaç, ˝e w regionie tym prezydenci krajów publicznie zarzucajà swoim urz´dnikom korupcj´, ale raczej nie pociàga si´ tych urz´dników za to do odpowiedzialnoÊci karnej (ani te˝ ewentualnie znies∏awieni nie wytaczajà z tego tytu∏u procesów). Nazwanie kogoÊ skorumpowanym jest po prostu ostrze˝eniem, przywo∏ujàcym go do porzàdku. W przypadku dalszej niesubordynacji, wytacza si´ w koƒcu takiej osobie spraw´ karnà o korupcj´. Nawet jednak i wtedy skazany urz´dnik mo˝e skorzystaç z preferencyjnego potraktowania przy wymiarze kary czy przez u∏askawienie. Kwalifikacje prawne takich przest´pstw cz´sto te˝ przybierajà form´ zarzutów o nadu˝ycie w∏adzy czy przyw∏aszczenie mienia. Ale choçby ju˝ z racji olbrzymich sum, na jakie to mienie jest szacowane w aktach oskar˝enia, nasuwa si´ wniosek, ˝e niemo˝liwe jest, aby podejrzany dzia∏a∏ pojedynczo i, ˝e jest to typowa przest´pczoÊç „zorganizowana”, czy – jak to si´ okreÊla∏o dawniej – „organizacyjna”. Dodatkowe informacje o strukturze i dynamice przest´pczoÊci zorganizowanej, o praniu brudnych pieni´dzy i korupcji pochodzà z czasopism z zakresu nauk politycznych, socjologii oraz sonda˝y opinii publicznej. Te, niestety, sà raczej doÊç s∏abe metodologicznie, bo pomija si´ w nich weryfikacj´ danych na podstawie grup kontrolnych, czy pytania kontrolne. Dlatego ich wyniki nie mogà byç w pe∏ni reprezentatywne. Takie mankamenty zosta∏y wychwycone w analizie opracowaƒ na temat praktycznych projektów zapobiegania przest´pczoÊci w krajach rozwijajàcych si´ (1980–2002). Jej celem by∏o m.in. ustalenie, w ilu z nich ocen´ efektywnoÊci projektów oparto na metodologiach, pozwalajàcych na ich obiektywne zweryfikowanie (evidence-based crime prevention). WÊród 91 przeanalizowanych opracowaƒ nie by∏o ˝adnego, które dotyczy∏oby takich projektów w odniesieniu do Azji Centralnej10. 10 Joseph Akpokodje, Roger Bowles, Emmanuel Tigere, Research on evidence-based crime prevention study, Final Report, evidence-based approaches to crime prevention in developing coun-

139

Wed∏ug kanonu nauki zachodniej, kwalifikowa∏oby si´ to jako ewidentne szkolne braki czy uchybienia. Tymczasem w nauce oraz praktyce walki z przest´pczoÊcià w Azji Centralnej powy˝sze mankamenty wskazujà jedynie na stan badaƒ oraz potrzeb´ rozszerzenia pomocy technicznej, celem ich usunićia (capacity building). Z powodu tych wszystkich s∏aboÊci, jedynie niewielka cz´Êç informacji o przest´pczoÊci zorganizowanej lub podejrzeƒ o nià mo˝e byç obiektywnie zweryfikowana. Nie powinno to dziwiç, jeÊli wziàç pod uwag´, ˝e region, którego one dotyczà, jest nadal okryty mg∏à tajemnicy. Niemniej jednak pozostawia to uczucie niedosytu w ocenie problemu, który jej si´ wymyka, mimo ˝e jest oczywiste jego istnienie. Jak oczywiste, to inna sprawa. Wed∏ug niektórych funkcjonariuszy wymiaru sprawiedliwoÊci w Azji Centralnej, rozmiary przest´pczoÊci zorganizowanej po 1992 r. by∏y wi´ksze ni˝ obecnie. Poglàd ten nie jest podzielany przez obserwatorów mi´dzynarodowych, ale popularny wÊród miejscowych funkcjonariuszy publicznych. Poniewa˝ jednak nie sà dost´pne pe∏niejsze dane na temat dynamiki przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej, nale˝y wykazywaç daleko idàcà ostro˝noÊç w formu∏owaniu wniosków na podstawie tu przedstawianych danych i informacji. Na przest´pczoÊç zorganizowanà innymi oczami patrzà dawcy pomocy technicznej, a innymi przyjmujàcy jà. Pierwsi wydajà si´ byç bardzo na nià wyczuleni, drudzy raczej oboj´tni. W pierwszym wypadku jest to sprawa percepcji (bo brak im danych i informacji), w drugim nie tylko zawodowej rutyny, ale i nie∏atwych zwiàzków ze Êwiatem przest´pczym, zaciemniajàcych spojrzenie na to co jest, a co nie jest przest´pcze. Pojćia „przest´pstwa” i „przest´pcy” sà w praktyce Êcigania o wiele bardziej wzgl´dne ni˝ w krajach znanych z bardziej rygorystycznego i klarownego stosowania przepisów karnych. W Êwietle tych wszystkich niejasnoÊci mówienie w sensie prawnym o „zorganizowanej przest´pczoÊci”, „zorganizowanej grupie przest´pczej” czy „korupcji” ma niewiele wspólnego z rzeczywistoÊcià. Prawne definicje po prostu nie przystajà do niej. Te pojćia trzeba rozumieç bardziej elastycznie – w sensie kryminologicznym. Definicje prawne zostanà znowelizowane w procesie zmiany przepisów i reformy wymiaru sprawiedliwoÊci w regionie, ale niewiele to wyjaÊni faktycznie „co jest czym”, do czasu zwi´kszenia przejrzystoÊci prawa i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoÊci. W sensie kryminologicznym, przest´pczoÊç zorganizowana w Azji Centralnej jest bardzo ró˝na. Aby jà opisaç, w aparacie Êcigania pićiu krajów regionu u˝ywa si´ takich okreÊleƒ, jak „przest´pczoÊç grupowa”, „grupa przest´pcza” „spo∏ecznoÊç przest´pcza” lub „wspólnota przest´pcza”. Jakiekolwiek nie by∏oby to okreÊlenie, grupy te z zasady sà zhierarchizowane, zcentralizowane pionowo (z figurà „ojca” grupy). Ich kszta∏t odzwierciedla prawdopodobnie miejscowe zwyczaje i mentalnoÊç. Co do zasady, w zorganizowanych grupach przest´pczych w Azji Centralnej nie ma tradycji kolektywnego zarzàdu, mimo ˝e w oficjalnym ˝yciu publicznym kolektries – A scoping review of the literature, Centre for Criminal Justice Economics and Psychology, University of York, SSR Project R8189, York YO10 5DD, 29 November 2002, <http://www.york.ac.uk/criminaljustice/word/Evidence-Based-Crime-Prevention-Study.pdf>.

140

tywizm narzuca∏ poprzedni system radziecki. Grupà kieruje zwykle jeden cz∏owiek, odpowiedzialny za ca∏oÊç wyników jej dzia∏ania. Byç mo˝e w ramach urynkowienia gospodarki struktury grup przest´pczych zmienià si´, jak to ju˝ dzieje si´ w Rosji. Szczegó∏owy przeglàd w tej ksià˝ce obejmuje trzy zjawiska: przest´pczoÊç zorganizowanà, pranie brudnych pieni´dzy oraz korupcj´, a to dlatego ˝e to pierwsze jest ÊciÊle zwiàzane z korupcjà i legalizowaniem zysków z przest´pstwa. I ostatnia uwaga. W ka˝dym z pi´ciu krajów mamy do czynienia z ró˝nym zakresem dost´pnych informacji o przest´pczoÊci zorganizowanej i towarzyszàcych jej innych zjawiskach. Nie powinno to automatycznie prowadziç do wniosku, ˝e znaczàco ró˝ne sà tam jej rozmiary.

Ogólne tendencje W latach 1998–2006 (poza 2001 r.) Afganistan by∏ czo∏owym Êwiatowym nielegalnym producentem opium. W 1998 r. z 4346 t metrycznych opium 61% pochodzi∏o z Afganistanu. W latach póêniejszych proporcje by∏y nast´pujàce: 1999 r. – 5764 t – 79%; 2000 r. – 4691 t – 69%; 2001 r. – 1596 t – 11%; 2002 r. – 4491 t – 75%; 2003 r. – 4765 t – 75%; 2004 r. – 4850 t – 86%; 2005 r. – 4712 – 87%. Na 2006 r. szacunkowo wyliczono, ˝e w Afganistanie ch∏opi nielegalnie wyprodukujà a˝ 92% ca∏ego opium na Êwiecie11. W 1998 r. globalny przeci´tny wspó∏czynnik zaj´tych opiatów kszta∏towa∏ si´ na poziomie 17%12. Niewielki u∏amek z tych zaj´tych opiatów sta∏ si´ udzia∏em aparatu Êcigania 5 krajów Azji Centralnej, u∏amek trudny wszak˝e do sprecyzowania ze wzgl´du na brak szacunkowych danych o iloÊci opiatów afgaƒskich, przemyconych Ba∏kaƒskim Szlakiem. Dopiero w 2004 r. ONZ-owski raport na temat Êrodków odurzajàcych na Êwiecie doda∏ jeszcze jednà ocen´, u∏atwiajàcà nieco sprecyzowanie mo˝liwych rozmiarów przemytu opiatów z Afganistanu. Mianowicie podano wtedy, ˝e w 2003 r. ok. 90% opiatów (3240 t) przeznaczonych by∏o stamtàd na rynek europejski13, z czego przemycono 45–55% przez Azj´ Centralnà (od 1530 t do 1782 t). Przyjmujàc t´ rozpi´toÊç przemytu i zak∏adajàc, ˝e przeci´tna wykrywalnoÊç mo˝e wynosiç 5%, mo˝emy sàdziç, ˝e w ka˝dym z tych lat mog∏oby byç zaj´tych w regionie po ok. 7–9 t wszystkich Êrodków odurzajàcych. Co do 2004 r., w którym – jak pami´tamy – mia∏o byç przemyconych z Afganistanu przez Azj´ Centralnà 25–30% opiatów, to mog∏oby szacunkowo chodziç o 9,450 t do 11,340 t tych Êrodków. Zaj´to tymczasem 6,719 t ekwiwalentu heroiny. Tabela 6 pokazuje, ile Êrodków odurzajàcych, a zw∏aszcza opiatów, zaj´to w regionie w latach 1996–2004. Przyjmujàc rok 1996 za 100%, dynamika wzrostu zaj´ç 11 Afganistan Opium Survey 2006, September 2006, UNODC, Vienna 2006, <http:// www.unodc.org/pdf/exesummaryafgpdf.pdf>. 12 UNDCP, Global Illicit Drug Trends 2000, ODCCP Studies on Drugs and Crime: Statistics, Vienna 2000, s. 26. 13 World Drug Report 2004, vol. I, UNODC Vienna 2004, s. 71.

141

142

1 750,00 1 865,00 9 011,18

Turkmenistan

Uzbekistan

OGÓ¸EM

27 947,97

OGÓ¸EM 100,00

5 544,00

Uzbekistan

12 270,00

Turkmenistan

560,065

Kirgistan

Tad˝ykistan

9 487,90

Kazachstan

Marihuana

100,00

3 405,00

Tad˝ykistan

1 489,68

Kirgistan

Kazachstan

501,5

100,00

OGÓ¸EM

Opium (surowe i przetworzone)

18,5 144,05

Uzbekistan

89,2

Turkmenistan

30 6,35

Kirgistan

Tad˝ykistan

1996

Kazachstan

Heroina

179,39

50 134,81

720

37 857,00

966,622

110,19

10 481,00

109,52

9 869,15

2 364,17

1 410,00

3 455,50

1 639,48

1 000,00

1476,57

2 127,00

1 948,60

4,404

1997

55,77

15 586,28

972

1 049,78

1 498,10

12 066,40

55,75

5 023,79

1 935,30

1 412,00

1 190,42

171,872

314,2

707,17

1 018,68

194,68

495

271,47

24,732

32,8

1998

54,90

15 344,30

527,3

560

1 769,00

12 488,00

105,24

9 482,95

3 292,30

4 600,00

1 269,28

151,17

170,2

940,50

1 354,79

324,8

240

708,82

26,87

54,3

1999

64,22

17 947,28

222,9

429,98

1 735,60

15 465,80

119,26

10 746,88

2 008,20

2 419,00

4 778,45

1 405,23

136

2216,00

3 192,15

675

155

1 882,93

216,78

262,44

2000

72,51

20 264,44

275

5 199,00

750,487

2 250,66

11 789,29

51,92

4 678,44

241,7

267

3 664,28

469,225

36,233

3557,34

5 124,34

446,6

131

4 239,05

170,898

136,795

2001

79,26

22 151,00

417,9

1 136,00

998,956

2 525,92

17 072,23

33,55

3 022,97

1 200,00

1 624,10

109,295

13,571

3508,10

5 053,42

256,3

400

3 958,18

271,25

167,689

2002

2003 104,58

707,01

81,45

22 764,10

516,8

108

1 424,92

1 885,15

18 829,23

32,16

2 898,41

151,2

138

2 371,01

45,684

192,518

4740,58

6 828,80

336,4

80,5

5 600,31

Tabela 6 Ârodki odurzajàce zaj´te w krajach Azji Centralnej (w kg) i dynamika zaj´ç (w %), w latach 1996–2004 2004

89,77

25 090,17

543,3

132

929,983

2 136,28

21 348,60

44,79

4 036,08

384,7

665,5

2 315,61

317,458

352,814

4385,15

6 316,80

591,8

266

4 794,06

207,259

457,687

143

1999

2000

155,45

100

46,80

0,31

2001

0,39

276,16

2002

0,20

44,7

192,652

2003

0,09

19,4

97,75

199,833

2004

0,24

54,2

16,7

37,5

155,846

245,108

èród∏o: United Nations Regional ODC Office for Central Asia, na podstawie danych przekazanych przez organy krajów Azji Centralnej, zajmujàce si´ kontrolà obrotu Êrodkami odurzajàcymi.

10 413,00

113,48

69,1

22 249,00

1998

65,1

1997

OGÓ¸EM

1996

Uzbekistan

Turkmenistan

Tad˝ykistan

Kirgistan

Kazachstan

Haszysz

cd. tabeli 6

heroiny do 2004 r. jest bardzo wysoka. Wykres 3 pokazuje rosnàcà tendencj´ w iloÊci zaj´tej heroiny w porównaniu z opium. Wykres 3 Heroina i opium zaj´te w krajach Azji Centralnej (w kg), w latach 1996–2004 8000 7000

6319 9483

9011

4000

3192

5024

3000

5124

10 000 8000 6000

4036 4000

3023 1019

1000

5053

4678

2127

2000

6829

9869

6000 5000

12 000

10 747

1355

2898

2000

144 0 1996

1997

1998

1999

2000

heroina

2001

2002

2003

2004

opium

Co do lat 2002–2003, to wiadomo, ˝e w 2002 r. w 5 krajach regionu zaj´to rzeczywiÊcie w sumie nieco ponad 5 t ekwiwalentu heroiny14. Przyjmujàc dalej, ˝e i w 2002 r. przemycono 90% opiatów z Afganistanu do Europy (3060 t), z czego 45–55% przez Azj´ Centralnà (1377–1683 t), to te 5 zaj´tych ton równowa˝nika heroiny (lub 50 t opium) stanowi∏oby ok. 3–4% ca∏oÊci przemycanych w 2002 r. przez region opiatów. Co do 2003 r., w którym zaj´to w sumie 2897,73 t opium i 6,828 t heroiny (ponad 7 t ekwiwalentu heroiny), oznacza∏oby to, przy zachowaniu innych szacunkowych parametrów, ˝e w Azji Centralnej równie˝ zaj´to tyle samo ekwiwalentu heroiny, co w 2002 r. W 2004 r., przy utrzymaniu odpowiednich szacunkowych parametrów, bezwzgl´dny szacunek zaj´tych opiatów przek∏ada∏by si´ na ponad 7% wykrywalnoÊci. SpoÊród krajów Azji Centralnej Tad˝ykistan jest niewàtpliwie krajem najbardziej dotkni´tym przemytem opiatów z Afganistanu (ok. 90% z nich przechodzi w∏aÊnie przez ten kraj), ale te˝ najbardziej znanym z ich zaj´ç. W 2003 r. zaj´to bowiem w Tad˝ykistanie ponad 5,8 t heroiny (∏àcznie z przeliczonym na heroin´ opium). Stanowi∏oby to ponad 80% wszystkich opiatów zaj´tych w Azji Centralnej z Afganistanu lub 11% ca∏ej heroiny zaj´tej na Êwiecie (piàte miejsce po Iranie, Tajlandii, Afganistanie i Pakistanie)15. Szacunkowo bioràc, w pozosta∏ych 4 krajach regionu zaj´to wi´c w latach 2002–2003 reszt´ opiatów (ok. 20%)16. Jak wspomniano, wyjàtkiem jest Tad˝ykistan. Tam, dzi´ki powstaniu finansowanej z pieni´dzy paƒstw cz∏onkowskich ONZ Tad˝yckiej Agencji Kontroli Ârodków UNODC Chief calls on Central Asian countries to cooperate, TCA, 3 June 2004. World Drug Report 2005, vol. 1, UNODC, Vienna., s. 53. 16 Ocena na rok 2002, kiedy w Kirgistanie zaj´to ok. 5 ton wszystkich Êrodków odurzajàcych. Drug Trafficking on Rise in Kyrgyzstan, <http://www.eurasianet.org/resource/kyrgyzstan/hypermail/200303/ 0052.shtml>, 19 March 2003. 14 15

144

Odurzajàcych (Tajik Drug Control Agency), dosz∏o do rekordowego poziomu wykrywalnoÊci i zaj´ç Êrodków odurzajàcych. Ten wyjàtek jest na tyle wa˝ny, ˝e trzeba poÊwićiç mu wićej uwagi. Agencja zacz´∏a dzia∏aç w koƒcu 2000 r. Powsta∏a na bazie Paƒstwowej Komisji Kontroli Ârodków Odurzajàcych, funkcjonujàcej od 1995 r. Powszechnie Komisj´ uznawano za organ ma∏o skuteczny, bo skorumpowany, by nie powiedzieç – po prostu przest´pczy. Ta w∏aÊnie jej negatywna cecha nieÊwiadomie zafunkcjonowa∏a w procesie jakby odnowy czy rehabilitacji dzia∏alnoÊci sukcesywnego organu paƒstwa, który wszed∏ w jej rol´. Ten pozytywny skutek mo˝na wpisaç w nieÊwiadomie zastosowanà zasad´ zwrotnej reformacji, która le˝y u podstawy rehabilitacji przest´pców, zgodnie z teorià zró˝nicowanych powiàzaƒ. Zasad´ t´ uwypukli∏ Donald R. Cressey (uczeƒ Sutherlanda)17. Nast´pnie odkry∏ jej nieÊwiadome zastosowanie w grupowym procesie rehabilitacji narkomanów, opartym na sprawdzonym wczeÊniej podobnym procesie rehabilitacji anonimowych alkoholików18. Istota zasady zwrotnej reformacji wyra˝a si´ w tym, ˝e „najbardziej skutecznym mechanizmem do stosowania presji Êrodowiska na jego cz∏onków jest zachćanie przest´pców do przy∏àczania si´ do nieprzest´pców, w celu zmiany innych przest´pców”. Pod okiem nieprzest´pców i by∏ych przest´pców, odgrywajàcych rol´ „znaczàcych innych”, rehabilitacj´ osiàga si´ przez wp∏yw wyleczonego narkomana na niewyleczonych narkomanów, bo zw∏aszcza wówczas udaje si´ osiàgnàç pe∏ne zrozumienie podstaw i celu rehabilitacji. Co do Agencji, to w∏aÊnie w sensie wykorzystania do jej budowy podstawy starej Komisji, zwrotna reformacja zadzia∏a∏a tak skutecznie (o czym jeszcze ni˝ej). Do Agencji przyj´to 350 najlepszych kandydatów, zarekrutowanych drogà konkursu monitorowanego przez zagranicznych ekspertów m.in. po to, aby ograniczyç p∏atnà protekcj´. WÊród przyj´tych znaleêli si´ jednak pracownicy z kryminalnà przesz∏oÊcià, co w zasadzie zwrotnej reformacji le˝y u jej podstawy. Funkcjonariusze Agencji sà stosunkowo dobrze wyszkoleni, lepiej op∏acani (160 USD na miesiàc), zaÊ ona sama dobrze technicznie wyposa˝ona. Do jej statutowych zadaƒ nale˝y koordynacja dzia∏aƒ organów Êcigania, trudniàcych si´ kontrolà Êrodków odurzajàcych, dzia∏alnoÊç operacyjna skierowana przeciwko organizacjom przest´pczym, zajmujàcym si´ obrotem Êrodkami odurzajàcymi, kontrola obrotu nielegalnymi narkotykami, substancjami psychotropowymi i prekursorami, kontrola legalnej sprzeda˝y Êrodków odurzajàcych w Republice oraz koordynacja dzia∏aƒ dla obni˝enia popytu na Êrodki odurzajàce. W systemie w∏adzy Agencja podlega jedynie Prezydentowi, co w lokalnych warunkach zwi´ksza jej operatywnoÊç. Ponadto jej elitarnoÊç motywuje do rozwini´17 Cressey nie wskazuje, które z twierdzeƒ teorii przywiod∏o go do sformu∏owania zasady zwrotnej reformacji, bo w istocie zasada ta jest kwintesencjà wi´kszoÊci, jeÊli nie wszystkich dziewićiu twierdzeƒ sformu∏owanych przez Sutherlanda (Donald R. Cressey, Changing criminals: the application of the differential association theory, „The American Journal of Sociology”, LXI (September 1955), s. 116–120). 18 Rita Volkman Johnson, Donald R. Cressey, Differential association and the rehabilitation of drug addicts, „The American Journal of Sociology”, vol. 69, No. 2 (September 1963), s. 129–142.

145

cia espirit de corps. Trudniej o niego wÊród funkcjonariuszy innych agend paƒstwowych – bardziej podatnych na korupcjogenny wp∏yw niskich uposa˝eƒ i, w ogóle, na endemiczne w tym kraju ∏apówkarstwo, wynikajàce z ponadustrojowych wielowiekowych przyczyn historycznych i kulturowych. WÊród funkcjonariuszy ró˝nych organów walczàcych z przemytem wywiàza∏a si´ zdrowa konkurencja. Umo˝liwia ona perspektyw´ przejÊcia do Agencji i awansu zawodowego. Rywalizujà ze sobà szefowie ró˝nych agend. Jak wsz´dzie, jest te˝ zwyk∏a zazdroÊç o wyniki. Dzia∏alnoÊç Agencji nie jest bynajmniej tylko bez tej skazy, o czym póêniej. Zdobywa sobie jednak nadal coraz lepszà reputacj´ przez szerzenie w jej szeregach, i na zewnàtrz, sensownej motywacji do podniesienia poziomu etyki zawodowej, zwi´kszenia wysi∏ków i polepszenia rezultatów pracy. Przed powo∏aniem Agencji, w Tad˝ykistanie zajmowano skromne iloÊci Êrodków odurzajàcych. W latach 1998–1999 organy Êcigania zaj´∏y jedynie 2,5 t wszystkich Êrodków odurzajàcych19. W latach 2000–2001, a wić gdy dzia∏ania Agencji nabiera∏y rozmachu, ogólne wyniki uleg∏y wydatnej poprawie, zajćia wzros∏y, odpowiednio: do 7 t i 8,8 t. W tym czasie wzros∏a iloÊç zaj´tej heroiny z blisko 1,9 t do ponad 4,2 t, a wić ponad dwukrotnie (lub pićiokrotnie w porównaniu z 1999 r.). W 2002 r. zaj´to zbli˝onà iloÊç heroiny – 3,9 t, zaÊ w sumie 6,7 t Êrodków odurzajàcych, a w 2003 r. 5,6 t heroiny, zaÊ w sumie 11,3 t. W lokacie wielkoÊci zaj´ç Êrodków odurzajàcych Agencja plasuje si´ obecnie na trzecim miejscu, po rosyjskiej s∏u˝bie granicznej i tad˝yckim MSW. Tabela 7 pokazuje dok∏adniej dynamik´ zaj´ç wszystkich Êrodków odurzajàcych w Tad˝ykistanie w latach 1995–2004 (przed powstaniem Agencji i póêniej). Informacje o zaj´tych opiatach sà najbardziej wiarygodne. W istocie sà równie˝ najwa˝niejsze dla udokumentowania tezy o rozwijajàcej si´ pracy Agencji, w kontekÊcie dzia∏alnoÊci innych organów Êcigania. Widzimy, ˝e Agencja przyczyni∏a si´ do rekordowych wyników w latach 2001–2004, choç by∏y wàtpliwoÊci co do skutecznoÊci jej pracy. Obecne opinie o wk∏adzie Agencji w ten sukces sà pozytywne, zarówno ze strony jej krajowych, jak i zagranicznych partnerów. Oficjalne raporty UNODC z lat 2004–2005 sà równie˝ pozytywne20. Wszystko to mo˝e Êwiadczyç o dobroczynnym wp∏ywie Agencji na przywracanie ∏adu i porzàdku w Tad˝ykistanie, przynajmniej w zakresie zwalczania przemytu Êrodków odurzajàcych. Tego nie da si´ wszak jeszcze oceniç zgodnie z rygorami naukowymi, bo precyzyjna ocena rozmiaru przemytu Êrodków odurzajàcych jest praktycznie niemo˝liwa na obecnym etapie rozwoju statystyki na Êwiecie.

19 Zob. szerzej: S∏awomir Redo, Uzbekistan i Narody Zjednoczone w walce z mi´dzynarodowà przest´pczoÊcià zorganizowanà, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Uzbekistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001, s. 468–478. 20 Doc. E/CN.7/2004/7, Report of the Executive Director on international assistance to the States affected by the transit of illicit drugs, § 46; Doc. E/CN.7/2005/10, Report of the Executive Director on drug control and related crime prevention assistance for countries emerging from conflict, § 18; Doc. E/CN.7/2005/4, Report of the Secretariat on the world situation with regard to illicit drug trafficking, § 50.

146

147

2001

2004 [1]

[2]

[3]

[4]

2001 [5]

[6]

Ârodki odurzajàce zaj´te w Tad˝ykistanie [1]

[2]

[3]

2004 [4]

[5]

[6]

...

Inne

...

... 11,900

12,780

30,840

7,09

...

... 25,380

...

... 10,821

...

... ...

...

... 110,450

...

60,647 298,421 124,440 126,560 121,640

2750,880 881,257 542,060 170,890 199,064

296,360

2454,520 869,357 529,280 140,050 191,974 78,6

61,060

30,81

21,02

40,040

1,001

...

18,779

...

32,875

...

10,271

...

498,843 267,429 115,441

...

19,883

...

28,300

61,299 2518,923 1961,540 292,869 139,020 94,676

7,43

53,869 2440,323 1900,480 262,059 118,000 54,636

0,002

...

0,087

18,746

...

18,746

ObjaÊnienia skrótów: [1] – Departament Granic Federalnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa Federacji Rosyjskiej; [2] – Ministerstwo Spraw Wewn´trznych; [3] – Tad˝ycka Agencja Kontroli Ârodków Odurzajàcych; [4] – Ministerstwo Bezpieczeƒstwa Publicznego; [5] – Paƒstwowy Komitet Ochrony Granic; [6] – Ministerstwo Dochodów Publicznych i Podatków.

...

Marihuana

...

Heroina i opium

S∏oma makowa

...

Opium

Amfetamina

...

1749,59 8801,47 8082,979 5478,808 1312,252 792,421 575,030 494,984 147,971 3758,138 2788,870 685,618 348,178 483,338 18,835

1995

Heroina

Ogó∏em

Rodzaj

Tabela 7 Ârodki odurzajàce zaj´te w Tad˝ykistanie (w kg), w latach 1995–2004

Jak wspomniano, do statutowych obowiàzków Agencji nale˝y koordynacja dzia∏aƒ w celu zmniejszenia popytu na Êrodki odurzajàce. Zwa˝ywszy histori´ jej powstania, to zadanie Agencji jeszcze bardziej wpisuje si´ w zasad´ zwrotnej reformacji ni˝ jej oddzia∏ywanie na walk´ z przemytem Êrodków odurzajàcych. Koordynacja jest jednak stosunkowo s∏abo rozwini´ta, tote˝ o wynikach dzia∏ania Agencji nie mo˝na w∏aÊciwie nic powiedzieç. Pozostaje zatem tylko kilka ogólnych uwag. Zacznijmy od podkreÊlenia, ˝e ograniczanie popytu na Êrodki odurzajàce to generalna s∏aboÊç aparatu paƒstwowego w krajach Azji Centralnej, obecnie g∏ównie zorientowanego na walk´ z przemytem Êrodków odurzajàcych. Tymczasem pisze si´ o co najmniej pi´ciokrotnym21 czy – jak szacuje UNODC – nawet siedmiokrotnym wzroÊcie liczby odurzajàcych si´ opiatami w Azji Centralnej w latach 1990–200222. Mo˝na dlatego podejrzewaç, ˝e przemycane Êrodki odurzajàce coraz cz´Êciej trafiajà do ràk lokalnych konsumentów (ok. 550 tys.), a nie tylko – jak by∏o wczeÊniej – do konsumentów w Rosji i Europie. W 2004 r. Rosja i inne kraje WNP sta∏y si´ po raz pierwszy g∏ównym rynkiem zbytu afgaƒskich Êrodków odurzajàcych23. Z punktu widzenia ca∏oÊciowego przeciwdzia∏ania aparatu paƒstwowego, ograniczanie poda˝y i popytu na Êrodki odurzajàce to procesy przebiegajàce w ró˝nym tempie. Tymczasem, w rzeczywistoÊci tempo jest dyktowane przez przemyt. Za nim szybko roÊnie lokalna konsumpcja Êrodków odurzajàcych. Przemyt do Azji Centralnej jest po prostu mniej ryzykowny ni˝ dalej. Staje si´ wi´c on coraz bardziej atrakcyjny dla handlarzy, którzy znajdujà zbyt na Êrodki odurzajàce bli˝ej granic Afganistanu. Trzeba mieç nadziej´, ˝e czas, kiedy ograniczanie popytu i rehabilitacja narkomanów b´dzie traktowana w krajach Azji Centralnej bardziej priorytetowo, nadejdzie wkrótce i, ˝e programowa dzia∏alnoÊç w∏aÊciwych agend paƒstwowych b´dzie bardziej dynamiczna ni˝ obecnie. Âmia∏à i pionierskà prób´ postawienia problemu ograniczenia popytu na Êrodki odurzajàce w Azji Centralnej podjà∏ kirgiski ekspert Kairat Osmonoliew24. Za punkt wyjÊcia przyjà∏ fakt, ˝e w Szwecji problem narkomanii jest w∏aÊciwie marginalny, bo jej spo∏eczeƒstwo odrzuca odurzanie si´, jako drog´ ˝ycia. Dzieje si´ to m.in. dlatego, ˝e szwedzka polityka anynarkotykowa jest silnie rozwijana przez rzàd i popierana przez partie polityczne, media i organizacje pozarzàdowe. W Azji Centralnej punktem ci´˝koÊci jest walka z przemytem narkotyków (walka z poda˝à), a nie prewencja narkomanii (walka z popytem). To za ma∏o, pisze autor.

21 Por. Nina Kerimi, Substance abuse in Central Asia: an old problem with a New Twist, WHO Regional Office For Europe, Copenhagen, Denmark, 12 April 2001, <http://www.eurasianet. org/index.shtml>. 22 UNODC, Central Asia. Strategic Programme Framework (2004–2007), § 2, <www.unodc.org/pdf/ uzbekistan/strategic_programme_framework.pdf>. Jest to ok. 1% ca∏ej ludnoÊci regionu, a zatem wi´cej ni˝ w latach 2002–2003 w Europie (0,75%), Europie Zachodniej (0,41%) i ca∏ej Azji (0,32%). 23 World Drug Report 2005, vol. 1, op. cit., s. 49. 24 Kairat Osmonoliev, Developing counter-narcotics policy in Central Asia. Legal and political dimensions, Central Asia-Caucasus Institute. Silk Road Studies Programme, Silk Road Paper, January 2005, s. 5–6.

148

Faktycznie, jest to za ma∏o. Jednak ró˝nica mi´dzy paƒstwem prawa, jakim jest Szwecja, a Kirgistanem, przechodzàcym bardzo trudno okres transformacji ustrojowej, daje raczej ma∏e szanse na „szwedzki sukces”, co nie znaczy, ˝e „szwedzki model” nie powinien byç w Azji Centralnej realizowany. Spójrzmy bowiem prawdzie w oczy. W Kirgistanie, owszem, sà kliniki dla leczenia narkomanów, ale leczenie (podobno skuteczne) jest tam bardzo drogie. W Kirgistanie narkomania to problem ludzi biednych. To tak˝e problem olbrzymiej korupcji aparatu paƒstwa, która w przytaczanej tu Szwecji jest bardzo marginalna. W Kirgistanie raczkujà dopiero badania epidemiologiczne narkomanii. W tych i wielu jeszcze innych ró˝nicach trzeba dostrzegaç drog´, którà powinna byç realizowana pomoc techniczna dla krajów Azji Centralnej – pomoc skierowana na utrudnianie przemytu Êrodków odurzajàcych, na lepsze rozpoznanie epidemiologiczne, na reform´ aparatu paƒstwa (w tym organów Êcigania) i ograniczanie nierównoÊci ekonomicznej. W przeciwnym razie b´dzie si´ trzeba zgodziç z prognozà autora, ˝e roczny przyrost przest´pczoÊci narkomaƒskiej w Azji Centralnej w ciàgu nast´pnych 3–5 lat b´dzie si´ kszta∏towa∏ na poziomie 3–4%. Dotychczasowe dane o wzroÊcie zaj´ç Êrodków odurzajàcych oraz o liczbie narkomanów bez wàtpienia zwracajà uwag´ na koniecznoÊç wzmocnienia ca∏ego, przeciwdzia∏ajàcego tym problemom, aparatu paƒstwowego w Azji Centralnej. W cz´Êci dotyczàcej zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej chodzi o konsekwencj´ zwi´kszonej efektywnoÊci dzia∏alnoÊci aparatu Êcigania. Dok∏adniej zaÊ o zwi´kszenie skutecznoÊci funkcjonowania prokuratury i sàdów, a tak˝e o takie ukszta∏towanie polityki kryminalnej i karnej, aby w rezultacie prze∏o˝y∏o si´ to na bardziej efektywnà dzia∏alnoÊç ca∏ego aparatu wymiaru sprawiedliwoÊci w ka˝dym z pi´ciu paƒstw. Przemycane bowiem Êrodki odurzajàce majà nie tylko swoich kurierów i innych sprawców na obszarze Tad˝ykistanu, ale odbiorców (w tym konsumentów) oraz przekazujàcych je dalej ludzi (Uzbekistan, Kazachstan, Kirgistan, Rosja i inne kraje WNP). Problem ilustruje nast´pujàcy przyk∏ad. W 2000 r. w Uzbekistanie zarejestrowano 10 137 spraw karnych zwiàzanych z nielegalnym obrotem Êrodkami odurzajàcymi, w których 83% podejrzanych to obywatele Tad˝ykistanu, a prawomocnie osàdzono ponad 3700 spraw25. Zwa˝ywszy, ˝e post´powanie karne w takich sprawach trwa zwykle d∏u˝ej ni˝ jeden rok, liczba spraw karnych mo˝e (ale nie musi) si´ zwi´kszyç (w zale˝noÊci m.in. od liczby sprawców obj´tych sprawami karnymi). Efekt podwy˝szonej wykrywalnoÊci w Tad˝ykistanie powinien wi´c wp∏ynàç nie tylko na zwi´kszenie liczby oskar˝onych i osàdzonych sprawców w tym kraju. Mo˝e tak˝e mieç wp∏yw na wspó∏prac´ w zakresie Êcigania i osàdzania przemytników i organizatorów przemytu w innych krajach Azji Centralnej i poza nià26. W sensie operacyjnym taki wp∏yw zarysowuje si´ w europejskiej i azjatyckiej cz´Êci Rosji. W póênych latach 90. rosyjska policja rozpracowa∏a w Sankt Petersburgu blisko 30-osobowà grup´ Tad˝yków podejrzanych o nielegalny obrót Êrodkami odurzajàcymi. Po tym jednak fakcie pozostali cz∏onkowie grupy (która mia∏a Uzbekistan as new transit point for afghan drugs to Russia, TCA, 7 December 2000. „Pravda Vostoka”, Tashkent, 23 February 2001; w 1998 r., aresztowano 184 obywateli Tad˝ykistanu za przemyt Êrodków odurzajàcych do Uzbekistanu. W 2000 r. by∏o 186 aresztowanych osób. Oko∏o 30–40% z nich zatrzymano bezpoÊrednio na granicy (Ibidem). 25 26

149

liczyç ok. 100 osób) podzielili si´ na mniejsze grupy przest´pcze, które kontynuowa∏y swój proceder27. Równie˝ w azjatyckiej cz´Êci Rosji (Primorje na Sybirze) w latach 1991–2002 odnotowano 24 zorganizowane grupy przest´pcze, z których a˝ 18 sk∏ada∏o si´ z Tad˝yków, trudniàcych si´ przemytem Êrodków odurzajàcych28. Dotychczas nie uda∏o si´ stwierdziç takiego prze∏o˝enia, jeÊli chodzi o wp∏yw przemytu z Azji Centralnej na kraje Europy Zachodniej, w sensie zatrzymanych i ukaranych sprawców, wywodzàcych si´ z regionu. W Holandii nie odnotowano bowiem centralnoazjatyckich sprawców przemytu Êrodków odurzajàcych, a jedynie niewielkie liczby z∏odziei i sprawców rozboju z Kazachstanu29. Wydaje si´, ˝e rol´ poÊredników pe∏nià inni, od dawna prowadzàcy zorganizowanà dzia∏alnoÊç przest´pczà. Tak przynajmniej wynika z informacji uzyskanych od uzbeckich organów Êcigania. Poda∏y one, ˝e w 1999 r. aresztowano jednego Amerykanina podejrzanego o zorganizowanie przerzutu przez port w Antwerpii (Belgia) 13 t Êrodków odurzajàcych z Afganistanu przez Azj´ Centralnà i Rosj´ do Ameryki Po∏udniowej30. PoÊrednio potwierdzajà to êród∏a holenderskie, wskazujàc na powa˝ne zaanga˝owanie rosyjskich szefów zorganizowanych grup przest´pczych, znanych w Azji Centralnej z takiego samego procederu31. Brak jest informacji o osàdzeniu tych sprawców. Z pewnoÊcià nie jest to wszystko, co mo˝na powiedzieç o mafijnych powiàzaniach mi´dzy Europà a Azjà Centralnà. W obliczu wzrostu ich roli, rzàdy paƒstw obydwu regionów podpisujà porozumienia o wymianie i ochronie informacji na ten temat. Na przyk∏ad, w 2002 r. Uzbekistan podpisa∏ takie porozumienie z W´grami, a w 2005 r. z Polskà32.

Drogi przemytu W ciàgu ostatnich kilku lat nastàpi∏ bardzo gwa∏towny wzrost przemytu Êrodków odurzajàcych z Azji Centralnej do Europy Pó∏nocnym Szlakiem przez Rosj´ do Europy Zachodniej. Ten przemyt by∏ wi´kszy ni˝ tradycyjnym Ba∏kaƒskim Szlakiem, tj. przez Pakistan, Iran i Turcj´. Wykres 4 dobrze uwidacznia wzrost zaj´tej heroiny na Pó∏nocnym Szlaku z pi´ciu krajów Azji Centralnej z 0,1% w latach 1994–95 do 13% w 2000 r. 27 Vladimir Aleksandrov, St. Petersburg: Leader of Tajik drug dealers caught red-handed, „Kommersant”, 7 May 1998, s. 6. 28 Leonid Vinogradov, Twenty four drug trafficking gangs liquidated in Primorye since 1991, „Itar-Tass”, 5 December 2002. 29 Crime without Frontiers. Crime Pattern Analysis Eastern Europe 2002–2003, Institute for Social Safety Studies, University of Twente, POLITIE, Dienst Nationale Recherche, National Police Agency, Driebergen 2004, s. 234–235. 30 Russia fights Bolivian drug mafia on Tajik-Afghan border, TCA, vol. 1, No. 43 (1999). 31 Crime without Frontiers…, op. cit., s. 104. 32 Uzbek president keen on military cooperation with Hungary, „BBC Monitoring Service”, 30 October 2002; Uzbekistan, Poland sign deal on protection of secret information, „BBC Monitoring Service”, 19 January 2005.

150

Wykres 4 Heroina z Afganistanu zaj´ta w Azji Centralnej (w % zaj´ç ca∏ej heroiny w krajach z Ba∏kaƒskiego Szlaku – Iran, Pakistan, Turcja)

% 14 12 10 8 6 4 2 0

13,0% 8,8%

0,1%

1994

1,0%

1996

1998

2000

èród∏o: UN International Drug Control Programmed, Current Planned Activities in Central Asia. Illicit Drugs Situation in Central Asian States and Response to it by UNDCP, September 2001.

Nie sà to jednak pe∏ne dane, a jedynie odnotowane w efekcie jednoznacznego okreÊlenia êród∏a przemytu33. JeÊli dane o wielkoÊciach zaj´tej heroiny uÊredniç i zestawiç pod∏ug szlaków przemytu do Europy, to okazuje si´, ˝e w 2001 r. przemyt Ba∏kaƒskim Szlakiem zmala∏ o 32%, a Pó∏nocnym Szlakiem wzrós∏ o 50%, g∏ównie z powodu wzrostu zaj´ç w Tad˝ykistanie (+125%) i Rosji34. Nie oznacza to gruntownej zmiany kierunku przemytu (Ba∏kaƒski Szlak jest nadal preferowany), ale pokazuje, ˝e mamy do czynienia z narastajàcym problemem, przede wszystkim dla krajów Azji Centralnej i Rosji, w sensie zwi´kszajàcego si´ zagro˝enia wewn´trznego (wzrost popytu na opiaty przyjmowane do˝ylnie, co powoduje wzrost zagro˝enia HIV/AIDS). W innym miejscu sà przedstawione letnie i zimowe trasy przemytu Êrodków odurzajàcych przez Azj´ Centralnà35. Warunki meteorologiczne oraz kontrole w obszarach nadgranicznych (lub ich os∏abienie, ewentualnie brak) decydujà o wyborze drogi przez przemytników. Nale˝y przypomnieç, ˝e w ˝adnym z pi´ciu krajów regionu kontrola granic nie jest wystarczajàco skutecznie sprawowana, co Êwiadczy o s∏abym ogólnie aparacie paƒstwowym. Nawet jeÊli uznaç t´ uwag´ za ewidentnà, to trzeba dodaç, ˝e w Kirgistanie, Tad˝ykistanie i Uzbekistanie znajduje si´ 9 enklaw (zob. mapa 7): 5 uzbeckich (w tym 4 w Kirgistanie – Khalmion, Qualacha, Shahimardan, Sokh, i 1 w Tad˝ykistanie – Chorku), 3 tad˝yckie (1 w Uzbekistanie – Sarwan, i 2 w Kirgistanie – Zachodnia Qualacha, Vorukh) oraz 1 kirgiska (w Uzbekistanie – Barak). Enklawy te, po∏o˝one 33 Dane te przekazano do wiadomoÊci UNODC, Interpolu i Âwiatowej Organizacji Celnej, które wspólnie monitorujà drogi przemytu Êrodków odurzajàcych. 34 UNODC, Global Illicit Drug Trends 2003, Vienna 2003, s. 55. „Szlak Pó∏nocny” ma wiele odga∏´zieƒ z 13 ró˝nymi punktami przerzutowymi. Zob. te˝: W. P. Wojenko, Ugroza narkotrafika iz Afganistana dlia ewropejskogo soobszczestwa, „Prawo i bezopastnost’”, No 1 (10) 2004, s. 36–47. 35 S∏awomir Redo, Kirgistan i Narody Zjednoczone w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004, s. 824.

151

g∏ównie na terenie Kotliny Fergaƒskiej, s∏u˝à lub mogà s∏u˝yç (po rozminowaniu do nich dost´pu) za obszary przerzutowe dla Êrodków odurzajàcych, bo w nich aparat paƒstwowy jest jeszcze s∏abszy ni˝ w macierzystych krajach, a wić zmniejsza si´ ryzyko wykrycia przemytu36. Na zakoƒczenie trzeba odnotowaç odwrotny proces nielegalnego obrotu importowanymi substancjami, s∏u˝àcymi do ich przetwarzania, czyli prekursorami37. Mowa tu zw∏aszcza o bezwodniku octowym – Êrodku chemicznym potrzebnym do przetwarzania opium w heroin´ (z 4 litrów bezwodnika octowego i 10 kg opium mo˝na wytworzyç ok. 1 kg heroiny). Z danych UNODC wynika, ˝e w 1995 r. na szlakach z Europy do Azji Centralnej zaj´to 15 t bezwodnika. W latach 1996–1998 zaj´to w sumie 75 t tej substancji, a w okresie 1995–2000 189 t38. Ze wszystkich powy˝szych szacunków i danych jasno wynika, ˝e powsta∏ i rozwija si´ nowy szlak przerzutowy. Choç wydaje si´, ˝e jest to jednoznaczna konkluzja, to trzeba zwróciç uwag´ na s∏aboÊç podstawy, na której jest ona oparta. Jak wiadomo, sà nià g∏ównie dane o iloÊci zajmowanych Êrodków odurzajàcych. Wobec niemo˝noÊci precyzyjnego statystycznego ustalenia proporcji wytworzonych Êrodków do wielkoÊci przemyconych i zaj´tych, zarówno szacunkowe oceny produkcji, jak i dane o zajćiach stwarzajà bardzo mglisty, a mo˝e te˝ mylàcy obraz sytuacji. Rzadziej dane o zajmowanych Êrodkach odurzajàcych bywajà zrelacjonowane do szacunkowej wielkoÊci ca∏ego przemytu lub np. liczby funkcjonariuszy faktycznie zajmujàcych si´ wykrywaniem przemytu czy przeci´tnego dziennego zapotrzebowania konsumpcyjnego na Êrodki odurzajàce w kontekÊcie ca∏ej populacji narkomanów w jakimÊ kraju. Jest to znany problem, dobrze udokumentowany wy˝ej przy próbie doprecyzowania spekulacyjnych ocen rozmiarów przemytu Êrodków odurzajàcych przez Azj´ Centralnà. Przyprawia on o ból g∏owy nie tylko specjalistów zajmujàcych si´ analizà statystycznà przemytu Êrodków odurzajàcych, ale wiele innych osób, które swoje opinie, rekomendacje i dzia∏ania opierajà jedynie na danych o zaj´tych Êrodkach odurzajàcych. W ich gronie znajdujà si´ naukowcy oraz inni specjaliÊci i organy zajmujàce si´ zwalczaniem ró˝nych form przest´pczoÊci zorganizowanej. Wszyscy oni zdajà sobie spraw´ z zagro˝enia ∏adu i porzàdku, p∏ynàcego ze wzrostu przemytu Êrodków odurzajàcych, ale nikt obiektywnie nie jest w stanie uzasadniç swoich rekomendacji danymi, nie podajàcymi w wàtpliwoÊç rozmiarów zagro˝enia. Obecnie najlepszym sposobem wykorzystania danych o zajćiach jest przyjćie, ˝e osoba uzale˝niona od heroiny potrzebuje jej ok. 0,5 g dziennie. Zajćie wić choçby jednego kilograma heroiny utrudnia (ale nie nie umo˝liwia) do niej dost´p ok. 2000 potencjalnych konsumentów. Po˝ytek z tej wiedzy jest jednak niewielki, poniewa˝ na rynku szybko znajdzie si´ „zast´pczy” kilogram. W niedalekiej przysz∏oÊci mo˝e on wszak wzrosnàç, bo szacunek ten pomaga przy doprecyzowaniu ocen 36 Maral Madi, Drug trade in Kyrgyzstan: Structure, implications and countermeasures, „Central Asian Survey”, vol. 23, No 3–4/2004, s. 12–21. 37 International Narcotics Control Board, Report 2003, United Nations, New York 2004, §§ 135, 466–468, 471, 480, 483, 495–496. 38 The drug and crime situation in Central Asia, ROCA UNODC, 2003.

152

rozmiaru problemu narkomanii w poszczególnych krajach i porównawczo. Nastàpi to z chwilà dopracowania przez UNODC, testowanego obecnie, standardowego wskaênika nielegalnych Êrodków odurzajàcych (Illicit Drug Index), pokazujàcego rozmiary narkomanii w przeliczeniu na mieszkaƒca kraju39. Jest to zatem jakaÊ pociecha, a na wi´kszà nie mo˝na chyba liczyç, przynajmniej w krótkim czasie. W jeszcze s∏abszej sytuacji znajdujà si´ jednak ci, którzy próbujà oceniç dynamik´ innych form przest´pczoÊci zorganizowanej. Zaczynajàc od przemytu broni palnej, nale˝y podkreÊliç, ˝e broƒ ta jest nie tylko u˝ywana do ochrony przemytu Êrodków odurzajàcych, ale ma te˝ inne przeznaczenie. Nie tylko s∏u˝y do napadów, gróêb czy pope∏niania zabójstw, ale równie˝ w samoobronie. W odró˝nieniu od ca∏oÊciowych ocen rozmiarów nielegalnej produkcji opium w Afganistanie oraz stosunkowo dok∏adnych danych na temat wielkoÊci zaj´tych Êrodków odurzajàcych z tego kraju, oceny wielkoÊci zaj´tej broni palnej i innej broni z Afganistanu sà niepe∏ne i sprzeczne. W 2002 r. Prezydent Kirgistanu, zapewne aby udramatyzowaç problem, przyrówna∏ ukrywane w górach Afganistanu jej sk∏ady do „100 lat” zagro˝enia dla Azji Centralnej40. Faktycznie, do 2002 r. szeroko przyjmowano, ˝e ok. 10 milionów sztuk broni palnej znajduje si´ w Afganistanie w obiegu41. Ostatnio przeprowadzone szacunki mówià o 500 tys.–1,5 miliona sztuk broni palnej (w∏àczajàc 200–290 tys. w r´kach partyzantów i innych formacji paramilitarnych), które znajdujà si´ tam w obiegu42. W rezultacie wielostronnego zapotrzebowania na broƒ przemycanà do Azji Centralnej g∏ównie z Afganistanu, ok. 20% doros∏ych m´˝czyzn lub 10% ca∏ej populacji regionu posiada przynajmniej jednà sztuk´ broni palnej43. Mo˝na zaryzykowaç opini´, ˝e przemyt broni palnej znajduje si´ na drugim miejscu po przemycie Êrodków odurzajàcych jako forma przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej. W Êwietle tej opinii, jest uzasadniona obawa eskalacji wojny partyzanckiej w regionie i przekonanie, ˝e jedynie broƒ zapewni poczucie bezpieczeƒstwa osobistego przed wynikajàcym z tego zagro˝eniem, jak i zagro˝eniem powodowanym innymi zamachami przest´pczymi. Broƒ pozostaje w r´kach zdemobilizowanych ˝o∏nierzy i osób cywilnych. To co przedstawiamy o jej iloÊci i typie pochodzi jedynie z oficjalnych doniesieƒ.

World Drug Report 2005, vol. I, op. cit., s. 166. Kyrgyz leader firm on continuing constitutional reforms, „BBC Monitoring Service”, 14 December 2002. 41 Small Arms Survey 2001. A Project of the Graduate Institute of International Studies (Geneva), Oxford University Press, Oxford 2001, s. 63. 42 Small Arms Survey 2003. A Project of the Graduate Institute of International Studies (Geneva), Oxford University Press, Oxford 2003, s. 57. 43 Za: Kenneth Krause (Graduate Institute of International Studies, Editor, Small Arms Survey – a non-governmental publication), OSCE Meeting „Combating Ilicit Trafficking in Small Arms and light Weapons in Central Asia” (Almaty, Kazakhstan, 21–23 May 2002). 39 40

153

Handel ludêmi równie˝ sta∏ si´ problemem w Azji Centralnej44. Amerykaƒski Departament Stanu sklasyfikowa∏ z powodu nieodpowiedniej struktury prawnej (w tym polityczno-kryminalnej) Kirgistan i Uzbekistan, jako kraje, które wprawdzie poczyni∏y „znaczàce wysi∏ki”, ale nadal „nie spe∏niajà ca∏kowicie minimalnych standardów dla eliminacji handlu”. Ni˝sza lokata w tej samej grupie przypad∏a Kazachstanowi i Tad˝ykistanowi, które „nie spe∏niajà ca∏kowicie minimalnych standardów dla eliminacji handlu”, ale czynià post´py, które nale˝y obserwowaç. Na tym samym miejscu co Kirgistan i Uzbekistan wymienione sà Chiny oraz W´gry. Rosja zosta∏a sklasyfikowana na równi z Kazachstanem i Tad˝ykistanem, zaÊ Polska znajduje si´ w najwy˝szej pierwszej grupie, z trzech mo˝liwych45. Âwiadczy to o du˝ym potencjale rozwojowym handlu ludêmi. WÊród milionów mieszkaƒców Azji Centralnej gotowoÊç wyemigrowania ze swoich krajów jest bardzo znaczna. Obecnie (i do 2010 r.) mieszkaƒcy Tad˝ykistanu i Uzbekistanu b´dà najm∏odszymi ludêmi w Azji Centralnej. Sà oni, zw∏aszcza m´˝czyêni w wieku 15–24 lat, najbardziej zdesperowani oraz potencjalnie zdolni do agresywnych i innych przest´pczych zachowaƒ. W przypadku kobiet jest to grupa wiekowa najbardziej podatna na wyzysk seksualny. M∏odzi ludzie sà ∏atwym obiektem nielegalnego handlu czy migracji, szczególnie jeÊli pozostajà bez pracy. Ale i dzieci dotyka proceder handlu. W centralnoazjatyckiej prasie pojawi∏o si´ bowiem doniesienie o próbie sprzeda˝y dziecka. Oto uzbecki biznesmen informuje, ˝e powstrzyma∏ jednà z matek przed sprzeda˝à jednego z trójki swoich dzieci, bo nie mog∏a ich wszystkich wykarmiç46. Odr´bnà kategori´ dóbr wyst´pujàcych w nielegalnym obrocie sà zasoby energetyczne, jak gaz i ropa. Nielegalne transakcje tymi towarami sta∏y si´ przedmiotem niepokoju krajów udzielajàcych pomocy technicznej krajom Azji Centralnej. Jak wspomniano w rozdziale 1, w ekonomii politycznej kontrola nad zasobami energetycznymi jest potocznie przedstawiana jako dylemat, czy korzystaç z tych zasobów w sposób ∏upie˝czy (przez roztrwanianie zysków), czy w imi´ sprawiedliwoÊci spo∏ecznej (the quest for loot or justice). Trwanie w tym dylemacie powoduje, ˝e rozwój aparatu paƒstwowego jest spowalniany albo aparat jest nara˝any na systematycznà erozj´ (przez utrzymywanie si´ lub wzrost korupcji, pranie brudnych pieni´dzy oraz przest´pczoÊç zorganizowanà). Rozgrabiane zaÊ zyski pog∏´biajà niezadowolenie spo∏eczne, prowadzàc do konfliktów wewn´trznych o charakterze politycznym, u∏atwiajàcych tak˝e przest´pczoÊç ró˝nego rodzaju. Kraje Azji Centralnej, a szczególnie Kazachstan i Turkmenistan, stojà przed wyborem, którà drogà pójÊç.

44 W uj´ciu Konwencji ONZ przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej „przemyt” ludzi jest procederem zaw´˝onym do nabywania i dostarczania oraz nielegalnego ich przemieszczenia przez granic´. „Handel” ludêmi oznacza równie˝ ich wykorzystywanie w ró˝ny sposób, okreÊlony konwencjà, niezale˝nie od aktu przemytu. W ksià˝ce obydwa poj´cia niekiedy zosta∏y zastàpione jednym („przemyt”), w sytuacji gdy nie by∏y znane szczegó∏y procederu. 45 U.S. Department of State, Trafficking in Persons Report, Washington, D.C. June 2004. 46 „Qishloq Hayoti”, cyt. za: „BBC Monitoring Service”, 20 February 2005.

154

Do tej drugiej drogi (the quest for justice) potrzebne sà m.in. odpowiednio zreformowany system prawny i aparat paƒstwowy. Potrzebna jest przy tym jego wi´ksza otwartoÊç (sprawny i przejrzysty system finansowy i podatkowy, rozliczalnoÊç, niezale˝ne sàdownictwo, itd.) oraz wprowadzenie szerokiej kontroli spo∏ecznej, co nadaje rzàdzeniu g∏´boki i rzeczywisty spo∏eczny sens. Chodzi o sposoby i cele redystrybucji zysków ze sprzedanych produktów z narodowego funduszu, na którym sà one lokowane. W warunkach zrównowa˝onego rozwoju takie zyski sà przeznaczane na konsekwentnà d∏ugofalowà popraw´ sytuacji spo∏ecznej pokoleƒ mieszkaƒców ca∏ego kraju. Rozpocz´cie i kontynuacja procesu we wczesnej fazie jest bardzo trudna przy s∏abych strukturach paƒstwowych. Sà one bowiem dyspozycyjne wobec grup nacisku, dà˝àcych do zaspokojenia z zysków swoich w´˝szych doraênych interesów.

Przest´pczoÊç zorganizowana zwiàzana ze Êrodkami odurzajàcymi i inna przest´pczoÊç zorganizowana, pranie brudnych pieni´dzy oraz korupcja Kazachstan PRZEST¢PCZOÂå ZORGANIZOWANA

Problemy ekonomiczne i spo∏eczne Kazachstanu, w tym bezrobocie, wp∏ywajà ujemnie na zjawisko przest´pczoÊci zorganizowanej. Oficjalna stopa bezrobocia na poziomie 15% ca∏ej si∏y roboczej (i wy˝sza od stopy podawanej za UNDP na mapie 1, rozdz. 1) jest uwa˝ana za zbyt niskà. Okresowe ci´cia bud˝etowe przyczyniajà si´ do podwy˝szenia tej stopy i zwi´kszajà ryzyko rekrutacji bezrobotnych w szeregi grup przest´pczych. W nich przewa˝ajà osoby w wieku 18 do 40 lat47. W latach 90. organy Êcigania odnotowa∏y wzrost przest´pczoÊci z u˝yciem przemocy i przest´pstw pope∏nionych przez nieletnich oraz m∏odych m´˝czyzn. Najcz´Êciej odnotowywanym przest´pstwem by∏ przemyt Êrodków odurzajàcych, o którym kazachska prasa informowa∏a przy okazji skazaƒ „baronów narkotykowych”48. Poza przemytem Êrodków odurzajàcych, przest´pczoÊç zorganizowana rozszerzy∏a si´ na nielegalny handel bronià, obrót ludêmi i przemyt imigrantów, porwania i wymuszenia rozbójnicze, zabójstwa kontraktowe, prostytucj´, kradzie˝ samochodów (zwykle z Europy Zachodniej, ale rozszerzajàcà si´ na Stany Zjednoczone)49. Na tym tle roÊnie zwyk∏a przest´pczoÊç i zmieniajà si´ jej sprawcy. JeÊli w 1992 r. tylko 5% skazanych by∏o poni˝ej 30 roku ˝ycia, to w 1998 r. by∏o ich ju˝ a˝ 58%. Jak 47 G. C. Maulenow, Kriminologiczeskaja charakteristika organizowannoj prestupnosti, EdiletPress, A∏maty 1997, s. 9. 48 Kazakhstan drug barons in police uniform, TCA, 16 September 1999. 49 Por. Emil W. P∏ywaczewski, The Russian and Polish Mafia in Central Europe, (w:) Dina Siegel, Henk van de Bunt i Damián Zaitch (red.), Global Organized Crime. Trends and Developments, Kluwer Academic Publisher, Dordrecht–Boston–London 2003, s. 65. Zob. szerzej: S. K. Mukanow, O nekotorych problemach borby s nezakonnym obrotom narkotikow w Respublike Kazakstan: opyt i zadaczi (w:) I. Rogow, S. Byczkowa, Aktualnyje woprosy borby s nezakonnym obrotom narkotikow w Respublike Kazkstan, ˚eti ˚arfy, Almaty 2002, s. 7–17.

155

wynika z danych przekazanych ONZ, w 2000 r. organy Êcigania zidentyfikowa∏y, wÊród blisko 600 cz∏onków organizacji przest´pczych, 160 osób w wieku mi´dzy 20–24 lata, 23 podejrzanych w wieku 25–29 lat i 42 w wieku 30–34 lata. Dodaç do tego trzeba grup´ 27 podejrzanych w wieku 15–19 lat. W 1999 r. odnotowano po raz pierwszy ustatkowanie si´ poziomu przest´pczoÊci, zw∏aszcza z u˝yciem przemocy. Z danych z tego roku wynika, ˝e by∏o mniej zarejestrowanych przest´pstw ni˝ w 1998 r. (w 1998 – 950 na 100 tys. mieszkaƒców, w 1999 r. – 932), ale o 20,2% wićej przest´pstw gospodarczych50. Jednak w 2000 r. znowu odnotowano wzrost przest´pstw o 8,1% w porównaniu z 1999 r.51, a w 2001 r. o 3,9% w porównaniu z rokiem poprzednim52. W 2002 r. nastàpi∏ spadek o 11,2% w porównaniu z rokiem poprzednim. Oko∏o 50% zarejestrowanych przest´pstw zakwalifikowano jako „powa˝ne” albo „bardzo powa˝ne”, w których to kategoriach mieÊci si´ przest´pczoÊç zorganizowana53. JeÊli chodzi o problem handlu ludêmi, to Kazachstan sta∏ si´ krajem tranzytowym dla obrotu ludêmi z Po∏udniowej Azji. W stepach Kazachstanu odnaleziono obywateli Sri Lanki – zmarzni´tych, jeden z nich nie prze˝y∏ niskiej temperatury. Po przes∏uchaniu ich ustalono, ˝e pozostawi∏ ich tam przemytnik, który wczeÊniej zapewni∏, ˝e znajdujà si´ zaledwie kilka kilometrów od punktu docelowego54. Wyniki badaƒ socjologicznych, przeprowadzone w 2000 r. wÊród 500 kazachskich kobiet – mieszkanek A∏maty pokaza∏y, ˝e ich podatnoÊç na wykorzystywanie seksualne w celach komercyjnych (w kraju i zagranicà) uros∏o do groênych rozmiarów – jeÊli zwa˝yç ich desperacj´ i skutki dla ich rodzin oraz dla kraju55. WÊród respondentek by∏o 40% kobiet zam´˝nych, a 50% mia∏o jedno lub wićej dzieci. Mimo to, tylko 13,4% odrzuci∏oby ofert´ pracy zagranicà, a 16,2% zaakceptowa∏oby takà w jakimkolwiek kraju. Dok∏adnie 54,1% rozwiedzionych i owdowia∏ych kobiet i 39,8% m´˝atek gotowych jest wyjechaç do pracy za granicà. JednoczeÊnie 60% respondentek przyzna∏o, ˝e sà Êwiadome problemu wyzysku seksualnego i ekonomicznego w Kazachstanie, zaÊ 29% stwierdzi∏o, ˝e sà to jedynie pojedyncze przypadki. SpoÊród tych dwóch ostatnich kategorii w sumie 37,7% widzia∏o siebie, jako Êwiadczàce us∏ugi seksualne w Kazachstanie. Dok∏adnie 28,8% respondentek zna∏o kogoÊ kto wyjecha∏ do pracy do Grecji, Iranu, Niemiec, Pakistanu, Turcji i Zjednoczonych Emiratów Arabskich, ale tylko w pojedynczych przypadkach s∏ysza∏y, aby te osoby pad∏y ofiarà wykorzystania seksualnego. Nie powinno to dziwiç, bo osoby, które wyjecha∏y, chcà uchodziç za „ludzi sukcesu”, a nie pora˝ki. Nie stoi to wić w sprzecznoÊci z ich dalszymi opiniami, w których 50,4% przyzna∏o, ˝e powodem Êwiadczenia us∏ug seksualnych za granicà jest niski poziom ˝ycia w Kazachstanie, zaÊ 47,6% zauwa˝y∏o, i˝ tak wykorzystywane koKazakh crime rate decreases, TCA, 6 January 2000. Dane Ministerstwa Spraw Wewn´trznych Kazachstanu. 52 Kazakhstan registers steep increase in crime, „RFE/RL Newsline”, vol. 6, No. 3, part I, 7 January 2002. 53 Ibidem. 54 Kazakhstan to deport Sri Lankans after frozen ordeal, „Reuters”, 22 March 2001. 55 Guldan Tlegenova, Nazim Szegenova, Problemy trafika kazachskich ˝enszczin: faktory riska i predupre˝denje. Sociologitczeskie issledowanje 2000 g. – Almaty. 50 51

156

biety musia∏y najpierw zgodziç si´ na nielegalnà prac´ za granicà. Mo˝na si´ wi´c domyÊliç, ˝e wiedzia∏y, do jakiej pracy rzeczywiÊcie jadà. W∏adze kazachskie wykry∏y zorganizowanà grup´ przest´pczà z Kazachstanu, Kirgistanu i Turkmenistanu, która przerzuca∏a kobiety do Zjednoczonych Emiratów Arabskich. W latach 1990–2000 ok. 70 tys. kazachskich kobiet zosta∏o przerzuconych z Kazachstanu tam i do innych krajów56. W 2003 r. prowadzono post´powania karne zwiàzane z obrotem lub przemytem ludêmi we wspó∏pracy z prokuraturami Tad˝ykistanu, Turcji, Uzbekistanu i Zjednoczonych Emiratów Arabskich. W tym samym roku z repatriacji do Kazachstanu skorzysta∏o ponad 80 osób, cz´Êciej ofiar handlu ni˝ przemytu migracyjnego57. Wed∏ug MOM, od grudnia 2001 r. do stycznia 2004 r. zarejestrowano w Kazachstanie 170 przypadków handlu ludêmi58. W Kazachstanie odnotowuje si´ te˝ nielegalny handel bronià palnà. W 1999 r. co najmniej 15 tys. sztuk broni palnej odzyskano od ich prywatnych posiadaczy lub zaj´to jà. W tym samym roku odnotowano 12 kradzie˝y takiej broni ze sk∏adów wojskowych59. W∏adze odnotowujà wzrost przest´pczoÊci z u˝yciem broni palnej60. Karabin pó∏automatyczny AK-47 mo˝na by∏o kupiç za 800–1000 USD, a rewolwer Colt ju˝ za 50–70 USD61. W maju 2001 r. Ministerstwo Spraw Wewn´trznych poinformowa∏o o zbrojnym napadzie na najwi´kszy bank w A∏maty. Zabito stra˝nika i zrabowano 17,5 milionów tenge (102 tys. USD) i 196 tys. USD. Zatrzymano trzech podejrzanych Ujgurów, w mieszkaniach których znaleziono pistolety, granaty i 22 tys. USD62. Nielegalny handel bronià palnà sta∏ si´ powa˝nym problemem transgranicznym. Pisze si´, ˝e proceder ten ma miejsce na wszystkich przejÊciach granicznych mi´dzy Kazachstanem a Chinami. W zamian za broƒ kazachscy przemytnicy otrzymujà Êrodki odurzajàce63. Tak jak w innych krajach WNP, Kazachstan ma problemy z licencjonowaniem kupna i sprzeda˝y broni palnej oraz materia∏ów wybuchowych64. W 1999 r. wszcz´to post´powanie karne w sprawie nielegalnej sprzeda˝y ok. 40 myÊliwców wojskowych Demokratycznej Republice Korei (Korea Pó∏nocna). Z co najmniej trzech zamieszanych w afer´ pracowników, dyrektor agencji sprzedajàcej te samoloty zosta∏ zastrzelony, drugi pracownik amnestionowany, a trzeci uniewinniony. Ten ostatni zastàpi∏ na stanowisku zabitego dyrektora agencji, ale póêniej zosta∏ ponownie aresztowany i skazany na 20 lat pozbawienia wolnoÊci. 56

TCA, 15 March 2001. U.S. Department of State, Trafficking in Persons Report, op. cit. 58 Activists set to fight human trafficking in Kazakhstan, Gazeta.kz web site, Almaty, „BBC Monitoring Service”, 2 May 2005. 59 TCA, 15 June 2000. 60 TCA, 25 May 2000. 61 TCA, 1 June 2000. 62 „RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 102, Part I, 30 May 2001. 63 Bobi Pirseyedi, The Small Arms Problem in Central Asia: Features and Implications, United Nations Institute for Disarmament Research, UNIDIR/200/8, Sales No. GV.E.00.O.6, Geneva, Switzerland 2000, s. 81–82. 64 Ariel Cohen, The arms trade flourishes in Central Asia, <http://www.eurasianet.org/departments/ business/articles/eav090501.shtml>, 9 May 2001. 57

157

Rycina 6 Ceremonia niszczenia broni palnej w Kazachstanie (A∏maty, marzec 2002 r.)

èród∏o: zdj´cie w∏asne autora.

W 2000 r. kazachski biznesmen odpowiada∏ karnie za sprzeda˝ do Kongo samolotu wojskowego, wartego 1,5 miliona USD, za 35 tys. USD. Skazano go na 12 lat pozbawienia wolnoÊci65. W 2001 r. kazachskie w∏adze celne zatrzyma∏y w jednym z portów na Morzu Kaspijskim statek turecki przewo˝àcy 3,5 t zapalników – artyku∏u równie˝ produkowanego w Kazachstanie66. Mi´dzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA) wymienia Kazachstan jako jeden z krajów nie posiadajàcych systemu w∏aÊciwego zabezpieczenia „niekontrolowanych êróde∏ radioaktywnych”. Z nich handlarze bronià mogà uzyskiwaç cez – jeden ze sk∏adników do produkcji „brudnej bomby”67, stanowiàcej po∏àczenie konwencjonalnego materia∏u wybuchowego z substancjami promieniotwórczymi, które przy eksplozji ska˝ajà Êrodowisko68. Z danych MAEA wynika∏o jednak tylko tyle, ˝e w latach 1993–2002 odnotowano ok. 400 przypadków wykrycia nielegalnej sprzeda˝y, przemytu materia∏ów radioaktywnych i nuklearnych. Nie podaje si´, ile z nich mia∏o miejsce na obszarze WNP, a – tym bardziej – krajów Azji Centralnej69. Do65

„RFE/RL Kazakh Service”, 16 March 2001. Tatiana ˚rbenko, Zaczem Kazakstanu stolko wzrywczatki, „Tribuna”, A∏maty, 24 April 2001. 67 Na ten temat: TCA, 7 September 2000. 68 Zob. C. Davies, „Dirty bomb material” seized in Asia, <http://news.bbc.co.uk>, 5 January 2003. 69 W tym 263 przypadki nielegalnej sprzeda˝y lub przemytu materia∏ów radioaktywnych (International Atomic Energy Agency, Inadequate Control of World’s Radioactive Sources, worldatom). Zob. D. Rosenkiewicz, M. Bogdaƒski, Wybrane êród∏a pozyskiwania informacji na temat materia∏ów wybuchowych w aspekcie ich wykorzystania do celów terrorystycznych, (w:) Terroryzm bio66

158

chodzi∏y te˝ niepokojàce wiadomoÊci, ˝e za w∏adzy Talibów w Afganistanie poszukiwali oni w Azji Centralnej specjalisty z dziedziny fizyki nuklearnej70. Niepokój wzbudzi∏a równie˝ dobrze nag∏oÊniona afera kryminalna, potocznie nazywana Kazakhgate, w której post´powanie przygotowawcze prowadzà prokuratury w Szwajcarii i Stanach Zjednoczonych. Dotyczy ona ∏apówkarstwa, na wielkà skal´, przy uzyskiwaniu koncesji na wydobycie ropy z jednego ze z∏ó˝ w Kazachstanie. Prokuratorzy zajmujàcy si´ tà sprawà badajà, czy w afer´ nie sà zamieszani wysoko postawieni funkcjonariusze publiczni WNP, na konto których w banku szwajcarskim wp∏yn´∏o co najmniej 78 milionów USD, jako prowizja BP-Amoco i Mobil Oil (obecnie Exxon Mobil Corporation) za uzyskanie koncesji na eksploatacj´ z∏o˝a. W mi´dzyczasie dwóch amerykaƒskich podejrzanych przyzna∏o si´ do udzia∏u w spisku i do unikania p∏acenia podatku w kwocie 7 milionów USD (w tym 2 milionów USD zakwalifikowanych jako ∏apówka). Wszystkie te przest´pstwa ∏àczy∏y si´ z negocjacjami, zakoƒczonymi w 1996 r., firmy Mobil Oil, majàcymi na celu kupno pola naftowego w obszarze Tengiz, wartego 1,05 miliarda USD. Post´powanie karne w USA jest zwiàzane z podejrzeniem wielkiej afery ∏apówkarskiej, w którà zamieszany mia∏ byç amerykaƒski poÊrednik, b´dàcy równie˝ doradcà kazachskiego Prezydenta71. Z innych raportów dowiadujemy si´ o kradzie˝y ropy naftowej o wartoÊci 15 milionów USD ze zbiorników kazachskich rafinerii72. Sumujàc wszystkie wielkie znane lub osàdzone sprawy, zwiàzane z zagarni´ciem lub przyw∏aszczeniem surowców mineralnych, mo˝na przypuszczaç, ˝e chodzi o szkody wartoÊci ok. 10 miliardów USD. Nie jest jednak mo˝liwe zweryfikowanie wysokoÊci tej sumy73. W innej sprawie, prasa zadenuncjowa∏a rzekomà dzia∏alnoÊç „mafijnà” w A∏maty, gdzie jej mer uzna∏, ˝e sieç stacji paliwowych pos∏uguje si´ nieznanym znakiem handlowym, dla ukrycia ich faktycznego w∏aÊciciela – innych firm paliwowych. Spraw´ bada∏a prokuratura74. Rzecz jasna, od Êledztwa prokuratury do ewentualnego skazania jest d∏uga droga. W mi´dzyczasie dochodzà doniesienia o g∏´bokich powiàzaniach Êwiata biznesu ze Êwiatem przest´pczym. Dowiadujemy si´ z nich, ˝e 40% wszystkich firm i 66% firm handlowych ma takie powiàzania. „Mafia sprawuje kontrol´ nad ponad 35. tysiàcami podmiotów prawnych, wÊród których jest 400 banków, 47 gie∏d i 1500 przedsi´biorstw paƒstwowych”75.

logiczny i chemiczny – dzia∏ania wojsk i instytucji pozamilitarnych w sytuacjach kryzysowych, „Poglàdy i DoÊwiadczenia” 2002 (Numer specjalny), s. 85–95; Panika mo˝e spowodowaç wi´cej ofiar ni˝ wybuch, czyli, na co liczà terroryÊci, „Rzeczpospolita”, 18 czerwca 2002 r. 70 Taliban effort to recruit a nuclear expert in Central Asia, <http://www.iaea.org/worldatom >. 71 Gail Appleson, Ex- Mobil exec pleads guilty in Kazakhstan case, „Reuters”, 12 June 2003. 72 TCA, 4 January 2001. 73 INCSR, U.S. Department of State, Washington, D.C. 1999, s. 693. 74 TCA, 29 March 2001. 75 O. E. Alachunow, Projawlenije korrupcji w ekonomike Kazakstana, „Predupre˝denije Prestupnosti”, No. 2 (2001), s. 15.

159

PRANIE BRUDNYCH PIENI¢DZY

Wiele mówi si´ w Kazachstanie o nadu˝yciach finansowych, ∏àcznie z ucieczkà kapita∏u zagranic´ i praniem brudnych pieni´dzy. Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy oceni∏, ˝e w 2000 r. z Kazachstanu wyciek∏o ok. 410 milionów USD wskutek zani˝enia cen wyprodukowanych i wyeksportowanych paliw, co stanowi∏o 2,5% PKB Kazachstanu76. O praniu brudnych pieni´dzy wiadomo tyle, ˝e w 2002 r. prowadzono ok. 400 spraw karnych o zyski z przest´pstwa77, ale nie by∏o mo˝liwe zweryfikowanie tej informacji w aparacie Êcigania Kazachstanu. Z informacji stamtàd zaczerpni´tych wynika tylko, ˝e w tamtym roku fiskus prowadzi∏ post´powania przygotowawcze jedynie w 32 sprawach o pranie brudnych pieni´dzy78. Potwierdzajà si´ wszak informacje o „mafijnych operacjach” bankowych, których przedmiotem by∏y powa˝ne kwoty pieni´dzy79. Znowu jednak, gdy chodzi o ich precyzyjnà wysokoÊç, to wiadomo tylko o niektórych przypadkach. Na przyk∏ad w 1999 r. na lotnisku w Pary˝u zatrzymano kazachskiego urz´dnika paƒstwowego, w którego baga˝u znaleziono 831 200 USD. W innym przypadku u kazachskiego obywatela zatrzymanego na lotnisku w Astanie, zaj´ta suma wynosi∏a 83 400 USD80. Jednym z ostatnich wykrytych przypadków prania brudnych pieni´dzy by∏a sprawa trzech kazachskich urz´dników z Kazakh Eurasian Bank, którym w Belgii przedstawiono zarzut prania brudnych pieni´dzy przy okazji transakcji nabycia willi pod Brukselà81. Pieniàdze faktycznie wyp∏ywajà z Kazachstanu szerokimi strumieniami. Dzieje si´ to m.in. przez „zamian´ ropy” (oil swaps). Jest to proceder wymiany koncesji na jej wydobywanie w ró˝nych miejscach, w ramach którego stopniowo zaciera si´ dane o pierwszym nabywcy koncesji i wartoÊci tytu∏u do niej, odprowadzajàc ró˝nic´ z nast´pnej transakcji na konta bankowe. Na nich deponowane te˝ bywajà pieniàdze zaoszcz´dzone na „transferze cen za rop´” (oil transfer pricing), polegajàce na zani˝aniu w fakturach ceny sprzedanej ropy82. Ministerstwo Finansów Kazachstanu oceni∏o, ˝e w 2001 r. z kraju nielegalnie wyp∏yn´∏o od 500 milionów do 1 miliarda USD. Dzia∏o si´ to g∏ównie za przyczy-

76 International Monetary Fund, Republic of Kazakhstan: Selected Issues and Statistical Appendix, Country Report No. 01/20, January 2001, s. 12. 77 INCSR, 1999, s. 693. 78 Z informacji przedstawionej na „The Central Asian Conference on Judicial Cooperation in the Framework of the United Nations Convention Against Illicit Traffic in Narcotic Drugs and Psychotropic Substances and the United Nations Convention Against Transnational Organized Crime” (Almaty, Kazakhstan, 5–7 March 2002). 79 Alachunow, op. cit., s. 15. 80 TCA, 25 November 1999, French customs seized USD 831,200 from President Nazarbayev’s aide, TCA, 4 May 2000. 81 Eurasian Bank Scandal in Belgium, TCA, 12 July 2001. 82 „Money Laundering and Related Issues in Kazakhstan” Global Program Against Money Laundering (GPML), Central Asia Briefing, No. 1, 30 April 2002, s. 4, <www.imolin.org>; Jim Schultz, Follow the Money. A Guide to Monitoring Budgets and Gas Revenues, Lifting the Resource Course 1, Revenue Watch Open Society Institute, Center for Policy Studies at Central European University, International Budget Project, New York 2005, s. 38–39.

160

nà bogatych biznesmenów oraz urz´dników paƒstwowych, którzy deponowali pieniàdze na zagranicznych kontach. Wed∏ug amerykaƒskiej opinii, w gr´ wchodzi∏a kwota 10 miliardów USD83. Miejscowa opinia publiczna zosta∏a zaalarmowana zarzutami, ˝e tak wielkie pieniàdze pochodzà z przest´pstw pope∏nionych w czasie prywatyzacji w latach 90.84 W 2001 r. parlament Kazachstanu przyjà∏ ustaw´ legalizujàcà depozyty pieni´˝ne przekazane z zagranicy, ok∏adajàc je 12% podatkiem85. W trakcie debaty parlamentarnej wyra˝ano przypuszczenia, ˝e przynajmniej cz´Êç tych legalizowanych pieni´dzy to zyski z nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi86. Narodowy Bank oceni∏, ˝e ok. 300 milionów USD mo˝e podlegaç amnestionowaniu, ale potem podwy˝szy∏ szacunek do 500 milionów USD, a póêniej do 3 miliardów USD87. W rezultacie legalizacji, na konta bankowe w Kazachstanie wp∏yn´∏o ok. 480 milionów USD (czyli mniej ni˝ 5% wy˝szej sumy szacunkowej 10 miliardów USD, które wyciek∏y z kraju) od ok. 3 tys. osób. WartoÊç zalegalizowanych kwot waha∏a si´ od 18 tys. do 800 tys. USD. Proces legalizacji wszystkich kwot by∏ zwiàzany ze zniszczeniem wczeÊniejszych dokumentów finansowych i bankowych, najprawdopodobniej sfa∏szowanych. Da∏o to podstaw´ do wprowadzenia nowego systemu rachunkowego88. KORUPCJA

W tym kontekÊcie pisze si´ o powa˝nym wzroÊcie ró˝nego typu nadu˝yç na niskim i wysokim szczeblu, tak˝e rzàdowym, zw∏aszcza korupcji i ∏apówkarstwa89. Dochodzà doniesienia o korumpowaniu funkcjonariuszy publicznych przez cz∏onków zorganizowanych grup przest´pczych. W takich przypadkach informuje si´ te˝ o powiàzaniach mi´dzy poszczególnymi klanami i zorganizowanà przest´pczoÊcià90, a tak˝e o pog∏´biajàcych si´ nieformalnych zwiàzkach mi´dzy przedstawicielami Êwiata biznesu (w tym banków) a cz∏onkami poszczególnych grup. Korzystajàc z zawartych znajomoÊci, ci drudzy majà u∏atwienia w kupnie akcji, prowadzeniu legalnej dzia∏alnoÊci gospodarczej i w oficjalnym kontrolowaniu handlu. Zakres ich transakcji wykracza poza Kazachstan i w niektórych przypadkach si´ga firm europejskich. W rezultacie rozszerzania si´ wp∏ywów, zw∏aszcza w sektorze metalurgicznym, na jaw wychodzà powiàzania z firmami belgijskimi i szwajcarskimi. W jednej ze spraw, belgijscy i szwajcarscy prokuratorzy ustalili, ˝e w latach 1996–1997 firmy 83 Center for Strategic and International Studies, „Crude business”: corruption and Caspian oil, 1 September 2001. 84 Kazakhstan attempts to woo back vanishing cash, AH, 22–28 March 2001. 85 „RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 57, Part I, 22 March 2001. 86 Kazakhstan attempts…, op. cit. 87 Kazakhstan aims to legalize its citizens’ shady cash through amnesty, AH, 5–11 April 2001; „RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 115, Part I, 15 June 2001. 88 Results of Kazakhstan’s capital amnesty summarized, TCA, 26 July 2001; Astana legalizes dirty money, AH, 9–15 August 2001. 89 Assessment of the Criminal Justice System of Kazachstan, U.S. Department of Justice, Washington, D. C. 1999, s. 25. 90 TCA, 28 December 2000.

161

z ich paƒstw zaoferowa∏y 55 milionów USD za poÊrednictwo w wygraniu przetargu w Kazachstanie91. Choç takie zarzuty sugerujà, ˝e w Kazachstanie korupcja i ∏apówkarstwo sà rozwini´te na wielkà skal´, to w koƒcu bardzo rzadko znajdujà one potwierdzenie w wyrokach sàdowych w Kazachstanie lub w innych krajach, gdzie prowadzi si´ post´powania sàdowe. Mo˝na to t∏umaczyç brakiem dowodów procesowych (co jest prawdopodobne), ale nie mo˝na wykluczyç, ˝e w∏adze i sàdownictwo Kazachstanu nie sà zainteresowane doprowadzeniem poszczególnych spraw do koƒca. Ogólna statystyka jest jednak zatrwa˝ajàca. W 1996 r. karnie odpowiadali cz∏onkowie 2000 zorganizowanych grup przest´pczych. W 1999 r. zidentyfikowano w ramach post´powania przygotowawczego 359 grup liczàcych ∏àcznie 3346 cz∏onków92. Do odpowiedzialnoÊci karnej pociàgni´to jedynie ludzi wykonujàcych polecenia („˝o∏nierzy”), ale nie szefów93. W 2000 r. zlikwidowano 303 grupy przest´pcze, do odpowiedzialnoÊci karnej pociàgni´to 1502 ich przywódców i cz∏onków. W 249 sprawach by∏y to osoby oskar˝one o za∏o˝enie grup przest´pczych i organizowanie ich dzia∏alnoÊci94. Chcàc uwiarygodniç skal´ ∏apówkarstwa, kazachski minister spraw wewn´trznych w przebraniu kierowcy ci´˝arówki podjà∏ si´ transportu melonów z Kirgistanu do swego kraju. Na trasie liczàcej 2 tys. km 36 razy dawa∏ ∏apówk´ funkcjonariuszom publicznym (na granicy i policji drogowej) w kwocie od 1,5 do 25 USD, ale nie gardzili oni tak˝e przyjmowaniem melonów95. Podobnie powszechne jest ∏apówkarstwo w pociàgach mi´dzynarodowych z Duszanbe do Wo∏gogradu i Moskwy, i z powrotem, z których najliczniej korzystajà sezonowi pracownicy z Tad˝ykistanu, podró˝ujàcy do lub z Rosji przez Uzbekistan i Kazachstan. Pociàgi te sà znane jako „pociàgi narkotykowe”, bo w∏aÊnie w nich nagminnie przemyca si´ ró˝ne Êrodki odurzajàce, a ponadto innà kontraband´, za którà ∏atwiej daje si´ i przyjmuje ∏apówki ni˝ za Êrodki odurzajàce. Wymieniane sumy za pomoc w przemycie tych Êrodków si´gajà 5000 USD za 11 kg heroiny, jak to mia∏o miejsce w sprawie dwóch rosyjskich kurierów, którzy usi∏owali przekupiç kazachskich funkcjonariuszy celnych96. Prezydent Kazachstanu sam nag∏aÊnia przypadki korupcji. Wed∏ug jego oceny porazi∏y one 65% ca∏ego aparatu Êcigania tego kraju, a zw∏aszcza urz´dy celne. W 1999 r. wszcz´to 120 zwiàzanych z tym spraw o korupcj´. W 2000 r. Narodowy Komitet Bezpieczeƒstwa prowadzi∏ 311 post´powaƒ w sprawach o korupcj´. W tym 91 Tractebel of Belgium, which controls some gas pipeline systems in Kazakhstan, is to quit the country, the Kazakh Prime Minister announced on Tuesday, Agence France Press, 2 May 2000; Olga Vlasova, Peter Vlasov, Kontrol nad gazonsnabszeniem Kazakstana perechodit ot belgiyskoj kompanii Traktebel k Gazpromu, „Ekspress”, Almaty, 3 April 2000. 92 Wystàpienie I. I. Rogowa na „Central Asian Seminar on Transnational Organized Crime”, Taszkent, Uzbekistan, 22–23 March 2000. 93 Assessment of the Criminal Justice System…, op. cit., s. 25. 94 Dane Ministerstwa Spraw Wewn´trznych; Road police takes bribes: Interior Minister now convinced of it, TCA, 28 September 2000; Corruption among judges will not be eliminated soon, thinks Justice Minister, TCA, 14 September 2000. 95 Ibidem. 96 Russian drug dealers arrested in Kazakhstan, „BBC Monitoring Service”, 23 October 2001.

162

samym czasie skazano 141 urz´dników za ró˝ne zwiàzane z korupcjà przest´pstwa97. Wglàd w problematyk´ korupcji da∏a ksià˝ka napisana przez jednego z dziennikarzy, ujawniajàca jej zwiàzki z przynale˝noÊcià plemiennà98. Dziennikarz zosta∏ pobity przez nieznanych sprawców99. Wed∏ug wyników badaƒ ankietowych EBOR, 3 600 przedsi´biorców, z 69 krajów, w 65% potwierdzi∏o, ˝e „le˝y w zwyczaju dla firmy mojego typu p∏aciç nieregularne kwoty i dodatkowe op∏aty, aby umo˝liwiç za∏atwienie spraw”100. Wy˝sze dane procentowe ujawnia sonda˝ Mi´dzynarodowej Fundacji dla Systemów Wyborczych (International Foundation for Election Systems), wed∏ug którego a˝ 87% respondentów uzna∏o, ˝e korupcja w Kazachstanie jest „powszechna”101. Zarzuty o korupcj´, zw∏aszcza dotyczàce urz´dników paƒstwowych, sà z zasady negowane. Na przyk∏ad, w przypadku Prezydenta kraju Ministerstwo Spraw Zagranicznych odrzuci∏o jako „celowà dezinformacj´” zarzut, ˝e upowa˝ni∏ on swojego pracownika do za˝àdania ∏apówki w kwocie 10 milionów USD od po∏udniowokoreaƒskiego biznesmena102. W∏adze amerykaƒskie konstatujàc fakt, ˝e firmy europejskie cz´sto przekupujà kazachskich urz´dników paƒstwowych, twierdzà, i˝ firmy amerykaƒskie nie czynià tego ze wzgl´du na zakaz w Foreign Corrupt Practices Act, który uniemo˝liwia im dopisywanie ∏apówek do kosztów103. Jak pokaza∏a afera Kazakhgate, nie jest to w pe∏ni prawdziwe. Kirgistan PRZEMYT ÂRODKÓW ODURZAJÑCYCH

Rozwój przest´pczoÊci zorganizowanej poczàtkowo wiàzano z nielegalnym przerzutem Êrodków odurzajàcych z Afganistanu. Do wiadomoÊci publicznej zacz´∏y docieraç raporty o szlakach tranzytowych wiodàcych przez Kirgistan, którymi z sàsiadujàcego z Afganistanem Tad˝ykistanu przerzucano je (g∏ównie opiaty) do innych krajów. Niektóre trasy przez Azj´ Centralnà sà dost´pne tylko latem, inne zaÊ przez ca∏y rok. Przemytnicy korzystajàcy z letniej trasy majà do wyboru gorsze drogi (niemo˝liwe dla transportu ko∏owego), zaÊ kontrol´ ich ruchu na ca∏ym górskimi odcinku granicznym mi´dzy Afganistanem a Tad˝ykistanem sprawujà tylko trzy tad˝yckie stanice graniczne104. Przemytnicy korzystajàcy z ca∏orocznej trasy te˝ nie majà wi´kszych trudnoÊci z kontrabandà. Obsada i kontrola granic w ca∏ej Azji Centralnej jest bowiem s∏aba lub faktycznie ˝adna (zw∏aszcza w górach). 97

„RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 67, Part I, 5 April 2001. Termitras Tluelsov, The Snake’s Den. 99 TCA, 23 December 1999. 100 Freedom House, Nations in Transit, 1999–2000, Washington, D.C. 2001, s. 338. 101 Ibidem, s. 339. 102 „RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 214, Part I, 9 November 2001. 103 Assessment of the Criminal Justice System…, op. cit., s. 27. 104 Zob. Kyrgyz paper takes pessimistic view of fight against drugs in Central Asia, <http://www.eurasianet.org/resource/Kyrgyzstan/hypermail/200208/0028.shtml>, 19 August 2002. 98

163

Winà za to nie mo˝na jednak obarczaç tylko ukszta∏towania terenu, o czym s∏yszy si´ najcz´Êciej (Kirgistan w 65% jest po∏o˝ony na trudno dost´pnym terenie górskim, a w 94% terenem ponad 1000 m n.p.m.). Transport drogowy jest bowiem okazyjnie zast´powany nielegalnymi przerzutami lotniczymi, w zwiàzku z czym sytuacja jeszcze bardziej wymyka si´ spod kontroli w∏adz. Jak wspomniano wy˝ej, nie jest mo˝liwa jednoznaczna ocena dynamiki przemytu Êrodków odurzajàcych. Le˝y to w naturze problemu. Ze wzgl´du na s∏aboÊç aparatu Êcigania w Kirgistanie, nale˝y jednak wykluczyç tez´, ˝e podnios∏o si´ ryzyko przemytu przez jego terytorium i szlaki narkotyczne omijajà Republik´. WykrywalnoÊç przemytu wszystkich Êrodków odurzajàcych szacuje si´ bowiem w Kirgistanie na zaledwie 5%105. PRZEST¢PSTWA Z U˚YCIEM BRONI PALNEJ I JEJ PRZEMYT

W 1998 r. organy Êcigania prowadzi∏y Êledztwo wobec 36 zorganizowanych grup przest´pczych (w sumie 180 cz∏onków, niektórych z Czeczenii)106. Grupy sà oparte na wi´zi rodowo-plemiennej, ale dopuszczajà do cz∏onkostwa równie˝ innych – w zale˝noÊci od potrzeb. Sà stosunkowo ma∏e (3–5 osób), jednak dobrze uzbrojone. W tym samym roku w Oszu prowadzono Êledztwo w sprawie wybuchu dwóch bomb, w którym zgin´∏y 4 osoby, zaÊ 10 zosta∏o rannych. Policja zatrzyma∏a 5 obcokrajowców, przy których znaleziono ∏adunki wybuchowe i broƒ palnà. W tej sprawie zapad∏ wyrok skazujàcy ich za „zabójstwo, organizacj´ grupy i terroryzm” na kary pozbawienia wolnoÊci od 20 do 22 lat. W 2001 r. prokurator wystàpi∏ z rewizjà wyroku, ˝àdajàc zaostrzenia wymiaru kary. Czterech sprawców wybuchu Sàd Najwy˝szy skaza∏ na Êmierç, a piàtego na kar´ 25 lat pozbawienia wolnoÊci107. Przemyt broni palnej jest zwiàzany, z jednej strony, z dzia∏alnoÊcià terrorystycznà, a z drugiej z handlem Êrodkami odurzajàcymi (broƒ za narkotyki). Zwiàzek ten zauwa˝ono w latach 1999–2000, kiedy na terytoriach granicznych Tad˝ykistanu, Kirgistanu i Uzbekistanu dosz∏o do ich infiltracji przez radykalne grupy islamskie108. W 2001 r. celnicy kirgiscy zaj´li 600 sztuk broni palnej i amunicji109. Jednak dla pe∏nego obrazu problemu dodaç trzeba, ˝e w przemyt broni sà równie˝ zamieszani urz´dnicy paƒstwowi. W 2002 r. przeciwko dwóm z nich – jednemu z Ministerstwa Spraw Zagranicznych i jednemu z Ministerstwa Obrony – wszcz´to post´powanie karne, zwiàzane z usi∏owaniem nielegalnej sprzeda˝y broni obcym obywatelom (sfa∏szowanie certyfikatów wywozowych)110. Drug trafficking on rise in Kyrgyzstan, TCA, 21 March 2003. Zob. Problems of Strengthening the Fight against Organized Crime in the Central Asian Region, Ministry of Interior of the Kyrgyz Republic, United Nations Development Programme, Bishkek 1999. 107 Na ten temat: TCA, 8 February 2001; „RFE/RL Newsline” vol. 5, No. 96, Part I, 21 May 2001. 108 Zob. szerzej: Report of the Bishkek International Conference on Enhancing Security and Stability in Central Asia: Strengthening Comprehensive Efforts to Counter Terrorism (13–14 December 2001), Organization for Security and Cooperation in Europe, Vienna 2002, <http://www.osce.org/events/Bishkek2001>. 109 TCA, 14 February 2002. 110 Zob. RFE/RL Kyrgyz News, 23 May 2002. 105

106

164

INNE RODZAJE PRZEST¢PCZOÂCI ZORGANIZOWANEJ

W 1999 r. pojawi∏ si´ nowy rodzaj przest´pczoÊci zorganizowanej – handel materia∏ami radioaktywnymi. Oskar˝ono i osàdzono wówczas dwóch obywateli Kirgistanu za prób´ sprzeda˝y dwóch ma∏ych dysków z plutonium, pochodzàcych prawdopodobnie z okolic by∏ej kopalni uranu w Kara Balta, gdzie obecnie tylko si´ go przetwarza111. W 2000 r. prasa informowa∏a o przemycie radioaktywnych odpadów do Chin112. W 2001 r. udaremniono w Kirgistanie próby przemytu 330 t metali nie˝elaznych – procederu ciàgnàcego si´ w tym kraju od lat113. W tym samym roku prasa poinformowa∏a zaÊ o trwajàcym ju˝ od 1997 r. Êledztwie zwiàzanym z wy∏udzeniem zwolnienia podatkowego i zaw∏aszczeniem transportu gazu o ∏àcznej wartoÊci 22 milionów USD przez szefa paƒstwowej firmy. Gaz znajdowa∏ si´ w tranzycie przez Kirgistan z Rosji do Chin. Ca∏y transport gazu (155 tys. t) przepad∏ w kraju tranzytowym. Poszkodowanymi by∏y dwie firmy szwajcarskie, które zakontraktowa∏y go w Rosji dla odbiorcy w Chinach. Firmy te straci∏y podobno 10 milionów USD, a firma chiƒska 4,5 miliona USD. Szef firmy kirgiskiej zniknà∏, jak si´ podejrzewa z sumà 18 milionów USD114. Ocenia si´, ˝e kirgiskie firmy paliwowe straci∏y w 2002 r. ok. 70% rynku na rzecz paliw nielegalnie przemycanych i sprzedawanych w kraju. W przeliczeniu na utracone podatki mia∏oby to stanowiç równowartoÊç ok. 11,5 miliona USD115. Drobniejsze przypadki nielegalnego handlu paliwami wyst´pujà na porzàdku dziennym. Szczególnym miejscem jest przejÊcie graniczne w Kara-su, ma∏ej miejscowoÊci pod Oszem, przez którà przebiega granica kirgisko-uzbecka. Przez lata szmuglowano tam przez graniczny most i rzek´ taƒsze o 30% paliwo z Uzbekistanu, szacunkowo do 5 t dziennie. Proceder ten tolerowa∏y zarówno celne w∏adze uzbeckie, jak i kirgiskie. Zosta∏ on zastopowany w 2003 r., kiedy Uzbekistan wstrzyma∏ ko∏owy ruch przygraniczny, detonujàc swojà cz´Êç mostu i blokujàc inne mosty. Póêniej Uzbekistan odblokowa∏ niektóre przejÊcia graniczne, ograniczajàc je jednak do ruchu pieszego, w ramach którego odprawy celne nierzadko odbywa∏y si´ drogà przekupstwa funkcjonariuszy s∏u˝by celnej tego kraju116. Drobny przemyt ma charakter masowy. To co zostanie zaj´te, Êwiadczyç mo˝e nie tyle o jego skali, ile o rodzaju. W 2001 r. celnicy zaj´li 69 900 litrów wódki, 128 200 litrów innych alkoholi, 64 000 paczek papierosów, 513 kg wyrobów ze srebra i 5 kg 111 Elena Sokova, Nuclear and radioactive material illicit trafficking in the former Soviet Union, (w:) International Scientific and Professional Advisory Council of the United Nations Crime Prevention and Criminal Justice Programme, Organized Crime and Humanitarian Disasters, Proceedings of the International Conference „Organized Crime and Humanitarian Disasters”, Courmayer, Mont Blanc, Italy, 3–5 December 2004, s. 47. 112 TCA, 7 September 2000. 113 TCA, 14 February 2002. 114 TCA, 22 February 2001. 115 Black market in fuel damages Kyrgyz economy, „Institute for War and Peace Reporting”, 7 April 2002. 116 Uzbekistan: The Andijon Uprising, ICG, Crisis Group Asia Briefing No. 38, 25 May 2005, s. 9.

165

wyrobów z∏otych oraz 671 t nawozów mineralnych117. W ten drobny przemyt sà najcz´Êciej zaanga˝owane kobiety. Handel ludêmi to forma przest´pczoÊci zorganizowanej, nie znana przed 1992 r. Od tego czasu Kirgistan poczyni∏ znaczàce post´py w liberalizacji ruchu granicznego (pomoc techniczna MOM). Niestety, ujemnym efektem ca∏ego procesu liberalizacji (i pauperyzacji) spo∏ecznej jest w∏aÊnie handel ludêmi. Przygotowujàc raport na temat rozwoju spo∏eczno-ekonomicznego Kirgistanu, przedstawicielstwo UNDP w tym kraju znalaz∏o na internetowej wyszukiwarce pod has∏ami „kobiety” i The Kyrgyz Republic 110 tys. trafieƒ, z czego pierwszych 200 stron internetowych oferowa∏o m∏ode Kirgiski na sprzeda˝ dla najwy˝ej p∏acàcego oferenta118. W 1999 r. kraj opuÊci∏o 8367 kobiet, co do niektórych w∏adze mia∏y podejrzenie, ˝e celem podró˝y jest prostytucja119. Rzeczywistà skal´ tego trudno okreÊliç. Wiadomo natomiast, ˝e w latach 1994–1997 wytoczono z artyku∏u 237 k.k. tylko 44 oskar˝enia o sutenerstwo (czerpanie korzyÊci majàtkowej z cudzego nierzàdu) i kuplerstwo (u∏atwianie cudzego nierzàdu w celu osiàgni´cia korzyÊci majàtkowej). W kilku wypadkach uchylono licencje biurom turystycznym podejrzanym o kuplerstwo120. Pe∏niejszy obraz rozmiaru handlu ludêmi da∏a ocena MOM. Wed∏ug niej, co kwarta∏ opuszcza Kirgistan ok. 500–800 kobiet, przeznaczonych do prostytucji w Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Rocznie wyje˝d˝a wi´c ok. 2000–3200 kobiet. Do tej liczby trzeba dodaç ok. 800 kobiet, udajàcych si´ w tym samym celu do innych krajów, jak np. WNP, Chiny, Grecja, Luksemburg, Niemcy, Polska, Turcja i W∏ochy. Oszacowano, ˝e ka˝da z kobiet przynosi sutenerom i kuplerom od 25 tys. do 40 tys. USD dochodu rocznie. Jak widzimy, jest to bardzo wysoki zysk dla zorganizowanych grup przest´pczych121, zysk, który jednak mo˝e byç nawet wi´kszy. WyjaÊnia to, dlaczego ostatnio wzros∏a liczba spraw o sfa∏szowanie kirgiskich paszportów122. W 1999 r. by∏o ich tylko 8 przeciwko 9 podejrzanym, w 2000 r. – 12 przeciwko 20 podejrzanym, w 2001 r. – 20 przeciwko 25 podejrzanym, a w 2002 r. – 47 przeciwko 54 podejrzanym. Ciekawe, ˝e spoÊród tych, którzy zakupili paszporty w Kirgistanie, tylko 20% by∏o obywatelami tego kraju, pozosta∏e 80% pochodzi∏o z Kazachstanu, Rosji i Uzbekistanu123. Kirgistan sta∏ si´ krajem przerzutowym dla imigrantów. W koƒcu 2001 r. zatrzymano na lotnisku w Biszkeku ok. 90 obywateli Sri Lanki, w drodze z New Delhi do 117

TCA, 14 February 2002. The UN system in the Kyrgyz Republic, Common Country Assessment, Bishek 2003, s. 20. 119 V. A. Brake, Human trafficking reaches alarming levels, TCA, 2 August 2001, s. 5. 120 Doc. CEDAW/C/KGZ/1, Commitee on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, Concluding observations: Kyrgyzstan, §§ 90–92. 121 Zob. R. Pojman, Issledovanija MOM po traffiku w Kyrgyzstanie (Research of IOM on the traffic in Kyrgyzstan), (w:) International Organization for Migration, ˚enszczeny, Zakon i Migracja (Women, Law and Migration), Materia∏y konferencji (Conference material), Almaty, 23–24 November 2000, IOM 2001, s. 55–64. 122 Zob. te˝ K. M. Osmonoliew, Organizowannaja prestupnost’ w Kyrgyzskoj Respublike. Rezultaty kriminologiczeskogo issledowanja, Agentstwo Kyrgyzskoj Respubliki po Kontroli Narkotikow, Nauczno-Issledowatelskij Centr MWD Kyrgyzskoj Respubliki, Biszkek 2003, s. 40. 123 Kyrgyzstan to investigate sale of passports for human trafficking, Kabar News agency, Bishkek, „BBC Monitoring Service”, 27 February 2003. 118

166

A∏maty. Obiecano im, ˝e otrzymajà tam wysoko p∏atnà prac´. Oferenci zainkasowali od imigrantów pieniàdze i przepadli bez wieÊci. PRANIE BRUDNYCH PIENI¢DZY

DwadzieÊcia dwa banki posiadajà koncesj´ w Kirgistanie. Jest tajemnicà poliszynela, ˝e wi´kszoÊç z nich przyjmuje wk∏ady pieni´˝ne bez sprawdzania êróde∏ ich pochodzenia. W koƒcu lat 90. i w okresie 2000–2001 wiele mówiono w mediach o praniu brudnych pieni´dzy przez spo∏ecznoÊç czeczeƒskà, w cz´Êci zasiedzia∏à w tym kraju od 1944 r., w cz´Êci nowo przyby∏à. Poniewa˝ spo∏ecznoÊç ta nale˝y w Kirgistanie do najbogatszej, poczàtkowo miejscowe w∏adze nie zwraca∏y uwagi na wzrost przekazów pieni´˝nych przesy∏anych przez nich do Stanów Zjednoczonych. Póêniejsze ustalenia wykaza∏y jednak, ˝e 80% nowych imigrantów pochodzi∏o bezpoÊrednio z Czeczenii i to g∏ównie oni przekazywali pieniàdze do swoich rodzin w Stanach Zjednoczonych. Szybko pojawi∏y si´ podejrzenia o znaczàcym udziale Czeczeƒców w nielegalnym obrocie Êrodkami odurzajàcymi wraz z informacjà, ˝e szacunkowo ok. 1 miliard USD pochodzi z tego ca∏ego procederu124. Brak jest ocen o wielkoÊci zysków z innych procederów (poza handlem ludêmi). Wspomniano jednak o ró˝nych formach osiàgania nielegalnych dochodów. Uzupe∏niajà je nowo tworzone spó∏ki handlowe, firmujàce m.in. przemyt broni palnej i alkoholu. Transporty kontrabandy sà chronione przez skorumpowanà policj´ i celników, majàcych udzia∏ w zyskach z jej sprzeda˝y w Chinach, Kazachstanie czy Rosji. Pozosta∏e pieniàdze sà lokowane na kontach za granicà i przeznaczone do dalszego nielegalnego obrotu. KORUPCJA

Wyst´powanie przest´pczoÊci w tak zró˝nicowanych formach i dynamice Êwiadczyç mo˝e o wysokim stopniu skorumpowania aparatu kontroli i wymiaru sprawiedliwoÊci w Kirgistanie. W marcu 2003 r. na górskiej drodze z Kirgistanu do Chin zgin´∏o 21 pasa˝erów autobusu – w wi´kszoÊci ujgurskich drobnych handlowców – na których najpierw dokonano rozboju, a potem, by zatrzeç Êlady przest´pstwa, spalono pojazd. W czasie zbrojnego napadu zagarni´to prawie pó∏ miliona dolarów USA (!)125. Kto w Kirgistanie wiedzia∏, poza ofiarami, o przewozie tak znacznej gotówki? Aparat kraju cierpi na erozj´. Przyzna∏ to sam by∏y Prezydent stwierdzajàc, ˝e problem korupcji jest tak powszechny w sàdownictwie, i˝ „postrzega si´ go jako instrument represji, instytucj´ która dyskryminuje zwyk∏ych ludzi w interesie bogatych i wp∏ywowych”126.

124 „RFE/RL Newsline”, vol. 4, No. 170, Part I, 20 October 2000; tak˝e: The OSCE Seminar on Trafficking in Drugs: National and International Economic Impact (Tashkent, 17–18 March 2003), <http://www.osce.org/news>. 125 Zob. O. Dzyubenko, Armed robbers blamed for Kyrgyz bus blaze, 21 Die, „Reuters”, 28 March 2003, Chinese police to investigate bus murders in Kyrgyzstan, „Xinuanet”, 1 April 2003. 126 President Akaev seems incapable or unwilling to reform a judicial system riddled with corruption, „Institute for War and Peace Reporting”, <http://www.iwpc.org>, 22 June 2001.

167

Przek∏ada si´ to nie tylko na niskie wskaêniki wykrywalnoÊci i osàdzenia sprawców przemytu ró˝nego rodzaju kontrabandy oraz ludzi, ale tak˝e na erozj´ ca∏ej administracji paƒstwowej. Widaç to choçby na przyk∏adzie wzrostu liczby sfa∏szowanych paszportów, zapobieganie czemu powinno byç wielokrotnie kontrolowanà procedur´ systemowà. Korupcja nie jest wszak problemem tylko tego kraju. Jest to raczej typowy problem wszystkich krajów regionu. Co jednak odró˝nia∏o z poczàtku Kirgistan od innych krajów (mo˝e poza Kazachstanem), to otwartoÊç z jakà mówi si´ o wyst´powaniu korupcji. Jest ona rzeczywiÊcie powszechna i ewidentna zarówno w drobnych sprawach ˝ycia codziennego, jak i ogólnopaƒstwowych. Jak poda∏a prasa kirgiska, minister spraw wewn´trznych przebra∏ si´ za kierowc´ ci´˝arówki, którà przeby∏ ok. 500 km trasà Biszkek–Osz. Wielokrotnie policja drogowa ˝àda∏a od niego ∏apówek za przejazd127. Kiedy wić nast´pny minister zdecydowa∏ si´ na skierowanie policjantów w wieku powy˝ej 50 lat na emerytur´ (za co spotka∏ si´ z krytykà prasy za z∏e zarzàdzanie), to wówczas zada∏ dziennikarzowi retoryczne pytanie: „JeÊli 54-letni pu∏kownik policji jest w∏aÊcicielem 240 ha gruntu, dwóch stacji benzynowych i trzech kiosków handlowych, to co mo˝e on [jeszcze – przyp. aut.] uczyniç na swoim stanowisku?”128. Szacuje si´, ˝e korupcja jest ogromna. Wed∏ug ocen MSW, korupcyjne wp∏ywy si´gajà od samorzàdów, przez instytucje finansowe i bankowe do samego rzàdu – cz´sto z celem u∏atwienia zorganizowanej dzia∏alnoÊci przest´pczej. Do ∏apówkodawców zalicza si´ oficerów MSW, prawników, konsultantów czy ekspertów. Oko∏o 30% dzia∏alnoÊci, zadeklarowanej przez te trzy ostatnie kategorie jako „doradztwo”, w istocie polega∏o na nielegalnym obrocie artyku∏ami podlegajàcymi prawnej reglamentacji (z wy∏àczeniem Êrodków odurzajàcych), wićej ni˝ 25% na pope∏nianiu przest´pstw z u˝yciem przemocy, ∏àcznie z zabójstwami na zlecenie129. Szacuje si´, ˝e ok. 80% oficjalnego handlu jest zasilanego pieni´dzmi pochodzàcymi ze zorganizowanej przest´pczoÊci130. W 2000 r. losowe badania opinii 2100 urz´dników, pracowników organów Êcigania i biznesmenów wykaza∏y, ˝e ich zdaniem ∏apówkarstwo i korupcja w aparacie paƒstwowym by∏a bardziej groêna, ni˝ przemyt narkotyków, terroryzm i zagarnićia mienia paƒstwowego. Urz´dnicy i pracownicy organów Êcigania byli tak˝e zgodni, i˝ to niskie p∏ace przyczyniajà si´ do korupcji, wszyscy respondenci winili korupcj´ 127 Por. L. Saralajewa, Tajnoje puteszestwije Ministra Kutueva na trasse Biszkek–Osz, „De∏o”, Biszkek, 17 maja 2000 g. 128 TCA, 19 April 2001. 129 Dane za: United Nations Development Programme, Ministry of Interior, Bishkek High Militia School of Interior Ministry of the Kyrgyz Republic, Sociological Survey of Organized Crime in the Kyrgyz Republic Conducted in the Framework of KYR/96/005 Project (1 December 1997 to 31 March 1998, Bishkek (materia∏ powielony). 130 TCA, 22 February 2001, s. 13; tak˝e: Problemy usilenija bor’by s organizowannoj priestupnost’ju w centralnoazjatskom regionie, Programma Razwitija OON w Kirgyzstane, Materia∏y Nauczno-Praktitczeskoj Konferencii Sostojawaszejsja w Biszkeke 25–26 Sentiabria 1998 goda (Problems of Strengthening the Fight Against Organized Crime in Central Asia. Materials of Scientific-Practical Conference held in Bishkek, 25–26 September 1998), Bishkek 1999.

168

za „kryzys w kraju”131. Dlatego nie nale˝y si´ dziwiç, ˝e Prezydent Kirgistanu, który musia∏ opuÊciç ten kraj wskutek „tulipanowej rewolucji”, wywo∏anej tym kryzysem, sam stanà∏ tam pod zarzutem korupcji132. Tad˝ykistan NIELEGALNY OBRÓT ÂRODKAMI ODURZAJÑCYMI

Jak wspomniano, do 1999 r. w Tad˝ykistanie rekwirowano skromne iloÊci Êrodków odurzajàcych. W 2000 r. ∏àcznie zaj´to w Tad˝ykistanie 7 128,99 kg wszystkich Êrodków odurzajàcych, a w 2001 r. – 8 801,43 kg. W tym samym czasie zwi´kszy∏a si´ wÊród nich iloÊç heroiny z, odpowiednio: 1 882,93 kg do 4 239,05 kg (wzrost o 225%). Dalszy wzrost nastàpi∏ w latach 2002–2003. W 2003 r. zaj´to o 35% wi´cej opiatów ni˝ w 2002 r. W porównaniu zaÊ z 1995 r. ogólny wzrost w zaj´ciach wszystkich Êrodków odurzajàcych wyniós∏ w 2004 r. 462%. Rycina 7 Niszczenie narkotyków w Tad˝ykistanie (Duszanbe, paêdziernik 2001 r.)

èród∏o: zdj´cie w∏asne autora.

131 Na ten temat: Corruption in Kyrgyz Republic, Centre of Public Opinion, Studies and Forecasts, UNDP, Bishkek 2001. 132 USA the main factor behind March uprising, says former Kyrgyz president, „BBC Monitoring Service”, 13 July 2005.

169

Zapracowa∏o na to szeÊç agend zajmujàcych si´ bezpoÊrednio lub poÊrednio kontrolà granic. Znaczna ró˝nica mi´dzy iloÊcià narkotyków zaj´tych przez rosyjskà s∏u˝b´ granicznà a Agencj´ wynika z faktu, ˝e s∏u˝by te dzia∏a∏y wy∏àcznie i bezpoÊrednio na „pierwszej linii”. Ponadto by∏y liczebnie wi´ksze od Agencji, dzia∏ajàcej tak˝e wewnàtrz kraju. S∏u˝by graniczne ostatnio zosta∏y wyposa˝one (m.in. za poÊrednictwem ONZ) w dodatkowe samochody do patrolowania granicy oraz sprz´t noktowizyjny. Gdyby przyjàç, ˝e liczebnoÊç funkcjonariuszy rosyjskiej s∏u˝by granicznej prawie 20-krotnie przewy˝sza∏a liczebnoÊç pracowników Agencji, to wówczas okaza∏oby si´, ˝e w 2001 r. na jednego funkcjonariusza Agencji przypada∏oby ponad 3-krotnie wićej zaj´tych Êrodków odurzajàcych. Z braku oficjalnych danych o stanie liczebnym rosyjskiej s∏u˝by granicznej jest to za∏o˝enie z koniecznoÊci spekulatywne. Wychodzi ono jednak na przeciw potrzebie zrozumienia warunków skutecznoÊci dzia∏aƒ wszystkich organów zaanga˝owanych w walce z przemytem narkotyków, które (poza Agencjà) majà jeszcze wiele innych zadaƒ w zakresie utrzymywania ∏adu i bezpieczeƒstwa w Tad˝ykistanie. Na tym tle nietrudno znaleêç dodatkowe przyczyny skutecznoÊci Agencji. Jej funkcjonariusze sà op∏acani z bud˝etu ONZ-owskiego projektu. Ich p∏ace wielokrotnie przewy˝szajà zarobki funkcjonariuszy innych organów Êcigania (kontraktowi ˝o∏nierze rosyjskiej s∏u˝by granicznej zarabiajà mniej od pracowników Agencji), którzy na dodatek otrzymujà pensje nieregularnie, co jest spowodowane trwajàcym nadal kryzysem ekonomicznym paƒstwa133. Sytuacja ulega zresztà obecnie powa˝nym zmianom, z racji wycofywania wojsk rosyjskich ze strefy pogranicza tad˝ycko-afgaƒskiego i zast´powania ich wojskami tad˝yckimi. Istnieje wić obawa, ˝e wykrywalnoÊç przemytu Êrodków odurzajàcych spadnie. Sà powody, by tak sàdziç, gdy˝ w okresie wspó∏pracy tad˝ycko-rosyjskiej, zarówno funkcjonariusze jednej jak i drugiej strony byli zatrzymywani, z podejrzeniem o nielegalny obrót Êrodkami odurzajàcymi. Równie˝ Agencja prze˝ywa∏a dwa kryzysy. Pierwszy, wkrótce po jej powstaniu, kiedy pojawi∏y si´ zarzuty o manipulowanie statystykà zaj´ç Êrodków odurzajàcych, przez ich „po˝yczanie” Agencji przez inne organy Êcigania, celem udowodnienia wy˝szej skutecznoÊci pracy Agencji134. Od tego czasu UNODC z jeszcze wi´kszà ni˝ wczeÊniej czujnoÊcià weryfikuje dane statystyczne. Powa˝niejszy kryzys nastàpi∏ na poczàtku 2004 r., kiedy na czele Agencji stanà∏ nowy dyrektor, wywodzàcy si´ z Kuljabu. WczeÊniej by∏ on dowódcà Gwardii Prezydenckiej, a tak˝e Przewodniczàcym Komitetu Olimpijskiego. Wkrótce po objćiu stanowiska zosta∏ on zatrzymany pod kilkoma zarzutami: zabójstwa, nielegalnego posiadania broni, przest´pstw podatkowych i celnych, niele133 Zob. te˝ S∏awomir Redo, Tad˝ykistan i Narody Zjednoczone w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002, s. 600–601. 134 Anthony White, Upstream intervenion, <http://www.eutasianet.org/health.security/presentations/upstream.shtml>. Faktycznie, dane o zajćiach wszystkich Êrodków odurzajàcych w 2000 r., kiedy to Agencja podj´∏a dzia∏alnoÊç na jesieni, sà ni˝sze zaledwie o 142 t od danych z ca∏ego 2001 r.

170

galnego przekroczenia granicy paƒstwa oraz nadu˝ycia w∏adzy135. Zatrzymany przyzna∏ si´ do cz´Êci postawionych zarzutów136. Zosta∏ skazany na do˝ywocie. Na poczàtku 2004 r. zatrzymano oficera Agencji, przy którym znaleziono 30 kg heroiny, zaÊ w jego domu 6 kg opium137. Na stanowisko dyrektora Agencji powróci∏ poprzedni dyrektor, cieszàcy si´ ogólnym zaufaniem w kraju i zagranicà. Trzeba tu jednak poczyniç kilka spostrze˝eƒ. Po pierwsze, spoÊród pi´ciu krajów Azji Centralnej to w∏aÊnie w Tad˝ykistanie najlepiej widaç, jak bardzo jego spo∏eczeƒstwo i elita w∏adzy funkcjonujà w kryminogennych warunkach. Jest to wszak optyka zachodnia. Patrzàc bowiem na to oczami mieszkaƒca regionu, ci´˝ar gatunkowy postawionych zarzutów (w tym nawet zarzutu zabójstwa) jest z pewnoÊcià l˝ejszy ni˝ w Europie czy Ameryce Pó∏nocnej, ze wzgl´du na ni˝szà wartoÊç ˝ycia. Po drugie, przy okazji zatrzymania dyrektora Agencji ujawni∏y si´ doniesienia o rzekomych przest´pstwach innych cz∏onków elity w∏adzy, wywodzàcych si´ g∏ównie z klanu kuljabskiego, którzy nielegalnie wzbogacili si´, wykupujàc tanio parcele na cele inwestycyjne czy pod budow´ domów, mimo ˝e wysokoÊç ich uposa˝eƒ w ˝aden sposób do tego ich nie kwalifikowa∏a. Na elit´ w∏adzy pad∏ strach, ˝e pochodzenie klanowe ich ju˝ nie chroni i, ˝e ich mienie ulegnie konfiskacie. Przera˝eni, przepisali mienie na cz∏onków swojej rodziny138. To pokazuje, ˝e aresztowanie dyrektora Agencji by∏o w istocie dowodem wybiórczoÊci polityki Êcigania w Tad˝ykistanie, która nie jest wyjàtkiem w ca∏ym regionie. Przyczynà selektywnoÊci jest ogólna s∏aboÊç aparatu paƒstwowego w krajach Azji Centralnej. Choç mówi si´ o sile aparatu prezydenckiego (co jest prawdà), to nie nale˝y tego uto˝samiaç z si∏à ca∏ego aparatu, cierpiàcego na korupcj´. Z tego mo˝na jednak ju˝ teraz wyciàgnàç kolejne spostrze˝enie co do skutecznoÊci polityki kryminalnej i karnej w Tad˝ykistanie i innych krajach regionu. Wprowadzane obecnie nowe przepisy przeciwko przest´pczoÊci zorganizowanej to rzeczywiÊcie post´p, ale niewielki w ca∏ym ogromnym procesie transformacji ustrojowej. Dopiero w jego kontekÊcie mo˝na w∏aÊciwie doceniç powstanie Agencji i skonkludowaç, ˝e realizacja idei praworzàdnego paƒstwa wymaga wielu dalszych kroków. Jednym z nich jest lustracja kadr. Spowodowa∏o jà g∏ównie to, ˝e w przemyt narkotyków zamieszana bywa tad˝ycka s∏u˝ba graniczna, która sama ∏amie prawo, gdy ich przedstawiciele czerpià korzyÊci z przemytu narkotyków i zaw∏aszczania mienia paƒstwowego139. W rezultacie przeglàdu kadrowego, którym w 2002 r. obj´to z poczàtku 1000 oficerów, 200 z nich wydalono ze s∏u˝by, 25 udzielono ostrze˝enia, a 37 135 Bruce Pannier, Tajikistan: What’s the political message behind drug Czar’s Arrest?, <http://www.rferl.org>, 10 August 2004. 136 Former Tajik anti-drug chief makes partial confession – Russian news agency, „BBC Monitoring Central Asia”, 17 August 2004. 137 Osmonoliew, op. cit., s. 22. 138 Tajik drug control chief’s arrest aimed at »supressing opposition« – paper, 26 August 2004, „BBC Monitoring Service”, 29 August 2004. 139 Tajik President assures French military of support and sacks more border guard officials, „RFE/RL Newsline”, vol. 6, No. 13, Part I, 22 January 2002.

171

przeniesiono do wykonywania innych obowiàzków140. Dodaç jednak trzeba, ˝e nie bez winy jest tu wszak rosyjska s∏u˝ba graniczna, wÊród której tak˝e odnotowano przypadki przemytu narkotyków141. NIELEGALNY OBRÓT BRONIÑ PALNÑ

Przemyt broni jest ÊciÊle zwiàzany ze zbrojnà ochronà transgranicznych przerzutów narkotyków, ale nie tylko. W Tad˝ykistanie broƒ palna jest posiadana masowo. Nap∏yn´∏a ona tam w wielkich iloÊciach wskutek wojny domowej i do tej pory w znacznej cz´Êci pozosta∏a w r´kach cywilnych. Z jednej strony s∏u˝y jako instrument przemocy dla przest´pczoÊci zorganizowanej, z drugiej zaÊ samoobrony w sytuacji przed∏u˝ajàcego si´ braku poczucia bezpieczeƒstwa. Wed∏ug ocen MSW, w 1992 r. ok. 5000 sztuk broni palnej trafi∏o z Afganistanu do Tad˝ykistanu. W latach 1994–1998 przej´to dok∏adnie 12 852 sztuk broni, w tym 4431 karabinów AK-47, 1702 pistoletów Makarowa, 4897 strzelb myÊliwskich oraz granaty i amunicj´. Wówczas te˝ oceniono, ˝e co najmniej dodatkowych 10 000 sztuk broni jest nadal posiadanych nielegalnie142. W 1999 r. jeden karabin AK-47 kosztowa∏ na czarnym rynku 500–700 USD, a pistolet 300 USD. W latach 1999–2001 by∏o wiele napadów z u˝yciem broni palnej lub Êrodków wybuchowych, w tym na funkcjonariuszy paƒstwowych. Wielu z nich zabito. W 2001 r. zaj´to ∏àcznie 64 karabiny pó∏automatyczne, 23 zwyk∏e, 13 pistoletów, 13 karabinów automatycznych, 4 moêdzierze, 21 granatników, 121 granatów, 61 min oraz 23 816 nabojów ró˝nego kalibru143 – zaiste bardzo ma∏o, zwa˝ywszy wczeÊniej przytoczone szacunki. Zresztà, wed∏ug innych danych (z Ministerstwa Spraw Wewn´trznych), w 2001 r. zaj´to wi´cej broni: 149 karabinów pó∏automatycznych, 29 pistoletów i 453 sztuki innej broni144. Wi´kszoÊç broni nadal pozostaje w r´kach zdemobilizowanych by∏ych aktywistów Zjednoczonej Opozycji Tad˝yckiej, którzy nie zostali wch∏oni´ci przez struktury si∏owe Tad˝ykistanu. Pozostajà oni potencjalnym zagro˝eniem dla wewn´trznego bezpieczeƒstwa kraju, stopniowo jednak zmniejszanym, dzi´ki projektowi UNDP, umo˝liwiajàcemu im pomoc w znalezieniu pracy i zdobyciu kwalifikacji zawodowych145. W 2004 r. najg∏oÊniejsza afera by∏a zwiàzana ze wspomnianà ju˝ osobà by∏ego dyrektora Agencji. Skonfiskowano mu wówczas ok. 3000 sztuk broni palnej, w tym jednà rakiet´ przeciwsamolotowà Stinger146. 140 Purge of Tajik border guards continues, <http://www.eurasianet.org/resource/tajikistan/hypermail/news/0012.shtml>, 20 April 2002. 141 Afghan drugs and corruption, TCA, 19 July 2001. 142 Vysoty i bezdny tad˝ickoj oppozycji: dossier na liderow, nezakonnyj oborot oru˝ja. Vlast i religia, „Centralno-Azjatskije Novosti”, <www.ferghana.ru/news03/184.html>, 25 Sentiabria 2000. 143 Tajikistan reports successes in drug war in 2001, „Asia Plus”, 4 January 2002. 144 Tajik police bust over 80 crime families, seize 1,300 kg of narcotics in 2001, „ITAR-TASS news agency”, 6 February 2002. 145 UNDP, Sustainable Disarmament, Demobilization and Reintegration of Ex-Combatants and Conversion of Military Assets to Civilian Use. Experience of UNDP Tajikistan, Dushanbe 2005. 146 Bitter-sweet harvest: Afghanistan's new war, IRIN Web Special on the threat of opium to Afghanistan and the region, <http://www.plusnews.org/webspecials/opium/regOvr.asp>.

172

INNE FORMY PRZEST¢PCZOÂCI ZORGANIZOWANEJ A NIELEGALNY OBRÓT ÂRODKAMI ODURZAJÑCYMI

Przemyt narkotyków i broni to formy przest´pczoÊci zorganizowanej w miar´ dobrze rozpoznane. Jest tak m.in. dlatego, ˝e mo˝na je wyraziÊcie udokumentowaç, pos∏ugujàc si´ danymi o rodzaju i iloÊci zaj´tych narkotyków czy sztuk broni palnej. W odró˝nieniu od walki z nielegalnym obrotem narkotykami, która ma stosunkowo jasnà i bardziej skutecznà formu∏´ organizacyjnà, dzia∏ania przeciwko przemytowi i nielegalnemu posiadaniu broni oraz, w ogólnoÊci, przeciwko innym formom przest´pczoÊci zorganizowanej, a tak˝e ich ocena, choç rozmywajà si´ w Tad˝ykistanie na szerokim tle, bywajà zazwyczaj mocno z narkotykami powiàzane. Do tego obrazu uÊciÊlenia wnios∏a MOM. W opublikowanym raporcie przedstawi∏a ona rozmiary nielegalnego obrotu ludêmi w Tad˝ykistanie na tle masowej migracji jego mieszkaƒców w poszukiwaniu pracy za granicà, szacowanej od 200 do 400 tysi´cy osób147. Choç ekspertyza MOM nie mog∏a okreÊliç procentowego udzia∏u w tym przemyconych Tad˝yków, jej autorom uda∏o si´ ustaliç, ˝e ponad 1000 kobiet, które opuÊci∏y kraj w 2000 r., uczyni∏o to za poÊrednictwem co najmniej 8 zorganizowanych grup przest´pczych. Na grupie 80 kobiet (w wi´kszoÊci w wieku 21–25 lat) przeprowadzono dodatkowe badania. W ich wyniku ustalono, ˝e spoÊród nich 73% by∏o tad˝yckiego pochodzenia etnicznego, 15% – uzbeckiego, 9% s∏owiaƒskiego, a 3% pochodzi∏o z innych grup. Kobiety trafia∏y zagranic´ g∏ównie w celu Êwiadczenia us∏ug seksualnych, na co tylko niektóre Êwiadomie z poczàtku przystawa∏y. Krajami, do których najcz´Êciej wyje˝d˝a∏y te wszystkie osoby to: Zjednoczone Emiraty Arabskie – 58%, Rosja – 29%, Uzbekistan – 4%. Niewiele, bo zaledwie 1–2% ankietowanych, wyje˝d˝a∏o na W´gry, do Kazachstanu, Kirgistanu, Pakistanu, na Ukrain´ i do Turcji. SpoÊród kobiet Êwiadomych, ˝e jadà w celu Êwiadczenia us∏ug seksualnych 41% wyjecha∏o do Rosji, 21% do Uzbekistanu, 12% do Zjednoczonych Emiratów Arabskich, 7% do Arabii Saudyjskiej, 8% do Turcji, 6% do Iranu i 5% do Syrii. T´ statystyk´ mogà uzupe∏niç oficjalne dane. W 2001 r. na ca∏ej tad˝yckiej granicy zatrzymano jedynie 147 nielegalnych emigrantów (oficjalnie przekroczy∏ jà wtedy 1 milion ludzi), stwierdzono w 462 przypadkach naruszenie przepisów regulujàcych przekraczanie granicy i wszcz´to jedynie 41 post´powaƒ przygotowawczych przeciwko podejrzanym o te naruszenia148. Handel kobietami w celu Êwiadczenia us∏ug seksualnych zagranicà jest tylko ma∏à cz´Êcià handlu ludêmi z Tad˝ykistanu. Odr´bnà i nadal praktykowanà formà ich zorganizowanej eksploatacji jest oddawanie cz∏onków rodziny (zw∏aszcza dzieci), zajmujàcej si´ poÊrednictwem w handlu narkotykami, pod zastaw za otrzymywane do rozprowadzenia narkotyki, oraz zmuszanie do ci´˝kiej pracy fizycznej (klasyczne niewolnictwo) albo do ˝ebractwa. Jednak chyba najbardziej okrutnà, choç rzad147 IOM, Deceived Migrants from Tajikistan. A Study of Trafficking in Women and Children, Dushanbe 2001, s. 13–19. 148 Tajik president attacks state border committee over rising crime, „BBC Monitoring Service”, 18 January 2002.

173

kà, formà eksploatacji jest stosunkowo niedawno ujawniony fakt handlu organami ludzkimi. W 1998 r. ukraiƒska policja odnalaz∏a w U˝gorodzie (mieÊcie na granicy ze S∏owacjà) cia∏a dwójki tad˝yckich dzieci, w wieku 10 i 12 lat, z usuni´tymi w nich nerkami i innymi organami wewn´trznymi149. Ten jak˝e ponury, a w ka˝dym bàdê razie niejasny, obraz form przest´pczoÊci zorganizowanej nale˝y uzupe∏niç przemytem drogocennych kamieni (rubiny), surowców mineralnych i przetworzonych z nich produktów (Tad˝ykistan do chwili rozpadu ZSRR by∏ wiodàcym wytwórcà aluminium), bawe∏ny oraz alkoholu i papierosów. Organizatorzy takich procederów rzadko bywajà ukarani. Dlatego chyba ze szczególnà satysfakcjà opinia publiczna przyj´∏a wiadomoÊç o zlikwidowaniu w 2001 r. grupy przest´pczej Sanginowa, by∏ego dowódcy wojskowego o pseudonimie „Hitler”, której w d∏ugim okresie funkcjonowania przypisano mnóstwo wymuszeƒ rozbójniczych, szereg uprowadzeƒ i ok. 270 zabójstw150. Przywódca podobnej grupy, by∏y pu∏kownik w si∏ach specjalnych, zosta∏ w 2002 r. osàdzony na 25 lat pozbawienia wolnoÊci za „terroryzm”, rozbój z u˝yciem broni i uprowadzenia. By∏ to piàty wysoki funkcjonariusz publiczny skazany za takie przest´pstwa w 2002 r.151 W Êwietle takich spraw trzeba wi´c mocno podkreÊliç, ˝e Tad˝ykistan ma sukcesy w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà, odnotowywane w Êrodkach masowego przekazu i przez mi´dzynarodowà opini´ publicznà. W 2001 r. Ministerstwo Spraw Wewn´trznych rozpracowa∏o i doprowadzi∏o do aresztowania cz∏onków 15 grup przest´pczych, z∏o˝onych z obywateli Tad˝ykistanu, Turkmenistanu, Kazachstanu, Uzbekistanu, Chin i Rosji, trudniàcych si´ przemytem narkotyków w krajach WNP. Ponadto, 80 „rodzin przest´pczych”, na które w sumie z∏o˝y∏o si´ 500 cz∏onków, zosta∏o wówczas aresztowanych152. PRANIE BRUDNYCH PIENI¢DZY ORAZ KORUPCJA

Niekiedy Tad˝ykistan uwa˝a si´ za kraj, w którym nie ma problemu prania brudnych pieni´dzy, bo nie ma tam dostatecznie rozwini´tego systemu bankowego153. Jest to nieporozumienie. Nieporozumieniem jest te˝ sklasyfikowanie Tad˝ykistanu jako kraju „obserwowanego” pod kàtem prania brudnych pieni´dzy na równi z krajami skandynawskimi154. Pranie brudnych pieni´dzy odbywa si´ po prostu z pomini´ciem systemu bankowego. Po udanej transakcji sprzeda˝y narkotyków sprzedawca za gotówk´ kupuje samochód w Rosji i sprzedaje go poni˝ej ceny zakupu w Tad˝ykistanie. To post´powanie wydaje si´ tylko z pozoru nielogiczne, bowiem pieniàdze uzyska149 Crime Info, Dushanbe, 9 February 2001, cyt. za reportem IOM (Deceived Migrants…, op. cit., s. 16). 150 Vasilina Brazhko, „Hitler” succumbs in Tajikistan, TCA, 24 August 2001. 151 Tajik court convicts former special forces commander of terrorism, hostage-taking, „Associated Press”, 17 April 2002. 152 Tajik police bust over 80 crime families, seize 1,300 kg of narcotics in 2001, „ITAR-TASS news agency”, 6 February 2002. 153 Bitter-sweet harvest…, op. cit. 154 Money Laundering. Comparative Table, Excerpts from State Department's 001 report Money Laundering and Financial Crimes, <http://usinfo.state.gov/journals/ites/0501/ijee/ comparative.htm>.

174

ne ze sprzeda˝y samochodu mo˝na legalnie zdeponowaç w banku, a ró˝nica mi´dzy cenà kupna a cenà sprzeda˝y samochodu to koszt legalizacji brudnych pieni´dzy. Nikt nie ma wàtpliwoÊci co do istnienia korupcji. Z sonda˝u przeprowadzonego w 1999 r., w 201 firmach i 521 gospodarstwach domowych, jednoznacznie wynika, ˝e spoÊród 20 czynników utrudniajàcych ˝ycie w kraju, w tym prowadzenie interesów gospodarczych, korupcja w obydwu grupach respondentów zosta∏a sklasyfikowana wysoko: na szóstym miejscu wÊród przedstawicieli biznesu, a na ósmym w gospodarstwach domowych155. WÊród wymienionych przy tej okazji sprawców korupcji, najcz´Êciej podaje si´ funkcjonariuszy milicji drogowej, organów celnych i podatkowych, uznajàc ich proceder za nagminny. Pora˝ony korupcjà jest ca∏y aparat paƒstwa, w tym szkolnictwo, opieka zdrowotna i spo∏eczna. Wprawdzie wyniki badania opinii publicznej nie znajdujà potwierdzenia w liczbie wyroków sàdowych, to jedna sprawa z fazy post´powania przygotowawczego mo˝e wszak zilustrowaç wag´ problemu korupcji. Mianowicie podano do wiadomoÊci, ˝e w 2001 r. tad˝ycki bankier usi∏owa∏ przekupiç kwotà 1 miliona USD prokuratora G∏ównej Wojskowej Prokuratury Tad˝ykistanu156. Turkmenistan PRZEST¢PCZOÂå ZORGANIZOWANA

Turkmenistan nie publikuje oficjalnie statystyki przest´pczoÊci zorganizowanej. Przez jakiÊ czas w∏adze tego kraju utrzymywa∏y, ˝e w ogóle nie ma tam przest´pczoÊci zorganizowanej, bo w zasadzie (tj. poza nielegalnym obrotem Êrodkami odurzajàcymi) zosta∏a ona zlikwidowana157. JeÊli chodzi o klasycznà przest´pczoÊç zorganizowanà, to dok∏adniejsza analiza informacji ujawnia, ˝e w 1999 r. ok. 500 osób nielegalnie znalaz∏o si´ na terenie kraju. Byç mo˝e, przemyt ten by∏ powiàzany z odnotowanà nielegalnà sprzeda˝à paszportów turkmeƒskich158. WÊród zatrzymanych przez Paƒstwowà S∏u˝b´ Ochrony Pogranicza by∏y osoby ze Êrodkami odurzajàcymi, bronià palnà, wartoÊciowym mieniem osobistym, a tak˝e ze zwierz´tami gospodarskimi. W tym samym roku zaj´to 2000 sztuk amunicji i 32 sztuki broni palnej159. Wiosnà 2001 r. ustawiono 1700 km ogrodzenia wzd∏u˝ granicy z Kazachstanem oraz Uzbekistanem, aby zapobiec przemytowi ludzi160. Turkmeƒscy wieÊniacy, mieszkajàcy wzd∏u˝ granicy z Uzbekistanem, zostali przesiedleni do centralnej cz´Êci kraju161. 155 Tokhir Mirzoev, Tajikistan, corruption as seen by the private sector, September 1999, <http://apollo.econ.ohio-state.edu/mirzoev/paper51.pdf>. 156 „RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 165, Part I, 30 August 2001. 157 Zob. te˝ S∏awomir Redo, Turkemenistan a zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Turkmenistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2005. 158 WN, 10 May 2001. 159 TCA, 21 October 1999. 160 „RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 64, Part I, 2 April 2001. 161 TCA, 31 August 2001.

175

Takie dzia∏ania sà skierowane przeciwko stosunkowo nieskomplikowanym sposobom ró˝norakiej kontrabandy. Nie utrudniajà one bardziej z∏o˝onej przest´pczoÊci zorganizowanej, to jest tam gdzie nie brak bariery fizycznej a systemowej (w sensie kontroli prawnej) u∏atwia jej rozwój. Przyk∏adowo, w 2001 r. ujawniono, ˝e w latach 1993–1994 Turkmenistan nielegalnie sprzeda∏ uzbrojenie wojskowe w kwocie 30 milionów USD, co sta∏o si´ mo˝liwe po wystawieniu przez Paƒstwowà S∏u˝b´ Ochrony Pogranicza nielegalnych certyfikatów wywozowych162. Dosz∏o do nielegalnego eksportu 5 samolotów odrzutowych, 11 tys. karabinów pó∏automatycznych AK-47 oraz wielu milionów sztuk amunicji. Prokurator Generalna przedstawi∏a zarzuty by∏emu wicepremierowi Turkmenistanu i Ministrowi Spraw Zagranicznych, obwiniajàc go o przyj´cie korzyÊci majàtkowej wartoÊci 25 milionów USD163. Przedstawienie zarzutów nastàpi∏o dopiero wówczas, gdy Prezydent podjà∏ politycznà i prawnà kampani´, ujawniajàcà rzekome przest´pstwa wicepremiera. Najpowa˝niejszym z nich, za które w koƒcu zosta∏ on skazany na do˝ywocie w 2002 r., by∏a próba zamachu stanu164. W innej nag∏oÊnionej w 2001 r. sprawie przeciwko innemu wicepremierowi, odpowiedzialnemu za turkmeƒskie kolejnictwo, oraz kilku podleg∏ym mu urz´dnikom prokuratura zarzuci∏a zniszczenie albo podrobienie dokumentów, za co mieli uzyskaç 10 milionów USD165. Oficjalne oÊwiadczenia w sprawie kolejnych ujawnionych przypadków ró˝nego typu malwersacji (które sà lub mogà byç zakwalifikowane jako „zmowa w celu pope∏nienia przest´pstwa”166) by∏y komunikowane przez Prokurator Generalnà. Na przyk∏ad, w pierwszej po∏owie 2004 r. prasa poda∏a, ˝e by∏y szef s∏u˝by celnej Turkmenistanu „spowodowa∏ szkod´” dla Skarbu Paƒstwa w wysokoÊci 500 tys. USD167. W 2005 r. wicepremierowi, odpowiedzialnemu za gospodark´ paliwami i energià, prokuratura postawi∏a zarzut przyw∏aszczenia blisko 250 milionów USD. Poniewa˝ odda∏ do Skarbu Paƒstwa 188 milionów USD, zarzucanà kwot´ zmniejszono do nieco ponad 60 milionów USD. Ale postawiono mu tak˝e zarzut o wybudowanie za paƒstwowe pieniàdze kilku willi dla swojej rodziny oraz wejÊcie w porozumienie z agentami s∏u˝by wywiadowczej innego kraju, którym rzekomo przyrzek∏ sprzeda˝ turkmeƒskiej ropy – po zani˝onej cenie. Dzia∏ania te mia∏ podjàç w celu spowodowania kryzysu energetycznego w Turkmenii dla osiàgni´cia osobistej korzyÊci majàtkowej168. Zosta∏ skazany na 25 lat pozbawienia wolnoÊci. 162

TCA, 15 June 2001. „RFE/RL Central Asia Report” vol. 2, No. 19, 16 May 2002. 164 Bruce Pannier, Turkmenistan: Former Foreign Minister Wanted on Criminal Charges, <http://www.rferl.org>, 2 November 2001. 165 President of Turkmenistan, Saparmurat Turkmenbashi the Great Held a broadened meeting of the cabinet of Ministers of Turkmenistan”, WN, 10 August 2001. 166 Sgovor na soverszenije prestupleniya (art. 13 (1) k.k.). 167 Turkmenistan reports decline in crime rate, „News Central Asia”, 13 July 2004. 168 Bruce Pannier, Turkmenistan: former premier falls from grace after accusations he embezzled $100 million, <http://www.rferl.org/featuresarticle/2005/6/89403B1C-F191-48CF-9B3E-D32E2EADA2F7. html>, 24 June 2005. 163

176

W tym samym roku wytoczono proces b. szefowi paƒstwowej firmy naftowej. Zarzucono mu w nim, ˝e z zaw∏aszczonych pieni´dzy pobudowa∏ sobie 21 domów i sta∏ si´ w∏aÊcicielem 20 zagranicznych samochodów. W czasie przeszukania zaj´to mu w gotówce ponad 10,5 miliona USD i równowartoÊç 107 milionów USD w manatach. Ponadto zaj´to mu 6 sztuk nielegalnie posiadanej broni palnej169. Zosta∏ skazany na 24 lata pozbawienia wolnoÊci. Prezydent, zainteresowany takimi post´powaniami karnymi, zwróci∏ si´ do ich prowadzàcych z nast´pujàcà dyrektywà: „Musicie byç mistrzami w ujawnianiu przest´pców, musicie zatwierdzaç wyroki z s´dziami”170. Pobrzmiewa w tym znane dawniej w Polsce ius telefonicum – wp∏ywanie na niezawis∏oÊç s´dziowskà, jedynie formalnie istniejàca w Azji Centralnej. PRANIE BRUDNYCH PIENI¢DZY

Trudno jest zrazu zinterpretowaç ró˝ne skandale finansowe w kategoriach prania brudnych pieni´dzy, bo ta koncepcja i instytucja prawna nie jest dobrze znana w systemie prawnym Turkmenistanu. Wa˝ne jest jednak, ˝e publikuje si´ doniesienia o braku kontroli nad systemem bankowym w zakresie obrotu walutà wymienialnà. Na przyk∏ad, w 2001 r. Prezydent zarzuci∏ jednemu z wicepremierów zagarni´cie 5–6 milionów USD przez wykorzystanie ró˝nic w czarnorynkowym (wówczas 4-krotnie wy˝szym od oficjalnego) kursie turkmeƒskiej waluty manat171. Z doniesieƒ podró˝ujàcych do Turkmenistanu ludzi Êwiata biznesu wynikaç mo˝e, ˝e lokalne kasyna mogà byç miejscem do prania brudnych pieni´dzy172. Z podanego wy˝ej powodu, pieni´dzy jednak nie przepuszcza si´ dalej przez system bankowy. Dominuje obrót gotówkowy, stàd i przemyt pieni´dzy tradycyjnymi sposobami. O s∏aboÊci turkmeƒskiego systemu bankowego niech Êwiadczy fakt, ˝e rosyjska prokuratura zakoƒczy∏a w 2003 r. post´powanie i skierowa∏a akt oskar˝enia do sàdu przeciwko czterem turkmeƒskim funkcjonariuszom w sprawie nielegalnego przekazania z bud˝etu Turkmenistanu 20 milionów USD na rachunku jego centralnego banku do jednego z banków rosyjskich. Oskar˝onym przedstawiono zarzuty oszustwa o wielkich rozmiarach, prania brudnych pieni´dzy i fa∏szerstwa dokumentów173.

169 Bruce Pannier, Turkmenistan: no job security for officials – even old presidential friends, <http://www.rferl.org/featuresarticle/2005/08/e94ae9ce-242e-4c8f-ad62-8d4a1c61065b.html>, 24 August 2005. 170 Na spotkaniu w Komitecie Bezpieczeƒstwa Narodowego i Ministerstwie Spraw Wewn´trznych (WN, 26 January 2001). 171 Nomen omen imi´ „Manat” nosi∏a przedmuzu∏maƒska bogini mi∏ujàca sprawiedliwoÊç [przyp. red. – T. Bodio]. 172 United Nations Office on Drugs and Crime, Money Laundering and Related Issues in Turkmenistan, GPML Report, <http://www.unodc.org/unodc/en/money_laundering_central-asia_study_ project.html>, 11 November 2002. 173 Russia completes investigation of Turkmen budget embezzlement case, „Intefax News Agency”, 28 May 2003.

177

KORUPCJA

Aczkolwiek wysocy rangà urz´dnicy cz´sto bywajà odwo∏ywani ze swoich stanowisk, to zazwyczaj nie wià˝e si´ to z pociàgni´ciem do odpowiedzialnoÊci karnej za korupcj´. Cz´sto Prezydent wymienia∏ ich nazwiska i referowa∏ ich rzekomo przest´pczà dzia∏alnoÊç. Informowa∏ przy tym, jak si´ bezprawnie wzbogacili. Czasami tylko nazywa ich „z∏odziejami,” cz´Êciej ludêmi „nieuczciwymi”. Zamiast pociàgaç ich do odpowiedzialnoÊci karnej, Prezydent albo zwalnia∏ ich z zajmowanych stanowisk, albo obligowa∏ podejrzanych sprawców do deklaracji, zobowiàzujàcych ich do uczciwej pracy. Dodatkowo zaÊ mia∏ ukaraç wstrzymaniem na 3 miesiàce wyp∏acania pensji. Prezydent sam przyzna∏, ˝e korupcja jest powszechna, ˝e pora˝ona jest nià prokuratura, w∏adze celne, Ministerstwo Spraw Wewn´trznych oraz Sàd Najwy˝szy174. Ale nie si´ga ona tylko tam. Prezydent og∏osi∏, ˝e jeden z kolejnych wicepremierów stosowa∏ praktyki korupcyjne, promujàc swojego m∏odszego brata na wy˝sze stanowisko w banku narodowym. Zarzuci∏ te˝ temu wicepremierowi i jego dwóm wspó∏pracownikom (wszyscy pochodzà z tego samego plemienia) zagarni´cie co najmniej 2 milionów USD, a dodatkowo jednemu z nich bezpodstawne wzbogacenie si´ o 5 mieszkaƒ i 5 domów175. Prezydent stwierdzi∏: „plemi´ to pierwsza sprawa, religia to druga, a trzecia sprawa to ∏apówkarstwo”176. Ujawniono wiele afer ∏apówkarskich. Weêmy jednà za przyk∏ad. Choç prokuratura nie mo˝e wszczàç post´powania przygotowawczego bez sankcji komisji z∏o˝onej z grupy starszych i szefów lokalnych organów Êcigania, prowadzàcy je prokurator mo˝e zaniechaç usankcjonowanego tak post´powania w zamian za ∏apówk´. Z doniesieƒ prasowych wynika, ˝e w bli˝ej nieokreÊlonym czasie w ok. 4 tys. spraw prokuratorzy nie otrzymali takiego zezwolenia, a w 450 po jego otrzymaniu nie wszcz´li post´powania. Okaza∏o si´, ˝e dzia∏o si´ to w zamian za uzyskanie korzyÊci majàtkowych177. Wskutek tego zmodyfikowano uprawnienia komisji, dajàc im prawo umarzania post´powania178. ¸apówkarstwo jest jednak nadal szeroko praktykowane. W 2001 r. Prezydent za „∏apówkarstwo i ∏amanie prawa” pozbawi∏ stopni s∏u˝bowych dwóch wysokich ranga oficerów milicji, ∏àcznie z zasi∏kami i przywilejami materialnymi . W specjalnym komunikacie wydanym w tej sprawie Prezydent poinformowa∏, ˝e ci dwaj funkcjonariusze „jaskrawie ∏amali prawo Turkmenistanu”, „przyjmowali ∏apówki za nie ujawnianie przest´pstw, zaniechali post´powania karnego wobec niektórych osób, wzywajàc ich do sàdu jedynie w charakterze Êwiadków”. JednoczeÊnie, „bezprawnie przeÊladowali i grozili niewinnym obywatelom”179.

174

Na spotkaniu z Radà Ministrów (WN, 10 May 2001). Na spotkaniu z Radà Ministrów (WN, 6 August 2001). 176 Na spotkaniu w Komitecie Bezpieczeƒstwa Narodowego i Ministerstwie Spraw Wewn´trznych (WN, 26 January 2001). Zob. te˝: WN, 10 May 2001. 177 Press Release, WNTV, 14 June 2001. 178 WN, 16 June 2001. 179 Turkmenistan President has stripped senior police officers of their rank for bribery, „Central Asia Online”, No. 159, 9 November 2001. 175

178

Bardziej jaskrawe przypadki rzekomej korupcji i innych nadu˝yç prawa ujawniono w 2002 r. Jak poinformowa∏a Prokurator Generalna180, wystàpiono z oskar˝eniem wobec by∏ego Przewodniczàcego Narodowego Komitetu Bezpieczeƒstwa i 21 jego podw∏adnych. Oskar˝onym zarzucono pope∏nienie ok. 80 przest´pstw, z czego w 11 z nich prokurator przypisa∏ sprawstwo kierownicze by∏emu Przewodniczàcemu. WÊród nich by∏ zarzut zabójstwa, kuplerstwa, ∏apówkarstwa i oszustwa. Dwaj oficerowie odpowiadali tak˝e za zabójstwa, torturowanie podejrzanych, niedozwolone przeszukiwania pomieszczeƒ, nielegalny obrót Êrodkami odurzajàcymi i zagarnićie mienia. W sprawie wysz∏o wówczas na jaw, ˝e bezprawnie osadzono w areszcie 69 osób, zmar∏o 5 aresztantów; wobec dalszych 16 podejrzanych przeprowadzono nielegalne przeszukania, zaÊ 22 osoby najpierw pobito, a nast´pnie torturowano. Z og∏oszonych i dost´pnych informacji o wyrokach sàdowych wynika, ˝e niektórzy ze sprawców zostali skazani na 6 do 8 lat wi´zienia, z ∏àcznie orzeczonà konfiskatà mienia za przyjćie ∏apówki w kwocie 2000 USD od podejrzanego handlarza Êrodkami odurzajàcymi181. G∏ówni podejrzani otrzymali najprawdopodobniej wy˝sze wyroki, od 12 do 20 lat wi´zienia. Powy˝szà spraw´ trzeba wpisaç w kampani´ antykorupcyjnà, jakà wówczas przeprowadzono w Turkmenistanie. W jej ramach w∏adze „skonfiskowa∏y” te˝ 200 domów, b´dàcych w∏asnoÊcià urz´dników skazanych lub oskar˝onych (!) o korupcj´. W∏adze og∏osi∏y póêniej, ˝e przej´te domy b´dà przeznaczone na cele spo∏eczne dla biednej ludnoÊci182. Z bardziej aktualnych spraw, niech o powadze problemu korupcji i innych przest´pczych praktyk Êwiadczà trzy wybrane oÊwiadczenia Prokurator Generalnej Turkmenistanu. Jak przekaza∏a je agencja prasowa, w 2004 r. w jednej aferze prokuratura „ustali∏a”, ˝e by∏y minister szkolnictwa nielegalnie zarobi∏ 10 000 USD, a w drugiej „winnymi uznano” dwóch urz´dników bankowych i ich wspólników za oszustwa równowa˝ne 476 milionów USD (ok. 2,5 miliarda manatów). W trzeciej aferze by∏y prezes sto∏ecznego klubu pi∏karskiego „spowodowa∏ szkod´” dla Skarbu Paƒstwa na kwot´ oficjalnie równowa˝nà 6,5 miliarda USD (ok. 34 miliardy manatów)183. Rok po tym procesie, oskar˝ajàca w wielu procesach Prokurator Generalna, w koƒcu sama stan´∏a pod zarzutem przyjćia „milionów” dolarów w ∏apówkach i przyw∏aszczeniu zaj´tych pieni´dzy (60 000 USD) oskar˝onego w innym procesie. Oskar˝ono jà równie˝ o nabycie dla siebie z nielegalnych pieni´dzy 25 samochodów, wybudowanie 36 domów, oraz zakup „tysićy” owiec i szuk byd∏a. Oskar˝ona zosta∏a skazana na 20 lat pozbawienia wolnoÊci184. Nie∏atwo wierzyç tym doniesieniom. A to choçby z racji wysokoÊci zaj´tych bajoƒskich (a mo˝e baÊniowych, jakby rodem z Tysiàca i jednej nocy) sum, raczej jednak nie omy∏kowo skalkulowanych, acz niemo˝liwych do zweryfikowania bez dost´pu do orzeczeƒ sàdowych, które potwierdza∏yby rozmiary ró˝nych konfiskat. 180

„RFE/RL Central Asia Report”, vol. 2, No. 18, 9 May 2002. „Associated Press”, 18 June 2002; „RFE/RL Central Asia Report”, vol. 2, No. 25, 27 June 2002. 182 GPML Report…, op. cit. 183 Turkmenistan reports…, op. cit. 184 Pannier, Turkmenistan…, op. cit. 181

179

Nawet gdyby by∏y to 10-krotnie ni˝sze kwoty pieni´dzy to stawia∏yby niektórych z ujawnionych sprawców turkmeƒskich afer wysoko ponad polskà tzw. aferà medialnà (17,5 miliona USD). Zagraniczne firmy równie˝ by∏y podejrzewane o ∏apówkarstwo w Turkmenistanie. W 1999 r. Bank Âwiatowy wykluczy∏ na trzy lata dwie firmy (brytyjskà i holenderskà), oraz ich siostrzane spó∏ki, z prawa ubiegania si´ o uczestnictwo w przetargach na dostarczanie Centralnemu Bankowi Turkmenistanu oprzyrzàdowania komputerowego dla jego systemu administracyjnego. W uzasadnieniu Bank Âwiatowy poda∏, ˝e obie firmy dopuÊci∏y si´ oszustw, zdefiniowanych w jego Wytycznych na temat zaopatrzenia185. Prezydent sam zach´ca obywateli do zg∏aszania podejrzanych przypadków korupcji. Adresujàc to do Rady Starszych (tj. starszyzny plemiennej), mówi∏, aby w przypadku jakichkolwiek takich podejrzeƒ wobec niego, powiedzieli mu: „Panie Prezydencie, staje si´ Pan skorumpowany – co umo˝liwi mi popraw´”186. Problem endemicznej korupcji widzieç trzeba jednak nie tylko w indywidualnym wymiarze. Przede wszystkim jest ona bowiem dowodem na to, ˝e dylemat „∏up albo sprawiedliwoÊç” (loot or justice) w bogatym w gaz i rop´ Turkmenistanie jest rozstrzygany na niekorzyÊç sprawiedliwoÊci. Uzbekistan PRZEST¢PCZOÂå ZORGANIZOWANA

Bawe∏na by∏a zawsze wa˝nym surowcem dla Uzbekistanu, piàtego na Êwiecie jej producenta i drugiego na Êwiecie eksportera187. Na ka˝dym szczeblu produkcji i zarzàdzania bawe∏nà ch∏opi i urz´dnicy zani˝ajà wysokoÊç jej zbiorów, aby móc jà przemycaç i sprzedawaç w Kazachstanie po cenie pi´ciokrotnie wy˝szej od nominalnej. Afery kryminalne zwiàzane z tym procederem sà znane od czasów radzieckich. Powsta∏ wówczas system wspó∏zale˝noÊci mi´dzy w∏adzà w Moskwie, Republice i ludnoÊcià miejscowà, który dobrze obrazuje wykres 5. Wówczas to (w latach 80.) g∏oÊna by∏a sprawa o zawy˝aniu ceny na sprzedawanà bawe∏n´ przez cz∏onków uzbeckiej i radzieckiej elity w∏adzy. Z nielegalnie uzyskanych dochodów nabywali oni wyroby ze z∏ota oraz drogocennych kamieni lub przekazywali zyski na konta w bankach zagranicznych. W latach 1983–1988 sàdy pociàgn´∏y za to do odpowiedzialnoÊci karnej ok. 100 funkcjonariuszy paƒstwowych, skazujàc ich na d∏ugie kary pozbawienia wolnoÊci. Na dwóch przest´pcach wykonano wyroki Êmierci. Ponadto ukarano dyscyplinarnie ok. 3000 urz´dników, wydalono z szeregów partii komunistycznej ok. 18 tys. jej cz∏onków, a z milicji usuni´to ok. 4000 funkcjonariuszy188. 185

The World Bank Group, „News Release”, 2 July 1999. TVWN, 2 May 2002. 187 Arslan Koichiev, Water games could leave Central Asia high and dry this summer, <http:// www.eurasianet.org/departments/environment/articles/eav031901.shtml>, 19 March 2001. 188 Steve Goldstein, The Uzbekistan cotton mafia: intrigue and pilferage, „The Record”, 25 November 1988, „Knight-Ridder News Service”, s. A20; Andrew Apostolou, Government regulation and trade fraud in Central Asia, TCA, 14 December 2000. 186

180

Wykres 5 Bawe∏na, wzajemne zale˝noÊci i Êwiadczenia

MOSKWA wykonanie normy zbioru

uległość kontrola dostępu do ochrona socjalna innych źródeł lokalnego ﬁnansowania

PRZYWÓDZTWO REPUBLIKI I ELITY REGIONALNE

MIEJSCOWA LUDNOŚĆ poparcie polityczne

dostęp do budżetu lokalnego i podstawowych świadczeń społecznych

èród∏o: United Nations Resident Coordinator System, Common Country Assessment of Uzbekistan, United Nations, Tashkent 2003, s. 42.

Wed∏ug innych êróde∏ ok. 4000 osób obj´to sankcjami prawno-karnymi, zwiàzanymi z tà mafijnà sprawà. Ci ludzie zostali obecnie zrehabilitowani, o co ju˝ od 1989 r. ubiega∏ si´ obecny prezydent Uzbekistanu189. W Uzbekistanie echa tej afery pozostajà wi´c g∏oÊne do dziÊ, ale i zaskakujà (rehabilitacja). W 2000 r., przy okazji olimpiady letniej w Sydney, na Êwiat∏o dzienne wyp∏yn´∏a sprawa uzbeckiego obywatela, cz∏onka uzbeckiego Komitetu Olimpijskiego, któremu anulowano wiz´ wjazdowà do Australii z powodu podejrzenia o nielegalny obrót Êrodkami odurzajàcymi. Najpierw decyzj´ wizowà oprotestowa∏ rzàd Uzbekistanu190. Wkrótce potem obywatel ten wytoczy∏ trzy powództwa cywilne przeciwko australijskie gazecie, telewizji oraz autorowi ksià˝ki, w których to êród∏ach upubliczniono to podejrzenie. W powództwach domaga∏ si´ uznania, ˝e zosta∏ on bezzasadnie znies∏awiony. Z tych trzech powództw o znies∏awienie, w sprawie przeciwko autorowi ksià˝ki, sàd uzna∏, ˝e bezzasadnie okreÊli∏ go jako osob´ zamieszanà w „mi´dzynarodowy zwiàzek przest´pczy, zajmujàcy si´ oszustwami, handlem Êrodkami odurzajàcymi i nielegalnà sprzeda˝à broni palnej”, w sprawie przeciwko gazecie, sàd uzna∏, ˝e bezzasadnie nazwa∏a go „g∏ównym handlarzem, zabójcà, handlarzem bronià palnà, sprawcà oszustw i przemytu”. Natomiast trzecià spraw´ prze189 Uzbekistan approves rights protection plan – Justice Minister „Narodnoye Slovo”, Tashkent, 24 March 2004, „BBC Monitoring Service”, 25 March 2004. 190 Uzbek man refused entry to Olympics sues media, denies wrongdoing, „BBC Monitoring Service”, 14 September 2000.

181

ciwko telewizji publicznej, która okreÊli∏a go jako „handlarza heroinà, zwiàzanego z rosyjskà mafià”, powód przegra∏191. JeÊli chodzi o handel ludêmi, to w Uzbekistanie funkcjonujà „agencje turystyczne”, które proponujà poÊrednictwo w uzyskaniu wiz do krajów Europy Zachodniej oraz Republiki Korei za op∏atà od 200 do 2000 USD, z promesà zatrudnienia. Niektóre z tych agencji majà swoje centrale w Rosji i siostrzane agencje w innych krajach. Ich pracownikami bywajà krewni lub znajomi, którym w swoim w∏asnym zaufanym kr´gu jest ∏atwiej uwiarygodniaç procedury aplikacyjne, zmniejszajàc ryzyko podejrzenia o oszustwa dokumentacyjne. Wyrywkowe informacje o handlu ludêmi pozwalajà stwierdziç, ˝e si´ga on ró˝nych krajów i regionów. Oto w po∏udniowo-wschodniej Azji w 2001 r. tajlandzka policja zatrzyma∏a 24 uzbeckie kobiety, z podejrzeniem o trudnienie si´ prostytucjà. SpoÊród nich tylko 8 legitymowa∏o si´ wymaganymi dokumentami podró˝y i wa˝nà wizà tajlandzkà192. W 2002 r. ponad 30 osób oskar˝ono o obrót ludêmi, z przeznaczeniem dla Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Za∏o˝y∏y one biuro turystyczne „XXI wiek”, zajmujàce si´ wysy∏kà zagranic´ kobiet w wieku 18–25 lat193. W 2003 r. deportowano do Uzbekistanu ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich 900 osób i zatrzymano 97 osób z podrobionymi paszportami i Êwiadectwami urodzenia (stwierdzajàcymi wiek poni˝ej 26 lat)194. W 2005 r. podano, ˝e w Republice Korei jest zatrudnionych ok. 5 tys. nielegalnych imigrantów z Uzbekistanu195. W Stanach Zjednoczonych w 2001 r. mieszkajàcemu tam uzbeckiemu ma∏˝eƒstwu (asystentowi na uniwersytecie i jego ˝onie) postawiono zarzut handlu ludêmi z Uzbekistanu do Stanów196. W 2004 r. uzbeckie organy Êcigania wykry∏y, w stadium przygotowania, 8 przypadków handlu ludêmi do Stanów Zjednoczonych197. W przypadku dotarcia na miejsce przeznaczenia, takie osoby bywajà wykorzystywane do pracy na niewolniczych warunkach, a tak˝e do prostytucji. W Uzbekistanie niektóre prostytutki pochodzà z sierociƒców. Po ukoƒczeniu 18 lat muszà je opuÊciç, najcz´Êciej nie majà dokàd i do kogo wracaç, czeka je ˝ycie na ulicy. W latach 1994–1998 wzros∏a liczba takich prostytutek, a jednoczeÊnie ró˝nych spraw karnych zwiàzanych z procederem prostytucji, z 231 do 606 (zak∏adanie lub prowadzenie domów publicznych lub kuplerstw – umyÊlne u∏atwianie cudzej prostytucji w celu osiàgni´cia korzyÊci majàtkowej lub innych podstawowych korzyÊci (art. 131 k.k. Uzbekistanu)). W 1998 r. uzbeckie organy Êcigania zarejestrowa191 Uzbek olympic official wins case, „The Associated Press”, 1 February 2002, <http://wwww. uzland.uz/2002/february/02/02.htm>. Szerzej zob. Andrew Jennings, The Great Olympic Swindle, Somon & Schuster, New York 2000. 192 Thai Police round up 24 Uzbek prostitutes in Bangkok, „Agence France Presse”, 21 March 2001. 193 No fall in illegal emigrants in 2004 – senior Uzbek official, UzReport.com web site, „BBC Monitoring Service”, 3 February 2005. 194 Ibidem. 195 Ibidem. 196 Uzbek nationals in USA accused of trafficking in women, <http://www.uzreport.com>, 19 August 2001. 197 No fall…, op. cit.

182

∏y 7176 osób nale˝àcych do „wysokiej grupy ryzyka”, zajmujàcych si´ prostytucjà albo szerzeniem pornografii198. O szczególnie bulwersujàcej formie zorganizowanej przest´pczoÊci w Bucharze donosi∏a w 2001 r. jedna z amerykaƒskich gazet. Mia∏o tam dojÊç do wielokrotnego zabójstwa ubiegajàcych si´ o wyjazd zagraniczny uzbeckich obywateli i obywatelek. Ofiary zg∏asza∏y si´ do nieformalnej agencji turystycznej w Bucharze prowadzonej przez ma∏˝eƒstwo (on – profesor miejscowego instytutu technologicznego, ona – chirurg). Po wp∏aceniu 200 USD aplikanci byli poddawani badaniom lekarskim. Ci, którzy przeszli je „pomyÊlnie”, byli uÊmiercani w celu usuni´cia organów cia∏a nadajàcych si´ do transplantacji. W domu ma∏˝eƒstwa znaleziono ok. 60 paszportów i 40 tys. USD199. Jak jednak cz´sto bywa w Azji Centralnej, nag∏oÊniona sprawa by∏a cz´Êciowo dziennikarskà kaczkà. W wyniku dochodzeƒ okaza∏o si´, ˝e ta para ma∏˝eƒska dopuÊci∏a si´ przyw∏aszczenia mienia wierzycieli, których nast´pnie uÊmierca∏a przez podawanie zastrzyków. W latach 2002–2003 w Uzbekistanie wszcz´to 23 post´powania karne przeciwko 20 podejrzanym o handel 30 osób, w celu niewolniczej pracy i wykorzystania seksualnego200. W latach 2003–2004 by∏o ogó∏em 100 spraw karnych, w których osàdzono a˝ 60 „organizatorów i pomocników” handlu ludêmi201. JeÊli chodzi o handel bronià i materia∏ami wybuchowymi, to najcz´Êciej pisze si´ o tym w kontekÊcie podejrzeƒ o dzia∏alnoÊç fundamentalistów islamskich w Kotlinie Fergaƒskiej. Odnotowano wiele przypadków zaj´ç broni palnej i materia∏ów wybuchowych. W rezultacie licznych dzia∏aƒ celników, w 1999 r. uda∏o si´ zajàç w ca∏ym Uzbekistanie ok. 2000 sztuk broni palnej i prawie 200 kg materia∏ów wybuchowych202. Wiosnà 2000 r. w∏adze przeprowadzi∏y kolejne akcje, w wyniku których Ministerstwo Spraw Wewn´trznych zaj´∏o 243 sztuki broni palnej, 1200 sztuk amunicji i liczne materia∏y wybuchowe. Zarzuty nielegalnego posiadania tych artyku∏ów postawiono 55 policjantom. W koƒcu 2000 r. milicja odkry∏a i przej´∏a „olbrzymi sk∏ad broni” – automatycznej, amunicji, pistoletów Makarowa, trotylu, granatów i innych podobnych Êrodków. W∏adze celne zaj´∏y zaÊ 1700 sztuk broni palnej oraz ró˝ne materia∏y wybuchowe203. W 2001 r. w wojskowych sàdach osàdzono 22 osoby w 15 sprawach karnych, zwiàzanych z nielegalnym obrotem bronià palnà i Êrodkami wybuchowymi, a w 2002 r. by∏o 22 podobnych spraw, w których rozpatrywano zarzuty wobec 31 osób204. 198 Doc. CEDAW/C/UZB/1, Committee on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, Initial reports of State Parties: Uzbekistan, section 5. 199 Uzbekistan: Man and wife arrested for trading in human organs, „The Miami Herald”, <http://www.herald.com/content/today/news/brknews/docs/102761.htm>, 5 January 2001. 200 Uzbekistan charges 20 with human trafficking in 2002–03, „BBC Monitoring Service”, 3 June 2003. 201 No fall…, op. cit. 202 Uzbek police campaign against illegal weapons: ‘positive’ results, „BBC Monitoring Service”, 8 February 2000. 203 Uzbek customs confiscated 750 kg. of drugs in 2000, „BBC Monitoring Service”, 25 January 2001. 204 Shurat Uzakov, Containing trans-border crime: A challenge to international cooperation for development, <http://www.dse.de/ef/crime/prg.htm>.

183

Uzupe∏niajàc opis sytuacji w zakresie walki z przest´pczoÊcià zorganizowanà, dodaç trzeba, ˝e inne jej formy majà pod∏o˝e czysto ekonomiczne. Na przyk∏ad, jeÊli chodzi o sektor bankowy, to w 2005 r. sàd w Taszkencie skaza∏ na d∏ugoletnie kary pozbawienia wolnoÊci 14-osobowà grup´ (w tym dwóch obywateli w∏oskich), za oszustwo, ∏apówkarstwo i przyw∏aszczenie wielomilionowych kwot dolarowych (minimum 6 milionów USD), wyp∏aconych jako kredyt, nast´pnie powa˝nie uszczuplony w celu osiàgni´cia osobistej korzyÊci majàtkowej205. W 1999 r. inny uzbecki sàd skaza∏ 18 osób za „grabie˝” (chodzi zapewne o przyw∏aszczenie mienia) w rafinerii ropy naftowej w Ferganie206. Ten ostatni przyk∏ad nie tylko potwierdza opini´ EBOR-u o powiàzaniu wykorzystywania bogactw mineralnych z przest´pczoÊcià, ale jà rozszerza na inne ni˝ korupcja jej formy. I tak trzeba równie˝ widzieç nast´pny przyk∏ad. Odnotowuje si´ bowiem próby przemytu z∏ota (Uzbekistan jest znaczàcym na Êwiecie producentem tego kruszcu) oraz innych metali szlachetnych. W 1999 r. zarejestrowano ponad 250 przypadków przemytu tych metali, o który podejrzewano 200 osób. Dla uzupe∏nienia informacji o rozmiarach przemytu trzeba podaç, ˝e w marcu 2000 r. udaremniono nielegalny wywóz 13 t aluminium207. W czerwcu zaj´to na granicy kazachsko-uzbeckiej 70 t metali nie˝elaznych208. Z innych materia∏ów wymieniç trzeba przemycane w 2000 r. produkty benzynowe (ok. 900 t), ale tak˝e nawozy sztuczne (260 t), bardzo du˝o artyku∏ów ˝ywnoÊciowych209, i zwierz´ta (˝ó∏wie przemycane do Rosji do celów kulinarnych oraz papugi210), a nadto poro˝e sajgi (centralnoazjatyckiej antylopy), uwa˝ane za afrodyzjak211. Na porzàdku dziennym sà te˝ sprawy karne zwiàzane z nielegalnymi operacjami finansowymi i przemytem bawe∏ny, któremu poczàtek da∏a, omówiona wczeÊniej, afera kryminalna z czasów radzieckich. W pierwszym pó∏roczu 2002 r. zaj´to na granicach Uzbekistanu kontraband´ wartoÊci ok. 20 milionów USD. W tym kontekÊcie nie mo˝e dziwiç, ˝e Prezydent Uzbekistanu obarczy∏ „silny, dobrze zorganizowany, skorumpowany system przest´pczy” odpowiedzialnoÊcià za problemy ekonomiczne Uzbekistanu212. Danie takie ilustrowa∏yby stan transformacji ustrojowej w Uzbekistanie, w tym polityczno-kryminalnego myÊlenia o jej skutkach, gdyby nie dwa fakty. Po pierwsze, 205 Senior Uzbek bank officials convicted of fraud, Interfax news agency, Moscow, „BBC Monitoring Service”, 26 July 2005. 206 Uzbek lawyer advocates ‘humanizing’ punishment for economic crime, „BBC Monitoring Service”, 27 May 2001. 207 Uzbek customs police scrap metal smugglers red-handed, „BBC Monitoring Service”, 10 March 2000. 208 Uzbek police seized seventy tons of non-ferrous metal reportedly from Kazakhstan, „BBC Monitoring Service”, 29 June 2000. 209 Uzbek confiscated 750 kg. of drugs in 2000, „BBC Monitoring Service”, 25 January 2001. 210 Tortoise smuggling on Tashkent-Moscow train, TCA, 28 June 2001. 211 Central Asian antelope being poached into extinction, excerpts from report by Uzbek TV, „BBC Monitoring Service”, 14 December 1999; „RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 112, Part I, 13 June 2001. 212 Uzbek leader lashes out at imports for sake of future generation, „BBC Monitoring Service”, 19 February 2003.

184

na obszarach przygranicznych przemyt by∏, jest i b´dzie spowodowany jego op∏acalnoÊcià oraz, jak ju˝ wczeÊniej podkreÊlano, s∏abà kontrolà granic213. Czy i jak transformacja ustrojowa wp∏ynie na ograniczenie przemytu, to na pewno nie kwestia najbli˝szej przysz∏oÊci, ale mo˝e 20–30 lat. Po drugie, kontrabanda obejmuje tak˝e odpady radioaktywne, które mo˝na wykorzystywaç do wyrobu „brudnej bomby”. W tym kontekÊcie, odnotowanie, ˝e w kwietniu 2000 r. na granicy kazachsko-uzbeckiej zaj´to transport 10 o∏owianych kontenerów zawierajàcych odpady radioaktywne, przeznaczony na eksport do Pakistanu, to fakt obecnie, ale i perspektywicznie, szczególnie niepokojàcy214. PRANIE BRUDNYCH PIENI¢DZY ORAZ KORUPCJA

Wià˝e si´ to z postrzeganym w Azji Centralnej narastaniem dzia∏alnoÊci terrorystycznej. Uzbekistan jest chyba najbardziej nià zagro˝ony, co pokazujà zamieszki w Kotlinie Fergaƒskiej (zob. rozdz. 1 i 2). Wed∏ug jednego z raportów prasowych, zaledwie w jednej transakcji chodzi∏o o sum´ ok. 25 milionów USD przekazanych z zagranicy, cz´Êciowo przez uzbecki system bankowy, uzbeckiej opozycji215. Z mniejszych kwot wymieniono 200 tys. USD, zaj´te u obcokrajowca udajàcego si´ z lotniska w Taszkencie do Seulu w Republice Korei216. Co do korupcji, to jej przyk∏adów jest masa. Jak wspomniano wczeÊniej (rozdz. 1), ca∏y wymiar sprawiedliwoÊci mo˝na uznaç za skorumpowany tak dalece, ˝e w Internecie publikuje si´ nawet „cenniki” za nominacje na ró˝ne stanowiska w milicji, prokuraturze, sàdownictwie217 oraz innych urz´dach218. W latach 2003–2004 ujawniono przypadki korupcji 903 funkcjonariuszy organów Êcigania219. Korupcja si´ga ni˝szych i najwy˝szych szczebli w∏adzy. W ca∏ym regionie dawanie ∏apówki jest szeroko praktykowane i to do tego stopnia, ˝e szacuje si´, i˝ do 25% wartoÊci kontrabandy jest przeznaczone na p∏atnà protekcj´220. W transakcjach handlowych wykorzystuje si´ ka˝dà mo˝liwà drog´, aby ukryç w∏asne dochody wobec fiskusa, równie˝ pos∏ugujàc si´ podstawionymi osobami. W 2002 r. opinia publiczna Uzbekistanu i Kirgizstanu zosta∏a zaalarmowana informacjà o zranieniu na granicy jednego kirgiskiego obywatela i zastrzeleniu drugiego. Najprawdopodobniej odmówili dania ∏apówki uzbeckiemu funkcjonariuszowi

Marat Andenov, Future gloomy as Uzbek-Kazakh tensions rise, TCA, 30 November 2000. Catherine Davies, ‘Dirty bomb material’ seized in Asia, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/2629343.stm>, 5 January 2003. 215 Russian paper views alleged funding sources for Central Asian Islamic ‘Terror’, „BBC Monitoring Service”, 7 February 2000. 216 Uzbek capital airport customs seize over 10 tons of drugs in 2000, „BBC Monitoring Service”, 27 January 2001. 217 Uzbekistan’s law enforcement incurably corrupt, summary of 13 June 2003, statement of Nicolai Mitrokhin, Open Society Institute, New York, <http://www.eurosianet.org/departments/ recaps / articles/eav061903_pr.shtml>, 19 June 2003. 218 Clans, cotton, and currency.htm <http://uzland.narod.ru/2000/special36.htm>. 219 Uzbek chief prosecutor points to corruption crack-down, „Narodnyje Slovo”, Taszkent, „BBC Monitoring Service”, 23 April 2005. 220 K. Sabirov, Border guards aid smugglers, TCA, 2 January 2002. 213 214

185

s∏u˝by granicznej. Uzbekistan przekaza∏ oficjalnie „wyrazy ˝alu”, przyznajàc si´ do „b∏´du technicznego”, który doprowadzi∏ do tej tragedii221. Bardzo spektakularna sprawa korupcyjna wysz∏a na jaw w 2005 r. Dotyczy∏a ona pierwszego wicepremiera (do koƒca 1998 r.), jednej z najbardziej wp∏ywowych, po Prezydencie, osób w Uzbekistanie, odpowiedzialnej m.in. za strategiczny rozwój kraju. Przypisywano mu wyniesienie na szczyty w∏adzy obecnego Prezydenta (obaj pochodzà z tego samego klanu samarkandzkiego), nast´pnie by∏ ministrem rolnictwa, a potem (do lutego 2004 r.) prezydenckim doradcà do spraw rolnictwa. Na ka˝dym z tych stanowisk odpowiedzialny by∏ za zasoby strategiczne – wod´ i bawe∏n´. W 2005 r. by∏y wicepremier zosta∏ skazany za przyw∏aszczenie mienia, zawieranie umów niezgodnych z interesem paƒstwa, nadu˝ycie w∏adzy oraz „wiele innych przest´pstw”. Wkrótce potem skorzysta∏ z aktu ∏aski Prezydenta222. W latach 2001–2005 prokuratura postawi∏a zarzuty „korupcji” 8043 urz´dnikom, w tym 188 z centralnego aparatu w∏adzy, 1070 z regionalnego aparatu w∏adzy i 6855 ni˝szego stopnia. Oko∏o 50% z nich odpowiada∏o za kradzie˝e, 20% za nadu˝ycia w∏adzy i tylko 7 osób za ∏apownictwo. Te dane obejmujà 379 urz´dników z uzbeckich paƒstwowych przedsi´biorstw petrochemicznych, w tym 164 pracowników rafinerii ropy w Ferganie223. O podatnoÊci w∏adzy na korupcj´ mo˝e Êwiadczyç nast´pujàcy fakt. W 2005 r. a˝ 122 000 prokuratorów (swojà drogà jest to bardzo rozbudowany aparat kontroli) zosta∏o ukaranych dyscyplinarnie za ró˝ne „nadu˝ycia w∏adzy”. OdpowiedzialnoÊç dyscyplinarnà ponios∏o te˝ 567 innych pracowników prokuratury, a ponadto 64 zwolniono224. ONZ-owski raport podaje, ˝e ∏apówki p∏aci si´ za zwolnienia od obowiàzkowych prac polowych przy zbiorze bawe∏ny, za przyjćie na uniwersytet i za oceny na egzaminach225. Przedstawiciele sondowanych w sprawie korupcji firm zagranicznych wykazali, ˝e z przekupstwem mieli do czynienia w 65% wypadków, czyli o 25% wićej ni˝ w innych krajach rozwijajàcych si´ i prawie 50% wićej ni˝ w krajach rozwini´tych226. O korupcji otwarcie mówi Prezydent Uzbekistanu. Zgodnie jednak ze stepowà moralnoÊcià, uwik∏anych w przest´pczoÊç urz´dników paƒstwowych, nie traktuje zrazu jako przest´pców, zachowujàc t´ ewentualnoÊç na stosownà okazj´227.

Ibidem. „Narodnyje Slovo”, za: „Associated Press”, Former high-ranking Uzbek official convicted of corruption, 16 February 2005. 223 Uzbek chief…, op. cit. 224 Over 120 000 Uzbek prosecution staff punished for „abuse of office” in 2005, Xalq Sozi, Tashkent, 8 February 2006, „BBC Monitoring Service”, 10 February 2006. 225 United Nations Resident Coordinator System, Common Country Assessment of Uzbekistan, UNDP, Tashkent 2001, s. 28. 226 Ibidem. 227 „Ka˝dy gubernator jest zawsze otoczony ludêmi niegodnymi jego zaufania, którzy starajà si´ pozyskaç jego ∏ask´, stosujàc przewrotne metody, podlizujàc si´ mu, uni˝enie oddajàc mu czeÊç i próbujàc, by jad∏ on z ich r´ki. Nie ka˝dy jest w stanie si´ temu oprzeç. MyÊl´, ˝e ci´˝ko jest ka˝demu cz∏owiekowi ograniczyç swój apetyt i przeciwstawiç si´ pokusom diab∏a, tak by nie wystawiç na szwank swojej reputacji...Jako mer miasta, mia∏ wk∏ad do pozytywnych zmian. Tego nie da 221 222

186

Na zakoƒczenie przypomnijmy jego s∏owa o korupcji: „te zwyczaje tkwià w naszej krwi i koÊciach”228, powtarzajàc starà myÊl kazachskiego poety Kunanbajewa. Doda∏ tak˝e, ˝e obecnie „kryminalizacja w∏adzy jest jednym z najpowa˝niejszych zagro˝eƒ dla naszego rozwoju spo∏ecznego”229.

si´ zaprzeczyç. Ale coraz wi´ksze wymagania od przywódców w naszych obecnych czasach uwypukli∏y jego s∏aboÊci...Musz´ wam powiedzieç, ˝e zwróci∏ si´ on o przeniesienie na inne stanowisko. Zaakceptowa∏em jego wniosek…Osoba z tak wielkim doÊwiadczeniem w jego [m∏odym – przyp. aut.] wieku to korzyÊç dla nas...Dlatego zdecydowaliÊmy, aby go przenieÊç z powrotem na stanowisko wiceministra gospodarki” (Uzbek leader renews „extremist” exiles amnesty, Uzbek Television first channel, Tashkent, „BBC Monitoring Service”, 24 April 2005). 228 Cyt. w: Nations in Transit, op. cit., s. 708. 229 I.A. Karimov, Uzbekistan on the Verge of the XXI Century: Threats of Security, Conditions and Guarantees for Progress, Tashkent 1997, s. 87.

187

ROZDZIA¸ 8

Zrywajàc z przesz∏oÊcià: od polityki do praktyki zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej Potrzeba wywa˝onego podejÊcia Wspó∏czesna Azja Centralna, ze swym baga˝em doÊwiadczeƒ i nowymi aspiracjami, szuka sposobów na prze∏amanie tradycji przest´pczych, starych spo∏ecznych uk∏adów i odwiecznej skrytoÊci. W procesie przechodzenia od ekonomii deficytu (przetrwania) do spo∏eczeƒstwa otwartego, stopniowo si´ ona otwiera. Konserwatywne podejÊcie do przest´pczoÊci i przest´pcy wywiera silny wp∏yw na polityk´ kryminalnà i karnà w kontekÊcie prób jego modyfikacji w procesie rozszerzania „rzàdów prawa” wed∏ug zasad Zachodu. Jak wiemy, tradycje przest´pcze w Azji Centralnej sà o wiele starsze ni˝ te, które zidentyfikowa∏ Sellin. Cz´ste przypadki bezprawia znane by∏y od wieków i mia∏o ono szeroki zasi´g. Nie tylko Kirgizi, ale tak˝e Uzbecy, Turkmeni i Tad˝ycy na ró˝ne sposoby parali si´ z bandytyzmem i innà przest´pczoÊcià (przemyt ludzi, kradzie˝e, etc.). T´ uwag´ nale˝y jednak opatrzyç komentarzem. Cz´sto przytacza si´ wypadki bezprawia i okrucieƒstwa, „potwierdzajàce” mrocznà przesz∏oÊç narodów Azji Centralnej. Jednak rzadko przypomina si´, ˝e w oceny takie wkalkulowano intencje celowego zniewa˝ania wrogiego plemienia, zw∏aszcza gdy z jego zachowania wynika∏o, i˝ praktykowa∏o ono te˝ równoÊç i sprawiedliwoÊç wÊród swoich cz∏onków. Historycy zauwa˝ajà, ˝e takie oskar˝enia odnosi∏y niezamierzony skutek, bo krytykowani stawali si´ jeszcze bardziej zatwardziali i nieust´pliwi1. I jeszcze jedna uwaga: choç korupcja jest endemiczna w Azji Centralnej, to jej êród∏a sà tak˝e zewn´trzne. Na przyk∏ad, w XIX w. w okresie „Wielkiej Gry” Rosja i Wielka Brytania rywalizowa∏y o bogactwa regionu, pos∏ugujàc si´ w tym celu przebieg∏oÊcià i przekupstwem, aby pozyskaç wzgl´dy centralnoazjatyckich w∏adców. Jako bardziej aktualny przyk∏ad dwuznacznej roli wielkich mocarstw zaznaczyç trzeba, ˝e pieniàdze uzyskiwane z nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi ra1 Edward H. Allworth, The Modern Uzbeks from the 14th Century to the Present, Hoover Institute Press, Stanford, California 1990, s. 9–10.

188

czej rzadko trafiajà na konta bankowe w Azji Centralnej (brak zaufania do rodzimego systemu bankowego), w wi´kszoÊci na zagraniczne konta, g∏ównie w Europie Zachodniej. Przypisywanie zatem jakichÊ wyjàtkowych korupcjogennych cech spo∏eczeƒstwu i instytucjom regionu Azji Centralnej by∏oby b∏´dem. W tej sytuacji, z jednej strony, to paradoksalne, ˝e Zachód próbuje zajàç si´ problemami, do których si´ walnie przyczynia∏ i przyczynia – tj. korupcjà, praniem brudnych pieni´dzy, zorganizowanà przest´pczoÊcià. Jednak z drugiej strony, jego starania majà politycznie symbolicznà wymow´, bo przez nie powstaje, mimo wszystko, nowy i lepszy paƒstwowy etos.

Kwestie polityczne, kulturowe i badawcze: szczegó∏y i uogólnienia Z ksià˝ek Samuela Huntingtona i Francisa Fukuyamy dowiadujemy si´, jak ró˝ni si´ mentalnoÊç azjatycka od amerykaƒskiej czy europejskiej. MentalnoÊç Wschodu jest kolektywna, a zarazem autokratyczna i paternalistyczna. MentalnoÊç Zachodu jest indywidualistyczna. Ale i w mentalnoÊci azjatyckiej wyst´pujà ewidentne ró˝nice. W opublikowanym w Stanach Zjednoczonych policyjnym „materiale êród∏owym” o mentalnoÊci azjatyckiej, podaje si´, ˝e na Êwiadkach przest´pstw zorganizowanych, Chiƒczykach, Wietnamczykach i Koreaƒczykach mieszkajàcych tam, wymusza si´ milczenie, gro˝àc profanacjà grobów ich przodków w krajach ich pochodzenia2. Warto przypomnieç, ˝e w bardzo odleg∏ych czasach scytyjskich groby przodków by∏y obiektem szczególnego kultu, mobilizujàcego Scytów do walki na Êmierç i ˝ycie (rozdz. 1). Pozostajà one w Azji Centralnej takim obiektem kultu sakralnego do dziÊ. Jednak nie s∏ysza∏em tam od pracowników aparatu Êcigania o takim typie szanta˝u wobec Êwiadków przest´pstw (tj. groêbie profanacji grobu przodka). Swojà zaÊ drogà historyczne analizy podkreÊlajà silnà odr´bnoÊç obyczajowà mieszkaƒców regionu3. W porównaniu z mentalnoÊcià spo∏eczeƒstw po∏udniowo-wschodniej Azji, mentalnoÊç centralnoazjatycka ujawnia brak wi´kszej gotowoÊci do wspó∏pracy i dzia∏aƒ w szerszej grupie. Od najdawniejszych czasów mentalnoÊç ta manifestuje swojà odr´bnoÊç, zachowujàc dystans do obcych obyczajów. W pewnym sensie, ta mentalnoÊç jest bardziej elementarna. Jest te˝ prawdopodobnie mniej rygorystyczna, a to z racji wi´kszego zró˝nicowania etnicznego ni˝ w Chinach. Dlatego w Azji Centralnej mo˝na zauwa˝yç wi´kszà tolerancj´ dla „innych”. Pozytywnà cechà tej mentalnoÊci jest tak˝e poczucie przynale˝noÊci do swojej spo∏ecznoÊci i uznanie swojej wa˝noÊci. Z regu∏y w Azji Centralnej nie ma odczucia sa2 Douglas D. Daye, A Law Enforcement Sourcebook Asian Crime and Cultures. Tactics and Mindsets, CRC Press, Boca Raton–New York–London–Tokyo 1997, s. 69. 3 Thomas J. Barfield, The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Basil Blackwell, Cambridge, Massachusetts 1989. Autor dokumentuje, i˝ w ciàgu dwóch tysi´cy lat kontaktów koczowników z pó∏nocy z imperium chiƒskim nie byli oni prawie w ogóle podatni na chiƒskie normy kulturowe. Akceptowali natomiast cz´Êciowo wp∏ywy innych grup. Wp∏ywy chiƒskie by∏y szybko przyswajane przez niechiƒskà ludnoÊç, zamieszka∏à we wschodniej i po∏udniowo-wschodniej Azji.

189

motnoÊci czy wyizolowania ze Êrodowiska. Zawsze mo˝na liczyç na dobroczynnoÊç jej mieszkaƒców, wzajemnà pomoc sàsiedzkà i ogólnà, zwyk∏à ludzkà ˝yczliwoÊç wobec obcokrajowców. Negatywnà stronà mentalnoÊci mieszkaƒców regionu jest brak poszanowania nowych zasad praworzàdnoÊci. Jedynie w tym kontekÊcie mo˝na zrozumieç zachowanie kontrkandydata na urzàd prezydenta Uzbekistanu. W 2000 r. po wrzuceniu g∏osu do urny wyborczej publicznie stwierdzi∏, ˝e g∏osowa∏ na urz´dujàcego Prezydenta. Stany Zjednoczone uzna∏y, ˝e te wybory nie by∏y „ani wolne, ani sprawiedliwe”4. A przecie˝ ten niecodzienny, jak na stosunki zachodnie, akt wyborczy jest postrzegany wÊród Uzbeków jako wyraz ofiarowania siebie dla wy˝szego celu ni˝ w∏asne „ja”!5 Choç by∏o to szokujàce zachowanie, to dokumentowa∏o wyraênà ró˝nic´ mi´dzy zachodnià a wschodnià mentalnoÊcià, z perspektywy „Serca Azji”. Jeszcze w innym wymiarze brak szacunku dla wspomnianych zasad praworzàdnoÊci, przez akcentowanie kolektywnego „ja”, przechodzi z pokolenia na pokolenie. W tym przekazie kulturowym jest zawarty szacunek dla starszych i nadrz´dnoÊç interesu rodziny nad jakimkolwiek innym. JeÊli ktoÊ stanie przed wyborem: rodzina czy paƒstwo, to z zasady wybierze interes rodziny, bowiem jako jej cz∏onek musi przede wszystkim wype∏niaç zobowiàzania wobec rodziny. Paƒstwo daje zbyt ma∏o obywatelom, aby mog∏o oczekiwaç od nich lojalnoÊci. Stàd wynika wniosek, ˝e w negocjowanie zobowiàzaƒ z urz´dnikami paƒstwowymi funkcjonariusz musi braç pod uwag´ nadrz´dny interes rodziny. Dzi´ki niej przecie˝ doszed∏ do takiego szczebla kariery i jej musi si´ przede wszystkim za to odwdzi´czyç. OczywiÊcie, nie zawsze przyznaje si´ otwarcie t´ zwyczajowà praktyk´. Eksperci, którzy mogà byç poczytani za najbardziej ideowo zaanga˝owanych, publicznie g∏oszà priorytet interesu paƒstwa, które jest dla ka˝dej rodziny gwarantem jej dobrobytu. W takiej interpretacji syn odpowiada przed ojcem, ojciec przed rodzinà, ˝ona przed m´˝em, m∏odszy brat przed starszym, zaÊ rodzina jest czàstkà wi´kszej spo∏ecznoÊci, a wszystkie spo∏ecznoÊci pryncypialnie podlegajà interesowi paƒstwa. Interesy klanu i plemienia sà podporzàdkowane tylko jemu. „Wobec niego wszyscy sà pos∏uszni”6. Gdyby tak by∏o w istocie (a by∏oby to wówczas te˝ zgodne z filozofià Konfucjusza7), to rozszerzanie rzàdów prawa poprzez zachodnià pomoc technicznà by∏oby stosunkowo ∏atwe, ze wzgl´du na dobre prze∏o˝enia. Tak jednak raczej nie jest, bo pos∏uszeƒstwo wobec paƒstwa (kanon spo∏eczeƒstwa obywatelskiego) jest co najwy˝ej powierzchowne. 4 Human Rights Watch Press Release, <www.hrw.org/press/2002/03/karimovprof.htm>, 7 March 2002. 5 Uwaga ta zosta∏a poczyniona na podstawie spostrze˝eƒ zawartych w: Krzysztof Gawlikowski, Jednostka i w∏adza w cywilizacji wschodnioazjatyckiej, (w:) Krzysztof Gawlikowski i El˝bieta Potocka, Korea. DoÊwiadczenia i perspektywy, Wydawnictwo Adam Marsza∏ek, Toruƒ 2002, s. 67–71. Autor uczula czytelnika na wiele nieporozumieƒ, dotyczàcych azjatyckich odniesieƒ do spo∏eczeƒstwa, polityki i prawa. 6 Anara Amirova, „Asian values” in the of Kazakhstan’s political culture during modernization period, „Kazakhstan and Contemporary World”, No. 1 (2001), s. 169. 7 Helmut Uhlig, Jedwabny Szlak, prze∏o˝y∏ Janusz Danecki, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996, s. 20.

190

Potwierdza∏by to cytat z lokalnego periodyku fachowego, ˝e zw∏aszcza w po∏udniowej cz´Êci Azji Centralnej jej mieszkaƒcy „nie sà zdolni do zaakceptowania zachodnich form stosunków spo∏ecznych, suwerennoÊci narodowej, samorzàdnoÊci i innych komponentów wspó∏czesnego paƒstwa zachodniej demokracji, a to z racji ich cywilizacyjnej ró˝norodnoÊci… Ludzie ˝yjàcy w tej cz´Êci Azji po prostu nie rozumiejà wartoÊci zachodnich, zaÊ demokracj´ odrzuca si´, jako obcà teori´ i praktyk´”8. Jak zauwa˝a Andrzej Rzepliƒski, od chwili uzyskania niepodleg∏oÊci przez pi´ç krajów regionu, takie pojćia, jak: „spo∏eczeƒstwo obywatelskie” czy „rzàdy prawa” bardzo opornie torujà sobie drog´ w ÊwiadomoÊci jego mieszkaƒców. Nadal sà oni przywykli do poj´ç przez dekady ugruntowywanych przez radzieckiego prawodawc´, a wić „kolektywizmu” czy „praworzàdnoÊci socjalistycznej”9. Co do spo∏eczeƒstwa obywatelskiego, to rzeczywiÊcie odnotowuje si´ wcià˝ nieefektywnoÊç zachodniej pomocy technicznej, wspierajàcej organizacje pozarzàdowe, majàce byç podstawà do budowy spo∏eczeƒstwa obywatelskiego. Na przyk∏ad, niektórzy uwa˝ajà, ˝e te organizacje „nie spowodowa∏y ˝adnego post´pu w wi´kszoÊci krajów Azji Centralnej, gdzie Stany Zjednoczone czyni∏y wysi∏ki dla wsparcia procesu demokratyzacji”10. Opinia ta wydaje si´ jednak zbyt jednostronna. Po ratyfikowaniu przez Kirgistan i Tad˝ykistan Konwencji przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej i jej Protoko∏u o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu handlu ludêmi, szczególnie kobietami i dzieçmi, w obu krajach zacz´∏y aktywizowaç si´ i tworzyç nowe organizacje pozarzàdowe, których statutowym celem jest niesienie pomocy spo∏ecznej dla ofiar handlu. Obydwa kraje przyj´∏y niedawno nowe przepisy w tej sprawie (zob. tab. 9, Aneks 2). Kirgistan zwróci∏ si´ do UNODC z proÊbà o udzielenie pomocy technicznej w celu lepszego ich wdra˝ania do praktyki. To wskazuje, ˝e przy odpowiednich ramach prawnych i zrozumieniu potrzeby wspó∏dzia∏ania mi´dzy agendami rzàdowymi a agendami spo∏eczeƒstwa obywatelskiego (nawet jeÊli jest ono w zr´bach), ju˝ obecnie jest mo˝liwe jego rozwijanie. Okazuje si´, ˝e potrzeba ograniczenia handlu ludêmi sta∏a si´ tak palàca, i˝ post´p w budowie spo∏eczeƒstwa obywatelskiego (i proces demokratyzacji w szerokim znaczeniu tego s∏owa) zosta∏ wymuszony sytuacjà. Ani wić teoria, ani praktyka budowy spo∏eczeƒstwa obywatelskiego nie sà obecnie ju˝ wcale tak obce, jak wynika∏o to z cytatu w centralnoazjatyckim periodyku fachowym (por. wy˝ej). Ale nie jest to tylko zwyci´stwo nad radzieckim „kolektywizmem”. Ideowe i spo∏eczne korzenie swoistego kolektywizmu tej cz´Êci Azji Centralnej z pewnoÊcià si´gajà bowiem Amirova, op. cit, s. 169. Andrzej Rzepliƒski, The rule of law as a priority in criminal justice reform: building on experiences in technical cooperation between Europe and Central Asia, (w:) The Application of the United Nations Standards and Norms in Crime Prevention and Criminal Justice. Expert Group Meeting, Peace Center, Castle Schlaining, Stadtschlaining, Burgenland, Austria (10–12 February 2003), United Nations Office on Drugs and Crime, Vienna 2003, s. 121, <http://www.unodc.org/unodc/en/crime_cicp_publications.html>. 10 Najmiddin Shohinbod, What is the price of democracy?, „Sughhd”, 1 June, Tajik paper hails US efforts to support democracy in Central Asia, „BBC Monitoring Service”, 9 June 2005. 8 9

191

g∏´biej i sà cz´Êcià prawa zwyczajowego (adat) sprzed czasów rosyjskich i radzieckich, jak wiemy (san˝iry) bardzo odpornego na zmiany narzucane z zewnàtrz11. Brak poszanowania nowych zasad praworzàdnoÊci ilustruje zaobserwowana przez autora sytuacja na jednej z konferencji w Azji Centralnej, poÊwićonej problematyce walki z handlem ludêmi. Wystàpi∏a na niej, zaproszona przez organizatorów, prostytutka, która opowiedzia∏a o swym wyjeêdzie do Grecji celem prostytuowania si´. Jej s∏owa by∏y nagrywane przez jednego z uczestników konferencji – jak okaza∏o si´ prokuratora. Na pytanie innego uczestnika konferencji, czy prokurator mia∏ zgod´ na rejestrowanie tej wypowiedzi, przewodniczàca konferencji odpowiedzia∏a – przecie˝ to by∏a prostytutka, wić jakakolwiek zgoda nie by∏a potrzebna. Mo˝na wić zadaç teraz kilka pytaƒ. Skoro mieszkaƒcy Azji Centralnej sà tak podobni do siebie w sensie braku poszanowania dla prawa, to dlaczego podkreÊla si´ jednoczeÊnie narodowe ró˝nice mi´dzy nimi? Skoro to˝samoÊç mieszkaƒców Azji Centralnej jest tak splàtana w sensie wspólnego pochodzenia klanowego i plemiennego oraz podlegania tym samym wp∏ywom cywilizacyjnym, kulturowym i j´zykowym, to dlaczego ró˝ne grupy etniczne tak wyraênie zaznaczajà swojà odr´bnoÊç? Skoro mieszkaƒcy Azji Centralnej sà jakby ulepieni z jednej gliny, to dlaczego w s∏owniku imion jest ich a˝ 14 600 (tymczasem w polskim 10 razy mniej12)? Aby odpowiedzieç na te pytania, nie wystarczy stwierdziç, ˝e mieszkaƒcy Azji Centralnej chcà si´ ró˝niç mi´dzy sobà. Prawdà jest bowiem, ˝e w sensie mentalnoÊci i goÊcinnoÊci sà w istocie do siebie podobni (obcy, raz przyj´ty do rodziny, pozostaje niemal jej organicznà cz´Êcià), zgodnie z kodeksem post´powania niniejszej grupy. Wszyscy preferujà baranin´ nad inne mi´so i wszyscy sà sk∏onni do ezoterycznych prze˝yç, a zarazem sà konserwatywni. Co wićej, ci wszyscy ludzie majà silne poczucie w∏asnej kulturowej odr´bnoÊci oraz wspólnoty si´gajàcej poza granice regionu – co najmniej do Afganistanu, Chin, Iranu, Mongolii, Pakistanu i Turcji. Sà wić „ulepieni z tej samej gliny”. W przenoÊni i dos∏ownie glina, step i py∏ to cz´Êç ich wspólnego „filtru”, przez który spoglàdajà na ulotny Êwiat. Nawiasem mówiàc, ulotnoÊç nie jest tu tylko metaforà. Bowiem cz´ste burze piaskowe, które przes∏aniajà S∏oƒce, a wić i punkt orientacyjny, faktycznie zacierajà kontrast mi´dzy dniem a ksi´˝ycowà nocà. W koƒcu, podkreÊlmy tak˝e inny wspólny mianownik: w praktyce ˝ycia codziennego jest niemal powszechny brak uznania granic mi´dzypaƒstwowych wÊród lokalnej ludnoÊci, która nadal chcia∏aby swobodnie przekraczaç je w miejscach najwygodniejszych dla siebie, co u∏atwia handel ludêmi, przemyt ró˝nego rodzaju kontrabandy i ma∏y szmugiel graniczny (wspó∏czesny nomadyzm). Ludzie ci, dotychczas wolni w sensie przemieszczania si´ przez granice b. Zwiàzku Radzieckiego, a nawet w g∏´bszym sensie kulturowym, nie sà przygotowani na zmiany, jakie niesie nowa sytuacja. 11 Por. Maciej Lang, Murabek Kojbekov, Pod jarzmem Imperium Rosyjskiego, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004, s. 163–166 oraz tam˝e Bronis∏aw Go∏´biowski, Kirgizi w oczach Polaków w Êwietle pami´tników i innych êróde∏ pisanych, s. 241–244. 12 <http://www.skarbczyk.com/>.

192

Jednak w innych aspektach ˝ycia codziennego ró˝nice sà bardzo widoczne. W niektórych krajach patriotyzm jest pustos∏owiem, tak jak mo˝e nim byç brak zainteresowania chowem byd∏a czy uprawà roli. Ró˝nic´ co do znaczenia uprawy ziemi zauwa˝amy zw∏aszcza mi´dzy osiad∏ymi Uzbekami, zorientowanymi na upraw´ roli, a takimi koczownikami, jak Kirgizi czy Kazachowie. Prowadzi to do stereotypów, przek∏adajàcych si´ nie tylko na oficjalnà regionalnà polityk´, ale i na napi´cia wzd∏u˝ delimitowanej ciàgle na wielu obszarach granicy. W negocjacjach mi´dzypaƒstwowych brak zainteresowania ziemià, zw∏aszcza s∏abszego militarnie i gospodarczo kraju, daje silniejszemu krajowi lepszà pozycj´ startowà w delimitacji, a nawet w samowolnym zaw∏aszczaniu spornych terenów. Kazachowie ró˝nià si´ od innych narodów Azji bardzo mocnà wiarà w ducha zwierzàt, zw∏aszcza byd∏a. „Byd∏o dla Kazacha jest wszystkim”, to powiedzenie pokazuje jaki szacunek majà dla wielb∏àda, konia, kozy i innych zwierzàt (ptactwa domowego i wszelkich ptaków). Ten szacunek zakorzeniony jest w antropomorficznym sufiêmie (rozdz. 2), ale w pewnych sytuacjach nawet go poprzedza. Z kolei dla Turkmena koƒ rasy acha∏tekiƒskiej (Akhal Tekke) i pies-wilko∏ak (Alabaj), od którego przypisuje si´ rodowód wszystkich psów od czasu Adama i Ewy, sà ˝ywymi i zarazem mistycznymi symbolami dawnej wspania∏ej przesz∏oÊci. Równie˝ w rzemioÊle i sztuce istniejà znaczne ró˝nice. Sà one niekiedy celowo zacierane, np. na przejÊciach granicznych mi´dzy Kirgizjà a Uzbekistanem, kiedy przekraczajàcy je m´˝czyêni zmieniajà nakrycie g∏owy z ko∏paka na tjubitiejk´, przez co majà wi´ksze poczucie bezpieczeƒstwa na obcym terytorium. Wobec tych – wymuszanych niekiedy – podobieƒstw i ró˝nic, mo˝na skonkludowaç, ˝e spo∏eczna tkanka Azji Centralnej jest bardzo z∏o˝ona, wieloznaczna i zró˝nicowana. ÂciÊle rodzinne, klanowe i plemienne powiàzania przeplatajà si´ z religià, Êrodowiskiem i zajmowanym terytorium. Wszystko to wzajemnie na siebie oddzia∏uje i kszta∏tuje mentalnoÊç mieszkaƒców, wyra˝ajàcà si´ w jej ró˝nych, z regu∏y konserwatywnych, kombinacjach. Pos∏ugujàc si´ metaforà – mentalnoÊç mieszkaƒców regionu jest taka jak tkane tam od wielu wieków dywany: z regu∏y o danym kszta∏cie, wzorze, wymiarach, swoistym surowcu, okreÊlonej technice tkania, liczbie w´z∏ów, zestawie kolorów i ich odcieni, które zmieniajà si´ w zale˝noÊci od kàta padania Êwiat∏a. „Przest´pstwo i kara” (wymiar sprawiedliwoÊci) sà wkomponowane w ca∏oÊç takiego regionalnego tworu i sà wspó∏grajàcà kulturowo cz´Êcià. „Centralnoazjatycki dywan” z „europejskim” mogà mieç jednakowy tylko rozmiar13. Inne elementy, jak technika tkania czy surowiec, z którego powstajà, bardzo si´ ró˝nià.

13 Na marginesie, powierzchownoÊç mi´dzyregionalnych podobieƒstw móg∏by potwierdzaç wzór krzy˝a, spotykany na centralnoazjatyckich dywanach. Ten geometryczny element dekoracyjny, pozornie zgodny z oryginalnym wymogiem sztuki muzu∏maƒskiej zakazujàcym reprodukowania postaci ludzkich i wyobra˝eƒ zwierz´cych, a nawet roÊlinnych, mo˝e byç w istocie postrzegany jako symbol wp∏ywu, który na „Imperium Stepów” wywar∏ nestorianizm – heretycki od∏am chrzeÊcijaƒski znad Morza Ârodziemnego (zob. rozdz. 1). Ale w XIV w. od∏am ten zanik∏ w Azji Centralnej, wi´c obecnie wzór krzy˝a mo˝e byç tylko ewentualnà reminiscencjà dawnych czasów, bez aktualnego zwiàzku z dzisiejszà Europà [przyp. red. – T. Bodio].

193

JeÊli zafunkcjonujà antagonizmy, mieszkaƒcy Azji Centralnej stajà si´ wrogami wobec siebie, bywajà nieprzejednani i agresywni. Gorzka przesz∏oÊç, która podzieli∏a ich kilka wieków temu, spowodowa∏a uprzedzenia i rywalizacj´, czego do dziÊ nie sà w stanie si´ wyzbyç. Na tym poziomie stosunków sà oni bardzo ró˝ni i nadal chcà takimi pozostaç. Jeszcze jednà ró˝nicà mi´dzy nimi sà strefy czasowe. Letni czas w Kirgistanie jest o jednà godzin´ przesuni´ty do przodu w stosunku do Uzbekistanu i o dwie godziny w stosunku do Kazachstanu. Tad˝ykistan i Turkmenistan pozostajà w tej samej strefie czasowej co Uzbekistan. Swojà suwerennoÊç manifestujà te kraje tak˝e w sprawie akredytacji zagranicznych przedstawicielstw dyplomatycznych w Azji Centralnej. W Uzbekistanie sà placówki dyplomatyczne, których ambasadorzy nie majà akredytacji na Tad˝ykistan, a niektórzy ambasadorzy z Moskwy czy Kijowa majà akredytacj´ na Turkmenistan, choç ambasady tych samych paƒstw znajdujà si´ w Taszkencie. Jednym z powodów tej konfuzji jest nie zakoƒczona delimitacja granic. W tym kontekÊcie podnosi si´, ˝e by∏oby nielogiczne rozszerzanie akredytacji na sàsiadujàcy kraj, z którym nie zosta∏ ustalony przebieg granicy, co stwarza podstaw´ do konfliktu jurysdykcji. Z powy˝szego mo˝na równie˝ wyciàgnàç pozytywny wniosek, ˝e w regionie zachodzi paƒstwowotwórczy proces. Jego historycznà podstawà by∏y wczeÊniejsze poczynania tego rodzaju. Dokumentujà one, ˝e w „Imperium Stepów” by∏ instynkt paƒstwowotwórczy, który zachowa∏ si´ i obecnie jest silniejszy ni˝ kiedykolwiek przedtem. Odnosi si´ to zw∏aszcza do Kazachów i Uzbeków, którzy silnie eksponujà swojà wewn´trznà etnicznà i terytorialnà spójnoÊç. Z punktu widzenia Europy czy Ameryki Pó∏nocnej „tràci to myszkà”, ale nie jest z pewnoÊcià dowodem wstecznictwa, jak si´ niekiedy przedstawia. Nale˝y bowiem odró˝niç „paƒstwo” sensu stricto od „paƒstwowotwórczego procesu”. To w ten na nowo uruchomiony proces wplatajà si´ klanowo-plemienne sprawy, bez których w ogóle nie mog∏oby byç o nim obecnie mowy, a tym bardziej o „paƒstwie”. Te i inne sprawy sà tak g∏´boko powik∏ane, ˝e odszyfrowujàcy je niektórzy polscy badacze, nie bez racji, konstatujà wielkà odr´bnoÊç centralnoazjatyckiej mentalnoÊci od swojej w∏asnej. Podnoszà oni, ˝e w tekstach tamtejszych autorów o wiele cz´Êciej ni˝ w europejskich pojawiajà si´ amorficzne (zob. rozdz. 2) zwroty: „w tej sytuacji”, „kraj prze˝ywa trudny i z∏o˝ony okres”, „jak pokazuje doÊwiadczenie Êwiatowe”, bez okreÊlenia, jaka jest to konkretna sytuacja, jak rzeczywiÊcie jest to trudny i z∏o˝ony okres, jakie praktyczne doÊwiadczenie Êwiatowe na coÊ wskazuje. To prowadzi ich do wniosku, ˝e centralnoazjatyccy autorzy bezpodstawnie i zbyt przesadnie uwypuklajà ró˝nice w procesie transformacji w regionie i Europie14. 14 „Zwraca uwag´ brak instytucjonalnego podejÊcia do procesów transformacyjnych oraz ca∏kowita nieobecnoÊç studiów behawioralnych. Znacznie cz´stsze jest ujmowanie zmian po upadku komunizmu z punktu widzenia przemian kulturowych. W tym j´zyku lepiej wyra˝a si´ rezerwa wobec zachodniej kultury, techniki i wzorców cywilizacyjnych, które nagle wtargn´∏y do zamkni´tego dotàd spo∏eczeƒstwa. W wyniku pomieszania ró˝nych perspektyw interpretacyjnych poj´-

194

W istocie, w Europie przebiega ona w sposób bardziej uporzàdkowany i „post´powy”, jakby inne „scenariusze” kszta∏towa∏y mentalnoÊç mieszkaƒców Azji Centralnej. Trudno je jednoznacznie odczytaç i porównaç z europejskimi, u˝ywajàc narz´dzi poznawczych, stosowanych w polskiej i zachodniej nauce oraz polityce. Bo, rzeczywiÊcie, te scenariusze sà ró˝ne. Oto psychospo∏eczna analiza mentalnoÊci Kirgizów sugeruje, ˝e ich koncepcja mamy kasyk – umys∏u, który jak nasienie jest owini´ty spiralnie przez ˝ycie, wiedz´, idea∏y i myÊli, ró˝ni si´ od intelektualnych konstrukcji innych ludzi15. Ta uwaga sugeruje te˝, ˝e trzeba bardzo ostro˝nie podkreÊlaç podobieƒstwa mi´dzy Europà Ârodkowà i Wschodnià a Azjà Centralnà, mimo niedawno jeszcze wspólnego systemu politycznego i zbie˝nego prawodawstwa, zw∏aszcza w zakresie prawa karnego i procedury karnej (podstawowych instytucji). Niekiedy w ogóle nie b´dzie mo˝na odnaleêç tych podobieƒstw. „Amorfizm”, a dalej zaÊ „rekompozycja”, to klucze do zrozumienia podejÊcia do ˝ycia przez mieszkaƒców Azji Centralnej. Znaczà one dla nich zdecydowanie wićej ni˝ dla ludzi w Europie czy Ameryce Pó∏nocnej, a˝ do tego stopnia, ˝e Wschód z Zachodem nie majà tu ˝adnego punktu stycznoÊci. W zachodnim Êwiecie panuje system rozliczalnoÊci, rygorystycznej hierarchii dla oceny osobowoÊci, grup, zdarzeƒ czy dzia∏aƒ. Nie ma takiej rozliczalnoÊci czy takiego rygoryzmu w Êwiecie wschodnim, przynajmniej tym jakim jest Azja Centralna. OsobowoÊci, grupy, fakty kszta∏tujà si´ i ciàgle zmieniajà, w zale˝noÊci od wielu lokalnych luêno ze sobà powiàzanych grup, wspó∏dzia∏ajàcych lub skonfliktowanych ze sobà, w zale˝noÊci od interesów. Mo˝e w∏aÊnie dlatego zrehabilitowanie obecnie sprawców uzbeckiej afery kryminalnej z lat 80. jest dla bardziej rzeczowo nastawionego Europejczyka du˝ym zaskoczeniem. Nie mniejszym jest u∏askawienie by∏ego pierwszego wicepremiera (rozdz. 7). Tymczasem dla Uzbeków i innych ludzi o „stepowej mentalnoÊci” to kwintesencja amorficznego sposobu myÊlenia. CoÊ by∏o, co rozsypa∏o si´ i z tego powstaje nowa przejÊciowa forma. Jak wspomniano wczeÊniej, pojćia „przest´pstwa” i „przest´pcy” sà w praktyce o wiele bardziej wzgl´dne ni˝ w krajach znanych z mniej wybiórczego, bardziej rygorystycznego i klarownego stosowania przepisów karnych. Na obszarze by∏ego „Imperium Stepów” te pojćia sà wi´kszymi fantomami ni˝ w tamtych krajach. Pos∏ugujàc si´ pojćiem „postaci zjawiskowych przest´pstwa” z doktryny prawa karnego, mo˝na by z punktu kryminologii dodaç, ˝e jak gdyby zyska∏y one nowy obraz, bowiem obok „przygotowania do przest´pstwa” czy „pope∏nienia przest´pstwa”, zjawisko przest´pstwa pojawia si´ i zanika jak jakaÊ fatamorgana.

ciowe instrumentarium jest doÊç chaotyczne, a odniesienia do rzeczywistoÊci rzadkie i bardzo wybiórcze... Z tego punktu widzenia nieprzystawalnoÊç Êrodkowoeuropejskich i Êrodkowoazjatyckich studiów nad transformacjà jest najbardziej uderzajàca” (Radzis∏awa Gortat, Kazachstaƒska ideologia modernizacji, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000, s. 107). 15 Gulnara Bakajewa, Socialnaya pamiat’ i sowremiennost, Ilim, Biszkek 2000, s. 47.

195

Nie nale˝y jednak upraszczaç problemu przez takie porównanie. W tym kontekÊcie trzeba przede wszystkim pami´taç, ˝e rodowód rozliczalnoÊci wywodzi si´ z Wielkiej Brytanii – z utylitarystycznych prac ekonomisty Adama Smitha oraz filozofa, a zarazem kryminologa, Jeremiasza Benthama. Kiedy w koƒcu XVIII – pierwszej po∏owie XIX w. rozliczalnoÊç zacz´∏a torowaç sobie drog´ w Wielkiej Brytanii, to w tym samym czasie w bardziej absolutystycznie rzàdzonej Rosji, stopniowo ugruntowujàcej swoje panowanie nad Azjà Centralnà, rozliczalnoÊç, nazwana przez rosyjskiego ksi´cia W∏adimira Odojewskiego (1843) „rachunkowoÊcià moralnà”16, by∏a w elicie w∏adzy niech´tnie widziana jako zachodnia nowinka. Choç pewnie by∏a ona ∏atwiej przyswajalna dla rzàdów carskich na europejskim obszarze Rosji, to o wiele trudniej w jej cz´Êci centralnoazjatyckiej. W niej bowiem, jak pami´tamy (rozdz. 5), „rachunkowe” wysi∏ki administracji rosyjskiej by∏y sabotowane w „zrozumia∏y, jeÊli nie podziwu godny sposób”, to jest drogà korumpowania jej rosyjskich urz´dników przez przedstawicieli klanów i plemion, zabiegajàcych o utrzymanie status quo. Mimo kontynuowania tych wysi∏ków przez w∏adze radzieckie17 (byç mo˝e z definicji bezskutecznych, jeÊli zwa˝yç samokrytyk´ Wadima Bakatina), rozliczalnoÊç we wspó∏czesnej Azji Centralnej, zarówno w elicie, jak i szerokich rzeszach spo∏ecznych, nadal pozostaje obcà koncepcjà; a w ka˝dym razie bardziej obcà ni˝ w europejskiej cz´Êci Rosji. Z wielkimi oporami zdobywa ona sobie miejsce w polityce i gospodarce. Na mieszkaƒców Azji Centralnej nadal wk∏ada si´ europejski „kostium”, pod którym funkcjonujà stare uk∏ady, wyra˝ajàce autorytet i w∏adz´ w paƒstwie18. Wspó∏czeÊni zachodni dyplomaci sà czasami zbyt ma∏o cierpliwi i wyrozumiali, aby wyciàgnàç wnioski z tego faktu oraz doceniç meandry myÊlenia i dzia∏ania polityków Azji Centralnej. Cz´Êciej, niejako „z góry”, rygorystycznie oceniajà sytuacj´ w regionie. Na przyk∏ad by∏y brytyjski ambasador w Uzbekistanie w bardzo kontrowersyjnym oÊwiadczeniu ostro skrytykowa∏ Uzbekistan jako „niefunkcjonujàcà demokracj´”. Skrytykowa∏ te˝ w∏adze tego kraju za brutalne nadu˝ycia praw cz∏owieka, gdzie tortury i przyznanie si´ pod ich wp∏ywem do winy, a nie dowód czy ekspertyza w sprawie, decydujà o wyroku skazujàcym19. W koƒcu, stwierdzi∏, ˝e „ofiary tortur sà Lesley Chamberlain, Holding a key to the „Otherland, „Financial Times”, 17–18 July 2004. United Nations Resident Coordinator System, Common Country Assessment of Uzbekistan, United Nations, Tashkent 2003, s. 38. 18 Erlan Aben, Tadeusz Bodio, W poszukiwaniu korzeni cywilizacyjnych paƒstwowoÊci kazachskiej, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan…, op. cit., s. 39. 19 Craig Murray – Freedom House, Tashkent, Uzbekistan, 17 November 2002 (press release, <http://www.britain.uz/inform/presrel.htm>). Komentarz David Sterna, British envoy’s speech reverberates in Uzbekistan, <http://www.eurasianet.org>, 14 January 2003). Craig Murray, Szkot z pochodzenia, magister historii Szkocji, zanim zosta∏ ambasadorem w Uzbekistanie, by∏ wczeÊniej zast´pcà brytyjskiego komisarza w Ghanie, a potem Pierwszym Sekretarzem ds. Politycznych w ambasadzie brytyjskiej w Polsce. W paêdzierniku 2003 r. ambasador wyjecha∏ z Uzbekistanu do Wielkiej Brytanii „w celach leczniczych”, potem wróci∏ do Taszkentu, a zosta∏ odwo∏any w paêdzierniku 2004 r., bo „nie móg∏ d∏u˝ej wykonywaç efektywnie swojej pracy” (UK removes Uzbekistan ambassador, BBC News, 14 October 2004). W 2005 r. kandydowa∏ w brytyjskich wyborach parlamentarnych z tego samego okr´gu wyborczego co by∏y minister 16 17

196

zmuszane do podpisywania zeznaƒ, ujawniajàcych to, co rzàd uzbecki chce, aby wierzy∏y Stany Zjednoczone i Wielka Brytania”20. Odpowiadajàc na takie (ale nie tylko te konkretne) zarzuty, Prezydent Uzbekistanu by∏ nie mniej ostry w swoich wypowiedziach21: „Przez te kilka lat, od czasu upadku Zwiàzku Radzieckiego, pojawi∏o si´ coraz wićej prób, aby przyje˝d˝aç do naszego kraju i pouczaç nas. Poprzednio Wielki Brat [Rosja – przyp. aut.] z Moskwy mia∏ zwyczaj przyje˝d˝aç, aby nas pouczaç, a teraz przyje˝d˝ajà inni i usi∏ujà to czyniç pod tym samym pretekstem. Jedynym ich celem jest pouczaç nas. [Mówià: – przyp. aut.] JeÊli chcesz zbudowaç demokracj´, to musisz iÊç tà drogà. PowinieneÊ to zrobiç w gospodarce, a to, ˝eby osiàgnàç coÊ innego, i tak dalej. Najwa˝niejszà rzeczà [w sensie negatywnym – przyp. aut.] jest to, ˝e próbujà oni nas uczyç, co to jest wolnoÊç: wolnoÊç s∏owa, wolnoÊci polityczne, wolnoÊci obywatelskie. Oni nas traktujà, jak byÊmy ˝yli w jakimÊ dalekim zakàtku Êwiata i jak byÊmy niecierpliwie wyczekiwali ich rad i instrukcji. O jakich standardach oni mówià? Standardach amerykaƒskich, europejskich czy jakichÊ innych standardach? Przede wszystkim powinniÊcie nas zapytaç, czy my te standardy aprobujemy. Czy sprostajà one naszym prawdziwym potrzebom, które sà tak g∏´boko zakodowane w naszych umys∏ach i duszach? …. Musimy braç [z Zachodu – przyp. aut.] to co nam odpowiada, majàc w pamići tysiàce lat historii i naszà narodowà mentalnoÊç…Wi´kszoÊç modeli transformacji [ustrojowej – przyp. aut.] ma tendencj´ do skupiania si´ na Rosji i krajach mi´dzy nià a Europà. To jest, te modele ekonomiczne sà bardziej ukierunkowane na regionach, które historycznie mia∏y bli˝sze zwiàzki z Europà i b´dà mia∏y takie w przysz∏oÊci”. [Co do Unii Europejskiej, to – przyp. aut.] „Nie pouczajcie nas, ale udzielajcie pomocy. JeÊli nie mo˝ecie udzieliç pomocy materialnej, dajcie nam wsparcie moralne”22. „Chcia∏bym przypomnieç tym, którzy nie rozumiejà: wszystkie dzia∏ania muszà byç zgodne z prawem. JesteÊmy zdolni powstrzymaç tych, którzy schodzà z tej drogi. By∏oby dobrze, aby ci, którzy siedzà na górze [zachodni dyplomaci przys∏uchujàcy si´ w parlamencie mowie Prezydenta – przyp. aut.] zrozumieli to”23. Kontrowersja ta nie skoƒczy∏a si´ jednak tylko tà przestrogà i apelem. Odwo∏any ambasador zdeprecjonowa∏ uwagi Prezydenta o narodowej specyfice Uzbeków, odpowiadajàc na samemu sobie zadane pytanie: „JeÊli mieszkaƒcy Ghany i Indii sà w stanie pomyÊlnie dzia∏aç w warunkach demokracji, to czy Uzbecy sà g∏upsi? Nie, mieszkaƒcy Uzbekistanu sà ca∏kiem zdolni do ˝ycia w demokracji. Ca∏kowicie odrzucam ten pozorny relatywizm kulturowy”24. spraw zagranicznych. Strona internetowa poÊwićona jego osobie znajduje si´ pod adresem <www.craigmurray.co.uk>. 20 Stefan Wagstyl, Intelligence from tortured Uzbeks attacked, „Financial Times”, 11 October 2004. 21 Poni˝sze cytaty to zbiór ró˝nych wypowiedzi, nie tylko i niekoniecznie odnoszàcych si´ do s∏ów ambasadora brytyjskiego. 22 Uzbek leader questions suitability of Western democracy model, „BBC Monitoring Service”, 3 July 2003; Uzbek President’s news conference on 26 August – full text, „BBC Monitoring Service”, 27 August 2004. 23 Uzbek attempts to thwart velvet revolution viewed, „BBC Monitoring Service”, 16 February 2005. 24 Former British envoy hopes to return to Uzbekistan, Centrasia web site, Moscow, 25 November 2004.

197

Jak widaç, wystàpienie brytyjskiego dyplomaty by∏o ostre, sformu∏owane ze ÊwiadomoÊcià dramatycznej sytuacji, w której osobiÊcie si´ dobrze i konkretnie orientowa∏ i którà opisa∏25. Niestety, jego wnioski mogà dokumentowaç w∏aÊnie pozorne zrozumienie specyfiki regionu, odmiennej, choçby z racji postkolonialnego brytyjskiego dziedzictwa Ghany i Indii, od radzieckiego i wczeÊniejszego dziedzictwa „Imperium Stepów”. Nie chodzi tu tylko o „nazywanie rzeczy po imieniu”, o których istnieniu wie chyba ka˝da placówka dyplomatyczna w Azji Centralnej i chyba ka˝de ministerstwo spraw zagranicznych na Êwiecie. Chodzi raczej o nazbyt konfrontacyjny i ma∏o produktywny sposób postawienia tego ewidentnie nagannego problemu niehumanitarnego traktowania podejrzanych i skazanych, który zaowocowa∏ eskalacjà oskar˝eƒ. Nale˝y podziwiaç osobistà odwag´ ambasadora, bo to raczej ewenement w stosunkach dyplomatycznych. Ale dyplomacja stepowa i dyplomacja zachodnia to cz´Êciowo ró˝ne szko∏y myÊlenia i dzia∏ania (tak zresztà jak i polityczno-kryminalnego). Stàd uzbecka ocena, ˝e brytyjski dyplomata „przekroczy∏ wszystkie normy dyplomatycznego post´powania”26, co potwierdzi∏a w koƒcu strona brytyjska, odwo∏ujàc ambasadora. Po odwo∏aniu brytyjskiego ambasadora jeden ze znanych uzbeckich poetów, obecnie senator w parlamencie, doda∏, ˝e „niektórzy z tych co si´ o nas «troszczà», próbujà zinterpretowaç osiàgni´cia w rozwoju demokracji w Uzbekistanie na swój sposób. Próbujà oni nas urobiç, tak jak byÊmy byli z tej samej zachodniej gliny. Obrazowo mówiàc, to tak jakby namawiaç uzbeckiego ch∏opaka, aby za∏o˝y∏ szkockà spódnic´”27 – nawiàzujàc zapewne do szkockiego rodowodu zdymisjonowanego dyplomaty. Uzbecka reakcja by∏a wi´c ostra, mo˝e nawet bardzo ostra, ale w ka˝dym razie w konwencji dyplomacji regionu. Takie, nierzadko szorstkie, wypowiedzi polityków centralnoazjatyckich majà bowiem swojà prawdziwà genez´ w historii regionu. Jest to region od tysiàcleci o wiele bardziej i d∏u˝ej skonfliktowany wewn´trznie oraz zewn´trznie ni˝ europejski, w którym, choçby ju˝ z powodów etnicznych, ˝yje si´ trudniej ni˝ w Europie. Cz´sto ucieka to uwadze Europejczyków i innych obserwatorów28. Ta nieuwaga ma konsekwencje praktyczne, które warto szerzej omówiç. Jak ju˝ wspomniano, w latach 2001–2004 Wielka Brytania (wespó∏ ze Stanami Zjednoczonymi) podj´∏a w Uzbekistanie projekt zastosowania w sàdownictwie tego kraju komputerowego systemu protoko∏owania rozpraw sàdowych. Ideà tego projektu by∏a próba wprowadzenia technicznych zasad rozliczalnoÊci do wymiaru sprawiedli-

25 Craig Murray, Murder in Samarkand. A British Ambassador’s Controversial Defiance of Tyranny in the War of Terror, Mainstream Publishing, Edinburgh 2006. 26 British ambassador to Uzbekistan, who embarrassed London and irritated Tashkent, is finally replaced, Media reports, Ferghana.Ru, 16 October 2004. 27 Uzbek poet warns against foreign influence, „Xalq Sozi”, Tashkent, „BBC Monitoring Service”, 16 February 2005. 28 Choç sà od tego wyjàtki. Zob. np. Zygmunt ¸ukawski, Dzieje Azji Ârodkowej, Wydawnictwo NOMOS, Kraków 1996, s. 19.

198

woÊci drogà stenografii sàdowej. Wymowa polityczna projektu jest w tym Êwietle oczywista. WartoÊç ca∏ego przedsi´wzićia wynios∏a ok. 4 miliony funtów szterlingów (ok. 8 milionów USD). Ocena pierwszej fazy projektu dowiod∏a sponsorom, ˝e mimo wprowadzenia stenografii, w ˝aden sposób nie poprawi∏a si´ jakoÊç orzecznictwa sàdowego w sprawach karnych. Komentujàcy ten fakt b. ambasador brytyjski stwierdzi∏, ˝e dowodzi to niereformowalnoÊci uzbeckiego systemu wymiaru sprawiedliwoÊci29. Nadal zapada∏y tam bowiem tylko wyroki skazujàce, wić projekt nale˝y zakoƒczyç. Tak te˝ si´ sta∏o. Podobnie jak w poprzedniej sytuacji, kiedy ambasador stwierdzi∏, ˝e uzbecki system wymiaru sprawiedliwoÊci bazuje na przyznaniu si´ do winy, jako koronnym dowodzie pope∏nienia przest´pstwa (uzyskiwanym nierzadko poprzez tortury), tak i w tym wypadku sprawa niereformowalnoÊci wymiaru sprawiedliwoÊci jest bardziej z∏o˝ona. Obserwujàc rozprawy sàdowe w Uzbekistanie, ma si´, z jednej strony, ÊwiadomoÊç ewidentnych braków proceduralnych, zawinianych przez s´dziów (co potwierdza∏oby opinie brytyjskiego ambasadora), ale te˝ trzeba wziàç pod uwag´ inny fakt. Mianowicie, ˝e s´dziowie prowadzàcy post´powania sàdowe przechodzili w jego trakcie z j´zyka uzbeckiego na rosyjski i odwrotnie. Stenografowanie rozpraw w takim trybie wymaga przede wszystkim uporzàdkowania procedury sàdowej tak, aby technicznie by∏o mo˝liwe przygotowanie protoko∏ów w j´zyku, w którym oficjalnie prowadzi si´ rozprawy. Ten – z pozoru – drobny wymóg jest trudny do zrealizowania w krajach, gdzie ludzie pos∏ugujà si´ na co dzieƒ ró˝nymi j´zykami (na przyk∏ad, w uzbeckiej Bucharze i Samarkandzie g∏ównie tad˝yckim). Tak przedstawiajà si´ w Azji Centralnej kwestie j´zykowe (zob. te˝ rozdz. 3), tak si´ tam ˝yje, taka jest mentalnoÊç mieszkaƒców regionu. JeÊli tego wszystkiego nie uwzgl´dnia si´ w ramach projektu, to jego sukces jest zagro˝ony. W mentalnoÊci ludzi regionu, a co wićej, nawet w ogólnym myÊleniu politycznym, demonstrowana jest du˝a niech´ç do eksperymentów zagra˝ajàcych status quo w Azji Centralnej. Wystarczy, ˝e padnie has∏o „prawa cz∏owieka”, a projekt, jak wznios∏y i potrzebny by nie by∏, mo˝e upaÊç. Dowodem awersji na to has∏o niech b´dzie polemika, jaka wywiàza∏a si´ po pot´pieniu przez Wielkà Brytani´ masakry w Andi˝anie30. W odpowiedzi prasa uzbecka nazwa∏a brytyjskà polityk´ kryminalnà „hipokrytycznà”, nie tylko nieuprawnionà z racji wczeÊniejszego popierania handlu ludêmi w Azji Centralnej, ale równie˝ z powodu obecnego „popierania terrorystów” w innych krajach. Samych zaÊ polityków brytyjskich uzbecki komentator nazwa∏ „panami w melonikach”, z pewnoÊcià dodajàc kolejny rekwizyt do kostiumów, w jakich Europa i Azja Centralna wzajemnie si´ widzà31. 29 Craig Murray, Uzbekistan: a courted terror regime, Vienna meets Eastern Europe, 7 March 2005, Austrian Institute for International Affairs. 30 Uzbekistan – Foreign Secretary condemns violence (14/05/05), Foreign and Commonwealth Office press release, London, 14 May 2005, <http://www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket/ Xcelerate/ShowPage&c=Page&cid=1007029391638&a=KArticle&aid=1115138239775>. 31 Uzbek paper slams UK policy on terror attacks, „BBC Monitoring Service”, 7 June 2005.

199

Potrzebne jest po prostu bardziej ˝yciowe i praktyczne ustawienie projektów, aby nie zagra˝a∏y one bezpoÊrednio status quo ludziom z aparatu w∏adzy, z natury autokratycznym. Zamiast wi´c przeprowadzania ich pod has∏em praw cz∏owieka, takiego samego rezultatu mo˝na dopracowaç si´ pod has∏em reformy wymiaru sprawiedliwoÊci. Ale pod warunkiem, ˝e nawet w tak trudnym problemie tortur potrafimy z projektem dotrzeç do adresatów w ten sposób, aby nie zagra˝a∏ ich status quo i aby mieli z tego profesjonalne korzyÊci, zgodne z za∏o˝eniami projektu. Ta propozycja brzmi jak contradictio in adiecto (sprzecznoÊç sama w sobie), bo jakby sugeruje wprowadzanie reform „kryptometodami”, przy utrzymaniu status quo. Polskie doÊwiadczenia transformacyjne przeczy∏yby jej sensowi, ale nie amerykaƒskie. O ile w polskich doÊwiadczeniach problem i jego êród∏o to rzeczywiÊcie sprzecznoÊç sama w sobie, o tyle w amerykaƒskich coÊ co jest problemem, mo˝e staç si´ podstawà do jego rozwiàzania. To podejÊcie jest bardziej pragmatyczne. Bierze pod uwag´ nie tylko w∏asne kulturowe dziedzictwo Azji Centralnej, ale równie˝ jej dziedzictwo radzieckie. Zastosowanie bardziej radykalnych (np. polskich ‘szokowych’ doÊwiadczeƒ transformacyjnych) nie wchodzi w gr´, bo by∏yby niemo˝liwe do przeprowadzenia (np. systemowa lustracja kadr). Z tego faktycznie bardzo ró˝nicujàcego, ale nie jedynego, powodu obecnie trudno by znaleêç wiele wspólnych nici mi´dzy, na przyk∏ad, kazachskà drogà od nomadyzmu do pragmatyzmu, a polskà od romantyzmu do pragmatyzmu (por. Tadeusz Bodio). Zgodnie z autokratycznà i poradzieckà tradycjà w Azji Centralnej transformacja ustrojowa ma tam bowiem charakter nakazowo-rozdzielczy. Transformacja w Europie Centralnej takiego charakteru nie mia∏a i nie ma, a cechy autokratyczne widaç na Wschodzie (Rosja i inne kraje WNP). W takim stanie rzeczy, jednà ze wspólnych nici jest to, ˝e transformacja w obydwu wypadkach musi uwzgl´dniaç spo∏eczne i psychopolityczne podejÊcie do niej przez ludzi, którzy sà jej uczestnikami. Inna wspólna niç to efekty transformacji wp∏ywajàce na m∏odszych i starszych ludzi. Nadmierna transformacja (oznaczajàca zbyt szybki i szeroki proces urynkowienia) wp∏ywa na wi´kszy chaos i patologie wÊród m∏odzie˝y. Wyra˝a si´ to w silniejszej anomii (czyli stopniowym zaniku norm regulujàcych zachowania spo∏eczne), korupcji i innych formach przest´pczoÊci, jak równie˝ bezradnoÊci, zubo˝eniu starszych i szybkiej utracie przez nich umiej´tnoÊci doradzania m∏odszym w ich sprawach ˝yciowych. Tu jednak koƒczà si´ podobieƒstwa. W Azji Centralnej mamy bowiem, z jednej strony, bardzo m∏odà i dynamicznà populacj´. Z drugiej zaÊ strony mamy populacj´ ludzi starszych, b´dàcà fundamentem spo∏ecznym regionu. Konflikt mi´dzypokoleniowy mo˝e byç o wiele ostrzejszy i boleÊniejszy, jeÊli transformacja ekonomiczna b´dzie przebiegaç bardziej dynamicznie. Paradoksalnie, wówczas klany i plemiona nadal b´dà odgrywaç wa˝nà rol´ w utrzymywaniu spójnoÊci spo∏ecznej. B´dà te˝ spe∏nia∏y funkcj´ filtru czy bufora w konfliktach wewn´trznych, a w ogólnoÊci b´dà miarkowaç ujemne skutki intensywnej transformacji, zw∏aszcza jeÊli chodzi o przest´pstwa z u˝yciem przemocy i ogólnie przemoc. W nowym procesie paƒstwowotwórczym klany i plemiona b´dà wi´c odgrywa∏y korzystnà stabilizujàcà rol´, ale pozostanà te˝ koÊçcem szarej i czarnej strefy. 200

Kolejnym czynnikiem jest zwi´kszajàce si´ zainteresowanie prawem zwyczajowym Azji Centralnej (adat). Praktycznie jest ono najsilniejsze w Turkmenistanie. Jednak zarówno w Kazachstanie, jak i Kirgistanie uczyniono sporo, aby przywróciç temu prawu poczesne miejsce w kulturze. Ukazujà si´ tam wielotomowe opracowania. Jest to, z jednej strony, bardzo potrzebny proces, bo bez niego nie ma mo˝liwoÊci samozdefiniowania to˝samoÊci spo∏ecznej („g∏ód korzeni”32). Z drugiej wszak strony zachodzi potrzeba wi´kszego pragmatyzmu w ocenie tej problematyki, bez której to oceny interesy plemienne mogà zdominowaç interesy paƒstwowotwórcze. Próbujàc po∏àczyç te dwa podejÊcia, to jest do prawa zwyczajowego i rzàdów prawa, przez wspólny dla Wschodu i Zachodu temat tradycji przest´pczych, nale˝y dodaç jeszcze jednà uwag´. Dla analityka postrzegajàcego w panoramie europejskich narodów i ludów tylko jedne jedyne koczownicze plemi´ Roma (Cyganów)33 oraz tylko gdzieniegdzie powiàzania klanowe (biznesy rodzinne, rodziny szlacheckie), to zaiste za ma∏o, aby rozpisywaç si´ na temat klanów i plemion, choç jest on gdzie indziej nadal aktualny. Ale w historii Europy by∏o inaczej. W jednym z wiedeƒskich muzeów wisi obraz z XVIII w. Kürze Beschreibung in der Europa Befintlichen Völckern und Ihren Aigenschafften (Krótki opis ludów europejskich i ich cech). Przedstawia on 10 etnicznych postaci, ze skatalogowanymi przymiotami i wadami. Nie tylko jednak wyobra˝enia artystyczne, ale i prace naukowe zawiera∏y ludzkie charakterystyki, stereotypizujàce te˝ inne grupy etniczne i rasy oraz poszukujàce zrozumienie genezy tradycji przest´pczych. Z prac europejskich autorów XIX w., np. lekarza J. Langdona H. Downa, dowiedzieç si´ mo˝na, ˝e dzieci urodzone z syndromem, teraz okreÊlanym jego nazwiskiem, reprezentowa∏y „mongolski typ idiotyzmu”34. Mimo pewnoÊci, jakà mia∏ Down co do istoty mongoloizmu, obecnie wiemy, ˝e dzieci takie bywajà genetycznie upoÊledzone i, ˝e by∏a to zaledwie spekulacja, poni˝ajàca Mongo∏ów. Z kolei nobilitujàca ich spekulacja opiera si´ na niedawnym odkryciu naukowym, ˝e kody genetyczne mieszkaƒców Eurazji sà zdumiewajàco do siebie podobne, co mog∏oby wskazywaç na ich wspólne pochodzenie od Czyngis chana35. 32 Franciszek Go∏embski, Stanis∏aw Tokarski, Geokulturowe uwarunkowania paƒstwa Kazachów, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan..., op. cit., s. 50 i 53. 33 W Europie ˝yje ich ok. 7–9 milionów, w kolejnoÊci: g∏ównie w Macedonii, Rumunii, Bu∏garii, S∏owacji, na W´grzech, Serbii i Czarnogórze, Albanii, Czechach oraz Szwecji i Francji (Dena Ringold, Michell A. Orenstein, Erika Wilkens, Roma in an Expanding Europe: Breaking the Poverty Cycle, A Word Bank Study, Washington, D.C. 2003, s. 12). W Polsce przynale˝noÊç do tej mniejszoÊci etnicznej zadeklarowa∏o w spisie powszechnym w 2002 r. zaledwie 12 731 obywateli RP, <http://www.mswia.gov.pl/mn_narod_romowie.html>. 34 J. Langdon H. Down, Observations on an ethnic classification of idiots, London Hospital Reports, 1866, No. 3, s. 259–262. 35 Tatjana Zerjal, Yali Xue, Giorgio Bertorelle, R. Spencer Wells, Weidong Bao, Suling Zhu, Raheel Qamar, Qasim Ayub, Aisha Mohyuddin, Songbin Fu, Pu Li, Nadira Yuldasheva, Ruslan Ruzibakiev, Jiujin Xu, Qunfang Shu, Ruofu Du, Huanming Yang, Matthew E. Hurles, Elizabeth Robinson, Tudevdagva Gerelsaikhan, Bumbein Dashnyam, S. Qasim Mehdi, and Chris Tyler-Smith, The genetic legacy of the Mongols, „American Journal of Human Genetics”, vol. 72, March 2003, s. 717–721.

201

Dla wspó∏czesnego Europejczyka, Êwiadomego krytyki antropologicznej szko∏y w kryminologii („urodzony zbrodniarz” Cesare Lombroso), obie spekulacje b´dà przyj´te z niedowierzaniem. Na swój sposób atawistyczne zachowania ludów Azji Centralnej interpretowa∏a kryminologia radziecka36, propagujàca „teori´ reliktów”, wed∏ug której tradycje przest´pcze to po prostu sprawa przesz∏oÊci. Mia∏y one zupe∏nie zaniknàç w procesie budowy komunizmu. Przest´pczoÊç, a ogólniej, gwa∏t i przemoc, by∏y interpretowane jako wyraz oporu przeciwko feudalnej w∏adzy chanów i emirów, czasami pozytywnie, czasami negatywnie, zale˝nie od kwalifikacji przyj´tej przez mniej lub bardziej „post´powego” autora. Taka przest´pczoÊç sta∏a si´ reliktem w okresie budowy komunizmu37. W opozycji do tego podejÊcia, w kryminologii zachodniej „tradycje przest´pcze” zosta∏y wykorzystane do budowy teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ. Sutherland stworzy∏ najbardziej post´powà i dynamicznà teori´ kryminologicznà, którà, jak ju˝ wspomniano, przyrównywano do odkrycia teorii Darwina i uwa˝ano, ˝e zas∏uguje na Nagrod´ Nobla. Teoria zacz´∏a nabieraç kszta∏tu, gdy w jej elementach pojawi∏a si´ rola „grup pierwotnych” w rozwijaniu przest´pczych i nieprzest´pczych wzorów zachowania (Charles H. Cooley). Rola tych grup zosta∏a ponownie podkreÊlona, kiedy w naukach politycznych (Olivier Roy) zacz´to mówiç, w kontekÊcie centralnoazjatyckim, o „grupach solidarnoÊciowych” (solidarity groups), ale dodano wàtek, ˝e podlegajà one ciàg∏ej rekonstytucji, zale˝nie od ró˝nych ekonomicznych (∏àcznie ze Êrodowiskowymi), spo∏ecznych i politycznych czynników. Nie ub´dzie wszak nic ani z teorii Sutherlanda, ani Sellina, i ich pozytywnych ocen, jeÊli tradycje przest´pcze Karakirgizów i innych plemion Azji Centralnej wyt∏umaczymy instynktem przetrwania. Inaczej mówiàc, dowody na wsparcie tych teorii mogà byç przydatne do budowania innego podejÊcia, czy teorii, w której instynkt przetrwania, wyra˝ajàcy si´ w walce o dost´p do zasobów czy bogactw naturalnych, to czynnik motywujàcy pope∏nianie przest´pstw w wielu formach. Ale nie chodzi tylko o to. Próbujemy tu pokazaç, ˝e „tradycje” klanów, plemion, a nawet centralnoazjatyckich „mafii” nie sà same przez si´ kryminalne. Jednà z wielkich zalet teorii Sutherlanda jest stwierdzenie, ˝e ró˝ne wzory spo∏ecznego czy ekonomicznego zachowania sà neutralne do czasu powiàzania ich z kodeksami post´powania, kwalifikujàcymi je jako „dobre”, „z∏e”, „oboj´tne”, itd. Pisze on: „Wiele doÊwiadczeƒ jednostki jest… neutralnych, np. uczenie si´ mycia z´bów... Bezp∏odne sà te˝ takie wyjaÊnienia, jak zasada przyjemnoÊci, dà˝enie do osiàgni´cia wy˝szego statusu spo∏ecznego, a tak˝e motywy finansowe czy te˝ frustracja, sà, i muszà byç bezowocne, skoro te dà˝enia i wartoÊci w takim samym stopniu wyjaÊniajà zachowania zgodne z prawem, jak i zachowania przest´pcze. Przypominajà one oddychanie, które stanowi warunek konieczny do zajÊcia ka˝dego zachowania, 36 Zob. N. F. Kuzniecowa, Wspó∏czesna kryminologia bur˝uazyjna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1976, s. 69–70 i 82; W. N. Kudriawcew, Przyczyny naruszeƒ prawa, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1978, s. 152–153. 37 Edwin H. Sutherland, Donald R. Cressey, Criminology, Tenth Edition, J. B. Lippincott Company, Philadelphia–New York–San Jose–Toronto 1978, s. 82.

202

lecz nie ró˝nicuje zachowania przest´pczego od nieprzest´pczego”38. Nie bieda, wzgl´dna deprywacja, czy jakieÊ rzekomo atawistyczne cechy sà same w sobie kryminogenne, ale brak ustrojowej, gospodarczej czy spo∏ecznej mo˝liwoÊci legalnego zaspokojenia uzasadnionych i s∏usznych potrzeb ˝yciowych. W tym sensie, mieszkaƒcy Azji Centralnej nie sà ani bardziej, ani mniej przest´pczy od kogokolwiek innego na Êwiecie, teraz czy dawniej. Jednym z najwi´kszych osiàgni´ç teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ by∏o uznanie, ˝e cz∏owiek to tabula rasa. By∏o to te˝ zerwanie z nonsensem szko∏y antropologicznej oraz innymi podobnymi argumentami, zasadniczo podbudowujàcymi uprzedzenia etniczne i rasowe wÊród ludzi, uprzedzenia nietrafne i zgubne. Chodzi wi´c o sprawiedliwy obraz przest´pczych tradycji mieszkaƒców Azji Centralnej i Europy. Europa mia∏a swój pokaêny udzia∏ w tym, co obecnie nazywa si´ „nieludzkim i poni˝ajàcym traktowaniem lub karà”, rozs∏awionym zw∏aszcza w XVI w. przez Constitutio Criminalis Carolina, legitymizujàcà tortury, jako Êrodek uzyskania dowodu przest´pstwa. Wówczas na ca∏ym kontynencie europejskim tortury by∏y czymÊ tak normalnym jak w Azji Centralnej. Spoglàdajàc choçby na raport Amnesty International na temat tortur dzieci, kraje europejskie sà nadal krytykowane za ich stosowanie. Podaje si´ tam, ˝e od 1997 r. w sumie a˝ w ponad 150 krajach Êwiata odnotowano takie przypadki. W raporcie wskazano te˝, ˝e w ponad 70 krajach „szeroko” stosowano tortury lub inne poni˝ajàce traktowanie przez funkcjonariuszy i, ˝e w ponad 80 krajach ofiary takiego traktowania zmar∏y39. W 2004 r. za stosowanie tortur w Iraku by∏y publicznie krytykowane Stany Zjednoczone. Tego porównania nie dokonaliÊmy, aby pokazaç, ˝e Europa czy Ameryka sà lub by∏y nie mniej barbarzyƒskie od Azji Centralnej, a dok∏adniej zaÊ, ˝e zamieszkujàcy te cz´Êci Êwiata ludzie majà lub mieli mniejsze czy wi´ksze tradycje przest´pcze. Powo∏ywany w rozdziale 4 cytat z ksià˝ki Serce Azji przestrzega bowiem przed b∏´dnym osàdzaniem rozwoju i post´powania spo∏ecznego ludzi Wschodu wed∏ug kryteriów Zachodu. Podobnie czyni to w swojej ksià˝ce Edward H. Said, jeden z najbardziej renomowanych wspó∏czesnych orientalistów. Dodaje – co jest warte podkreÊlenia – ˝e osàdy takie powstajà wskutek stereotypowego stosowania kryteriów, nie przystajàcych do oceny spraw Wschodu. Aby im zapobiec, dzieli si´ on nast´pujàcà uwagà: „Im bardziej ktoÊ potrafi odciàç si´ od w∏asnych korzeni, tym ∏atwiej jest mu to osàdziç, jak i ca∏y Êwiat, z duchowym dystansem oraz szlachetnoÊcià koniecznà dla prawdziwego wizjonera. Tym ∏atwiej równie˝ ocenia si´ siebie samego i obce kultury – zawsze z tà samà miarà dystansu i intymnoÊci”40. Amnesty International, Combating Torture. A Manual for Action, London 2003, s. 2. Edward W. Said, Orientalism, Vintage Books. A Division of Random House, New York 1979, s. 259. 40 OkreÊlenie Hannah Arendt, którym pos∏u˝ono si´ w ksià˝ce: Jonathan Man, Genghis Khan. Life, Death and Resurrection, Bantam Books, London–Toronto–Sydney–Auckland–Johannesburg 2005, s. 203. 38 39

203

Z tej perspektywy uznawanej w naszej cz´Êci Êwiata, oceny, ˝e Czyngis chan czy Timur byli sprawcami ludobójstwa wieluset tysićy ludzi (w przypadku Czyngis chana szacuje si´ zabójstwo miliona, jeÊli nie wićej, muzu∏manów), prowadzàce niektórych zachodnich historyków do wniosku, ˝e wskutek tak masowej rzezi nastàpi∏a „banalizacja z∏a”41, okazujà si´ wcale nie takie jednoznaczne. Jak bowiem wyjaÊniano wczeÊniej, w stepowej moralnoÊci prawo do w∏asnego ˝ycia i swoich najbli˝szych sta∏o z zasady nad prawem do ˝ycia innych. W obecnej moralnoÊci Wschodu widaç jednak pewne zmiany przeciwstawiajàce si´ „banalizacji z∏a”. Ale to chyba dopiero poczàtek trudnej drogi krytycznej oceny w∏asnych tradycji42. Byç mo˝e wić w przysz∏oÊci (zapewne tej dalszej) dojdzie równie˝ do nowych pojćiowych porozumieƒ mi´dzy Wschodem a Zachodem co do roli przemocy w rozwoju spo∏ecznym, którà o wiele bardziej nacechowana jest historia i kultura Azji Centralnej ni˝ Europy. Wówczas to retrospektywna i wspó∏czesna analiza kryminologiczna na Wschodzie i Zachodzie pos∏ugiwaç si´ b´dà nowymi wspólnymi kryteriami ocennymi. Bez tych porozumieƒ nadal b´dà istnia∏y podstawy do ponawiania szablonu o jakichÊ wyjàtkowych, a mo˝e nawet atawistycznych i mrocznych przest´pczych tradycjach mieszkaƒców Azji Centralnej. Tymczasem, jak wsz´dzie, w regionie sà uczciwi i nieuczciwi ludzie. Ró˝nica tkwi w kulturowym postrzeganiu, zrozumieniu i akceptowaniu tego co wolno, a czego nie, w ramach spraw ˝ycia codziennego. Te wzory post´powania sà spo∏ecznie wyuczone, ale nie drogà naÊladownictwa, ale transmisji kulturowej. Aczkolwiek surowe traktowanie jest powszechne w regionie i nie ma tolerancji dla dewiacji spo∏ecznej, to trzeba na tradycje przest´pcze i ich traktowanie patrzeç g∏´biej, a przy tym porównawczo i krytycznie. Przede wszystkim zaÊ praktycznie. Mówiàc o tym, w teorii Sutherlanda odnajdujemy jeszcze jednà korzyÊç dla zrozumienia obrazu przest´pczoÊci i jej zwalczania w Azji Centralnej. Chodzi mianowicie o odró˝nienie „przest´pczoÊci zorganizowanej” od „przest´pczoÊci organizacyjnej” (czyli przest´pczoÊci „bia∏ych ko∏nierzyków”). Ten drugi rodzaj 41 Tak odczytaç bowiem mo˝na kazachski komentarz na temat gloryfikacji postaci Czyngis chana i Timura: „Uzbecy og∏osili, ˝e s∏ynny emir Timur jest oficjalnym idolem ich paƒstwa. RzeczywiÊcie, nikt nie mo˝e zaprzeczyç, ˝e s∏ynny dowódca pozostawi∏ niezatarty Êlad w historycznej architekturze. Ale, jak mo˝na zapomnieç, ˝e rozkaza∏ dekapitacj´ 100 tys. ludzi w Indiach w ciàgu jednego dnia... W Mongolii, w niektórych cz´Êciach Rosji, a zw∏aszcza w Kazachstanie, Czyngis chan, który opanowa∏ pó∏ Êwiata, zniszczy∏ ponad 900 miast i zabi∏ ok. 20 milionów ludzi, zaczà∏ byç proklamowany jako walczàcy o wolnoÊç i humanista... Stolica Mongolii U∏an Bator zamierza wybudowaç Czyngis chanowi olbrzymi 20-metrowy pomnik. JeÊli ka˝dy kraj zacznie budowaç pomniki swoim tyranom i uw∏aczaç pamići historycznej, wtedy dzieƒ, kiedy zostanie uniewinniony Hitler, nie b´dzie daleki” (Muhtar Szakanow, „De∏owaja Nedela”, „BBC Monitoring Service”, 30 April 2005). W tym cytacie pobrzmiewajà oceny barbarzyƒstwa Heinricha Himmlera i Adolfa Hitlera, których przyczyn sadystycznej osobowoÊci upatrywa∏ w systemie spo∏ecznym Erich Fromm (Anatomia ludzkiej destrukcyjnoÊci, Dom Wydawniczy REBIS, Poznaƒ 2002), ale podobieƒstwa sà powierzchowne. Zob. te˝ Brunon Ho∏yst, Kryminologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 410–411. 42 Tadeusz Bodio, Mi´dzy romantyzmem a pragmatyzmem. Psychospo∏eczne aspekty transformacji w Polsce (wyd. II), Dom Wydawniczy ELIPSA ,Warszawa 2000, s. 143–144 i 165.

204

przest´pczoÊci nie jest faktycznie uznawany za wchodzàcy w „przest´pczoÊç zorganizowanà”. JeÊli mówimy o wyjàtkach, to w Kazachstanie i Kirgistanie pojawiajà si´ opinie, ˝e jest jakaÊ ró˝nica mi´dzy zwyk∏à przest´pczoÊcià a zorganizowanà. Tam te˝ sà najbardziej widoczne wykszta∏cone formy przest´pczoÊci zorganizowanej. Jak pokazano wy˝ej, w innych krajach regionu przest´pczoÊç zorganizowana albo uznawana jest za ewenement (Turkmenistan), albo postrzega si´ jà jako ograniczonà do nielegalnego obrotu w ma∏ych rozmiarach, do jakiegoÊ przypadkowego w∏aÊciwie przemytu (Tad˝ykistan, Uzbekistan). JeÊli jest ona masowa, to g∏ównie wtedy, gdy chodzi o przemyt czy nawet drobniejszy jakiÊ transgraniczny „szmugiel”, który organizujà same dla siebie „mrówki”. Nazwiska organizatorów wi´kszych przedsi´wzi´ç kryminalnych rzadko figurujà na wokandach sàdowych. Jest to prawdopodobnie spowodowane silnà synergià mi´dzy Êwiatem przest´pczym a Êwiatem w∏adzy. Od czasu do czasu sà jednak ujawniane, jak na przyk∏ad we wspomnianym wczeÊniej (rozdz. 7) przypadku zatrzymania i aresztowania w 2004 r. szefa Tad˝yckiej Agencji Kontroli Ârodków Odurzajàcych, osoby o ewidentnych powiàzaniach ze zorganizowanym Êwiatem przest´pczym. Fakt ten jest potwierdzeniem, ˝e „przest´pczoÊç organizacyjna” jest wpleciona w „przest´pczoÊç zorganizowanà” i, ˝e szefowie zorganizowanych grup przest´pczych z regu∏y raczej rzadko bywajà klientami wymiaru sprawiedliwoÊci w Azji Centralnej. Chyba wsz´dzie problemem jest wybiórczoÊç Êcigania, wybiórczoÊç wymiaru sprawiedliwoÊci, a kiedy jednak wymiar skutecznie zadzia∏a – preferencyjne traktowanie (∏agodniejsza kara). Inna ogólna konkluzja jest taka, ˝e w tym jak˝e trudnym okresie transformacji ustrojowej w Azji Centralnej jej w∏adze, Êwiadome przecie˝ wybiórczoÊci z jakà funkcjonuje wymiar sprawiedliwoÊci, b´dà tak d∏ugo cieszy∏y si´ formalnà legitymizacjà, jak d∏ugo popierajàce jà elity b´dà mog∏y czerpaç z tego korzyÊci. Jest to wàskie pojmowanie legitymizacji. Szerszym jest poparcie spo∏eczne dla autokratycznej w∏adzy w procesie wprowadzania rzàdów prawa. Jest to wszak nowa sprzecznoÊç sama w sobie, jeÊli poparcie takie nie jest wyra˝ane w ramach budowania demokracji uczestniczàcej. Proces ten raczkuje w Azji Centralnej (o jakiejÊ jej konstruktywnej perspektywie mo˝na tylko mówiç w pó∏nocnej cz´Êci Kazachstanu; we wczesnym okresie „tulipanowej rewolucji” zagubi∏ si´ w niej Kirgistan). Mo˝na natomiast mówiç o szerokim udziale spo∏ecznym w szarej strefie, czarnym rynku i przest´pczoÊci zorganizowanej (kurierzy przemycajàcy Êrodki odurzajàce). Ale ten rodzaj „w∏adzy ludu” z pewnoÊcià nie legitymizuje ani w∏adzy, ani ludu, masowo wchodzàcego w konflikt z prawem karnym. Dalsze uogólnienie dotyczy mobilnoÊci spo∏ecznej. RuchliwoÊç to istota ˝ycia koczowniczego. Nadal jest ona podstawowym czynnikiem wÊród tych mieszkaƒców Azji Centralnej, którzy widzà swojà przysz∏oÊç zagranicà, a nie u siebie w kraju. MobilnoÊç spo∏eczna jest te˝ od dawna kwintesencjà ˝ycia w Ameryce Pó∏nocnej. Ostatnio równie˝ w Europie, choç nikt nie kojarzy∏by takiej ruchliwoÊci na Zachodzie z koczowniczym trybem ˝ycia, jaki nadal jest ˝ywo pami´tany w Azji Centralnej, a obecnie przyjmuje form´ wspó∏czesnego nomadyzmu, wymuszonego niewydolno205

Êcià gospodarki. Dlatego te˝, podkreÊlajàc specyfik´ mentalnoÊci jej mieszkaƒców, mo˝na, a nawet trzeba, mówiç o ogólnych skutkach mobilnoÊci. To powinno si´ czyniç, u˝ywajàc bardziej wyrafinowanych koncepcji, lepszych metod i narz´dzi badawczych (dost´pnych w Êwiecie rozwini´tym, ale i tam nie zawsze u˝ywanych). Dzi´ki nim zebrane dane i formu∏owane oceny przesz∏yby test wiarygodnoÊci, którego tak czasami brakuje, gdy opinie mogà byç tylko intuicyjnie formu∏owane. Ta potrzeba wynika z konstatacji Sutherlanda, ˝e mobilnoÊç jest na tyle nieistotna dla przest´pczoÊci, na ile nie jest zwiàzana z kodeksami post´powania, które regulujà przemieszczanie si´ ludzi i przedmiotów przez granice. W tym kontekÊcie kodeksów post´powania trzeba zwróciç uwag´, ˝e w procesie transformacji mentalnoÊci mieszkaƒców Azji Centralnej powsta∏y nowe instrumenty i s∏ownictwo, którymi pos∏uguje si´ w∏adza. Obecnie wiele mówi si´ i pisze tam o „suwerennoÊci”, „bezpieczeƒstwie”, granicach i zagro˝eniach dla integralnoÊci terytorialnej kraju – a wić sprawach czy celach uwzgl´dniajàcych potrzeb´ uporzàdkowania ruchu transgranicznego. Uregulowanie tych spraw, czy osiàgnićie tych celów to w optyce ka˝dego z pićiu krajów regionu zagro˝enie dla ich suwerennoÊci. Uszczuplenie jej na rzecz sàsiadujàcego paƒstwa, czy wrćz na rzecz ca∏ego regionu, jest kojarzone niemal z jej ca∏kowità utratà. Sà to istotne psychologiczne bariery, trudne do wspólnego przezwyci´˝enia. Z wolna sà jednak pokonywane, zaczynajàc w∏aÊnie od wi´kszej ni˝ dotychczas koordynacji dzia∏aƒ w zakresie transgranicznej kontroli Êrodków odurzajàcych (zakup kontrolowany) oraz broni i ludzi (ewentualnych cz∏onków radykalnej partyzantki islamskiej). Te przyk∏ady wcale jednak nie Êwiadczà o unikalnoÊci sytuacji w Azji Centralnej. Dok∏adnie takie same s∏ownictwo i lista problemów pojawi∏y si´ w Polsce po 1989 r. i wst´powaniu do Unii Europejskiej. Tadeusz Bodio, oceniajàc polski proces transformacji, doszed∏ do realistycznego wniosku, ˝e wskutek krótkich okresów niepodleg∏oÊci Polski w ostatnich dwóch wiekach jest jasne, dlaczego próby cedowania suwerennoÊci dla organizacji mi´dzynarodowych spotyka∏y si´ z psychologicznym oporem Polaków. Zwa˝ywszy wszak powa˝nie ten fakt, pragmatyzm wymaga przedefiniowania kwestii geopolitycznych w interesie stosunków mi´dzynarodowych43. Wracajàc do po˝ytków z euroazjatyckiej oceny teorii dyferencjacyjnej asocjacji, do omówienia pozostajà jeszcze dwa. Po pierwsze, Sutherland tworzàc t´ teori´, du˝o uwagi poÊwići∏ „zró˝nicowanej organizacji spo∏ecznej”. Uwa˝a∏ ten termin za ekwiwalent „zró˝nicowanych powiàzaƒ” i, ˝e w∏aÊnie w organizacji spo∏ecznej tkwi êród∏o przest´pczoÊci, tak zresztà jak i mo˝liwoÊç jej zapobiegania44. Z tego p∏ynie najwa˝niejszy wniosek, ˝e teoria zró˝nicowanych powiàzaƒ ma walory instytucjonalne, w tym sensie, i˝ docenia rol´ aparatu paƒstwowego, który mo˝e pozytywnie lub negatywnie wp∏ywaç na walk´ z przest´pczoÊcià zorganizowanà. Przyk∏adem jej – podkreÊlamy jednak, ˝e nieÊwiadomego zastosowania – jest przeSutherland, Cressey, op. cit., s. 83. Ross L. Matsueda, The Current State of Differential Association Theory, (w:) R. D. Crutchfield, G. Bridges, J. G. Weis, C. Kubrin (red.), Crime Readings, Pine Forge Press, Thousand Oaks, CA 2000, s. 189. 43 44

206

budowa tad˝yckiego, a obecnie i kirgiskiego aparatu Êcigania przest´pczoÊci narkomaƒskiej i walki z ca∏ym zjawiskiem narkomanii (w obu krajach na bazie Paƒstwowej Komisji Kontroli Ârodków Odurzajàcych) opartych na zasadzie zwrotnej reformacji. Warto jeszcze raz to zaakcentowaç. Wysuwa si´ bowiem propozycj´ pos∏ugiwania si´ „zró˝nicowanà organizacjà spo∏ecznà” jedynie dla lepszego zrozumienia dynamiki przest´pczoÊci w ró˝nych Êrodowiskach (miejskich, etnicznych, itp.)45. Tymczasem tak rozumianà teori´ staç na znacznie wićej, albowiem mo˝na jà tak˝e wykorzystywaç w instytucjonalnym procesie reformy aparatu Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci do walki z przest´pczoÊcià zorganizowanà, i nie tylko. By∏aby to jeszcze jedna korzystna stycznoÊç nauki i praktyki, wyniesiona z doÊwiadczeƒ ONZ w Azji Centralnej. Drugi po˝ytek z teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ jest ten, ˝e da∏a ona poczàtek bujnemu rozwojowi innych teorii kryminologicznych, które tylko wspomniano w rozdziale 1 tej ksià˝ki (teoria podkultury przemocy). Wyszczególniç wić tu nale˝y, choçby z nazwy, inne teorie podkultur (dewiacyjnych Alberta K. Cohena, koncepcj´ kultur warstw ni˝szych Waltera B. Millera oraz teori´ zró˝nicowanych mo˝liwoÊci Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina), a ponadto teori´ spo∏ecznego uczenia si´ Alberta Bandury46, teori´ anomii Roberta K. Mertona, teori´ kontroli spo∏ecznej Travisa Hirschiego oraz kierunek naznaczenia spo∏ecznego47. Majà one walory eksplanacyjne przede wszystkim w odniesieniu do etiologii zwyk∏ej przest´pczoÊci. Choç pochodzà z Zachodu, to z pewnoÊcià majà podobne odniesienie do krajów Wschodu, ze wzgl´du na ich ogólnoludzki sens. Na przyk∏ad, kto móg∏by sprzeciwiç si´ zdroworozsàdkowej i naukowo udowodnionej tezie, ˝e oglàdanie filmów (zw∏aszcza przez dzieci), pokazujàcych przemoc, mo˝e mieç wp∏yw na jej imitacj´ w rzeczywistoÊci? Co wićej, teoria spo∏ecznego uczenia si´ przemocy, którà mo˝na zastosowaç do programów zapobiegania przemocy, nie stoi w sprzecznoÊci z teorià zró˝nicowanych powiàzaƒ, g∏oszàcà komplementarnà tez´, ˝e zachowania przest´pcze sà wynikiem nadwy˝ki okreÊleƒ sprzyjajàcych naruszaniu prawa nad okreÊleniami nie sprzyjajàcymi i sà zale˝ne od uprzednioÊci (np. wieku, w którym po raz pierwszy dziecko zobaczy∏o taki film), cz´stotliwoÊci, czasu trwania i intensywnoÊci powiàzaƒ z takimi negatywnymi obrazami. 45 Albert Bandura, Social Learning and Personality Development, Holt, Rinehart & Winston, Inc., New Jersey 1975. 46 Krzysztof Krajewski, Kryminologia konsensualna czy konfliktowa? Spór o koncepcj´, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Spo∏eczny”, nr 2 (1987), s. 79–96 oraz ten˝e, Podstawowe tezy teorii naznaczenia spo∏ecznego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Spo∏eczny”, nr 1 (1983), s. 225–245. Omawia je te˝ szeroko Andrzej Siemaszko, Spo∏eczna geneza przest´pczoÊci. Wokó∏ teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ, Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979, s. 206–254 oraz ten˝e, Granice tolerancji. O teoriach zachowaƒ dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 132–180. 47 S∏awomir Redo, recenzja ksià˝ki: Andrzej Siemaszko, Spo∏eczna geneza przest´pczoÊci. Wokó∏ teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ, Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979, „Paƒstwo i Prawo”, z. 12 (1980), s. 129. Zob. te˝ Krzysztof Krajewski, Teorie kryminologiczne a prawo karne, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1994, rozdz. I (Spór o wizj´ cz∏owieka).

207

Atoli, w odró˝nieniu od teorii konfliktu kultur oraz zró˝nicowanych powiàzaƒ, wszystkie inne wspomniane wy˝ej teorie i koncepcje, choç sà chyba bardziej wyrafinowane, to jednak sà te˝ ahistoryczne („prezentyzm”). Ponadto niektóre z nich (teoria kontroli spo∏ecznej przest´pczych sk∏onnoÊci) stojà w sprzecznoÊci z za∏o˝eniem Sutherlanda o ludzkiej naturze jako tabula rasa, a tym samym z za∏o˝eniem o tradycjach przest´pczych jako wyuczonych, a nie wyssanych z mlekiem matki. Pole badawcze dla kryminologii i teoretycznych sporów jest jednak znacznie szersze. Tradycje przest´pcze mo˝na bowiem interpretowaç jeszcze z kilku innych punktów widzenia. Dokumentujà to w rozdziale 4 oceny historyków (Barfield, Ma∏owist, Legg, ¸ukawski). Nie tylko przeÊledzili oni „przest´pcze kariery” Czyngis chana i Timura, ale wskazali, jak „przest´pcze plemiona” pod w∏adzà tych i podobnych postaci przemienia∏y si´ w „szlachetnych barbarzyƒców”, przechodzàc swego rodzaju „rehabilitacj´ spo∏ecznà”. W kryminologii z kolei Brunon Ho∏yst, badajàc procesy antropogenezy i funkcjonowania zachowaƒ agresywnych we wczesnych stadiach rozwoju ludzkoÊci (do których to procesów niewàtpliwie trzeba zaliczyç powstanie plemiennych tradycji przest´pczych ludów Azji Centralnej), bardzo trafnie zarysowa∏ drog´ przechodzenia od walki mi´dzygatunkowej, s∏u˝àcej zdobywaniu pokarmu lub zapewnieniu bezpieczeƒstwa, do wysi∏ków (nierzadko nadal agresywnych), majàcych na celu ochron´ praw dysponowania zdobytymi dobrami48. W sumie jest wi´c sporo kwestii szczegó∏owych i ogólnych, które dajà kryminologom i innym specjalistom podstaw´ nie tylko do dalszych badaƒ i sporów, ale te˝ wysuwania wniosków praktycznych. Koƒczàc przeglàd tych kwestii, trzeba dodaç, ˝e lepsza kontrola przest´pczoÊci zorganizowanej wymaga, aby agendy paƒstwowe i urz´dnicy byli „rozliczani”. To ostatnie s∏owo znowu pochodzi ze s∏ownika transformacji ustrojowej. RozliczalnoÊç umo˝liwi∏aby ograniczenie synergii istniejàcej mi´dzy Êwiatem przest´pczym a elitami politycznymi. DoÊwiadczenia krajów Europy Wschodniej i Ârodkowej sugerujà, ˝e jest to proces trudny, ale mo˝liwy. W niepodleg∏ych od niedawna paƒstwach Azji Centralnej nadchodzi bowiem czas na rozliczenie si´ ze z∏ych doÊwiadczeƒ z przesz∏oÊci. Nadszed∏ ju˝ czas zwrócenia si´ w kierunku praktycznego i perspektywicznego wykorzystania swojego potencja∏u w lepszej, nowoczeÊniejszej i bardziej skutecznej walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà. Dla Azji Centralnej jest to szczególny okres. Przez tysiàce lat to dost´p do pastwisk i wody by∏ si∏à najcz´Êciej motywujàcà post´powanie koczowniczych mieszkaƒców regionu wobec ludów osiad∏ych, w której tradycje przest´pcze (barbarzyƒstwo, bezprawie) wyra˝a∏y cel przetrwania. Nowy rozdzia∏ historii Azji Centralnej jest pisany obecnie w kontekÊcie dost´pu do bogactw naturalnych regionu i ich eksploatacji. Przest´pczoÊç zorganizowana, pierwotnie majàcà w owych tradycjach przest´pczych swojà genez´, aktualnie zyskuje ten nowy kontekst. Walka z nià nie jest obecnie kr´powana wczeÊniejszymi dogmatami politycznymi. Mo˝e i powinna ona opieraç si´ na spostrze˝eniach, które nasuwajà si´ z ana48

208

Ho∏yst, op. cit., s. 398–400.

lizy wspó∏czesnych problemów transformacji ustrojowej na Êwiecie. W ich kontekÊcie przechodzimy zatem do formu∏owania ocen w zakresie niesienia pomocy technicznej dla krajów Azi Centralnej.

Dzia∏ania praktyczne Od strony praktycznej, dawcy pomocy technicznej (zw∏aszcza kraje Zachodu) raczej rzadko zdajà sobie spraw´ z pod∏o˝a, odmiennej dynamiki oraz innych czynników, które warunkujà proces transformacji w Azji Centralnej i z jakimi trzeba si´ liczyç w celu skuteczniejszej walki z przest´pczoÊcià zorganizowanà. Jak pami´tamy (z rozdz. 7), ten brak rozeznania zosta∏ wychwycony m.in. przez Prezydenta Uzbekistanu. Nie oznacza to wszak odrzucenia pomocy Zachodu. Jest raczej sygna∏em, ˝e obydwie strony s∏abo rozumiejà, jak mo˝e przebiegaç obopólnie korzystna wspó∏praca. Wykres 6 pokazuje, jak na tle gospodarczym Azji Centralnej funkcjonujà jej wewn´trzne i zewn´trzne odniesienia. Jest on modyfikacjà wykresu 5, nie tylko w sensie zmian, jakie zasz∏y od czasu upadku Zwiàzku Radzieckiego w obrazie przest´pczoÊci zorganizowanej w Uzbekistanie, ale równie˝ w innych krajach reWykres 6 Azja Centralna i reszta Êwiata: wymiana towarowa – przest´pczoÊç – wspó∏praca techniczna

209

gionu. Wykres obrazuje rol´ Rosji i pozosta∏ych partnerów krajów Azji Centralnej, czy to handlowych czy innych (wojskowych, udzielajàcej pomocy technicznej w zakresie capacity building, itd.). Linia przerywana sygnalizuje w wypadku zewn´trznych partnerów ich zmienny wp∏yw na kraje Azji Centralnej („Wielka” i „Wi´ksza Gra”), zaÊ ze strony krajów Azji Centralnej ich wàtpliwà czasami wol´ realizowania zaciàgni´tych zobowiàzaƒ wobec tych partnerów (pacta sunt servanda/wiaro∏omstwo). Pozosta∏e linie przerywane pokazujà wp∏yw szarej strefy (umownie), dok∏adniej zaÊ korupcji, prania brudnych pieni´dzy i przest´pczoÊci zorganizowanej na wszystkich bioràcych w kontaktach udzia∏. Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e od czasu rozpadu ZSRR zasz∏y w Azji Centralnej kolosalne zmiany przez umi´dzynarodowienie regionu. Tym wi´ksza staje si´ potrzeba ich lepszego rozeznania. Co do s∏aboÊci tego rozeznania, to nale˝y tu przypomnieç rozbie˝ne oceny wielkoÊci przemytu Êrodków odurzajàcych z Afganistanu (zob. rozdz. 1 i 7), zaledwie jednej z wielu form przest´pczoÊci zorganizowanej. Niewàtpliwie, autorzy takich szacunków borykajà si´ z kolosalnym problemem analitycznym. Bez jego rozwiàzania wiele dzia∏aƒ oraz rekomendacji powstaje prawie po omacku, metodà prób i b∏´dów. W Êwietle takich trudnoÊci, dzia∏alnoÊç operacyjna oraz praktyczne badania naukowe powinny bardziej przyczyniç si´ do poszerzenia i wzmocnienia podstawy, na której oparte sà oceny polityczno-kryminalne, konkretne oceny skutecznoÊci dzia∏alnoÊci organów Êcigania i epidemiologia zjawiska narkomanii w regionie. Dok∏adniej zaÊ, potrzebne jest lepsze rozeznanie popytu na Êrodki odurzajàce w Azji Centralnej, przez pe∏niejsze oceny rozmiarów populacji przyjmujàcej je, z uwzgl´dnieniem ich rodzaju i cz´stotliwoÊci nadu˝ywania. Pomog∏oby to w uÊciÊleniu odpowiedzi na pytanie, ile faktycznie z przemycanych i zajmowanych Êrodków odurzajàcych trafia na rynek wewn´trzny Azji Centralnej, a ile przemieszcza si´ poza region. Systematyczne Êledzenie zmian w tej wzajemnej korelacji u∏atwi∏oby, do pewnego stopnia, podejmowanie decyzji w zakresie strategii i taktyki Êcigania sprawców przemytu oraz bardziej praktyczne podejÊcie do zapobiegania rozwojowi narkomanii. Podobnie rzecz si´ ma, jeÊli chodzi o oceny handlu ludêmi i bronià. Drogà okresowych badaƒ ankietowych powinny one u∏atwiaç wyciàganie wniosków nie tylko o rozmiarach zjawisk, ale tak˝e o motywacji sprawców i ofiar takich procederów. Wprawdzie popyt wewn´trzny nie jest podstawowym stymulatorem produkcji i przemytu Êrodków odurzajàcych czy broni w regionie, to jego rozpoznanie umo˝liwia∏oby lepszà orientacj´ w rozmiarach przemytu, którego droga koƒczy si´ na rynku Azji Centralnej. W sumie chodzi o ustalenie relacji mi´dzy popytem a poda˝à na okreÊlone dobra czy us∏ugi, co jest warunkiem sine qua non powa˝nego podejÊcia do zwalczania czarnego rynku. Badania tego typu w Azji Centralnej dopiero raczkujà. Poza badaniami pilota˝owymi narkomanii, wprowadzonymi m.in. dzi´ki pomocy UNODC, w∏aÊciwie brak jest powa˝niejszych, w sensie zakresu, metod i cz´stotliwoÊci, badaƒ sonda˝owych. Choç w wi´kszoÊci krajów Azji Centralnej istniejà instytuty zajmujàce si´ badaniami socjologicznymi, to raczej rzadko podejmujà one podobne inicjatywy. Nie wynika to tylko ze s∏abego na ogó∏ metodologicznego przygotowania dla ich 210

przeprowadzania (co, niestety, dokumentujà wyniki powo∏ywane w tej ksià˝ce), ale równie˝ z powodu politycznych ograniczeƒ w sondowaniu poglàdów opinii publicznej. Mi´dzy innymi wskutek tej s∏aboÊci, zachodni dawcy pomocy technicznej nie dysponujà dostatecznie g∏´bokim rozeznaniem w skomplikowanych uwarunkowaniach przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej. Motywowani jednak rzeczywistà chćià pomocy krajom regionu, sami (ale tak˝e odbiorcy) stykajà si´ na ogó∏ z problemem jej nieadekwatnoÊci i s∏abej skutecznoÊci. Na ten ogólny problem sk∏ada si´ wiele faktów49: – zagraniczni eksperci najcz´Êciej nie znajà rosyjskiego i nie doceniajà stylu intelektualnego miejscowych decydentów; – instruktorzy prowadzàcy szkolenia nie dostosowujà ich do sytuacji wewn´trznej w krajach Azji Centralnej; – dobiera si´ tematyk´ szkoleƒ oraz osoby szkolone bez zewn´trznej niezale˝nej kontroli, która mog∏aby zwi´kszyç merytorycznà wartoÊç i wyniki szkoleƒ; – dawcy pomocy majà wàtpliwoÊci, czy szkoleni funkcjonariusze aparatu Êcigania legitymujà si´ nienagannà postawà moralnà czy raczej uwik∏ani sà osobiÊcie w przest´pczoÊç zorganizowanà; – pomoc jest duplikowana. Jej odbiorcy korzystajà z tego, ale skutecznoÊç projektów pomocowych cierpi z powodu braku wspó∏pracy mi´dzy dawcami, dzia∏ajàcymi tylko bilateralnie z odbiorcami; – finansowa wartoÊç programów i projektów mo˝e byç zawy˝ona z racji b∏´dnej ich kalkulacji, nie opartej na miejscowych cenach i kosztach. Mo˝e ona m.in. wynikaç z wyrywkowej analizy potrzeb, przeprowadzanej przez wys∏anników „z centrali”, nie majàcych mo˝liwoÊci dog∏´bniejszego poznania lokalnych warunków Êwiadczenia us∏ug i pomocy rzeczowej; – implementacja projektu w kraju A kierowana jest z oÊrodka pomocy w kraju B; – „turystyka ekspercka”, tj. krótkoterminowe delegacje ekspertów nie majàcych pojćia, na czym polega praca w terenie; – projekty nie przyczyniajà si´ do zrównowa˝onego rozwoju. Po ich zakoƒczeniu wyszkoleni pracownicy sà przenoszeni do wykonywania innych obowiàzków i nie szkolà swoich nast´pców; – brak jest oceny skutecznoÊci udzielonej pomocy, lub jest ona pobie˝na, wić i s∏aba; – donatorom przedstawia si´ b∏´dne wyliczenia wydatków zwiàzanych z projektem; – fundusze przeznaczone na realizacj´ projektu sà zaw∏aszczane przez funkcjonariuszy publicznych. W koƒcu, na przeszkodzie bardziej skutecznemu, a wić i zharmonizowanemu, wspó∏dzia∏aniu w zakresie zwalczania zorganizowanej przest´pczoÊci, stoi s∏abe wzajemne zrozumienie stanowisk dawców i odbiorców pomocy technicznej. Wed∏ug donatorów, potrzebne jest jednoznaczne i zdecydowane przeciwdzia∏anie takiej przest´pczoÊci, tak zresztà jak terroryzmowi, a nawet praniu brudnych pieni´dzy. 49

Daye, op. cit.

211

Otrzymujàcy pomoc podzielajà takà opini´. Nie podzielajà jednak równoczesnego wymogu, ˝e zwalczanie mo˝e si´ odbywaç przez „pranie brudnych dzia∏aƒ”, czyli metody sprzeczne nie tylko z wewn´trznym prawem zabraniajàcym tortur i innych nielegalnych metod w post´powaniu karnym, ale te˝ z mi´dzynarodowym traktatowym i zwyczajowym prawem karnym. Dla wi´kszoÊci dawców pomocy technicznej przestrzeganie tego wymogu jest tak bardzo oczywiste, jak wrćz ma∏o oczywiste dla wi´kszoÊci odbiorców. Czego w zwiàzku z tym dawcy pomocy technicznej nie dostrzegajà w wystarczajàcym stopniu, to potrzeby uruchomienia mechanizmów motywujàcych pracowników aparatu wymiaru sprawiedliwoÊci krajów Azji Centralnej do zmniejszania tego rozziewu. Lepsze rozeznanie w tym zakresie, mniej biurokratyczne czy stereotypowe podejÊcie do kwestii legalnoÊci, utrudniajàce hurtowe rozgrzeszanie nadu˝yç w∏adzy, to kroki w dobrym kierunku. W takim sensie mo˝na udzielaç „wsparcia moralnego”, o które upomnia∏ si´ Prezydent Uzbekistanu, kiedy krytykowa∏ zachodnie kraje za, w jego przekonaniu, ich dwuznaczne stanowisko, dystansujàce si´ do metod zwalczania przest´pczoÊci, ale nie do walki ze zjawiskiem jako takim. W praktyce nie jest to ∏atwe. Nie ma bowiem pewnoÊci, z kim w∏aÊciwie ma si´ do czynienia: czy z ludêmi w pe∏ni dzia∏ajàcymi profesjonalnie, czy tak˝e motywowanymi interesami osobistymi? Do tego braku przejrzystoÊci „kto jest kim?” (ostatecznie wcale nie tak rzadkiego na Êwiecie) dochodzi pytanie, „jak rozmawiaç z centralnym Azjatà?” Jak pisaliÊmy, choç mentalnoÊç ludzi regionu jest azjatycka, to nie jest to mentalnoÊç chiƒska, japoƒska czy koreaƒska. Ma ona swojà historycznie uzasadnionà specyfik´. Dlatego pomoc techniczna powinna t´ specyfik´ uwzgl´dniaç. Warto o tym wićej napisaç, równie˝ dlatego, ˝e dodatkowo wzmacnia to argumentacj´, i˝ trzeba wiedzieç, jak skutecznie nieÊç takà pomoc. Wnioski o historycznej specyfice pomocy technicznej dla Azji Centralnej mo˝na wyciàgnàç od powo∏ywanego ju˝ w tej ksià˝ce Lwa Gumilowa. Gumilow podaje bowiem – jedynie tylko z pozoru oboj´tny i zbyt odleg∏y dla i od aktualnych zasad niesienia pomocy technicznej – przyk∏ad dzia∏alnoÊci misjonarzy prawos∏awnych i nestoriaƒskich (rzec mo˝na, poprzedników obecnych ekspertów szerzàcych rzàdy prawa). We wczesnym Êredniowieczu rywalizowali oni o rzàd dusz w regionie. Wygrali nestorianie, a to dlatego, ˝e „widocznie przezwyci´˝yli najwi´kszà trudnoÊç w obcowaniu z ró˝noj´zycznymi ludami, tzn. znaleêli w j´zyku ludnoÊci miejscowej s∏owa adekwatne przekazujàce trudne pojćia...Dzi´ki temu stali si´ bliscy...nomadom, a ich nauki by∏y przyswajane niejako organicznie, bez stosowania si∏y, którà zresztà misjonarze nestoriaƒscy nie dysponowali”50. Powstajà dwa pytania. Jakie ma to znaczenie dla faktu, ˝e obecnie Êwiadczona pomoc techniczna w zwalczaniu przest´pczoÊci w Azji Centralnej raczej rzadko przynosi po˝àdane rezultaty? Jak w zwiàzku z tym interpretowaç wyjàtkowo dobre re50 Lew Gumilow, Âladami cywilizacji Wielkiego Stepu, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004, s. 91.

212

zultaty omawianego w ksià˝ce projektu Tad˝yckiej Agencji Kontroli Ârodków Odurzajàcych? Odpowiadajàc na pierwsze pytanie drogà parafrazy wniosku Gumilowa, znaczenie jest takie, ˝e dla osiàgnićia oczekiwanych efektów jest potrzebny w∏aÊnie wspólny „j´zyk”. „J´zyk” Zachodu i Wschodu bywa ró˝ny, bo ró˝ne sà zasady logiki myÊlenia (zob. rozdz. 2). Przezwyci´˝enie tej trudnoÊci polega na znalezieniu w „j´zyku” decydentów Azji Centralnej „s∏ów” (zasad, celów, poj´ç, instytucji), które adekwatnie wpasowujà trudne „s∏owa” zagranicznej pomocy technicznej. Dzi´ki nim jej wdra˝anie staje si´ niejako organiczne, bez stosowania warunkowoÊci czy si∏y, którà zresztà dawcy pomocy technicznej nie muszà wcale dysponowaç (pomoc ONZ jest najlepszym przyk∏adem). Wydaje si´, ˝e aby do tego dojÊç trzeba zbudowaç pomost mi´dzy dwoma kodeksami post´powania – spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowej i regionalnych decydentów (takimi samymi, jakie udokumentowa∏ wczeÊniej Sellin). Sà to bowiem nadal kodeksy nierzadko rozbie˝ne, a czasami stojàce ze sobà w sprzecznoÊci, ze wzgl´du na uchylanie si´ regionalnych decydentów od wykonywania mi´dzynarodowych zobowiàzaƒ (wiaro∏omstwo – ∏amanie zasady pacta sunt servanda), o czym niejednokrotnie jest mowa w tej ksià˝ce. W tym miejscu wystarczy wić tylko podkreÊlenie, ˝e takim pomostem powinien byç „j´zyk” projektu i jego realizatorów, motywujàcych i podtrzymujàcych wol´ regionalnych decydentów do wspólnego dzia∏ania w imi´ ogólniejszego interesu. To bywa trudne w dobie olbrzymiego przyspieszenia rozwoju Êwiata Zachodu, w której jest niekiedy zbyt ma∏o czasu (a mo˝e nawet i chći) na rozpoznawanie i uznawanie miejscowej specyfiki, jako klucza do sukcesu w kontaktach ze Wschodem. To bywa trudne te˝ z punktu widzenia Wschodu, bo broni si´ on przed próbami narzucania mu wzorców zachodnich, niekiedy traktowanych jako przemyt pod p∏aszczykiem „ogólnoludzkich wartoÊci”; wzorców rozszyfrowywanych jako wywrotowe („tulipanowa rewolucja”), wzorców uznawanych za zbyt ma∏o konstruktywne czy przydatne, a czasami wrćz postrzeganych jako destrukcyjne i dekadenckie (legalizacja zwiàzków homoseksualnych). Za takie próby p∏aci si´ nieudanymi projektami. Tymczasem techniczna wspó∏praca mi´dzynarodowa powinna si´ rozwijaç w oparciu o wzajemne ewidentne korzyÊci. Ich wartoÊç powinna byç jasno i przekonywajàco wyartyku∏owana w projektach pomocy w zwalczaniu przest´pczoÊci zorganizowanej. To jest odpowiedê na drugie pytanie. Projekt przebudowy tad˝yckiego aparatu kontroli Êrodków odurzajàcych trafi∏ do przekonania miejscowych decydentów. Op∏acalny jest dla nich i dla krajów go finansujàcych. Obie strony majà wspólny interes, obie na nim korzystajà. Projekt sta∏ si´ przyk∏adem godnym naÊladownictwa (powo∏anie podobnej agencji w Kirgistanie). To tym samym dodatkowy dowód na poparcie wiodàcej tezy tej ksià˝ki, ˝e wyprowadzona z teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ zasada zwrotnej reformacji, na której nieÊwiadomie opiera si´ przebudowa aparatu kontroli Êrodków odurzajàcych, najlepiej objaÊnia sukces w procesie zwalczania ich nielegalnego obrotu, osiàgany obecnie w Tad˝ykistanie. Zarazem jest to dowód na przypadkowe wprawdzie, lecz trafione, powiàzanie teorii z praktykà zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej. 213

Wracajàc do wspólnego „j´zyka”, wspomniano ju˝, ˝e dla rozszyfrowania ró˝nych typów mentalnoÊci azjatyckiej w literaturze fachowej istniejà „materia∏y êród∏owe” dla pracowników organów Êcigania51. Brak jest wszak˝e takich materia∏ów do pracy w Azji Centralnej, w której dodatkowà specyfikà jest amorficzna mentalnoÊç (rozdz. 2) jej mieszkaƒców, wymykajàca si´ spod kontroli zachodnich czy europejskich stereotypów myÊlenia i dzia∏ania bardziej ni˝ lepiej poznana mentalnoÊç chiƒska, japoƒska czy koreaƒska. Ale jest to tylko sprawa lepszej komunikacji z ludêmi Wschodu w ich bardziej lub mniej egzotycznych dla „turystyki eksperckiej” krajach. Przest´pczoÊç sprawców z Azji jest plagà w Stanach Zjednoczonych i staje si´ coraz powszechniejsza w Europie Zachodniej, a ostatnio Ârodkowej. DoÊwiadczajà tego Polska, Czechy i inne kraje, o czym informujà kryminolodzy i praktycy52. Brak jest jednak jakichkolwiek usystematyzowanych, zweryfikowanych i wymienialnych doÊwiadczeƒ, z których zwykli polscy, czescy czy niemieccy policjanci mogliby wspólnie korzystaç, obcujàc z podejrzanymi lub Êwiadkami, tak jak czynià to w szerszym zakresie ich amerykaƒscy koledzy. Czekajàc na skumulowanie i udost´pnienie wiedzy na ten temat, byç mo˝e zatem w mi´dzyczasie ∏atwiej podchodziç do zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej, kierujàc wi´kszà uwag´ na takà wiedz´ w zakresie transformacji ustrojowej. Zaczynajàc od roli klanów i plemion, trzeba zauwa˝yç, ˝e transformacja ustrojowa w Azji Centralnej doprowadzi do jej os∏abienia. Bierze si´ to z faktu, ˝e wprowadzane mechanizmy gospodarki rynkowej wymuszajà poszerzenie kr´gu osób anga˝owanych w transakcje kupieckie (wyjÊcie poza klan i plemi´) i doprowadzanie w ich trakcie do wzajemnie uzgodnionych korzyÊci ekonomicznych, stosownie do wzajemnie akceptowanego stopnia ryzyka gospodarczego. Oznacza to, ˝e pomoc techniczna w sferze dzia∏alnoÊci gospodarczej powinna w rezultacie doprowadziç m.in. do zwi´kszenia przejrzystoÊci transakcji, a wi´c i zwi´kszenia stopnia jej kontroli przez ró˝ne organy paƒstwa (w tym Êcigania). Stàd wniosek, ˝e w projektach pomocy technicznej w sferze biznesu konsultowani powinni byç specjaliÊci z organów Êcigania. Zwrócenie uwagi na ten raczej ma∏o eksponowany aspekt transformacji nie powinno prowadziç do entuzjastycznych oczekiwaƒ, ˝e po udanej transformacji problem zostanie raz na zawsze rozwiàzany. Nie ma na Êwiecie paƒstwa, w którym uda∏oby si´ takie oczekiwania w pe∏ni zrealizowaç. DoÊwiadczenia transformacyjne krajów wschodnio i Êrodkowoeuropejskich wskazujàce, ˝e przez „niewidzialnà r´k´ rynku” uda si´ doprowadziç do wi´kszej przejrzystoÊci transakcji, wcale nie sà tak jednoznaczne. W Azji Centralnej transformacja sterowana jest r´cznie („widzialnà r´kà”). Aby osiàgnàç oczekiwane skutki, nie tylko nale˝y doprowadziç do uwolnienia mechanizmów rynkowych spod kontroli elit politycznych, ale te˝ stworzyç warunki do powstania klasy Êredniej, która by∏aby rzeczywistym odtwórcà i przekaênikiem pryncypiów transformacji. W Azji Centralnej nie by∏o do tej pory nigdy klasy Êredniej. By∏y i sà elity polityczne oraz rzesze spoDaye, op. cit. Zob. oceny Brunona Ho∏ysta i Katarzyny Laskowskiej (w:) Katarzyna Laskowska, Azjatyckie zorganizowane grupy przest´pcze, „Prokuratura i Prawo”, Nr 7–8, 2004, s. 155–166 oraz opinie praktyków w przytoczonych tam publikacjach prasowych. 51 52

214

∏eczne zorganizowane na zasadzie klanowo-plemiennej. PrzejrzystoÊç czy rozliczalnoÊç, w pojćiu zasad stworzonych i uznawanych w demokracji zachodniej, jest w Azji Centralnej obca. Jak wspomniano, nisko ceni si´ w Azji Centralnej ˝ycie i mienie. Zwi´kszanie w procesie transformacji wartoÊci prawa do ˝ycia i mienia zbli˝y∏oby kraje Azji Centralnej i Zachodu. Szeroka prywatyzacja z pewnoÊcià doprowadzi∏aby do takiego zbli˝enia, dziÊ jeszcze bardzo s∏abego. Silniejszà nicià porozumienia jest aktualnie udzielanie wsparcia materialnego w postaci oprzyrzàdowania technicznego. Pomoc taka jest bardzo ch´tnie przyjmowana w Azji Centralnej. Jej skutki mo˝na jednak ró˝nie interpretowaç. Z jednej strony, udzielanie takiej pomocy daje poczucie, ˝e coÊ konkretnego robi si´ dla praktycznego i szybkiego zwalczania przest´pczoÊci. Jej dawcy majà wówczas przekonanie, ˝e bez wzgl´du na bariery polityczne, pomoc sprz´towa to lingua franca. Da si´ jà nie tylko dobrze zaksi´gowaç, ale i skwitowaç. Z drugiej strony, choç satysfakcja jest wymierna bo, odwracajàc powiedzenie Kiplinga, Zachód ze Wschodem spotkajà si´, to pozostaje jakby niedosyt, ˝e nie osiàga si´ prawdziwych post´pów w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà drogà reformy instytucjonalnej. Ten niedosyt nie powinien byç rozumiany tak, ˝e pomoc techniczna przez wsparcie materia∏owe nie przek∏ada si´ na rezultaty kryminalno-polityczne. Choç wspomniany wy˝ej brytyjsko-amerykaƒski projekt upad∏, to w latach 2004–2005 zmieni∏o si´ na lepsze w podejÊciu do kwestii rozliczalnoÊci funkcjonowania aparatu paƒstwa w Azji Centralnej. Oceniajàc bowiem swoje dotychczasowe wyniki pracy jako pozytywne, w tym samym czasie UNODC kontynuowa∏o pomoc w zakresie komputeryzacji pracy prokuratury Uzbekistanu, Êcigajàcej podejrzanych o przest´pstwa zwiàzane ze Êrodkami odurzajàcymi. Ostatnio USAID i Bank Âwiatowy wspólnie podj´∏y si´ projektu komputeryzacji administracji celnej w Euroazjatyckiej Wspólnocie Ekonomicznej, która w obecnej fazie obejmuje, spoÊród krajów Azji Centralnej, Kazachstan, Kirgistan, Tad˝ykistan i Uzbekistan53. Widaç wić, ˝e mimo trudnoÊci, spo∏ecznoÊç mi´dzynarodowa udzielajàca pomocy nie zra˝a si´. Jest przekonana o skutecznoÊci pomocy technologicznej jako lingua franca w poszerzeniu obszarów rozliczalnoÊci w dalszej perspektywie i jej wp∏ywie na kszta∏towanie si´ nie tylko nowej polityki gospodarczej, ale i kryminalnej. Ta ostatnia b´dzie bowiem mia∏a lepszà baz´ wyjÊciowà. Najpierw b´dzie z niej mo˝na skorzystaç w kszta∏towaniu polityki karnej (na podstawie wiadomoÊci o dynamice i strukturze wykrytego przemytu – zajćia, zatrzymania). Jest to istotne w jej wymiarze wewnàtrzkrajowym, transgranicznym oraz mi´dzynarodowym. Póêniej z tak doinformowanej polityki karnej mo˝na b´dzie wyciàgaç wnioski polityczno-kryminalne. W koƒcu, i to wcale nie na marginesie tej ksià˝ki, odnotowaç trzeba pe∏nà zgodnoÊç w udzieleniu pomocy mi´dzy Stanami Zjednoczonymi i Rosjà, której przypi53 Kazakhstan: Eurasian body lays ground for e-customs, Khabar Television, Almaty, „BBC Monitoring Service”, 11 March 2005.

215

suje si´ wiodàcà rol´ w kreowaniu i rozwijaniu Euroazjatyckiej Wspólnoty Ekonomicznej. Dla skuteczniejszego wdra˝ania reformy aparatu Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci jest potrzebna pomoc w zmianie metod szkolenia ich pracowników. Metody te powinny uwzgl´dniaç odejÊcie od odgórnego i sztywnego sposobu kierowania jego dzia∏alnoÊcià na rzecz bardziej elastycznego i oddolnego zarzàdzania, zw∏aszcza w przypadku aparatu Êcigania. Panujàca w nim obecnie wewn´trzna solidarnoÊç musia∏aby stopniowo ustàpiç miejsca zdrowej konkurencji. Za tym pójdzie zwi´kszenie przejrzystoÊci i rozliczalnoÊci poszczególnych jednostek aparatu Êcigania, a wi´c i zwi´kszenie wykrywalnoÊci poszczególnych przest´pstw oraz ich sprawców w kraju i regionie. Co dalej za tym idzie to zwi´kszenie pomocy dla wspó∏pracy transgranicznej, nie ograniczonej jedynie do kontrolowanego zakupu Êrodków odurzajàcych. Wyciàgane z niej korzyÊci powinny prze∏amywaç wzajemne podejrzenia, uprzedzenia i opory, formalnie manifestowane w czasie pe∏nienia s∏u˝by. W koƒcu, udzielana pomoc techniczna takiego typu powinna byç dla wszystkich bardziej przejrzysta i uwarunkowana. PrzejrzystoÊç jest tu szczególnie istotna dla szkolonych pracowników aparatu wymiaru sprawiedliwoÊci, tak by mogli siebie lepiej wzajemnie oceniaç. WarunkowoÊç jest nie mniej istotna. Aby zrealizowaç te dwa cele, Stany Zjednoczone organizujà u siebie szkolenia dla pracowników aparatu wymiaru sprawiedliwoÊci krajów Azji Centralnej. Weryfikuje si´ ich wczeÊniej pod kàtem ich postawy moralnej: ten, kto jest podejrzewany o torturowanie podejrzanych sprawców przest´pstw, nie mo˝e liczyç na udzia∏ w szkoleniu za oceanem. To uwalnia w kandydatach na wyjazd motywacj´ do zmiany niemoralnego nieformalnego kodeksu post´powania ma∏ej grupy ludzi na bardziej honorowy i bli˝szy nie tylko oficjalnym normom ogólnopaƒstwowym, ale te˝ mi´dzynarodowym standardom istniejàcym w tym zakresie. Na d∏u˝szà met´, przy zwi´kszeniu przejrzystoÊci i rozszerzeniu warunkowoÊci pomocy technicznej, powinno dojÊç do ograniczenia nadu˝yç w∏adzy w aparacie Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci. „Chodzenie na skróty” przestanie pop∏acaç. Jak widaç, problem staje si´ rozwiàzywalny.

Narz´dzia prawne Kraje Azji Centralnej ratyfikowa∏y wiele konwencji w sprawie zwalczania przest´pczoÊci mi´dzynarodowej (tab. 8, Aneks 1). Niedawno wi´kszoÊç z nich podpisa∏a, a niektóre kraje tak˝e ratyfikowa∏y, Konwencj´ Organizacji Narodów Zjednoczonych przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej (ponadto w 2005 r. Konwencj´ przeciwko korupcji ratyfikowa∏ Kirgistan i Turkmenistan). Tabela 9 (Aneks 2) pokazuje, ˝e w podstawowych instytucjach prawa wewn´trzne przepisy krajów Azji Centralnej formalnie odpowiadajà tej pierwszej Konwencji. Na podstawie tabeli mo˝na konkludowaç, ˝e obecnie (stan prawny na 1 paêdziernika 2006 r.) krajem przodujàcym w zmianach legislacyjnych (ocenionych plusem (+) dla zaznaczenia pe∏nej zgodnoÊci z przepisami Konwencji) jest Tad˝ykistan (45), da216

lej Kazachstan (41), Uzbekistan (40), na koƒcu zaÊ Turkmenistan (35) i Kirgistan (34). Jak jest w praktyce, to inna sprawa, o czym ni˝ej. W Polsce szereg pionierskich instytucji prawnych, wprowadzonych przez Konwencj´, jest obecnie weryfikowanych przez prowadzone mi´dzynarodowo post´powania przygotowawcze (np. przes∏uchiwanie Êwiadków metodà wideofonicznà). W krajach Azji Centralnej ich wspó∏praca zaczyna si´ dopiero uk∏adaç przy mi´dzynarodowej dostawie Êrodków odurzajàcych pod kontrolà niejawnà („zakup kontrolowany”). Zwa˝ywszy, ˝e Konwencja wesz∏a w ˝ycie niedawno, jest bardzo du˝o do zrobienia w praktyce. Postulaty praktycznych zmian w funkcjonowaniu aparatu paƒstwa sà bardzo zrozumia∏e. Jasno to pokazuje, opisany we Wst´pie do tej ksià˝ki, kazus kirgiskiego parlamentarzysty, zatrzymanego w Warszawie pod zarzutem przemytu Êrodków odurzajàcych. Zwalniajàcy zatrzymanego Sàd Okr´gowy stwierdzi∏, ˝e parlamentarzysta pad∏ ofiarà prowokacji w Kirgistanie, gdzie „walka o demokracj´ jeszcze si´ nie skoƒczy∏a”54. Z kolei ofiarà brutalnego zabójstwa w tym kraju pad∏ inny parlamentarzysta. Sta∏o si´ to w czasie oficjalnej wizyty w wi´zieniu, kiedy jeden z osadzonych tam postrzeli∏ go, a nast´pnie z grupà wi´êniów zakatowa∏ na Êmierç. To dowód na to, kto rzeczywiÊcie kontroluje sytuacj´ w wi´zieniach (wory w zakone). Ta jest uznana za „koszmarnà”, ze wzgl´du na niehumanitarne traktowanie osadzonych (przeludnienie, gruêlic´, z∏e warunki higieniczne, niedo˝ywienie, brak mo˝liwoÊci rehabilitacji przez prac´, skorumpowanie administracji wi´ziennej)55. W parlamencie kirgiskim za∏o˝ono grup´ parlamentarnà „Dla Reform!”. Postulowa∏a ona, aby rzàd powa˝nie zajà∏ si´ reformà aparatu paƒstwa, niestety nie tylko hamowanà przez adresata postulatów, ale te˝ z oboj´tnoÊcià przyjmowanà przez opini´ spo∏ecznà. W Uzbekistanie parlamentarzyÊci sk∏adajà indywidualne postulaty, ale w podobnym celu i z podobnym skutkiem. W tamtejszym parlamencie podnosi si´, ˝e od 15 lat w∏aÊciwie nie uczyniono nic, aby dokonaç oceny systemu wymiaru sprawiedliwoÊci i go ulepszyç. Zmiany by∏y wprowadzane tylko wówczas, gdy poleci∏ je Prezydent. Ale nawet i wtedy nikt nie chcia∏ tego polecenia porzàdnie wykonaç56. Kuriozalnie, lecz tylko dla zachodniego czytelnika, dlatego brzmi w tym kontekÊcie kolejna informacja, ˝e o poprawienie swojego wizerunku stara si´ w∏aÊciwie jedynie prokuratura, która broniàc praw poszkodowanych biznesmenów, wst´puje w rol´ adwokatury 57. Rola adwokatury i realizacja prawa do obrony w ka˝dym z pi´ciu krajów Azji Centralnej pozostawiajà bardzo wiele do ˝yczenia.

54 Taalaibek Amanov, Kyrgystan rocked by smear scandal, Institute of War and Peace Reporting Central Asia, <http://www.iwpr.net/?p=rca&a=f&o=323794&apc_tate=henh>, 12 September 2006. 55 Kyrgyzstan’s prison system nightmare, ICG Asia Report No 118, 16 August 2006. 56 Uzbek MP Abbul Toxtashev has criticized the process of ongoing judicial reform in the country, Uzbek Radio first programme, Tashkent, in Uzbek 0930 gmt 6 May 06, „BBC Monitoring Service”, 9 May 2006. 57 Uzbekistan improves public trust in prosecution bodies, „Huquq”, Tashkent, in Uzbek 31 May 06, „BBC Monitoring Service”, 6 June 2006.

217

Tabela 10 (Aneks 3), choç z koniecznoÊci zawiera wybiórcze rekomendacje, to jednak wychodzi naprzeciw potrzebie jeszcze bardziej ca∏oÊciowego, ni˝ wy˝ej, spojrzenia na postulowane kierunki reformy organów Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci w regionie. Po bli˝szym przyjrzeniu si´ ocenie jej stanu zaawansowania, widaç, ˝e praktycznie przedstawia ona bardzo wiele od ˝yczenia, zarówno na p∏aszczyênie prawa stanowionego jak i stosowanego. Tabela oferuje wskazówki dla agend i praktyków, udzielajàcych pomocy technicznej. Jak widaç, lista rekomendacji pod adresem krajów Azji Centralnej, sporzàdzona przez cia∏a traktatowe ONZ, zajmujàce si´ przestrzeganiem praw cz∏owieka, jest bardzo d∏uga. Z pewnoÊcià b´dzie ona uzupe∏niona nowymi zaleceniami w sprawie zapobiegania nadu˝yciu si∏y, do czego prawdopodobnie dosz∏o przy t∏umieniu zamieszek w Andi˝anie. Gdyby zsumowaç zakres przedmiotowy oczekiwanych zmian legislacyjnych, to okaza∏oby si´, ˝e lista zobowiàzaƒ, jakie kraje regionu majà do wype∏nienia, jest bardzo pokaêna. Rzecz jednak nie tyle, czy tylko, w spisie obligacji, co raczej w zwi´kszaniu zdolnoÊci tych krajów do ich wdra˝ania (capacity building), czyli w zmniejszaniu rozziewu mi´dzy kodeksem post´powania mniejszej grupy (Azja Centralna) i wi´kszej (spo∏ecznoÊç mi´dzynarodowa), przy tym zgodnie z zasadà post´powego rozwoju prawa mi´dzynarodowego. Lista wyd∏u˝y si´ jeszcze bardziej, kiedy zacznie praktycznie funkcjonowaç Konferencja Paƒstw-Stron Konwencji przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej, w ramach której powstanà nowe rekomendacje. Widzimy wić, ˝e koniecznoÊç reformy aparatu Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci w Azji Centralnej jest oczywista. Po „tulipanowej rewolucji” w Kirgistanie potrzeba reformy ustrojowej w Azji Centralnej b´dzie wymuszana te˝ obawà, ˝e bez jej przeprowadzenia szybciej dojdzie do nowych wybuchów spo∏ecznego niezadowolenia. Chodzi o prze∏o˝enie woli krajów centralnoazjatyckich do walki z przest´pczoÊcià zorganizowanà na bardziej konkretne i skoordynowane wspólne posunićia i osiàgnićia. W tym celu te kraje powinny dog∏´bniej i systematyczniej zreformowaç wymiar sprawiedliwoÊci, co jest przedmiotem ró˝nych kontrowersji, jeÊli tylko przypomnieç jednà, w której ogniu znalaz∏ si´ brytyjski ambasador w Uzbekistanie. Reforma jest zdecydowanie potrzebna, ale metody jej wprowadzania muszà byç bardziej adekwatne i skuteczne oraz oparte na ONZ-owskich standardach i normach. Kazachstan i Uzbekistan, a nast´pnie Kirgistan i Tad˝ykistan, wprowadzi∏y zmiany w swoim prawodawstwie w zakresie przepisów dotyczàcych zwalczania handlu ludêmi58. Uzbekistan zapowiedzia∏, ˝e odstàpi od polityki wymuszania przyznawania si´ do winy podejrzanych o przest´pstwo59. Kazachstan wprowadzi∏ nowe przepisy umo˝liwiajàce, w zamian za przyznanie si´ podejrzanego o powa˝ne przest´pstwo do winy i wspó∏prac´ z organami wymiaru sprawiedliwoÊci, nadzwyczajne z∏agodzenie lub odstàpienie od kary (plea bargaining)60. Wprowadzenie plea bargaining, czyli dobrowolnego poddania si´ karze, mo˝na przypisaç ratyfikacji przez Kazachstan Konwencji ONZ (o czym póêniej). Kazakh President signs bill on human trafficking, „RFE/RL Newsline”, Part I, 11 July 2003. Forced confession article to be revised in Uzbekistan – police officer, „BBC Monitoring Service”, 11 July 2003. 60 W istocie chodzi tu o dwie nowe instytucje, nadzwyczajne z∏agodzenie lub odstàpienie od kary oraz Êwiadka koronnego. 58

218

Zmiany dotyczàce zwalczania handlu ludêmi zosta∏y wywo∏ane ocenà przepisów wewn´trznych tych krajów przez Stany Zjednoczone. W praktyce zdarzajà si´ przest´pstwa handlu ludêmi, o które sà podejrzani funkcjonariusze publiczni, co ONZ oficjalnie odnotowa∏a w przypadku Kazachstanu (zob. tabela 10, Aneks 3). Te zmiany majà charakter wyrywkowy i nowelizacje sà niejako „wspomagane z zewnàtrz”. Systemowa reforma wymiaru sprawiedliwoÊci „od wewnàtrz” jest bardzo potrzebna. Przyk∏adem udanej korelacji pomocy zewn´trznej z wewn´trznà potrzebà reformy jest powo∏anie Tad˝yckiej Agencji Kontroli Ârodków Odurzajàcych (a ostatnio podobnej agencji w Kirgistanie). Ale, choç jest to bardzo wymierne, to jednak te˝ czàstkowe. Potrzeba wićej takich wymiernych posuni´ç, które rozszerza∏yby podmiotowo i przedmiotowo reform´ wymiaru sprawiedliwoÊci na prokuratur´, adwokatur´, sàdownictwo i wi´ziennictwo oraz zapobieganie przest´pczoÊci. W tym kontekÊcie, przyk∏ad tad˝yckiej agencji jest sam w sobie bardzo zachćajàcy. Pokazuje, ˝e sà sposoby na rehabilitacj´ pogrà˝onego w korupcji i innej przest´pczoÊci aparatu paƒstwa. Z tego faktu trzeba jednak wyciàgaç wnioski o potrzebie reformy prokuratury i sàdownictwa, bo zwi´kszenie skutecznoÊci w walce z nielegalnym obrotem Êrodkami odurzajàcymi powinno przek∏adaç si´ na wi´kszà liczb´ spraw karnych. Dawcy pomocy muszà bardzo wnikliwie Êledziç i prognozowaç rozwój sytuacji w krajach Azji Centralnej. Trzeba mieç dobrà orientacj´, jakà drog´ obierajà one w procesie transformacji. EBOR, niezadowolony z post´pu w transformacji ustrojowej Uzbekistanu, w 2005 r. nawet zawiesi∏ na 2 lata swojà pomoc technicznà dla sektora paƒstwowego tego kraju61. Wskazówkà dla oferentów pomocy niech b´dzie impuls dany kazachskim prawodawcom przez ich Prezydenta. Zasugerowa∏ on krytycznà analiz´ wszystkich 350 mi´dzynarodowych porozumieƒ obowiàzujàcych Kazachstan, podajàc w wàtpliwoÊç (zgodnie z centralnoazjatyckim kodeksem post´powania wobec obcych) zasad´ pacta sunt servanda. Zauwa˝y∏ on, ˝e „nie jest tajemnicà”, i˝ takie porozumienia mogà byç egzekwowane przez innych wbrew narodowym interesom Kazachstanu. Dlatego potrzebne jest ustalenie, czy rzeczywiÊcie odpowiadajà one obecnie jego interesom, i ich ewentualne anulowanie62. Rozumiejàcy mi´dzynarodowe i wewn´trzne uwarunkowania pomocy, kazachscy eksperci piszà, ˝e podstawà zrównowa˝onego rozwoju spo∏eczno-ekonomicznego nie mo˝e byç pomoc USAID, Mi´dzynarodowego Funduszu Walutowego, czy Mi´dzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju, lub szerokiej rzeszy innych organizacji, ale raczej wysi∏ki samego Kazachstanu, prowadzàce do ustanowienia klimatu inwestycyjnego, sprzyjajàcego inwestycjom zagranicznym63. W prawie mi´dzynarodowym oficjalne deklaracje woli muszà byç interpretowane w dobrej wierze. Nawet jeÊli wola ta s∏abnie od czasu do czasu (a w Azji Centralnej zdarza si´ to doÊç cz´sto), to nie ma innej drogi jak kontynuowaç pomoc zagranicznà. Majàc wić na uwadze choçby przytoczone wy˝ej stwierdzenia, trzeba mieç te˝ na 61 EBRD suspends public sector investment projects in Uzbekistan, „Interfax news agency”, Moscow, „BBC Monitoring Service”, 29 July 2005. 62 „RFE/RL Newsline”, vol. 5, No. 167, Part I, 4 September 2001. 63 Amirova, op. cit., s. 169.

219

wzgl´dzie potrzeb´ lepszego zrozumienia intelektualnego stylu decydentów w Azji Centralnej, o wiele bardziej elastycznego i nieprzejrzystego ni˝ w Europie. Z moich osobistych doÊwiadczeƒ, najbardziej kruche i zwodnicze zobowiàzania powstawa∏y w kontaktach z urz´dnikami turkmeƒskimi, nieco zbyt powierzchowne z kazachskimi, a najbardziej rzeczowe i pragmatyczne z kirgiskimi. W Tad˝ykistanie i Uzbekistanie zaciàgni´te zobowiàzania by∏y respektowane, choç w Uzbekistanie nast´powa∏o to o wiele wolniej ni˝ we wszystkich innych krajach, poza Turkmenistanem. W ka˝dym przypadku i w ka˝dym kraju zaciàgni´te zobowiàzania by∏y w koƒcu wype∏niane. Choç anga˝owanie centralnoazjatyckich partnerów do wspó∏pracy jest bardzo skomplikowanym i czasoch∏onnym procesem, ˝aden z liczàcych si´ krajów nie wycofuje pomocy czy ogranicza jà w tych krajach Azji Centralnej, które sà na nià otwarte. Raczej przystosowuje si´ do zmieniajàcych si´ warunków. Chodzi im zw∏aszcza o uszczelnienie granic na przep∏yw Êrodków odurzajàcych, broni i ludzi. Jest to „interwencja odgórna” (upstream intervention), ukierunkowana na zatamowanie tego wyp∏ywu u êród∏a (Afganistan). Stosunkowo mniej wp∏ywowa by∏a dotychczas interwencja ukierunkowana na reform´ wymiaru sprawiedliwoÊci, choç i w tym zakresie sà ró˝nice wskazujàce na relatywnie silniejszy wp∏yw pomocy na reform´ dzia∏alnoÊci organów Êcigania. Obecnie pomocy takiej udzielajà cz´Êciej i wićej OBWE oraz poszczególne kraje i organizacje pozarzàdowe ni˝ ONZ. Przed wszystkimi stoi jedno reformatorskie wyzwanie: zwi´kszenie rozliczalnoÊci i przejrzystoÊci administracji publicznej, w tym wymiaru sprawiedliwoÊci. Tylko wtedy funkcjonariusze publiczni, wierni zobowiàzaniom wobec kraju, mogà lepiej wype∏niaç swoje powinnoÊci, zgodne z zasadami, wed∏ug których jest lub powinna byç realizowana zagraniczna pomoc techniczna. Zajćie si´ uk∏adami klanowo-plemiennymi jest istotnà cz´Êcià tej reformy. Jak wyjaÊniano jednak, uk∏ady klanowo-plemienne nie stojà ca∏kowicie w sprzecznoÊci z rozliczalnoÊcià. W niektórych sytuacjach uk∏ady te mogà byç pomocne jako bufor, ograniczajàcy negatywne skutki reformy w spo∏eczeƒstwie. Bardzo pomocna przy wprowadzaniu wi´kszej rozliczalnoÊci i przejrzystoÊci wymiaru sprawiedliwoÊci jest lepsza statystyka przest´pczoÊci, zw∏aszcza pokazujàca przep∏yw osób i spraw z jednego organu wymiaru sprawiedliwoÊci do nast´pnego. Ta „moralna statystyka”, u˝ywajàc sformu∏owania André M. Guerry (1833) i Adolfa Queteleta (1847)64, zaistnia∏a w Azji Centralnej w koƒcu XIX w., ale po dzieƒ dzisiejszy nie jest szerzej dost´pna. DoÊç ∏atwo mo˝na jà stosowaç do pospolitych spraw kryminalnych i pojedynczych podejrzanych. W przypadku przest´pczoÊci zorganizowanej jest to trudniejsze. Potrzebna jest wić nowa „moralna statystyka”, o którà trudno nawet w Ameryce Pó∏nocnej czy Europie. Powy˝sze uwagi zak∏adajà, ˝e mamy w zasadzie do czynienia z publicznie dost´pnà i regularnie aktualizowanà statystykà przest´pczoÊci. Z kilkoma wyjàtkami, sytu64 Gwoli prawdy historycznej, sformu∏owanie „statystyka moralna” chyba po raz pierwszy zosta∏o u˝yte 70 lat wczeÊniej (Emile Durkheim, Suicide: A Study in Sociology, The Free Press, New York 1897, s. 300).

220

acja jest zupe∏nie odwrotna w Azji Centralnej. Dane o przest´pczoÊci sà zazwyczaj utajniane, co zresztà – jak pami´tamy – znalaz∏o wyraz wobec Uzbekistanu w rekomendacji o zaw´˝eniu poj´cia tajemnicy paƒstwowej, sformu∏owanej przez ONZ-owski Komitet praw cz∏owieka. Poni˝ej zajmiemy si´ innymi kwestiami prawnymi i polityczno-kryminalnymi z zakresu walki z przest´pczoÊcià zorganizowanà.

Przyznanie si´ do winy w zamian za z∏agodzenie lub odstàpienie od kary i ochrona Êwiadka koronnego WÊród decydentów powoli roÊnie ÊwiadomoÊç potrzeby reformy wymiaru sprawiedliwoÊci w Azji Centralnej. Bierze si´ ona m.in. z rosnàcego przekonania, ˝e bez reformy pogorszy si´, i tak ju˝ krucha, stabilnoÊç i bezpieczeƒstwo regionu. Wyczuwajàc zbli˝ajàce si´ zagro˝enie, niektórzy praktycy wymiaru sprawiedliwoÊci wysuwajà daleko idàce propozycje zmian. Oto Dyrektor Departamentu nadzoru nad Êledztwami w Prokuraturze Generalnej Tad˝ykistanu, który uczestniczy∏ w mi´dzynarodowej konferencji w sprawie zwalczania nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi, wyciàga z niej nast´pujàcy wniosek: „Demokratyczne instytucje rzàdowe nie sà bezbronne w walce z mafià narkotykowà. Chcia∏bym powiedzieç o amerykaƒskim sposobie walki z narkotycznym biznesem. Nasze organa Êcigania nie robià nic wićej poza zatrzymaniem tzw. – jak to si´ mówi na Zachodzie – mu∏ów, czyli ludzi szmuglujàcych Êrodki odurzajàce. Bezkarni pozostajà producenci. Amerykanie majà metod´ – plea bargaining. Prokuratura uzgadnia z osobà zatrzymanà na przemycaniu Êrodków i jej prawnikiem znaczne z∏agodzenie kary wi´zienia, jeÊli zdradzi ona policji nazwisko producenta Êrodków odurzajàcych lub hurtownika. To jest bardzo skuteczna metoda. MyÊl´, ˝e powinniÊmy to rozwa˝yç w naszym kodeksie karnym”65. To oÊwiadczenie dobrze dokumentuje gotowoÊç zmian, lecz brak jest przy tym rozeznania, do jakich rzeczywiÊcie skutków takie i podobne zmiany doprowadzà. Na pierwszy rzut oka, wprowadzenie instytucji plea bargaining i Êwiadka koronnego (crown witness), czyli osoby zeznajàcej w procesie karnym w zamian za ograniczenie, a nawet pe∏nà rezygnacj´ z pociàgnićia jej do odpowiedzialnoÊci karnej66, jest posunićiem we w∏aÊciwym kierunku. DoÊwiadczenia zagraniczne (np. w∏oskie czy amerykaƒskie), choç na pierwszy rzut oka podobne (w∏oskie rodziny mafijne), nie sà faktycznie jednak tak bliskie sytuacji w Azji Centralnej. W tym regionie zwiàzki rodzinne sà o wiele ÊciÊlejsze, bo do tego zmuszajà ludzi twarde warunki ˝ycia. Jego realia w Azji Centralnej sà te˝ takie, ˝e wymiar sprawiedliwoÊci tam nie jest jeszcze w stanie korzystaç ani z instytucji plea bargaining, ani ze Êwiadka koronnego zgod65 Zob. szerzej: Boles∏aw Kurz´pa, Âwiadek koronny w polskim procesie karnym, „Prokuratura”, nr 1 (2000), s. 24–34 oraz Piotr Hofmaƒski, Âwiadek anonimowy w procesie karnym, Zakamycze, Kraków 1998, s. 20–21 i Emil W. P∏ywaczewski (red.), Przest´pczoÊç zorganizowana. Âwiadek koronny, terroryzm w ujćiu praktycznym, Zakamycze, Kraków 2005. 66 Andrzej Sakowicz, Istota prywatnoÊci, (w:) Emil W. P∏ywaczewski (red.), Aktualne problemy prawa karnego i kryminologii, Temida 2, Bia∏ystok 2005, s. 235–237.

221

nie z literà i duchem prawa. Instytucja ta mo˝e byç ∏atwo nadu˝ywana, szczególnie dlatego, ˝e dotychczas w Azji Centralnej zasada, i˝ przyznanie si´ jest królowà dowodów (confessio est regina probationem), niepodzielnie panowa∏a w prawodawstwie oraz praktyce walki z przest´pczoÊcià zorganizowanà. Mogà o tym Êwiadczyç wy˝ej podane przyk∏ady ró˝nych nadu˝yç prawa. Przyznanie si´ do winy w zamian za z∏agodzenie lub odstàpienie od kary, co przewiduje Konwencja ONZ przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej, powinno byç wdra˝ane w kontekÊcie instytucji pozaprocesowych. Tu na przeszkodzie w udanym wprowadzeniu tych dwóch, powiàzanych ze sobà, instytucji procesowych stoi problem prywatnoÊci oraz ochrony danych osobowych, czyli – innymi s∏owy – problem tajnoÊci informacji uzyskanych drogà plea bargaining. PrywatnoÊç w wydaniu centralnoazjatyckim, czyli „prawo do pozostawienia w spokoju”67, obyczajowo, spo∏ecznie i psychologicznie jest nowoÊcià, którà trudno wdra˝aç i zaakceptowaç. Mówiàc inaczej, to co jest kluczem do z∏amania solidarnoÊci zorganizowanej grupy przest´pczej, faktycznie uderza w ca∏oÊç stosunków mi´dzyludzkich, w których „wi´ksze ja” to zaprzeczenie „mniejszego ja” (osobistej prywatnoÊci). Ludzie w Azji Centralnej nie rozumiejà sensu prywatnoÊci w wydaniu zachodnim, a nawet japoƒskim czy chiƒskim. ˚yjà o wiele bardziej gromadnie ni˝ w Europie. Wiedzà o sobie wi´cej ni˝ ludzie w Europie. Ochrona danych osobowych w takim sensie faktycznie nie istnieje. A bez faktycznej (a nie tylko prawnej) ochrony danych nie mo˝na skutecznie chroniç Êwiadka koronnego. Ponadto, ochrona Êwiadka koronnego pociàga za sobà po procesie nie tylko potrzeb´ zmiany jego danych osobowych czy zamieszkania, ale i zatrudnienia (jego i ewentualnie cz∏onków jego rodziny). Przy masowym bezrobociu w Azji Centralnej, paƒstwo bierze na siebie bardzo trudny obowiàzek. Nie wiadomo, czy i jak temu podo∏a Kazachstan, gdzie w 2000 r. przyj´to ustaw´ o ochronie osób uczestniczàcych w post´powaniu karnym, a w 2004 r. ustaw´ o plea bargaining. JakoÊ trudno uwierzyç w zapewnienie Francisa Fukuyamy, ˝e wczeÊniejsze zacofanie Chin i Japonii nie by∏o spowodowane ich kulturà, lecz brakiem odpowiednich instytucji, z∏ym ustrojem i fatalnymi rzàdami, hamujàcymi post´p68. Byç mo˝e jednak plea bargaining i Êwiadek koronny nie nale˝à do takiej rangi instytucji, których brak wp∏ywa na fatalne rzàdy. Wydaje si´, ˝e obecnie bardziej skuteczne, od omówionych tu dwóch instytucji procesu karnego, b´dzie jednak ulepszanie metod prowadzenia Êledztw, w tym pozyskiwania danych operacyjnych (lepsza rekrutacja i op∏ata informatorów, pods∏uch telefoniczny, przechwytywanie korespondencji komputerowej), czy zalegalizowanie w kodeksie karnym prowokacji. 67 Francis Fukuyama, W ˝elaznej klatce, przedruk artyku∏u z „New York Times Book Review”, 14 marca 2005 r., „Gazeta Wyborcza”, 2–3 kwietnia 2005 r. (recenzja ksià˝ki tego autora Budowanie paƒstwa. W∏adza i ∏ad mi´dzynarodowy w XXI wieku, przek∏ad Jacek Serwaƒski, Dom Wydawniczy REBIS, Poznaƒ 2005). 68 Workshop in Dushanbe tackles money laundering, Dushanbe, 10 October 2003, Press release, <http://www.osce.org/news/show_news.php?id=3595>.

222

OdpowiedzialnoÊç karna za pope∏niane przest´pstwa bez wiedzy o konkretnym przest´pstwie Tak zwana enterprise responsibility Konwencja ONZ przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej definiuje jako odpowiedzialnoÊç za „zachowanie osoby, która majàc wiedz´ o celu i ogólnej przest´pczej dzia∏alnoÊci zorganizowanej grupy przest´pczej albo o jej zamiarze pope∏nienia danych przest´pstw, bierze udzia∏” w okreÊlonych dalej formach tej dzia∏alnoÊci (art. 5.1(ii)). Przepis zwalnia z obowiàzku udowodnienia przed sàdem przez prokuratora pope∏nienia konkretnego przest´pstwa przez oskar˝onego szefa zorganizowanej grupy przest´pczej. Wystarczy tylko udowodnienie, ˝e jako szef mia∏ jedynie orientacj´, i˝ zarzucane przest´pstwa zosta∏y pope∏nione przez jego zorganizowanà grup´ przest´pczà. Nie wymaga to udowodnienia pojedynczego przest´pstwa, czy konkretnej zmowy pope∏nienia przest´pstwa. Ta instytucja prawna zosta∏a recypowana z ustawodawstwa amerykaƒskiego do ustawodawstwa niektórych paƒstw europejskich. Wydaje si´, ˝e ma ona wi´ksze szanse skutecznego zastosowania w praktyce Êcigania przest´pców w Azji Cetralnej ni˝ plea bargaining.

Pranie brudnych pieni´dzy: prawo i praktyka Przyjmuje si´, ˝e prawie ca∏oÊç zysków p∏ynàcych ze sprzeda˝y i dalszego nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi jest przekazywana poza granice Afganistanu. Du˝a cz´Êç tych zysków musi przep∏ywaç przez kraje Azji Centralnej. W ˝adnym z nich nie ma odpowiednich przepisów ani doÊwiadczenia umo˝liwiajàcego ich wykrywanie, zajćie oraz przeciwdzia∏anie praniu brudnych pieni´dzy. Kilka ogólnych przepisów, dotyczàcych tajemnicy bankowej i wymiany walut, to w zasadzie wszystko co istnieje w prawodawstwie pićiu republik. Przepisy te sà na tyle ogólne, ˝e organy Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci nie dysponujà w∏aÊciwie ˝adnymi skutecznymi instrumentami walki z tym procederem. Szczegó∏owe i skomplikowane sà natomiast przepisy bankowe. Obecne prawodawstwo nie przewiduje odpowiedzialnoÊci karnej osób prawnych za pranie brudnych pieni´dzy. W ramach sekretariatu WNP powsta∏a niedawno komórka do walki z praniem brudnych pieni´dzy, której zadaniem jest m.in. przygotowywanie stosownych projektów aktów normatywnych w kontekÊcie rekomendacji Financial Action Task Force (siostrzanej komórki Organizacji dla Rozwoju Ekonomicznego i Wspó∏pracy), a wić kontrola finansowa mo˝e ulec wkrótce poprawie. Do niedawna nie by∏o instrukcji bankowych przek∏adajàcych rekomendacje. Czas poka˝e, jak zostanà one przyj´te przez bankowców i klientów, z ró˝nych wzgl´dów obawiajàcych si´ odp∏ywu waluty z kont, na których ju˝ obecnie poza paƒstwowymi rezerwami strategicznymi nie ma wiele zagranicznej waluty. W Kazachstanie artyku∏ 26 „Prawa o Êrodkach odurzajàcych, substancjach psychotropowych, prekursorach i Êrodkach dla zwalczania narkomanii i nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi” nak∏ada odpowiedzialnoÊç administracyjnà za legalizacj´ i wykorzystywanie zysków z nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi, 223

substancjami psychotropowymi i prekursorami. Zobowiàzuje on wszystkie instytucje finansowe i inne podmioty do ujawniania informacji i dokumentów Êwiadczàcych o transakcjach, rachunkach, depozytach osób prawnych i naturalnych, podejrzewanych przez organy Êcigania o pranie brudnych pieni´dzy. Powy˝sze Prawo jest uzupe∏nione artyku∏em 193 k.k., przewidujàcym odpowiedzialnoÊç karnà za legalizacj´ dochodów pieni´˝nych i majàtku uzyskanego nielegalnie. Dekret Prezydenta „O bankach i dzia∏alnoÊci bankowej” przewiduje, ˝e organy prowadzàce Êledztwo muszà najpierw legitymowaç si´ dowodami, uzasadniajàcymi oficjalne postanowienie o wszcz´ciu Êledztwa, co daje im podstaw´ do wystàpienia do banków z ˝àdaniem udzielenia informacji o podejrzanym kliencie banku. W praktyce by∏o kilka przypadków prania brudnych pieni´dzy. W Kirgistanie artyku∏ 183 k.k. nak∏ada odpowiedzialnoÊç za legalizacj´ dochodów pieni´˝nych, pochodzàcych z jakiejkolwiek nielegalnej dzia∏alnoÊci. Jednak, tak jak w przypadku ustawodawstwa kazachskiego, ten ogólny przepis pozostaje na papierze. Nie sà znane przypadki skorzystania z niego w praktyce. W Tad˝ykistanie nie ma przepisów dotyczàcych zwalczania prania brudnych pieni´dzy w „Prawie o Êrodkach odurzajàcych, substancjach psychotropowych i prekursorach”. W 1998 r. powsta∏a grupa parlamentarna majàca si´ zajàç projektem przepisów dotyczàcych zwalczania prania brudnych pieni´dzy. Nie wiadomo, jak dalej potoczy∏a si´ praca nad tym aktem. W 2003 r. doradca Prezydenta Tad˝ykistanu wyrazi∏ wol´ pracy nad tym problemem wespó∏ ze spo∏ecznoÊcià mi´dzynarodowà69. Artyku∏ 262 k.k. nak∏ada odpowiedzialnoÊç za legalizacj´ dochodów pieni´˝nych lub innego mienia nielegalnie uzyskanego. Osoba, która przeka˝e taki majàtek dobrowolnie i przyczyni si´ do ujawnienia przest´pstwa, zostanie zwolniona z odpowiedzialnoÊci karnej. Autorowi nie jest znane zastosowanie tego przepisu w praktyce. „Prawo o bankach i dzia∏alnoÊci bankowej” ustanawia, ˝e informacja b´dàca tajemnicà bankowà mo˝e byç tylko wtedy ujawniona organom Êcigania, gdy oficjalnie zosta∏o wszcz´te post´powanie karne i uzyskany nakaz prokuratora. W Turkmenistanie artyku∏ 242 k.k. nak∏ada odpowiedzialnoÊç za legalizacj´ dochodów finansowych lub innego majàtku uzyskanego nielegalnie. Przepis ten jest bardzo podobny do przepisów wy˝ej podanych krajów, ale sankcje sà ni˝sze. Autorowi nie jest znane zastosowanie tego przepisu w praktyce. W koƒcu, w Uzbekistanie artyku∏ 41 „Prawa o Êrodkach odurzajàcych i substancjach psychotropowych” przewiduje, ˝e osoba prawna (tj. przedsi´biorstwo lub organizacja o takim statusie), która przeprowadzi∏a transakcj´ finansowà w celu zalegalizowania dochodów z nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi lub substancjami psychotropowymi, mo˝e byç zlikwidowana postanowieniem sàdu. „Prawo o bankach i dzia∏alnoÊci bankowej” przewiduje warunki pozwalajàce na ujawnienie tajemnicy bankowej milicji, prokuraturze, sàdowi i organom podatkowym. Warunki te ró˝nià si´ w zale˝noÊci od statusu prawnego klienta banku (osoba prawna lub naturalna). W obydwu jednak wypadkach najpierw musi byç wszcz´te oficjalne post´powanie karne. 69 European Bank for Reconstruction and Development, Transition Report 2001, London 2001, s. 55.

224

Artyku∏ 243 k.k. nak∏ada odpowiedzialnoÊç za legalizacj´ dochodów uzyskanych drogà przest´pczà. W odró˝nieniu od kodeksów karnych innych krajów Azji Centralnej, sformu∏owanie uzbeckiego k.k. jest bardziej precyzyjne i odpowiada przepisom artyku∏u 3, paragraf 1, ust´p (b) ONZ-owskiej Konwencji przeciwko nielegalnemu obrotowi Êrodkami odurzajàcymi i substancjami psychotropowymi i artyku∏u 6, paragraf 1, ust´p (a) ONZ-owskiej Konwencji przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej. Podobnie jak w trzech innych krajach regionu, tego przepisu nie zastosowano w praktyce. S∏aboÊç wszystkich tych powy˝szych uregulowaƒ jest ewidentna. Bierze si´ z faktu s∏abo rozwini´tego ogólnie rynku finansowego i bankowego. EBOR ocenia, ˝e spoÊród pićiu krajów regionu reforma systemu bankowego stosunkowo najlepiej przebiega w Kazachstanie (ocena z 2001 r.). W Kazachstanie istnia∏o wówczas 48 banków (w tym 16 zagranicznych). Ogólna ocena wynios∏a 2,3 (dla porównania: w Polsce 3,3, a na W´grzech 4). W innych krajach Azji Centralnej oceny by∏y nast´pujàce: w Kirgistanie 2,3 (22 banki, w tym 6 zagranicznych), w Tad˝ykistanie 1 (17 banków, w tym 9 zagranicznych), Turkmenistanie 1 (13 banków, zagranicznych brak), i Uzbekistanie 1,7 (34 banki, w tym 6 zagranicznych)70. W 2004 r. Kazachstan uzyska∏ znowu najwy˝szà ocen´ (3) z pićiu krajów Azji Centralnej (wy˝szà nawet od Rosji (2)), ale ni˝szà od W´gier (4) i Polski (3+). Na drugim miejscu by∏ Kirgistan (2+), za nim Tad˝ykistan (2), Uzbekistan (2–) i Turkmenistan (1). Przeprowadzona wed∏ug zmienionych kryteriów metodologicznych ocena EBOR reformy bankowoÊci i liberalizacji stopy oprocentowania w tych krajach w latach 1989–2005 potwierdza zró˝nicowany post´p w realizacji tych celów i zachowuje ranking krajów (noty od 1 do 4+). Kazachstan jest w nim nadal na przedzie ( w tym okresie nota podwy˝szy∏a si´ z 1 do 3), nast´pnie zaÊ Kirgistan (1/2,33), potem Tad˝ykistan (1/2), Uzbekistan (1/1,67) i Turkmenistan (1/1). W porównaniu z W´grami (1/4) i Polskà (1/3,67), gospodarka paƒstw Azji Centralnej nie jest oparta na bankowoÊci i rynku kapita∏owym71. Przeci´tny obywatel nie ma prawie kontaktu z bankami (tak jak by∏o to do koƒca lat 80. ubieg∏ego wieku w Polsce czy na W´grzech). Nazywanie jakiejÊ transakcji „praniem brudnych pieni´dzy” mo˝e nie byç zrozumia∏e w aparacie paƒstwowym i bankowym. Nie ma wàtpliwoÊci, ˝e kontrola systemu bankowego w ka˝dym z pićiu krajów regionu pozostawia bardzo wiele do ˝yczenia. Korzystanie z us∏ug banków w Azji Centralnej to ostatecznoÊç. Nie ma bowiem gwarancji, ˝e z∏o˝one w nich pieniàdze zostanà zwrócone. Ponadto koszty manipulacyjne w bankach sà wysokie. Przy przelewach mogà si´gaç do 20% wartoÊci transakcji. Poniewa˝ reforma rynkowa w Azji Centralnej jest bardzo s∏abo zaawansowana, walka z praniem brudnych pieni´dzy jest trudna. Lepsze przepisy nie oznaczajà skuteczniejszej walki, bo urynkowienie ma charakter wybiórczy i elitarystyczny. Elita w∏adzy, która korzysta z profitów urynkowienia, jest zarazem w∏adzà kontrolujàcà reform´ bankowoÊci i walk´ z praniem brudnych pieni´dzy. 70 European Bank for Reconstruction and Development, Transition Report 2004, London 2004, s. 6 oraz póêniejsze dane udost´pnione przez EBOR. 71 Martha Brill Olcott, Taking stock of Central Asia, „Journal of International Affairs”, vol. 56, No. 2, Spring 2003, s. 15.

225

Z racji ograniczonej prywatyzacji (szeroko rozbudowanego sektora paƒstwowego), dla ludzi pioràcych brudne pieniàdze niewiele jest majàtku, w który mogliby je zainwestowaç. Mo˝e byç to samochód, mieszkanie, dom czy nieruchomoÊç, ale nie wi´cej. Tak jak kiedyÊ w Polsce, czy innych krajach by∏ego obozu socjalistycznego, pieniàdze przechowuje si´ w domu w walucie wymienialnej (najcz´Êciej do tej pory w dolarach USA).

Narz´dzia techniczne „Twarde” i „mi´kkie” formy wspó∏pracy W ciàgu ostatnich kilku lat wzros∏o zainteresowanie technicznym doposa˝aniem organów Êcigania w Azji Centralnej („twarda” forma wspó∏pracy). Polityka ta ma swoich zwolenników i krytyków. Jedni zwracajà uwag´, ˝e udzielanie pomocy w formie przekazywania oprzyrzàdowania technicznego zwi´ksza ryzyko nadu˝yç prawa przez organy Êcigania i tak ju˝ znane z takich nadu˝yç. Zwolennicy uwa˝ajà jednak, ˝e pomoc sprz´towa uniemo˝liwia lub utrudnia przep∏yw narkotyków z Azji Centralnej do Europy. Jak wspomniano w rozdziale 7, ka˝dy 1 kg zaj´tej heroiny to o 2 tys. mniej dost´pnych dawek, czyli utrudnienie dla 2 tys. ludzi uzale˝nionych od tego narkotyku; poÊrednio zaÊ, zapobie˝enie innym formom przest´pczoÊci w Azji Centralnej i Europie. Wytykajàc s∏aboÊç obecnej pomocy technicznej, koncentrujàcej si´ g∏ównie na pomocy sprz´towej, krytykuje si´ równie˝ brak koordynacji w jej udzielaniu. Chodzi przede wszystkim o jej duplikacj´. Dotychczas kraje udzielajàce pomocy raczej rywalizowa∏y ze sobà w jej udzielaniu, na czym korzysta∏y kraje takà pomoc przyjmujàce. Dopiero od niedawna, w ramach tzw. grupy paryskiej, kraje udzielajàce pomocy zacz´∏y wzajemnie konsultowaç si´, co stopniowo wp∏ywa na uporzàdkowanie mechanizmu i celów pomocy technicznej. Do skutecznego uregulowania problemu jest jeszcze daleko. Nadal w∏aÊciwie nie wiadomo publicznie, jak ca∏oÊciowo ta pomoc wyglàda w krajach Azji Centralnej. Pojawiajà si´ tylko wyrywkowe informacje. Wiadomo, ˝e najwi´kszym dawcà w Azji Centralnej sà Stany Zjednoczone. Kraj ten uwa˝nie Êledzi rozwój sytuacji w regionie. Natrafiajàc na opory w reformie ustrojowej (wymiar sprawiedliwoÊci, ochrona praw cz∏owieka, wolne wybory, spo∏eczeƒstwo obywatelskie), USAID zdecydowa∏a si´ na zmian´ proporcji w udzielanej pomocy w latach 2001–2005. Obecnie Stany Zjednoczone preferujà pomoc w reformie ekonomicznej, która w koƒcu 2001 r. si´gn´∏a kwoty 248 milionów USD. W 2002 r. suma ta uleg∏a podwojeniu (564 miliony USD). Z niej 33% przeznaczone zosta∏o na „bezpieczeƒstwo i stosowanie prawa”. W 2003 r. pomoc ta spad∏a ponad trzykrotnie – do 170,9 milionów USD72. 72 Na przyk∏ad, wycofana przez Departament Stanu kwota 11 milionów USD zosta∏a przyznana Uzbekistanowi przez Departament Obrony (Anora Mahmudova, Uzbekistan’s Growing Police State, <http://www.alternet.org/story/22097/>.

226

Jaka jest obecnie, trudno ustaliç, bo cz´Êciowo kwota ta zosta∏a utajniona. W odniesieniu do Uzbekistanu, polityka amerykaƒska by∏a rozbie˝na z europejskà. Tam gdzie wycofywa∏y swojà pomoc kraje czy organizacje europejskie, wchodzi∏a pomoc amerykaƒska, przy czym pieniàdze by∏y inaczej ksi´gowane i wykorzystywane. Nawet ma∏e sumy pieni´dzy wydatkowane na pomoc technicznà w biednym regionie majà znaczàcy wp∏yw na zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej. Na przyk∏ad, w latach 2000–2002 Kazachstan, Kirgistan i Uzbekistan otrzyma∏y pomoc sprz´towà wartoÊci 10 milionów USD dla uszczelnienia swoich granic. Przekaêniki wysokiej cz´stotliwoÊci, sprz´t noktowizyjny, lornetki, kamizelki kuloodporne, broƒ pneumatycznà i inne urzàdzenia zosta∏y przekazane tym krajom w celu wzmocnienia kontroli granic i zwi´kszenia wykrywalnoÊci przest´pstw zwiàzanych z nielegalnym obrotem Êrodkami odurzajàcymi, bronià i dzia∏aniami partyzanckimi. Odr´bnie w 2001 r. na powy˝szy cel Kazachstan otrzyma∏ jeszcze 4 miliony USD. Kazachstan i Uzbekistan skorzysta∏y tak˝e ze szkoleƒ w zakresie wykrywania materia∏ów i odpadów radioaktywnych, substancji biologicznych i chemicznych, u˝ywanych do celów wojskowych. W latach 2001–2004 Turkmenistan i Uzbekistan otrzyma∏y, w ramach pomocy amerykaƒskiej, ∏odzie patrolowe. Turkmenistan sta∏ si´ te˝ beneficjantem programu szkoleniowego, wartoÊci 1 miliona USD, dla oficerów milicji zajmujàcych si´ zwalczaniem przest´pczoÊci zorganizowanej oraz otrzyma∏ pomoc rzeczowà w postaci sprz´tu rentgenowskiego do wykrywania przemytu, a tak˝e aparaty do wykrywania materia∏ów radioaktywnych przez oficjalne punkty graniczne. Co roku przeci´tnie ok. 500 centralnoazjatyckich funkcjonariuszy organów Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci przechodzi szkolenie w Stanach Zjednoczonych lub u siebie w kraju. Jak d∏ugo b´dzie istnia∏o w regionie zagro˝enie terroryzmem i przest´pczoÊcià zorganizowanà, tak d∏ugo mo˝na si´ spodziewaç, ˝e ta lub wi´ksza liczba funkcjonariuszy b´dzie korzystaç z amerykaƒskich szkoleƒ. Od 1999 r. do chwili obecnej du˝à pomoc udzielajà ró˝nym krajom Azji Centralnej Francja, Niemcy i W∏ochy. Tak˝e UNODC przekaza∏o oprzyrzàdowanie za ok. 800 tysi´cy USD, dla wzmocnienia ochrony tad˝ycko-afgaƒskiej granicy. W 2001 r. Unia Europejska przeznaczy∏a 3 miliony euro na dwuletni program zapobiegania przemytu Êrodków odurzajàcych z Azji Centralnej do Europy (Central Asia Drug Action Programme). W programie za∏o˝ono ulepszenie systemu zbierania informacji o przemycie Êrodków odurzajàcych, pomoc w ÊciÊlejszej koordynacji dzia∏aƒ ministerstw spraw wewn´trznych krajów regionu, ulepszenie koordynacji mi´dzy dawcami pomocy, a tak˝e pomoc sprz´towà dla organów Êcigania w wielu miastach na trasie przerzutu Êrodków odurzajàcych: Almaty, Aszchabad, Biszkek, Taszkent, Aktau, Atyrau i Turkmenbaszi. Do programu zosta∏o w∏àczone UNODC, które przekaza∏o ponad 71 tysi´cy USD na zakup pojazdów mechanicznych i sprz´tu komputerowego dla Turkmeƒskiej Paƒstwowej S∏u˝by Granicznej. Program rozwija si´ do chwili obecnej. Zamach terrorystyczny z 11 wrzeÊnia 2001 r. w Nowym Jorku roku sk∏oni∏ do dalszej pomocy technicznej (zw∏aszcza sprz´towej). Stany Zjednoczone udziela∏y jej 227

wi´cej ni˝ kraje europejskie, ale w 2005 r., po zamieszkach w Andi˝anie, zawiesi∏y kolejny etap pomocy (transz´ w kwocie 22 milionów USD). Stosunkowo ma∏o mówi si´ o pomocy dwustronnej w reformie wymiaru sprawiedliwoÊci. Wi´ksza jest pomoc wielostronna. Dokumentuje to UNODC, wspierajàc dzia∏alnoÊç tad˝yckiej i kirgiskiej agencji kontroli Êrodków odurzajàcych, czy powstanie regionalnego oÊrodka dla zbierania danych operacyjnych o przemycie Êrodkami odurzajàcymi w Azji Centralnej. Bardzo znaczàcà rol´ w ostatnim czasie zacz´∏o odgrywaç OBWE. Najpierw wraz z UNODC, a potem samodzielnie, by∏o gospodarzem trzech mi´dzynarodowych konferencji w Azji Centralnej (dwóch w Taszkencie, jednej w Biszkeku), poÊwi´conych problematyce nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi, przest´pczoÊci zorganizowanej i terroryzmowi. W latach 1994–2005 wiedeƒski sekretariat OBWE sam, lub przez swe Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Cz∏owieka OBWE w Warszawie, przeprowadzi∏ w Azji Centralnej szereg seminariów dla studentów prawa oraz szkoleƒ dla pracowników organów Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci na ró˝ne tematy zwiàzane z reformà wymiaru sprawiedliwoÊci w regionie („mi´kka” forma wspó∏pracy). Studenci zajmowali si´ doradztwem prawnym, funkcjonariusze aparatu Êcigania i prokuratorzy byli szkoleni w zwalczaniu nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi, praniu brudnych pieni´dzy, korupcji, a tak˝e zajmowali si´ problematykà administracji wi´ziennictwa. S´dziowie zaÊ przechodzili szkolenia na temat niezawis∏oÊci s´dziowskiej73.

73 OSCE, Office for Democratic Institutions and Human Rights, Central Asia. Inventory of Implemented ODIHR Projects 1994–2003, Warsaw, June 2003.

228

ROZDZIA¸ 9

Przysz∏oÊç: od samowystarczalnoÊci do wielostronnej wspó∏pracy Wspó∏czesne kraje Azji Centralnej sà mocno zakorzenione w swojej historii. ˚ycie koczownicze i zwiàzana z tym walka o przetrwanie zmusza∏y do rywalizacji. Plemiona by∏y zmuszane do samowystarczalnoÊci i zaspokajania swoich potrzeb w drodze konfliktu. Od jakiegoÊ czasu trzy procesy: nomadyzacja, industrializacja i informatyzacja splot∏y si´ w Azji Centralnej ze sobà i wp∏ywajà na nowy obraz rzeczywistoÊci w regionie. Dwoma dodatkowymi elementami, które niedawno wesz∏y w t´ trudnà rzeczywistoÊç, to fala aktów terrorystycznych, których wyst´powanie nasili∏o si´ zw∏aszcza po 11 wrzeÊnia 2001 r., oraz „tulipanowa rewolucja” w Kirgistanie. Pierwszy element usztywnia stanowisko tych krajów wobec potrzeby reformy ustrojowej, drugi wymusza jej pog∏´bienie. Dotychczas to g∏ównie zagro˝enie p∏ynàce z Afganistanu dyktowa∏o sposób sprawowania rzàdów w Azji Centralnej. Obecnie uwaga opinii Êwiatowej rozciàga si´ na ca∏y ten obszar i pokazuje, ˝e jest on nadal obiektem „Wielkiej Gry” wielkich mocarstw, w której scenariuszu znalaz∏a si´ „tulipanowa rewolucja”. Oprócz rywalizacji o êród∏a energii (zw∏aszcza rop´ i gaz), w gr´ zacz´∏a wchodziç demokratyzacja ustrojów pi´ciu paƒstw Azji Centralnej pod has∏em rozszerzania rzàdów prawa. Symbolicznym przyk∏adem roli, jakà si´ obecnie przypisuje rzàdom prawa, mo˝e byç sprawa Mohameda Soliha – obywatela uzbeckiego, podejrzanego o wspó∏udzia∏ w zamachu bombowym na Prezydenta Uzbekistanu i inne w∏adze tego kraju w 1999 r. Solih zosta∏ zatrzymany w 2001 r. na lotnisku w Pradze (Czechy), do której si´ uda∏ z Oslo (Norwegia), gdzie otrzyma∏ azyl polityczny po ucieczce z Uzbekistanu. O jego ekstradycj´ zwróci∏ si´ Uzbekistan do Czech. Uzasadniajàc odmow´ wydania Soliha w∏adzom uzbeckim, w∏adze czeskie stwierdzi∏y, ˝e sàdownictwo Uzbekistanu nie jest niezawis∏e, co uniemo˝liwia zagwarantowanie mu tam uczciwego procesu. Zaiste, systemowa reforma ustrojowa, umo˝liwiajàca niezawis∏oÊç sàdów, czy bezstronnoÊç funkcjonowania prokuratury to cel d∏ugofalowy. Nie oznacza to wszak, ˝e trzeba od∏o˝yç jego osiàgni´cie a˝ do okresu zmiany pokoleniowej, tj. lat 229

2025–2035, kiedy na emerytur´ przejdà kadry organów Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci, wykszta∏cone w (po)radzieckich akademiach spraw wewn´trznych i uczelniach prawniczych, stosownym stylem myÊlenia oraz podejmowania decyzji. By∏oby to od∏o˝enie problemu na przysz∏oÊç. Zmiany w mentalnoÊci mieszkaƒców Azji Centralnej dokonujà si´ przez ca∏y czas. Azj´ Centralnà licznie opuszczajà Rosjanie (od rozpadu ZSRR ich udzia∏ procentowy w ludnoÊci regionu obni˝y∏ si´ z 20 do 12%, czyli o ok. 6 milionów mieszkaƒców1). Ich miejsca zajmujà m∏odzi rodowici mieszkaƒcy regionu, niekoniecznie lepiej wyedukowani, ale coraz lepiej zorientowani we wspó∏czesnym ˝yciu w zachodnim stylu, czy to w wydaniu dalekiej Europy czy jeszcze dalszych Stanów Zjednoczonych. W coraz wi´kszym stopniu to ci m∏odzi rodowici mieszkaƒcy Azji Centralnej sà sprawcami i ofiarami umi´dzynarodowienia si´ przest´pczoÊci zorganizowanej. Bez wàtpienia najbardziej widoczny jest ten proces w Kazachstanie, o którym coraz wićej s∏yszy si´ w kontekÊcie ró˝nych mi´dzynarodowych przest´pczych afer, zwiàzanych z funkcjonowaniem dynamicznie rozwijajàcego si´ sektora energetycznego. Równie˝ w Kirgistanie przest´pczoÊç zorganizowana coraz bardziej si´ umi´dzynarodawia. Jednak czynnikiem wp∏ywajàcym na ten fakt nie jest zmiana pokoleniowa, ale najszybciej post´pujàca ze wszystkich krajów regionu demokratyzacja kraju i otwarcie na kapita∏ zagraniczny, z jakiegokolwiek êród∏a by nie pochodzi∏. „Tulipanowa rewolucja” stawia w∏adze Kirgistanu i spo∏ecznoÊç mi´dzynarodowà w trudnej sytuacji, którà drog´ demokratyzacji ten kraj pójdzie: prorosyjskà, prozachodnià, czy mo˝e swojà w∏asnà? Odwrotnie jest w Turkmenistanie. Ze wzgl´du na brak post´pu w demokratyzacji tego kraju, a wić i ma∏à otwartoÊç na wp∏ywy zagraniczne, przest´pczoÊç zorganizowana tam ma wićej cech narodowych ni˝ ponadnarodowych. Jedynym elementem obcym, pojawiajàcym si´ wszak˝e doÊç cz´sto w takich aferach kryminalnych, jest wyprowadzanie zysków z przest´pstwa zagranic´ lub nielegalna sprzeda˝ uzbrojenia do innych krajów. Ró˝ny jest wp∏yw informatyzacji na przest´pczoÊç, otwartoÊç spo∏eczeƒstw i w∏adz krajów Azji Centralnej. Najmniejszy jest w Turkmenistanie, gdzie autorytarna w∏adza okreÊla, kto jest zagro˝eniem dla jej sprawowania, i uznaje niektórych cz∏onków elity popadajàcych w nie∏ask´ oraz ca∏à mas´ drobnych sprawców, jako groênych przest´pców, którym si´ przypisuje powiàzanie z zagranicznymi mocodawcami. W innych krajach, gdzie informatyzacja poczyni∏a wi´kszy post´p i gdzie wyczuwa si´ jej wp∏yw na funkcjonowanie gospodarki i aparatu paƒstwa, powoli dochodzi do zwi´kszania przejrzystoÊci jego funkcjonowania i rozliczalnoÊci. Mimo ró˝nic w poziomie rozwoju, wspólnym mianownikiem dla wszystkich krajów regionu jest g∏´boko odczuwana obawa destabilizacji. „Tulipanowa rewolucja”, jaka nastàpi∏a w Kirgistanie w marcu 2005 r., spot´gowa∏a jeszcze bardziej t´ obaw´. Im bardziej jednak informatyzacja usprawni funkcjonowanie aparatu paƒstwa, tym wićej b´dzie ró˝nego rodzaju checks and balances. Zredukujà one t´ obaw´ 1 Zhao Huaseng, China, Russia, and the United States: prospects for cooperation in Central Asia, China–Eurasia Forum (CEF) Quarterly, „The Journal of China–Eurasia Forum”, February 2005, s. 28.

230

i doprowadzà do wi´kszej demokratyzacji ustrojowej. Tym samym wić bardziej sprawiedliwego (a zatem i mniej skorumpowanego) funkcjonowania sàdownictwa, tak jak i bardziej bezstronnego dzia∏ania prokuratury, nowoczeÊniejszego stylu pracy organów Êcigania, nowoczeÊniejszego i bardziej humanitarnego post´powania z przest´pcami i ofiarami przest´pstw. W powy˝szym kontekÊcie zwraca uwag´ brak wymienionego z nazwy Uzbekistanu. Jest on chyba najbardziej nara˝ony na zak∏ócenia w procesie transformacji ustrojowej i urynkowienia, z racji prób ich skomplikowania przez radykalizowanie nastrojów wÊród dominujàcej w tym kraju spo∏ecznoÊci muzu∏maƒskiej (w dalszej kolejnoÊci by∏by to Kazachstan i Kirgistan). JeÊli, w dotychczas doÊç oboj´tnym na te próby ca∏ym spo∏eczeƒstwie Uzbekistanu, dojdzie do takiej radykalizacji, to nie powiedzie si´ ani urynkowienie, ani transformacja ustrojowa, ani tym samym reforma aparatu Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci. Niebezpieczeƒstwo takie mo˝e staç si´ o tyle bardziej realne, ˝e najbardziej podatni na radykalizacj´ sà m∏odzi mieszkaƒcy Uzbekistanu. Odczuwajà oni brak perspektyw osobistych w wolno przeprowadzanej transformacji i na w∏asnej skórze doÊwiadczajà trudów ˝ycia oraz skutków wykszta∏cenia w Uzbekistanie – kraju znanym z endemicznej korupcji w systemie edukacji narodowej. Prawdà jest jednak i to, ˝e mo˝liwa radykalizacja nastrojów spo∏ecznych jest wystawiona na prób´, bo im szybszy b´dzie post´p informatyzacji, tym mniejsze szanse na zradykalizowanie nastrojów proislamistycznych. Jak widaç, te procesy sà ze sobà wzajemnie splecione, ale nie zawsze przebiegajà w post´pie geometrycznym. Dzia∏ania terrorystyczne na terenie Uzbekistanu niewàtpliwie wp∏ywajà na wol´ i post´powanie paƒstwowych decydentów, którzy stali si´ mniej sk∏onni do reformowania niehumanitarnego systemu wymiaru sprawiedliwoÊci w obawie, ˝e jego humanizacja mo˝e byç poczytana za s∏aboÊç rzàdów obecnej elity. Jak wiemy, Wielka Brytania, która w latach 2001–2004 pomaga∏a we wprowadzenie w sàdownictwie uzbeckim praktyki protoko∏owania rozpraw, przerwa∏a realizacj´ projektu, ze wzgl´du na brak jego pozytywnych efektów. Obecnie (2005–2006) Uzbekistan ogranicza kontakty mi´dzynarodowe z niektórymi krajami zachodnimi (Stany Zjednoczone), a nawet z ONZ (zamknićie przedstawicielstwa Wysokiego Komisarza do Spraw Uchodêców). Odmawia przed∏u˝enia rejestracji wybranych organizacji pozarzàdowych (Open Society Institute i wielu innych), powoduje zawieszenie dzia∏alnoÊci innych organizacji pozarzàdowych (Freedom House), weryfikuje zasady akredytacji przedstawicieli zachodnich mediów (Radio Free Europe), kwestionuje obiektywnoÊç przekazu wiadomoÊci (BBC). OkreÊla wić, ale i limituje, w ten czy inny sposób, rol´ i wp∏yw spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowej na swojà sytuacj´ wewn´trznà. Wyczuwana jest narastajàca podejrzliwoÊç co do intencji takich podmiotów. Jak wiadomo (por. rozdz. 4), taka postawa w „Sercu Azji” nie jest nowa. Z pewnoÊcià wp∏ynie ona na zwolnienie tempa reform ustrojowych w Uzbekistanie. Poza mniej czy bardziej proreformatorsko nastawionymi w∏adzom krajów Azji Centralnej, o przysz∏oÊci decydowaç b´dà ich zasoby naturalne oraz sposób dysponowania nimi. Jak wspomniano, zasoby ropy naftowej Kazachstanu sà zbli˝one do Arabii Saudyjskiej, ale skojarzenie, ˝e chodzi∏oby wić o ˝ycie szejków w Kazachstanie, nie wydaje si´ w∏aÊciwe, z racji wspomnianej obawy przed radykalizacjà na231

strojów proislamskich. Tego nikt z rzàdzàcych tam nie chce. Strategiczny plan rozwoju Kazachstanu do roku 2030 zak∏ada wydatnà popraw´ stopy ˝yciowej jego mieszkaƒców, co jest raczej pewne. Z du˝à uwagà trzeba wi´c odnotowaç oÊwiadczenie Prezydenta Kazachstanu, ˝e do 2010 r. kraj ten osiàgnie PKB w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca na poziomie obecnym w Czechach, Polsce, na W´grzech czy Malezji, zaÊ do 2015 r. – 9000 USD2. Brzmi to obiecujàco i wymownie. Rzecz w tym, jak b´dzie rzeczywiÊcie dzielony dochód narodowy, tj. czy ∏upie˝czo czy sprawiedliwie (loot or justice), a jeÊli sprawiedliwie, to czy zgodnie ze standardami europejskimi czy azjatyckimi, jak np. malezyjskim, albo w∏asnymi. Ich wartoÊç b´dzie weryfikowana w odczuciu spo∏ecznym oraz ocenie mi´dzynarodowej, której sk∏adnikiem jest humanitarnoÊç polityki kryminalnej i kary. JeÊli chodzi o Kirgistan to jego perspektywy przyrównywano do „Szwajcarii Azji Centralnej”. Jest to metafora powsta∏a chyba ze wzgl´du na proeuropejskie sentymenty jej dotychczasowych w∏adz, ale w praktyce trudna do realizacji. Niestety, kraj ten ma przed sobà chyba najmniej zach´cajàce widoki na przysz∏oÊç, bo jest najbiedniejszym w ca∏ym regionie. Dysponuje wprawdzie olbrzymimi rezerwami wody oraz z∏o˝ami antymonu, w´gla i z∏ota, ale to chyba nie wystarcza do wyprowadzenia jego gospodarki i aparatu paƒstwa ze stanu prawie kompletnej zapaÊci, w jakim jeszcze si´ znajduje. Dalsza przysz∏oÊç kraju le˝y, mimo wszystko, w turystyce, choç do 2010 r. strategiczny plan mówi przede wszystkim o ograniczeniu biedy w tym kraju. Ró˝ne warunki geopolityczne Kazachstanu i Kirgistanu doprowadzà do dalszego zró˝nicowania obrazu przest´pczoÊci zorganizowanej. Ta przest´pczoÊç, wywodzàca si´ do niedawna z jednego pnia (przemyt Êrodków odurzajàcych z Afganistanu do Europy), b´dzie mia∏a inne bardziej specyficzne formy. W Kazachstanie b´dzie to przede wszystkim przest´pczoÊç zwiàzana z dalszym rozwojem sektora energetycznego. W Kirgistanie b´dzie to bardziej ró˝norodna przest´pczoÊç zorganizowana, tj. nie zdominowana przez przest´pczoÊç w sektorze energetycznym z racji braku zasobów ropy lub gazu. Swojà specyfik´ b´dzie mia∏a te˝ przest´pczoÊç zorganizowana w Tad˝ykistanie. Dotychczas uwypukla si´ ona przez przemyt Êrodków odurzajàcych. Wed∏ug konserwatywnych za∏o˝eƒ tak b´dzie w Tad˝ykistanie najkrócej do 2015 r. – niezbyt odleg∏ym w sensie przezwyci´˝ania zasadniczych trudnoÊci w ograniczeniu nielegalnej kultywacji maku w sàsiednim Afganistanie. Jednak wi´ksza ni˝ gdziekolwiek indziej w Azji Centralnej erozja aparatu paƒstwowego spowoduje, ˝e Tad˝ykistan jeszcze d∏ugo b´dzie scenà ró˝nego rodzaju przest´pczych dzia∏aƒ grup, kierowanych przez dawnych dowódców wojskowych, w istocie obecnie wata˝ków walczàcych o kontrol´ nad poszczególnymi obszarami paƒstwa i o dochody z prowadzonej tam dzia∏alnoÊci gospodarczej. Pomoc ró˝nych agend ONZ w przeszkalaniu cz∏onków by∏ych grup przest´pczych i przygotowanie ich do ˝ycia zgodnego z prawem to olbrzymie wyzwanie stojàce przed tymi agendami i Tad˝ykistanem3. W koƒcu, sukces w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà le˝y w jej zapobieganiu. Dlatego te˝ podane wy˝ej przyk∏ady, zwiàzane z ograniczeniem obszarów bie2 Z wystàpienia Prezydenta do narodu Kazachstanu (18 lutego 2005 r., <http://kazakhstan.embassy.lt/Default.asp?Lang=R&EditionID=48&TopicID=25&ArticleID=118>). 3 Zob. UNDP, Sustainable Disarmament, Demobilization and Reintegration of Ex-Combatants and Conversion of Military Assets to Civilian Use. Experience of UNDP Tajikistan, Dushanbe 2005.

232

dy czy z pomocà w znalezieniu pracy dla bezrobotnych, sà kluczowe do jej sukcesywnego limitowania. Jest to nie∏atwe zadanie. Nowe stanowiska pracy tworzy si´ bowiem w Azji Centralnej kosztem modernizacji sektora us∏ug, który móg∏by byç bardziej wydajny, jeÊli informatyzacja na dobre zagoÊci∏aby w gospodarce i aparacie paƒstwa. Na to nikt si´ nie chce dotychczas zdecydowaç, próbujàc zachowaç ukryte bezrobocie. Przyjdzie jednak czas, aby zmierzyç si´ z tym problemem – zarówno przez wszystkie kraje regionu, jak i wszystkich dawców pomocy technicznej, ju˝ teraz zdajàcych sobie spraw´, ˝e reforma gospodarki nie jest mo˝liwa bez gruntownej reformy rynku pracy. W tym kontekÊcie wyglàda na paradoks stwierdzenie, ˝e jednym z istotnych warunków ograniczenia przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej jest zredukowanie rozziewu mi´dzy najbogatszymi a najbiedniejszymi mieszkaƒcami tego regionu. Transformacja ustrojowa mo˝e bowiem kosztowaç stanowiska pracy i doprowadziç do dalszego zbiednienia ludnoÊci, a wi´c do poszerzania szarej strefy i czarnego rynku. Kluczowe dla trzech krajów regionu (Kirgistanu, Tad˝ykistanu i Uzbekistanu) jest rozwiàzanie nabrzmiewajàcego problemu podzielonej Kotliny Fergaƒskiej. To tam najlepiej z ca∏ej Azji Centralnej widaç, jak wskutek zwi´kszania si´ roli aparatu si∏owego tych trzech krajów, spowodowanego zagro˝eniem terroryzmem i przest´pczoÊcià zorganizowanà, rosnà na ten aparat nak∏ady, które prowadzà do zubo˝enia ludnoÊci i dalszej korupcji, innej przest´pczoÊci oraz powi´kszania si´ szarej strefy. Przekupstwo funkcjonariuszy s∏u˝b celnych i granicznych, wiàzane z ich zamo˝noÊcià, czyni mieszkaƒców Kotliny bardziej podatnymi na ró˝ne formy propagandy, od etnicznej do religijnej. ¸atwo spowodowaç takie procesy motywacyjne, w których wzgl´dna deprywacja mia∏aby podobny przest´pczy i okrutny wyraz jak w 1997 r. w Namanganie, czy w 2005 r. w Andi˝anie, gdzie ludziom wyd∏ubywano oczy, obcinano uszy i nosy4. Rozdzielani i sk∏ócani ze sobà mieszkaƒcy Kotliny, dla których kwintesencjà ˝ycia jest wolnoÊç i handel, konfrontowani sà z niew∏aÊciwie realizowanymi paƒstwowotwórczymi procesami oraz ich zamierzonymi i niezamierzonymi konsekwencjami. Dlatego nad Kotlinà unosi si´ „duch islamu”, który nie uznaje sekularnych granic wobec oczekiwanego powstania tam kalifatu, jako cz´Êci wi´kszego Êwiata muzu∏maƒskiego. W wizji radykalnego islamu te Êwieckie granice sà ustalane przez „niewiernych”, w tym – rzecz jasna – przez ONZ, bo suwerennoÊç granic paƒstwowych jest zadeklarowana w jej Karcie5. Nigdzie bardziej w Azji Centralnej, jak w∏aÊnie w Kotlinie Fergaƒskiej, dostrzec mo˝na, ˝e radykalni islamiÊci widzà jà jako religijny obszar tylko iluzorycznie dzielàcy jeden naród, a nie jako narody rozdzielone granicami paƒstwowymi. Otó˝ to ONZ w∏aÊnie ju˝ od kilku lat bezskutecznie proponuje trzem krajom stworzenie w Kotlinie Fergaƒskiej wspólnej strefy ekonomicznej. Jej celem by∏oby umo˝liwienie szybszego i wi´kszego legalnego przep∏ywu towarów oraz us∏ug miedzy trzema sektorami tego obszaru, przez u∏atwienia w kontroli granicznej i celnej, roz4 UK academic says interviews corroborate Uzbek official death toll – full version, Uzbek Television first channel, Tashkent, „BBC Monitoring Service”, 30 May 2005; Uzbek TV screens new documentary on Andijon events – fuller, Uzbek Television first channel, Tashkent, „BBC Monitoring Service”, 17 July 2005. 5 <http:// www.islamic-state.org/afghanistan>, s. 2.

233

wój drobnej przedsi´biorczoÊci oraz wspólne inicjatywy gospodarcze i spo∏eczne6. Dlatego od˝ywajàcy „duch islamu” coraz skuteczniej mierzy si´ z umierajàcym duchem regionalnej polityki gospodarczej, której cz´Êcià by∏aby lepsza ni˝ dotychczas polityka kryminalna wobec przest´pczoÊci zorganizowanej. Jak ona powinna si´ przedstawiaç w ca∏ym regionie Azji Centralnej, b´dzie przedmiotem nast´pnego rozdzia∏u. Tu spróbujmy tylko wyeksponowaç i zsyntetyzowaç g∏ówne elementy tej problematyki, jakimi zaj´to si´ dotychczas w ksià˝ce (tab. 11). Na podstawie dotychczasowych wyników analizy problemu zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej, zarówno te zawierajàce w´˝sze prawno-karne, proceduralne i kryminologiczne (w uj´ciu tradycyjnym) treÊci, jak i te odnoszàce si´ do jego uwarunkowaƒ geopolitycznych i pozaregionalnych, przejdêmy zatem do sformu∏owania wniosków i rekomendacji oraz finalnych uwag. ZeÊrodkowujà one w sobie teoretyczne i praktyczne strony tej problematyki, uk∏adajàc si´ w „plan Êredniego zasi´gu” przeciwdzia∏ania przest´pczoÊci zorganizowanej w regionie (rozdz. 10). Wszystkie one starajà si´ odpowiedzieç na postawione w rozdziale 2. pytanie, jak to zrobiç?, czyli jak skutecznie zwalczaç przest´pczoÊç zorganizowanà w Azji Centralnej. Tabela 11 Zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej (aspekty teoretyczne i praktyczne)

PROCESY PA¡STWOWOTWÓRCZE/ POMOC TECHNICZNA

Grupy etniczne, klany i plemiona

Ekologiczne, spo∏eczne, ekonomiczne i polityczne uwarunkowania przest´pczoÊci

Przest´pczoÊç zorganizowana

Pranie brudnych pieni´dzy

TRADYCJE PRZEST¢PCZE/ ZRÓ˚NICOWANE POWIÑZANIA

Korupcja

Tadêycka Agencja Kontoli Ârodków Odurzajàcych

Inne organy Êcigania

Sàdownictwo, wi´ziennictwo, adwokatura

Zapobieganie przest´pczoÊci

REFORMA ORGANÓW ÂCIGANIA I WYMIARU SPRAWIEDLIWOÂCI /ZWROTNA REFORMACJA

GENEZA I FORMY

6 The UN Ferghana Valley Development Programme, Building a Valley of Harmony and Prosperity, <http://www.hartford-hwp.com/archives/53/162.html>.

234

Tabela ta, przekrojowo obrazujàca elementy sk∏adajace si´ na przest´pczoÊç zorganizowanà w regionie i jej przeciwdzia∏anie tam, sk∏ada si´ z dwóch zasadniczych cz´Êci. Dolna uwzgl´dnia genez´ i formy przest´pczoÊci w kontekÊcie mi´dzypokoleniowych tradycji przest´pczych i wyros∏ych na tym gruncie teorii konfliktu kultur oraz zró˝nicowanych powiàzaƒ. Górna cz´Êç uwzgl´dnia procesy paƒstwowotwórcze, istotne w zwalczaniu przest´pczoÊci zorganizowanej, a realizowane m.in. drogà pomocy technicznej, w kontekÊcie stosowanej w niej nieÊwiadomie zasady zwrotnej reformacji, którà w nauce wyprowadzono z teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ. Zgodnie z tym, co napisano o roli poszczególnych elementów w powstawaniu i zwalczaniu przest´pczoÊci zorganizowanej, wewn´trzne pola tabeli majà ró˝ne t∏o (kolor czarny, szary). Ró˝ne t∏o sygnalizuje bardziej lub niej ewidentny konflikt z prawem karnym – podstawowym instrumentem w walce z tà przest´pczoÊcià. Tabela ta sumuje teoretyczne i praktyczne aspekty zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej. Z koniecznoÊci sà one uj´te skrótowo i has∏owo. Nie wyczerpujà zatem ani jednych, ani drugich aspektów. Niniejsza publikacja jedynie uwypukla, przypadkowo zresztà funkcjonujàcà w praktyce, naukowà zasad´ reformacji. Zasady tej jednak nie sankcjonuje, ani w sensie ogólnej rekomendacji, aby t´ zasad´ Êwiadomie stosowaç w praktyce, ani, tym bardziej, w sensie konkretnej rekomendacji, np. jak etapami, poprawnie i celowo mo˝na by jà realizowaç w projekcie pomocy technicznej. Ksià˝ka nie czyni nawet z tezy o jej nieÊwiadomym funkcjnowaniu jedynie istotnego dla jej przes∏ania faktu. Stara∏em si´ raczej przekazaç, ˝e obok tego faktu istniejà bardzo wielorakie i bogate powiàzania mi´dzy naukowym a praktycznym podejÊciem do zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej. Z charakteru tych powiàzaƒ, a nawet ich kon- i podtekstu, wyp∏ywa pewien ogólny wniosek. Ten mianowicie, ˝e teoria i praktyka zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej (czyli polityka kryminalna wed∏ug definicji Jerzego Szumskiego ze Wst´pu do tej ksià˝ki) nie powinna byç realizowana wed∏ug krytykowanej we wst´pie metody „tu i teraz”. Powinna byç prowadzona w sposób bardzo zniuansowany, wed∏ug najlepszych mi´dzynarodowych standardów i norm oraz praktycznych doÊwiadczeƒ (best practices). W ONZ tak w∏aÊnie si´ robi. Jak ju˝ zaznaczono we Wst´pie, ONZ przy tym nie trzyma si´ jakiegoÊ konkretnego paradygmatu naukowego, nawet jeÊli jakaÊ mieszczàca si´ w nim teoria, by∏aby warta nagrody Nobla. Warto wszak o teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ pami´taç oraz doceniaç jej wszechstronne i zweryfikowane walory. Przynajmniej bowiem wiadomo wówczas, ˝e jakaÊ praktyka (np. jak opisana w odniesieniu do tad˝yckiej agencji), choç mo˝e byç najlepsza i pionierska w swoim w∏asnym zakresie, to ma ju˝ w nauce pierwowzór.

235

ROZDZIA¸ 10

„Przysz∏oÊç w przesz∏oÊci”? – wnioski i rekomendacje Wnioski Orientalizm, okcydentalizm i interpretacja problemu przest´pczoÊci zorganizowanej w kategoriach Zachodu Powy˝szy podtytu∏, którego intelektualny rodowód powinien byç przypisany Thorstenowi Sellinowi i Edwinowi H. Sutherlandowi1, stwarza kontekst dla trzech konkluzji, wynikajàcych z analizy problemu przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej. Po pierwsze, ho∏dujàc ich tradycji badawczej, trzeba zauwa˝yç, ˝e aktualne podejÊcie zachodnie do tego problemu ignoruje korzenie kulturowe i specyfik´ motywacji mieszkaƒców Azji Centralnej, popychajàcà ich do zachowaƒ przest´pczych 1 Ale tak˝e, zupe∏nie przypadkowo, od Edwarda Saida i Maureen Cain (zob. Maureen Cain, Orientalism, occidentalism and the sociology of crime, „British Journal of Criminology”, vol. 40 (2000), s. 239–260). Obydwoje autorzy uczulajà zachodniego czytelnika na dwa stereotypy. Pierwszym jest uproszczone rozumienie „orientalizmu”: Azjaci i Arabowie sà poczytywani za ludzi plemiennych, emocjonalnych, prostszych od innych, zdolnych do przemocy, fundamentalizmu i nieracjonalnego dzia∏ania. Ma wynikaç to z powodu nie rozumienia lub odrzucania przez nich europejskich surowych zasad kapitalistycznych, nacjonalistycznych, racjonalistycznych i chrzeÊcijaƒskich. Ostatnie publikacje amerykaƒskie uzupe∏niajà „orientalizm” o „su∏tanizm”, którego charakterystyczne cechy ocenne, przeciwstawiane etyce protestanckiej, sformu∏owa∏ niemiecki socjolog Max Weber (The Theory of Social and Economic Organization, edited with an introduction by Talcott Parsons, A Free Press Paperback, Macmillan Publishing Co., Inc., New York–London 1964, s. 62 i 347). Podj´to je w: H. E. Chelabi, Juan J. Linz (red.), Sultanistic Regimes, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1998 i zastosowa∏ je do krajów Azji Centralnej Phil Williams (Criminalization and stability in Central Asia and South Caucasus, (w:) Olga Oliker and Thomas Szayna (red.), Faultlines of Conflict in Central Asia and the South Caucasus: Implications for the U.S. Army, RAND Corp. Publication, Santa Monica, CA 2003, s. 95). Drugim jest „okcydentalizm”, rozumiany jako odmowa uznania jakichkolwiek ró˝nic mi´dzy Zachodem a Wschodem w procesie wspó∏pracy. Faktycznie wyst´pujàce zaÊ ró˝nice sà odbierane na Zachodzie jako opór wobec zmian na prozachodni stan rzeczy. W obydwu wypadkach („orientalizm” i „okcydentalizm”) nie umo˝liwia to realizacji za∏o˝onych (b∏´dnie) celów.

236

i nieprzest´pczych. W tym wzgl´dzie, wnioski typu „my a oni” nie sà zbyt udane, nawet jeÊli podpowiada nam to myÊlenie globalne (a tym bardziej europejskie). Nazywanie czegoÊ np. „su∏tanizmem”, choçby nawet wysz∏o spod pióra tak znanego europejskiego autorytetu jak Max Weber (a ma to miejsce w jednej z powo∏anych w tym rozdziale jego prac), jest obecnie nie mniej trudne do zaakceptowania ni˝ wczeÊniej cytowane okreÊlenia „panowie w melonikach” czy „syta Europa”, które pad∏y z ust centralnoazjatyckich opiniodawców. Nawet jeÊli obie opinie mogà odpowiadaç wzajemnym stereotypom, to z pewnoÊcià sà formu∏owane nie po to, by si´ móc porozumieç. Konfliktujà ludzi i pog∏´biajà odr´bnoÊci, a nie niwelujà ich, bo nie niwelujà odr´bnoÊci. Osiàganie post´pu w humanizacji polityki kryminalnej ONZ odbywa si´ bardziej tà drugà drogà. JeÊli przejrzeç ca∏à 60-letnià oficjalnà dokumentacj´ ONZ-owskiego programu zwalczania przest´pczoÊci i zestawiç jà z podobnà z zakresu walki o prawa cz∏owieka, to ta ró˝nica uderza najbardziej. Jest ona celowa, bo dzi´ki niej dwa oÊrodki (wiedeƒski i genewski), zajmujàce si´ de facto podobnà problematykà, uzyskujà komplementarne rezultaty, ale pierwszy „twardà”, a drugi „mi´kkà” metodà. Innymi s∏owy, nie tylko mo˝na, ale i trzeba porównywaç systemy prawne i polityk´ kryminalnà ze sobà, ale nale˝y to tak robiç, by uznawaç wspólne cele i kontekst, w jakim ta polityka funkcjonuje. Mówienie o Êwiatowych rzàdach prawa i odnoszenie ich do Azji Centralnej jest doÊç du˝ym uproszczeniem. Pomija ono ró˝ne historyczne i kulturowe korzenie oraz dziedzictwo zachodniej i wschodniej cywilizacji. Cywilizacja Wschodu zacz´∏a kszta∏towaç ˝ycie Azji Centralnej wiele tysiàcleci temu. W tym czasie ugruntowa∏ si´, wi´kszy ni˝ w Europie, relatywizm zwyczajowych i religijnych norm, sankcjonujàcych stosunek do ˝ycia, mienia i otoczenia. Genialny wk∏ad Rosjanina Aleksandra Puszkina i Uzbeka Aliszera Nowoi do skarbnicy Êwiatowej poezji nie sprawia, ˝e jest ona tak samo zrozumia∏a dla wszystkich. Niemniej jednak sà wspólne pryncypia, odnoszàce si´ do ró˝nych kultur. Jednym z nich jest stwierdzenie, ˝e zachowanie przest´pcze nie jest wrodzone, nie jest z góry przesàdzone czy nieuniknione, ale jest ono wyuczone. To nie Kunanbajew czy Karimow mieli racj´, przypisujàc swoim wspó∏plemieƒcom genetyczne dziedziczenie tradycji przest´pczych. Do takich przekazów stosujà si´ teorie Sellina i Sutherlanda. W tym konkretnym przypadku oznacza to, ˝e w Azji Centralnej wdra˝anie i egzekwowanie zachowaƒ sprzyjajàcych poszanowaniu prawa jest cz´Êcià procesu budowania paƒstwowoÊci i wzmacniania jego zdolnoÊci do zarzàdzania sprawami jego mieszkaƒców. W ramach pomocy technicznej nie jest to, i byç nie powinno, „udzielanie korepetycji” jego funkcjonariuszom, z racji wysokich kwalifikacji, które wielu z nich posiada. Nie oznacza to, ˝e wobec dro˝noÊci tego procesu ca∏à przest´pczoÊç da si´ zlikwidowaç, ale mo˝e jej byç mniej lub wi´cej, zale˝nie od charakteru transformacji ustrojowej. Mo˝na mieç nadziej´, ˝e post´powanie z przest´pcami i ofiarami przest´pczoÊci zorganizowanej oraz ca∏ej reszty b´dzie stopniowo przybiera∏o formy bardziej zgodne z rzàdami prawa. Oznacza to równie˝, ˝e nieÊwiadomie zró˝nicowane powiàzania z teorià Sutherlanda „oddzia∏ywajà wstecz” (zwrotna reformacja) nie tylko na poziomie mi´dzyludzkim, ale i instytucjonalnym, jak np. przy tworzeniu nowych bardziej skutecznych struktur rzàdowych w miejsce starych, prze˝artych 237

korupcjà i innà przest´pczoÊcià. Mia∏o to miejsce w Tad˝yckiej Agencji Kontroli Ârodków Odurzajàcych, a obecnie ma zastosowanie w budowaniu podobnej agencji w Kirgistanie. Proces globalizacji post´puje. Azja Centralna jest nim obj´ta. Niestety doÊwiadcza tak˝e jej ujemnych stron przez rozwój nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi i przez inne formy zorganizowanej przest´pczoÊci. Poniewa˝ globalizacja jest nieunikniona, przeciwdzia∏anie jej negatywnym efektom powinno byç wsparte szerszymi badaniami porównawczymi. Wychwyci∏yby one charakterystyczne dla regionu cechy, majàce znaczenie dla skuteczniejszego zwalczania i zapobiegania przest´pczoÊci. Wobec braku takich badaƒ (a przynajmniej z braku ÊwiadomoÊci ich istnienia w literaturze przedmiotu) mo˝na jedynie spekulowaç o s∏usznoÊci i aktualnoÊci wy˝ej wspomnianych historycznych przekazów o niskiej wartoÊci ˝ycia i mienia (rozdz. 4). Paradoksalnie, jedna z najpowa˝niejszych instytucji, niemal powszechnie obwiniana za negatywne skutki globalizacji – Bank Âwiatowy – w swoich analizach dostrzega rol´ specyfiki regionalnej i krajowej. W jednej z niedawnych analiz, która pos∏u˝y tu za kanw´ do bardziej szczegó∏owych wniosków i rekomendacji, znajduje si´ uwaga, ˝e instytucjonalne, kulturowe, spo∏eczne i inne Êrodowiskowe oddzia∏ywania mogà wp∏ywaç na poziom przest´pczoÊci2. Uwaga ta powinna byç podkreÊlona, ale tak˝e nieco zmodyfikowana. Mianowicie, te ró˝ne oddzia∏ywania majà nie tylko wp∏yw na popyt na okreÊlone dobra, Êrodki odurzajàce, broƒ palnà, energi´ lub us∏ugi, np. seksualne, przez dochodzenie do tego celu drogà handlu kobietami, ale te˝ na poda˝, bo popyt wspó∏gra z poda˝à. Poniewa˝ poprzednie podrozdzia∏y dotyczy∏y popytu, poni˝ej zajmiemy si´ poda˝à. Kontrola poda˝y Po drugie, w kontekÊcie poda˝y, wszystkie te Êrodowiskowe oddzia∏ywania mogà staç si´ przedmiotem sprawdzianu w Azji Centralnej. Z powodu dynamicznego wzrostu przemytu Êrodków odurzajàcych, dochodzà informacje o dramatycznym wzroÊcie liczby osób narkotyzujàcych si´. Analiza Banku Âwiatowego wskazuje, ˝e taki wzrost zazwyczaj prowadzi do zwi´kszenia liczby przest´pstw z u˝yciem przemocy. Tak by∏o np. w Kolumbii, ale tam kokaina (Êrodek stymulujàcy), a nie opium (Êrodek depresjonujàcy), jest g∏ównie przyjmowanym narkotykiem. Jak pami´tamy, badania epidemiologiczne UNODC informujà, ˝e w latach 1990–2002 w Azji Centralnej dosz∏o do siedmiokrotnego wzrostu liczby narkomanów. JeÊli by wi´c dosz∏o do wzrostu przest´pczoÊci z u˝yciem przemocy, to prawdopodobnie bardziej na tle walki o nowych konsumentów i rynki zbytu ni˝ wskutek bezpoÊredniego nadu˝ywania opiatów. Tym bardziej potrzebne staje si´ zapobieganie narkomanii, czyli kontrola popytu na Êrodki odurzajàce. 2 Pablo Fajnzylber, Daniel Lederman, Norman Loayza, Determinants of crime rates in Latin America and the world. An empirical assessment, The World Bank, Washington, D.C. 1998, s. 1 i 31, <http://www.worldbank.org/research/conflict/papers/fajnzy.htm>.

238

NierównoÊç Przyjmuje si´, ˝e im wi´ksza rozpi´toÊç mi´dzy bogatymi a biednymi, tym wy˝szy poziom przest´pczoÊci z u˝yciem przemocy, w∏àczajàc przemoc zorganizowanà. Teza ta jest wsparta wynikami ekspertyzy Banku Âwiatowego o stanie przest´pczoÊci w Azji Centralnej. Po przeprowadzeniu kilku testów statystycznych, które weryfikowa∏y kryminogennoÊç tej rozpi´toÊci przez wspó∏czynnik Gini (ró˝nica w podziale dochodów mi´dzy 20% najlepiej zarabiajàcych a ich resztà, ró˝nica którà mo˝na nazwaç wskaênikiem relatywnej deprywacji, a potocznie wskaênikiem desperacji), autorzy skonkludowali, i˝ w zasadzie wi´ksze rozwarstwienie jest zwiàzane z wy˝szym poziomem ujawnionych zabójstw i rozbojów, ale ˝e sam poziom dochodów per se na g∏ow´ osoby nie wp∏ywa na poziom przest´pczoÊci. W skrócie, to relatywna deprywacja w jednej ze swych wielu form (finansowej) wp∏ywa na przest´pczoÊç z u˝yciem przemocy, nie zaÊ niski poziom dochodów per se. Jednak ogólnie niski w Azji Centralnej poziom ujawnionej przest´pczoÊci zorganizowanej z u˝yciem przemocy to wyjàtek od tej zasady. Byç mo˝e da si´ go wyjaÊniç wysokim stopniem skorumpowania potencjalnych sprawców i ofiar przest´pstw z u˝yciem przemocy, którzy dochodzà do porozumienia bez u˝ywania przemocy. Co wi´cej, i co brzmi zaskakujàco, rozziew mi´dzy bogatymi a biednymi nie jest statystycznie uchwytny w danych centralnoazjatyckich. Wspomniany wspó∏czynnik Gini wykazuje raczej nieznaczne ró˝nice3. Wobec tych faktów, i po trzecie, dane Banku Âwiatowego nale˝y zinterpretowaç nast´pujàco. Rozziew mi´dzy bogatymi a biednymi jest faktycznie znaczny, ale maskowany danymi, które sà prawdopodobnie niewiarygodne. Biedni sà wyjàtkowo cierpliwi. Ich mentalnoÊç, obliczona na przetrwanie, w istocie pokazuje nie tyle (czy tylko) ich uleg∏oÊç co odpornoÊç na cierpienie oraz powstrzymuje wybuchy niezadowolenia, ale do czasu. Niezadowolenie akumuluje si´ wolno, a wybucha szybko. Przemoc w jakiejkolwiek formie jest bardziej realna ni˝ mo˝na to sobie wyobraziç. Pragnàca zachowaç swoje przywileje elita, mo˝e si´ spodziewaç, ˝e o lepsze ˝ycie zacznie si´ coraz gwa∏towniej upominaç ta cz´Êç spo∏eczeƒstwa, która znalaz∏a si´ w mniej korzystnym dla siebie po∏o˝eniu4. W Azji Centralnej wyst´powa∏o masowo straszliwe bezprawie, wywo∏ywane lub podsycane przez zorganizowane grupy przest´pcze, lub z motywów etnicznych; bezprawie, które, niestety, mo˝e ponownie si´ pojawiç. W d∏u˝szej perspektywie, im szybciej b´dzie przebiegaç transformacja ustrojowa w regionie, zmierzajàca od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do rynkowej, tym prawdopodobnie wi´ksze b´dzie ryzyko wzrostu przest´pczoÊci z u˝yciem przemocy (w tym organizowanej) i przeciwko mieniu. Jak wspomniano wczeÊniej, wartoÊç ˝ycia i mienia w Azji Centralnej jest niska. Pog∏´bianie relatywnej deprywacji przez dalsze zubo˝enie biednych lub przez inne dzia∏ania, np. podsycanie konflik3 Zob. dalej: UNDP Human Development Report 2002, Table 1, United Nations Development Programme, New York 2002. 4 Brunon Ho∏yst, Kryminologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 399.

239

tu mi´dzyetnicznego, mo˝e prowadziç do wzrostu bezprawia – czegoÊ co w istocie wzmacnia „wznios∏y” kodeks post´powania wobec tych, którzy sà traktowani jako wrogowie. W Êwietle tego ostatniego wniosku i wczeÊniejszych wyników badaƒ nad zwiàzkiem mi´dzy poziomem przest´pczoÊci zorganizowanej a poziomem rzàdów prawa, mo˝na zaproponowaç nast´pujàce rekomendacje.

Rekomendacje Bank Âwiatowy rekomenduje nast´pujàce kroki (przyk∏ady ich materializacji pochodzà od autora). Nale˝y: 1. Wzmacniaç organy, które potencjalnie sà nara˝one na oportunizm, jak policja i sàdy (np. przez zani˝anie statystyki przest´pczoÊci i nieprzestrzeganie niezawis∏oÊci s´dziowskiej); 2. Popieraç reformy, które spotykajà si´ z najmniejszym oporem i które dajà szanse na szybkà op∏acalnoÊç dla grup b´dàcych potencjalnymi adresatami dalszych reform (np. wspieraç rozwój agencji kontroli Êrodków odurzajàcych); unikaç reform, które dzielà lub sà podwa˝ane; 3. Zwracaç uwag´ na wzmacnianie rozliczalnoÊci i audyt dzia∏aƒ pomocowych (np. warunkowaç dalszà pomoc osiàgnićiem okreÊlonych pu∏apów); 4. Generalnie poÊwićaç wićej Êrodków na transfer wiedzy, wzmacnianie zdolnoÊci agend paƒstwowych do skutecznego i poprawnego dzia∏ania, stosownie do wielkoÊci przekazywanych funduszy (np. szkolenia pracowników wymiaru sprawiedliwoÊci ukierunkowane na zwi´kszenie ich samowystarczalnoÊci w procesie osiàgania celów reformy wymiaru sprawiedliwoÊci); 5. RównoczeÊnie zaÊ realizowaç procedury dla agencji pomocowych, umo˝liwiajàce selektywny transfer wiedzy. Programy naprawcze powinny ograniczaç si´ do realizacji dwóch–trzech celów, które mo˝na osiàgnàç wed∏ug za∏o˝onych kryteriów (np. zwi´kszenie iloÊci zaj´tych Êrodków odurzajàcych; liczby uniewinnieƒ, wzmocnienie prawa do obrony). Dalsze rekomendacje to: 6. Kraje Azji Centralnej powinny wzmocniç wysi∏ki dla osiàgnićia zrównowa˝onego rozwoju ekonomiczno-spo∏ecznego, umo˝liwiajàcego rozliczalnoÊç oraz przejrzystoÊç sprawowania w∏adzy, zdrowà gospodark´ i wspó∏prac´, w ramach której przest´pczoÊç zorganizowana b´dzie bardziej skutecznie zwalczana i zapobiegana; 7. Osiàgnićie tego celu powinno byç realizowane w procesie wzmacniania paƒstwowoÊci, drogà zmniejszania rozziewu mi´dzy dwoma kodeksami post´powania ludnoÊci Azji Centralnej; 8. Dla tego jest potrzebne zrównowa˝enie pomocy technicznej przez zwi´kszenie liczby projektów ukierunkowanych na reform´ wymiaru sprawiedliwoÊci (raczej ni˝ na dostaw´ sprz´tu) i rozszerzenie ich na wszystkie jego organy. Wy˝sze p∏ace dla ich funkcjonariuszy zmniejszajà ryzyko ich skorumpowania. Kompetencje organów celnych i organów Êcigania powinny byç weryfikowa240

ne i zmieniane pod kàtem ich zakresu oraz skutecznoÊci i metod rekrutacji oraz szkolenia, w zgodzie ze standardami i normami ONZ, w tym Konwencji przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej i Konwencji przeciwko korupcji. Usprawni to Êciganie przest´pstw i pomoc prawnà na szczeblu ogólnokrajowym, dwu- i wielostronnym; 9. Reforma ta powinna daç impuls do zmian w post´powaniu kadry wymiaru sprawiedliwoÊci. Celem zmian jest docenienie wagi niezawis∏oÊci sàdownictwa, promowanego na podstawie ONZ-owskich standardów i norm, ale tak˝e oddolnie wspieranego przez ró˝ne Êrodowiska i lokalne spo∏ecznoÊci, anga˝ujàce si´ w budowanie wy˝szej kultury prawnej i popierajàce zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej, zgodne z tymi standardami i normami; 10. Dawcy pomocy technicznej powinni wspieraç kraje Azji Centralnej w rozwijaniu i prowadzeniu ca∏oÊciowej, ogólnie dost´pnej statystyki przest´pczoÊci. Umo˝liwi to podejmowanie bardziej kompetentnych decyzji polityczno-kryminalnych, lepsze funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwoÊci oraz wspó∏prac´ mi´dzynarodowà zgodnie z zasadami rzàdów prawa.

Zakoƒczenie Na tym mo˝na by skoƒczyç wnioski i rekomendacje, gdyby nie potrzeba zastanowienia si´ nad jednà ogólniejszà uwagà oraz wyjaÊnienia sformu∏owania poprzedzajàcego wnioski i rekomendacje. Co do ogólniejszej uwagi to w niniejszej publikacji próbowa∏em po∏àczyç naukowe i praktyczne aspekty problemu zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej. Czy to si´ uda∏o? Relacje nauki z praktykà mo˝na by chyba okreÊliç jak, powiedzmy, niezbyt dobrze pasujàce do siebie dwa tryby. Majà one cz´Êciowo inne êród∏a nap´du, a tempo ich obrotów te˝ bywa odmienne. Gdy te tryby wchodzà ze sobà w stycznoÊç, mo˝e byç tak, ˝e zarówno ich kàty nachylenia, jak i z´by czynià to ich wspó∏funkcjonowanie doÊç trudnym i opornym. Nie mo˝na za to winiç ani jednego, ani drugiego trybu. Bywajà sytuacje doÊç udanego, mimo „zgrzytów”, wspó∏funkcjonowania (jak z praktycznym zastosowaniem naukowej zasady zwrotnej reformacji). Bywajà jednak sytuacje, ˝e tryby funkcjonujà niezgodnie, czy to wskutek przypadku czy wbrew intencji. Wówczas usi∏uje si´ je dopasowaç. W rezultacie, twierdzi Richard H. Brown, autor ksià˝ki Poetyka dla socjologii, wspólny cel nauki i praktyki: pomoc ludziom mo˝e byç psuty przez manipulatywnoÊç technik, poprzez które tej pomocy si´ udziela5. JeÊli odnieÊç to spostrze˝enie do tezy niniejszej ksià˝ki i powiedzieç, ˝e kwintesencja teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ „kto z kim przestaje takim si´ staje” jest manipulowana dla udokumentowania sukcesu w zwalczaniu nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi, to by∏by to sensowny zarzut, gdyby ta maksyma by∏a w tym 5 Richard H. Brown, A Poetic for Sociology. Toward a Logic of Discovery for the Human Sciences, Cambridge University Press, Cambridge–London–New York–Melbourne 1978, s. vii.

241

celu tam Êwiadomie stosowana. Tymczasem zasada zwrotnej reformacji, z niej wynikajàca, jest nieÊwiadomie stosowana. W kluczowym przyk∏adzie Tad˝yckiej Agencji Kontroli Ârodków Odurzajàcych nie mo˝e byç wi´c mowy o manipulatywnoÊci technik. Co najwy˝ej, mo˝na mówiç o ewentualnym manipulowaniu statystykà zaj´ç Êrodków odurzajàcych, co nie rzutuje na zasad´. Zresztà by∏ to chyba epizod. Aktualnie, jak bowiem pami´tamy, uwagi o pracy Agencji sà pozytywne. Oceniajàc praktyk´ i teori´ chodzi∏o mi m.in. o pokazanie, ˝e nieÊwiadome stosowanie powy˝szej zdroworozsàdkowej zasady, stanowiàcej kwintesencj´ teorii dyferencjacyjnej asocjacji, sprawdza si´ w praktyce. „Poetyki” nauki i praktyki, przynajmniej na tym wczesnym etapie maria˝u, pokazujà doÊç udany choç niezamierzony, zwiàzek. Inne zwiàzki mi´dzy naukà i praktykà, pozorne czy rzeczywiste, Czytelnik odnajdzie i osàdzi sam. Co do tego, ˝e wnioski i rekomendacje zosta∏y tu poprzedzone sformu∏owaniem „Przysz∏oÊç w przesz∏oÊci”, z amerykaƒskiego filmu pod tym samym tytu∏em (Back to the future), to sygnalizuje ono, ˝e obecna transformacja ustrojowa w Azji Centralnej musi uwzgl´dniaç d∏ugà i skomplikowanà histori´ rozwoju regionu. W nim przesz∏oÊç o wiele mocniej cià˝y na przysz∏oÊci ni˝ obecnie w Europie czy Ameryce Pó∏nocnej. Ten tytu∏ filmu wybra∏em równie˝ z przyczyn osobistych. W pierwszych miesiàcach pobytu w Azji Centralnej cz´sto odnosi∏em wra˝enie, ˝e takie same problemy wymiaru sprawiedliwoÊci, jak w regionie, mia∏a Polska i inne kraje by∏ego obozu socjalistycznego kilkadziesiàt czy kilkanaÊcie lat temu. By∏o to powierzchowne wra˝enie, co – mam nadziej´ – udokumentowa∏a niniejsza ksià˝ka. Kraje Azji Centralnej obra∏y inny kierunek transformacji ustrojowej ni˝ Polska, Czechy czy W´gry. W wielu kwestiach historia Azji Centralnej skierowa∏a jà na inne szlaki ni˝ te znane w Europie czy Ameryce Pó∏nocnej. Region ró˝ni si´ swojà strukturà spo∏ecznà (klany, plemiona), poj´ciami moralnymi (dwa kodeksy post´powania), a w zwiàzku z tym ocenà wartoÊci ˝ycia, mienia, paƒstwa i paƒstwowoÊci. Szersza analiza ujawni∏aby dodatkowe ró˝nice: inny podzia∏ pracy, odmiennà stratyfikacj´ spo∏ecznà, ró˝ny system cechowy, s∏abà i – w dodatku – elitarnà prywatyzacj´, itd. Ta ma inny przebieg i sens, ju˝ choçby dlatego, ˝e w spo∏ecznym odczuciu mienia w Azji Centralnej nie ceni si´ tak wysoko jak na Zachodzie, co – jak wiemy – ma swoje historyczne uzasadnienie. Wszystko to wskazuje, ˝e w skali Êwiatowej transformacja ustrojowa od rzàdów autorytarnych do rzàdów prawa i wolnego rynku, bez uwzgl´dnienia cech charakterystycznych dla Azji Centralnej, jest co najmniej uproszczeniem problemu zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej i przest´pczoÊci w ogóle, w procesie osiàgania post´powych celów spo∏eczno-ekonomicznych (ograniczenie strefy ubóstwa). W tym procesie jest ukryte za∏o˝enie, ˝e rozszerzenie rzàdów prawa b´dzie przebiega∏o z gruntu tak, jakby musia∏o ono zakoƒczyç si´ sukcesem podobnym do Êrodkowoeuropejskiego. Wystarczy jednak spojrzeç na dane z rozdzia∏u 1, dokumentujàce m.in. post´py w przekszta∏ceniach gospodarki, aby stwierdziç, ˝e w krajach Azji Centralnej efekt transformacyjny nast´puje bardzo powoli. Poza Kirgistanem kraje te znajdujà si´ prawie na koƒcu Êwiatowej listy, a wszystkie bardzo daleko za krajami Êrodkowoeuropejskimi i rozwini´tymi krajami zachodnimi. 242

Niestety, nie nale˝y zak∏adaç, ˝e coÊ tak udanego jak transformacja w stylu Êrodkowoeuropejskim, nastàpi w Azji Centralnej. Dziedzictwa przesz∏oÊci i teraêniejszoÊç sà zbyt odmienne, aby wynik by∏ podobny jak w Europie. Jako dowód post´pu w rozwoju Azji Centralnej (który Europa ma ju˝ za sobà), mo˝na by spróbowaç przyjàç za leitmotif dla konkluzji niemal „filmowà” scen´ (por. rozdz. 7) przemytu bawe∏ny przez granic´ uzbecko-kazachskà, i powiedzieç, ˝e zamiast dawnych karawan z objuczonymi wielb∏àdami, na które czyhali kirgiscy rozbójnicy, mamy obecnie „karawany” motocyklistów, na których czyhajà celnicy. Jest zatem jakaÊ poprawa. Mo˝na by te˝ argumentowaç, ˝e tradycje przest´pcze w regionie zmieniajà jedynie form´ i wcale nie ginà, jak pokaza∏y to w 2005 r. zamieszki w Andi˝anie. Zwa˝ywszy, przytoczone w ksià˝ce, historyczne i wspó∏czesne opisy okrucieƒstwa, by∏oby to wi´c semper idem sed alter. Taka konkluzja by∏aby jednak uproszczona, jakby sugerujàca cywilizacyjne zapóênienie Azji Centralnej w porównaniu z Europà. Symplifikujàc jà, ma∏o kto bowiem pami´ta nie tylko wspanialszà ni˝ Europy staro˝ytnoÊç Azji Centralnej, ale i jej wcale nie takà ponurà wspó∏czesnoÊç. Ju˝ choçby to, ˝e w 1929 r. (sic!) w Taszkencie dokonano pierwszego eksperymentalnego przekazu telewizyjnego. W tradycjach regionu jest wiele z∏ego, ale i wiele dobrego, tak˝e innowacyjnego. Mimo s∏abej transformacji ekonomicznej i jeszcze s∏abszej politycznej, w ró˝nych miastach Azji Centralnej zauwa˝amy sporo korzystnych zmian. Spacerujàc po Bucharze, kiedyÊ samoizolujàcym si´ od reszty ludzkoÊci „Rzymie islamu”, mo˝na zajÊç do internetowej kafejki i po∏àczyç si´ z ca∏ym Êwiatem. Symbolem otwierania si´ na Êwiat jest te˝ powstanie w 2005 r. w Biszkeku gazety internetowej „Oaza”6. Dawniej to s∏owo wyra˝a∏o izolacj´ oraz predyspozycj´ do fanatyzmu religijnego. Obecnie staje si´ kwintesencjà spotykania si´ dwóch Êwiatów – rzeczywistego i wirtualnego. Jest symbolem ich wzajemnego przenikania si´, co w praktyce widaç ju˝ na forum ONZ (zob. tabela 10, Aneks 3), gdzie odnotowano problemy z regulacjà Internetu w Kazachstanie. Ale jest to nadal przenikanie nie mniej transcendentalne i amorficzne ni˝ sama w sobie pozostaje mentalnoÊç ludzi Wschodu, z którego j´zyka zachowa∏o si´ do dziÊ na Zachodzie s∏owo „alchemia” (al-kimya) na oznaczenie transmutacji. W Kaszgarze, w którym zmar∏ Mahmud al-Kaszgari, ujgurski j´zykoznawca i geograf, w ksi´garniach nie by∏o kopii jego s∏ynnej mapy (rozdz. 4). Zauwa˝yç mo˝na by∏o natomiast dynamicznie rosnàce miasto, którego dawne rysy jakby celowo by∏y zacierane w procesie szybkiej urbanizacji. Mimo ˝e Kaszgar historycznie stanowi∏ cz´Êç Azji Centralnej, to nie odnosi si´ tam wra˝enia, i˝ A∏maty (Wiernyj) czy Taszkent nale˝a∏y kiedyÊ do tego samego organizmu. Czy˝by zatem w powstajàcym nowym obliczu Azji Centralnej by∏o coraz mniej wspólnej regionalnie wizji? Nie. Jedwabny Szlak nie nale˝y tylko do przesz∏oÊci, ale jest te˝ celem na przysz∏oÊç. Historycy, orientaliÊci, prawnicy, politycy, naukowcy i praktycy próbujà zrozumieç istot´ tego, co zachodzi w Azji Centralnej. Rzadko udaje im si´ dojÊç do uzgod6

<www.oasis.kg>.

243

nionych wniosków. Thomas J. Barfield, jeden z amerykaƒskich prominentnych historyków dziejów Azji Centralnej, zauwa˝a, ˝e g∏ównà trudnoÊcià w spójnym przedstawieniu historii tej cz´Êci Azji jest brak analitycznych ram, które pozwoli∏yby na sensownà interpretacj´ zachodzàcych tam wydarzeƒ7. Powo∏ywani w tej publikacji autorzy rzeczywiÊcie ró˝nià si´ w opiniach o sensie zdarzeƒ, postaw i celów mieszkaƒców Azji Centralnej, co czyni∏oby metafor´ Kiplinga, o tym, i˝ Wschód nie spotka si´ z Zachodem, w du˝ej mierze nadal aktualnà. W tym kontekÊcie mo˝na lepiej zrozumieç uwag´ Paula F. Foltza, wspó∏czesnego angielskiego historyka kultury. Upatruje on przyczyn´ rozbie˝noÊci takich interpretacji w podziale centralnoazjatyckiej historiografii na angielskà i rosyjskà. Jego zdaniem, t´ rozbie˝noÊç mo˝na przyrównaç do celowego rozdzielenia w Pamirze Pakistanu od Tad˝ykistanu wàskim korytarzem Wakhan, przyznanym Afganistanowi za zgodà Wielkiej Brytanii i Rosji (1895–1896). To w tym miejscu, symbolicznie rzecz jasna, ten autor widzi granic´ mi´dzy zachodnim a wschodnim islamem – obszarami o ró˝nych wp∏ywach i dominacji innych oÊrodków religijnych czy politycznych oraz – zgodnie z logikà tego podzia∏u – równie˝ obszarami o odmiennej obyczajowoÊci i polityce kryminalnej8. Powy˝sza metafora i porównanie sà chwytliwe. Mo˝na nawet cz´Êciowo zgodziç si´ z opinià Foltza, co zresztà uczyniono (w rozdz. 8), kwestionujàc odmienny poglàd brytyjskiego dyplomaty. Nie do koƒca jednak takie poglàdy sà s∏uszne. Mo˝na bowiem wàtpiç w ich trafnoÊç, a w ka˝dym razie w ich przydatnoÊç w zwalczaniu przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej, jako cz´Êci Êwiatowego problemu. Stara∏em si´ raczej podkreÊlaç potrzeb´ zwi´kszenia wysi∏ku pi´ciu krajów tego regionu do wspólnej walki z nim, a nie potrzeb´ decydowania przez innych, co le˝y lub nie w interesie tych krajów. Sztukà jest bowiem nie tyle wàtpiç w logik´ chyba tylko pozornie bezsensownych zdarzeƒ, czy uznaç, ˝e brak spójnej interpretacji to tylko wynik odmiennych ocennych kryteriów angielskich czy rosyjskich. Kraje Azji Centralnej tworzà obecnie w∏asnà histori´, teraêniejszoÊç i przysz∏oÊç. Ich kryteria sà tak wa˝ne, ˝e nale˝y je na trwa∏e wpisaç do „Wielkiej Gry” po to, aby z przedmiotu sta∏y si´ podmiotami regionalnej i Êwiatowej polityki, a tak˝e partnerami w dialogu cywilizacji. Sztukà staje si´ wi´c pos∏ugiwanie si´ takim j´zykiem interpretacji zdarzeƒ, który przybli˝a wspólne i wzajemnie korzystne osiàganie uzgodnionych kryminalno-politycznych celów, okreÊlonych przez ONZ-owskà konwencj´ przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej. Narsultan Nazarbajew, Prezydent Kazachstanu, powiedzia∏ kiedyÊ: „jak si´ idzie szybko, to stepowy py∏ nie ima si´ butów”. Ta metafora sygnalizuje jakby prób´ okreÊlenia w∏asnych zasad, wed∏ug których przywódcy Azji Centralnej widzieliby stosunki z resztà Êwiata. Ale ta metafora wcale nie symbolizuje Azji Centralnej, o czym jej przywódcy wiedzà równie dobrze, jak obserwatorzy z zewnàtrz. Azja Centralna, 7 Thomas Barfield, The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Blackwell, Cambridge, MA – Oxford, UK 1992, s. x, 5–8. 8 R. C. Foltz, Moghul India and Central Asia, Oxford University Press, Karachi 1998, s. 154.

244

le˝àca na Jedwabnym Szlaku, jest bowiem regionem, w którym Êwietnie widaç wspó∏zale˝noÊci, wywo∏ane wczeÊniej rozwojem handlu, a obecnie globalizacjà. Helmut Uhlig, niemiecki historyk Jedwabnego Szlaku, podkreÊli∏ wag´ wspó∏zale˝noÊci miedzy Zachodem i Wschodem9. Wspó∏zale˝noÊci, jak wynika z ich istoty, sà obustronne, z tym ˝e sà one od czasu do czasu maskowane ró˝nymi oÊwiadczeniami, pochodzàcymi z „Imperium Stepów”. Swój pierwszy artyku∏ na temat zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej w Azji Centralnej zakoƒczy∏em innà metaforà. Powo∏a∏em si´ najpierw na histori´ i legendy, spajajàce przesz∏oÊç ludów regionu z Polskà. Chodzi∏o o zabicie w 1241 r. przez tatarskiego ∏ucznika tr´bacza w Krakowie (wzi´tego za duchownego wzywajàcego do modlitwy) i wynikajàcà z tego klàtw´, która do czasu odtràbienia hejna∏u przez Armi´ Andersa na Registanie w Samarkandzie w 1942 r. cià˝y∏a w przekazach ludowych na potomkach Tatarów. Nast´pujàca po tym metafora wyra˝a∏a przekonanie, ˝e obecnie wspólnymi wrogami mieszkaƒców Azji Centralnej i Polski sà emisariusze, przemycajàcy narkotyki, broƒ i ludzi10. Ta metafora b´dzie w pe∏ni trafna wtedy, gdy wÊród tego rodzaju wys∏anników dostrze˝emy równie˝ organizatorów przemytu, nierzadko ludzi z elity w∏adzy. Azja Centralna to dziÊ region bogaty w surowce, znany z autokratycznej i skorumpowanej w∏adzy, a ubogi w demokracj´. Demokratyczne zasady, wed∏ug których aktualnie rozwija si´ mi´dzynarodowà wspó∏prac´, zarówno gospodarczà, jak i politycznà, w tym zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej, w coraz wi´kszym stopniu b´dà dotyczyç tego regionu, mimo oporu, z jakim sà tam wprowadzane w ˝ycie. Amerykaƒski film „Przysz∏oÊç w przesz∏oÊci” by∏ trylogià. Oglàdamy dopiero poczàtek nowej sagi Azji Centralnej. Cokolwiek nastàpi póêniej, musi byç widziane przez obiektyw popularnego powiedzenia z jednego z rosyjskich filmów „Goràce s∏oƒce pustyni”: „Wschód – delikatna sprawa” (Wostok – de∏o tonkoje). Jeszcze nie raz us∏yszymy je w odniesieniu do Azji Centralnej. Jeszcze nie raz b´dziemy doÊwiadczaç iluzji post´pu, w nadziei na rzeczywiste zbli˝enie mi´dzy Wschodem i Zachodem. I ostatnia uwaga: to nie koczownik i jego koƒ wska˝à drog´ regionu w przysz∏oÊci. Przysz∏oÊç Azji Centralnej le˝y w demokratyzacji.

9 Helmut Uhlig, Jedwabny Szlak, prze∏o˝y∏ Janusz Danecki, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996, s. 7. 10 S∏awomir Redo, Uzbekistan i Narody Zjednoczone w walce z mi´dzynarodowà przest´pczoÊcià zorganizowanà, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Uzbekistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001, s. 478.

245

ANEKS 1 Tabela 8 Kraje Azji Centralnej a Êwiatowe konwencje w sprawie zwalczania przest´pczoÊci mi´dzynarodowej

Rok

1961 1971 1988 2000 2000 2000 2001 1921 1923 1929 1933 1949 1953 1956 1966 1976

Kazachstan

Kirgistan

Tad˝ykistan

Turkmenistan

Uzbekistan

o x x

x x

x przyj´cie, zatwierdzenie lub przystàpienie, notyfikacja lub sukcesja, zgoda lub ostateczny podpis o podpis (bez ratyfikacji, etc.)

ÂRODKI ODURZAJÑCE Konwencja jednolita o Êrodkach odurzajàcych (1961) Konwencja o substancjach psychotropowych (1971) Konwencja Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu Êrodkami odurzajàcymi i substancjami psychotropowymi (1988) PRZEST¢PCZOÂå ZORGANIZOWANA Przest´pczoÊç zorganizowana – Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej (2000) Handel ludêmi – Protokó∏ o zapobieganiu, zwalczaniu i karaniu handlu ludêmi, zw∏aszcza kobietami i dzieçmi (2000) Przemyt migrantów – Protokó∏ przeciwko przemytowi migrantów drogà làdowà, morskà i powietrznà (2000) Handel bronià – Protokó∏ przeciwko nielegalnemu wytwarzaniu i handlowi bronià palnà, jej cz´Êciami i komponentami oraz amunicjà (2001)

246

Protokó∏ fakultatywny

Prawa czlowieka

Niewolnictwo (Dod.)

Niewolnictwo

Prostytucja

Kobiety

Fa∏szowanie pieni´dzy

Publikacje obsceniczne

PRZEST¢PCZOÂå

Kobiety i dzieci

Protokó∏/Wyrób broni

Protokó∏/Przemyt migrantów

Protokó∏/Obrót ludêmi

Przest´pczoÊç zorganizowana

Nielegalny obrót

Substancje psychotropowe

Kraj

Ârodki odurzajàce

ÂRODKI PRZEST¢PCZOÂå ODURZAJÑCE ZORGANIZOWANA

Terroryzm nuklearny

Terrorystyczne zamachy bombowe

Plastikowe substancje wybuchowe

Najemnicy

Bezpieczeƒstwo sta∏ych platform

Bezpieczeƒstwo ˝eglugi

Bezpieczeƒstwo lotnictwa cywilnego

Materia∏y nuklearne

Zak∏adnicy

Osoby korzystajàce z ochrony miedzynarodowej

Lotnictwo cywilne

Zaw∏adni´cie statkiem powietrznym

TERRORYZM

Akty na pok∏adzie samolotu

Korupcja

Przedmioty kultury

Personel ONZ

Tortury

W∏asnoÊç kulturowa

MI¢DZYNARODOWA

1970 1984 1994 1995 2003 1963 1970 1971 1973 1979 1980 1988 1988 1988 1989 1991 1997 2005 x x

PRZEST¢PCZOÂå MI¢DZYNARODOWA Handel pornografià – Konwencja w sprawie zwalczania obiegu i handlu wydawnictwami pornograficznymi (1923) Fa∏szowanie pieni´dzy – Mi´dzynarodowa Konwencja o zwalczaniu fa∏szowania pieni´dzy (1929) Kobiety – Konwencja w sprawie Êcigania handlu kobietami pe∏noletnimi (1933) Prostytucja – Konwencja w sprawie Êcigania handlu ludêmi i eksploatacji prostytucji (1949) Niewolnictwo – Konwencja w sprawie niewolnictwa (1953) Niewolnictwo – Konwencja dodatkowa w sprawie zniesienie niewolnictwa oraz instytucji i praktyk zbli˝onych do niewolnictwa (1956) Prawa cz∏owieka – Mi´dzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966) Protokó∏ fakultatywny – Protokó∏ fakultatywny do Mi´dzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych w sprawie indywidualnych skarg do Komitetu praw cz∏owieka (1976) W∏asnoÊç kulturowa – Konwencja UNESCO dotyczàca Êrodków zmierzajàcych do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu w∏asnoÊci dóbr kultury (1970)

247

Tortury – Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poni˝ajàcego traktowania albo karania (1984) Personel ONZ – Konwencja o bezpieczeƒstwie personelu Organizacji Narodów Zjednoczonych i personelu wspó∏dzia∏ajàcego (1994) Przedmioty kultury – Konwencja UNIDROIT o skradzionych lub nielegalnie wywiezionych dobrach kultury (1995) Korupcja – Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji (2003) TERRORYZM Akty na pok∏adzie samolotu – Konwencja o przest´pstwach i innych bezprawnych aktach dokonanych na pok∏adzie samolotu (1963) Zaw∏adni´cie statkiem powietrznym – Konwencja o zwalczaniu bezprawnego zaw∏adni´cia statkami powietrznymi (1970) Lotnictwo cywilne – Konwencja o zwalczaniu bezprawnych czynów przeciwko bezpieczeƒstwu lotnictwa cywilnego (1971) Osoby korzystajàce z ochrony mi´dzynarodowej – Konwencja o zapobieganiu i karaniu za przest´pstwa wobec osób korzystajàcych z ochrony mi´dzynarodowej, w∏àczajàc agentów dyplomatycznych (1973) Zak∏adnicy – Konwencja o zakazie brania zak∏adników (1979) Materia∏y nuklearne – Konwencja o ochronie materia∏ów nuklearnych (1980) Bezpieczeƒstwo lotnictwa cywilnego – Protokó∏ dla zwalczania bezprawnych aktów przemocy na lotniskach s∏u˝àcych mi´dzynarodowemu lotnictwu cywilnemu, uzupe∏niajàcy Konwencj´ o zwalczaniu bezprawnych czynów przeciwko bezpieczeƒstwu lotnictwa cywilnego (1988) Bezpieczeƒstwo ˝eglugi – Konwencja o przeciwdzia∏aniu bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeƒstwu ˝eglugi morskiej (1988) Bezpieczeƒstwo sta∏ych platform – Protokó∏ o zwalczaniu bezprawnych aktów przeciwko sta∏ym platformom zlokalizowanym na szelfie kontynentalnym (1988) Najemnicy – Mi´dzynarodowa Konwencja w sprawie rekrutowania, finansowania, pos∏ugiwania si´ i szkolenia najemników (1989) Plastikowe substancje wybuchowe – Konwencja o znakowaniu plastikowych substancji wybuchowych w celach ich detekcji (1991) Terrorystyczne zamachy bombowe – Mi´dzynarodowa Konwencja o zwalczaniu terrorystycznych zamachów bombowych (1997) Terroryzm nuklearny – Konwencja przeciwko terroryzmowi nuklearnemu (2005)

ANEKS 21 Tabela 9 Analiza prawodawstwa krajów Azji Centralnej w kontekÊcie Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej2 UWAGA OGÓLNA

W tabeli uwzgl´dniono jedynie minimalne prawne i inne standardy przewidziane w Konwencji dla jej realizacji. Strony Konwencji mogà stosowaç wy˝sze standardy.

OBJAÂNIENIA

Turkmenistan

Uzbekistan

PRZEPISY KONWENCJI I JEJ PROTOKO¸ÓW

Tad˝ykistan

KRAJ/STATUS

Kirgistan

– niezgodnoÊç z przepisami Konwencji – pe∏na zgodnoÊç z przepisami Konwencji – cz´Êciowa zgodnoÊç z przepisami Konwencji – brak informacji – przepis obowiàzkowy – przepis fakultatywny Kazachstan

“–” “+” “?” “^” “o” “f”

A. KONWENCJA ARTYKU¸ 2 – WYJAÂNIENIE POJ¢å (O) art. 2 (1)(b): „Powa˝ne przest´pstwo” oznacza zachowanie stanowiàce przest´pstwo podlegajàce maksymalnej karze pozbawienia wolnoÊci w wysokoÊci co najmniej czterech lat lub karze surowszej

ARTYKU¸ 5 – KRYMINALIZACJA UDZIA¸U W ZORGANIZOWANEJ GRUPIE PRZEST¢PCZEJ (O) Uznanie za przest´pstwo, je˝eli zosta∏y pope∏nione umyÊlnie, któregokolwiek lub obu z nast´pujàcych czynów – jako przest´pstw odmiennych od usi∏owania lub dokonania • wejÊcie w porozumienie z jednà lub wi´kszà liczbà osób co do pope∏nienia powa˝nego przest´pstwa w celu zwiàzanym bezpoÊrednio lub poÊrednio z uzyskaniem korzyÊci finansowej lub innej korzyÊci materialnej, a tam gdzie jest to wymagane przez prawo wewn´trzne obejmujàcego czyn podj´ty przez jednego z uczestników dla realizacji porozumienia lub zaanga˝owanie zorganizowanej grupy przest´pczej;

1 Stan prawny zaktualizowany przez Aid´ Amanbajewà, na podstawie tabeli z „Central Asian Conference on Judicial Cooperation in the Framework of the United Nations Convention against Illicit Trafficking in Narcotic Drugs and Psychotropic Substances and the United Nations Convention against Transnational Organized Crime: Ratification Issues” (Almaty, Kazakhstan, 5–7 March 2002) oraz doc. CTOC/COP/2006/CRP. 2 & 3, Conference of the Parties to the United Nations Convention against Transnational Organized Crime. Information submitted by States to their responses to the questionnaires (first and second reporting cycle), 28 August 2006. Oryginalne znaki interpunkcyjne oraz inne zasady techniki legislacyjnej Konwencji zachowano w tabeli wówczas, gdy nie sta∏y w sprzecznoÊci z jej g∏ównym celem – umo˝liwienia ogólnego porównawczego przeglàdu przedmiotowego prawodawstwa w regionie dla ustalenia zakresu pomocy technicznej w procesie przed i po ratyfikacyjnym. 2 Dz. U. Nr 90, poz. 994 z 19 lipca 2001 oraz Dz. U. Nr 18, poz. 158 z 31 stycznia 2005. W tabeli zamiast rzeczownika „penalizacja”, u˝ytego w oficjalnym tekÊcie polskiego t∏umaczenia Konwencji w Dzienniku Ustaw, pos∏u˝ono si´ terminem „kryminalizacja” (criminalization) z angielskiego tekstu Konwencji. O problemach w jej przek∏adzie na polski zob. szerzej: Micha∏ P∏achta, Uwagi na temat Konwencji ONZ o zwalczaniu mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej (w:) W. P∏ywaczewski, G. K´dzierska, B. Bogdalski (red.), Unia Europejska – wyzwanie dla polskiej Policji, Wydawnictwo Wy˝szej Szko∏y Policji, Szczytno 2003, s. 225–242.

249

• zachowanie osoby, która majàc wiedz´ o celu i ogólnej dzia∏alnoÊci zorganizowanej grupy przest´pczej albo o jej zamiarze pope∏nienia drobnych przest´pstw, bierze udzia∏ w:

• przest´pczej dzia∏alnoÊci zorganizowanej grupy przest´pczej;

• innej dzia∏alnoÊci zorganizowanej grupy przest´pczej, majàc ÊwiadomoÊç tego, ˝e jej udzia∏ przyczyni si´ do osiàgni´cia okreÊlonego powy˝ej celu przest´pczego;

• organizowania, kierowania, pomagania, pod˝egania, u∏atwiania lub doradzania przy pope∏nieniu powa˝nego przest´pstwa, w które zaanga˝owana jest zorganizowana grupa przest´pcza.

Paƒstwa-Strony, których prawo wewn´trzne dla zaistnienia przest´pstw okreÊlonych na podstawie ust´pu 1 (a) (i) niniejszego artyku∏u wymaga zaanga˝owania zorganizowanej grupy przest´pczej, zapewnià, ˝e ich prawo wewn´trzne obejmie wszelkie powa˝ne przest´pstwa, w które zaanga˝owane sà zorganizowane grupy przest´pcze. (art. 5(3))

ARTYKU¸ 6 – KRYMINALIZACJA PRANIA DOCHODÓW Z PRZEST¢PSTWA (O) Uznanie za przest´pstwa: • konwersji lub transferu mienia ze ÊwiadomoÊcià, ˝e stanowi ono dochód z przest´pstwa, w celu zatajenia lub ukrycia nielegalnego pochodzenia tego mienia lub udzielenia pomocy osobie, która uczestniczy w pope∏nieniu + przest´pstwa êród∏owego, dla umo˝liwienia jej unikni´cia prawnych konsekwencji swego czynu; (art. 6(1)(a)(i))

• zatajenia lub ukrycia prawdziwej natury mienia, êród∏a jego pochodzenia, miejsca po∏o˝enia, rozporzàdzania nim, przemieszczania, w∏asnoÊci lub praw do takiego mienia ze ÊwiadomoÊcià, ˝e mienie to stanowi dochód z przest´pstwa; (art. 6(1)(a)(ii))

• nabycia, posiadania lub korzystania z mienia, ze ÊwiadomoÊcià w chwili jego otrzymania, ˝e mienie to stanowi dochód z przest´pstwa; (art. 6(1)(b)(i))

zapewniç, aby organy administracyjne, regulacyjne i Êcigania oraz inne organy zajmujàce si´ zwalczaniem prania pieni´dzy (w tym – tam, gdzie ma to zastosowanie na mocy prawa wewn´trznego – organy sàdowe) mia∏y mo˝liwoÊç wspó∏pracy oraz wymiany informacji na szczeblu krajowym i mi´dzynarodowym w ramach warunków okreÊlonych przez prawo wewn´trzne;

rozwa˝yç w tym celu ustanowienie jednostki wywiadu finansowego majàcego s∏u˝yç jako krajowe centrum gromadzenia, analizy oraz rozpowszechniania informacji dotyczàcych prania pieni´dzy.

–

• obiecywanie, oferowanie lub przekazanie funkcjonariuszowi publicznemu, bezpoÊrednio lub poÊrednio, nienale˝nej korzyÊci dla takiego funkcjonariusza albo dla innej osoby lub jednostki – w celu podj´cia przez niego dzia∏ania lub powstrzymania si´ od dzia∏ania lub powstrzymania si´ od dzia∏ania w zwiàzku z wykonywaniem obowiàzków s∏u˝bowych; +

• udzia∏u w pope∏nieniu któregokolwiek z przest´pstw okreÊlonych na podstawie niniejszego artyku∏u, udzia∏u w zwiàzku lub zmowie w celu jego + pope∏nienia, usi∏owania, pomocnictwa, pod˝egania, u∏atwiania oraz doradzania przy jego pope∏nieniu; (art. 6(1)(b)(ii)) • ka˝de Paƒstwo-Strona b´dzie dà˝y∏o do stosowania ust´pu 1 niniejszego artyku∏u w stosunku do jak najszerszego zakresu przest´pstw êród∏owych. (art. 6(2)) ARTYKU¸ 7 – ÂRODKI DLA ZWALCZANIA PRANIA PIENI¢DZY (O)

ARTYKU¸ 8 – KRYMINALIZACJA PRZEKUPSTWA (O) Uznanie za przest´pstwa:

250

• zabieganie lub przyj´cie przez funkcjonariusza publicznego, bezpoÊrednio lub poÊrednio, nienale˝nej korzyÊci dla takiego funkcjonariusza albo innej osoby lub jednostki – w celu podj´cia przez niego dzia∏ania lub powstrzymania + si´ od dzia∏ania w zwiàzku z wykonywaniem obowiàzków s∏u˝bowych;

• ustanowienie odpowiedzialnoÊci osób prawnych za udzia∏ w powa˝nych przest´pstwach, w które zaanga˝owana jest zorganizowana grupa przest´pcza, oraz za przest´pstwa okreÊlone na podstawie artyku∏ów 5, 6, 8 oraz 23 niniejszej Konwencji; (art. 10(1))

• na warunkach okreÊlonych zasadami prawnymi Paƒstwa-Strony, odpowiedzialnoÊç osób prawnych mo˝e mieç charakter karny, cywilny lub administracyjny. (art. 10(2))

• udzia∏u w charakterze wspólnika w przest´pstwie okreÊlonym na podstawie niniejszego artyku∏u. ARTYKU¸ 10 – ODPOWIEDZIALNOÂå OSÓB PRAWNYCH (O)

ARTYKU¸ 23 – KRYMINALIZACJA CZYNÓW PRZECIWKO WYMIAROWI SPRAWIEDLIWOÂCI (O) Uznanie za przest´pstwa: • u˝ycie si∏y fizycznej, gróêb lub zastraszenia, obietnica, oferowanie lub przekazanie nienale˝nej korzyÊci w celu nak∏onienia do z∏o˝enia fa∏szywych zeznaƒ lub wp∏yni´cia na sk∏adanie zeznaƒ lub dostarczanie dowodów + w post´powaniu dotyczàcym pope∏nienia przest´pstw obj´tych zakresem niniejszej Konwencji; (art. 23(a)) • u˝ycie si∏y fizycznej, gróêb lub zastraszenia w celu wp∏yni´cia na wykonywanie przez s´dziego lub funkcjonariusza organów Êcigania obowiàzków s∏u˝bowych w odniesieniu do pope∏nienia przest´pstw obj´tych zakresem niniejszej Konwencji. ˚adne z postanowieƒ niniejszego ust´pu + nie narusza prawa Paƒstw-Stron do posiadania ustawodawstwa chroniàcego inne kategorie funkcjonariuszy publicznych. (art. 23(b))

ARTYKU¸ 11 – ÂCIGANIE, ORZEKANIE ORAZ SANKCJE (O) • spowodowaç, aby pope∏nienie przest´pstwa okreÊlonego na podstawie artyku∏ów 5, 6, 8 i 23 niniejszej Konwencji podlega∏o sankcjom uwzgl´dniajàcym wag´ takiego przest´pstwa;

• ustanowiç w prawie wewn´trznym d∏ugi okres przedawnienia odnoszàcy si´ do rozpocz´cia post´powania w sprawie któregokolwiek przest´pstwa obj´tego zakresem niniejszej Konwencji i jeszcze d∏u˝szy okres w sytuacji, gdy domniemany sprawca uchyla si´ od wymiaru sprawiedliwoÊci;

• zapewniç, aby jego sàdy i inne w∏aÊciwe organy mia∏y na wzgl´dzie powa˝ny charakter przest´pstw obj´tych zakresem niniejszej Konwencji, przy rozwa˝aniu mo˝liwoÊci wczeÊniejszego lub warunkowego zwolnienia osób skazanych za takie przest´pstwa.

–

B. PROTOKÓ¸ O ZAPOBIEGANIU, ZWALCZANIU ORAZ KARANIU HANDLU LUDèMI, W SZCZEGÓLNOÂCI KOBIETAMI I DZIEåMI ARTYKU¸ 3 (a) i 5 – KRYMINALIZACJA „HANDLU LUDèMI” (O) • „Handel ludêmi” oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób, z zastosowaniem gróêb lub u˝yciem si∏y, lub te˝ z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w b∏àd, nadu˝ycia w∏adzy lub wykorzystania s∏aboÊci, wr´czenia lub przyj´cia p∏atnoÊci lub korzyÊci dla uzyskania zgody osoby majàcej kontrol´ nad innà osobà, w celu wykorzystania; (art. 3(a) zd. 1)

• Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystywanie prostytucji innych osób, lub inne formy wykorzystania seksualnego, prac´ lub us∏ugi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie, albo usuni´cie organów. (art. 3(a) zd. 2)

–

251

Uznanie za przest´pstwa: • czynów wymienionych w artykule 3, je˝eli zosta∏y pope∏nione umyÊlnie; (art. 5(1))

• uczestnictwo w charakterze wspó∏sprawcy w przest´pstwie, organizowanie innych osób lub kierowanie innymi osobami w celu pope∏nienia przest´pstwa okreÊlonego na podstawie ust´pu 1 niniejszego artyku∏u; (art. 5(2)(b), (c))

–

• usi∏owanie pope∏nienia przest´pstwa okreÊlonego na podstawie ust´pu 1 niniejszego artyku∏u. (art. 5(2)(a))

–

C. PROTOKÓ¸ PRZECIWKO PRZEMYTOWI MIGRANTÓW DROGÑ LÑDOWÑ, MORSKÑ I POWIETRZNÑ ARTYKU¸ 3 i 6 – WYMOGI KRYMINALIZACYJNE I OKOLICZNOÂCI OBCIÑ˚AJÑCE (O) • „Przemyt migrantów” oznacza organizowanie, w celu uzyskania, bezpoÊrednio lub poÊrednio, korzyÊci finansowej lub innej korzyÊci o charakterze materialnym, nielegalnego wjazdu osoby na terytorium Paƒstwa-Strony, którego taka osoba nie jest obywatelem lub w którym nie posiada sta∏ego miejsca zamieszkania. (art. 3(a)) Uznanie za przest´pstwa: ?

• sporzàdzanie fa∏szywych dokumentów podró˝y lub dokumentów to˝samoÊci; (ii) organizowanie, dostarczanie lub posiadanie takich dokumentów; + (art. 6(1)(b) i definicja „fa∏szywego dokumentu podró˝y lub to˝samoÊci”; (art. 3(c))

• „Przemyt migrantów”, wed∏ug definicji w art. 3(a)

• umo˝liwienie osobie, która nie jest obywatelem danego paƒstwa lub nie zamieszkuje w nim na sta∏e, pozostawania w tym paƒstwie; (art. 6(1) (c))

• uczestnictwo w charakterze wspó∏sprawcy w pope∏nieniu czynu oraz, na mocy podstawowych zasad w∏asnego systemu prawnego, uczestnictwa w charakterze wspó∏sprawcy w pope∏nieniu czynu (art. 6(2)(b)), organizowania innych osób oraz kierowania nimi przy pope∏nieniu czynu; (art. 6(2)(c))

• usi∏owanie pope∏nienia czynu, o którym mowa w art. 6 ust´p 1, na mocy podstawowych zasad w∏asnego systemu. (art. 6(2)(a))

• Podjàç kroki na mocy podstawowych zasad w∏asnego systemu prawnego, aby okolicznoÊci, które: zagra˝ajà lub mogà zagra˝aç ˝yciu lub bezpieczeƒstwu migrantów; lub powodujà nieludzkie lub poni˝ajàce traktowanie migrantów, by∏y uznane za obcià˝ajàce przy przemycie migrantów, sporzàdzaniu fa∏szywych dokumentów podró˝y lub dokumentów to˝samoÊci, oraz umo˝liwieniu osobie, która nie jest obywatelem danego paƒstwa lub nie zamieszkuje w nim na sta∏e, pozostawania w tym paƒstwie bez spe∏nienia ^ wymogów koniecznych dla legalnego w nim pobytu, przy wykorzystaniu Êrodków wymienionych w art. 6(2)(b) oraz przy sporzàdzaniu fa∏szywych dokumentów podró˝y lub dokumentów to˝samoÊci; przy organizowaniu, dostarczaniu lub posiadaniu takich dokumentów i organizowaniu innych osób oraz kierowaniu nimi przy pope∏nieniu czynu, o którym mowa w ca∏ym ust´pie 1. (art. 6(3)).

• w razie koniecznoÊci, i nie naruszajàc obowiàzujàcych konwencji mi´dzynarodowych, dzia∏ania takie b´dà obejmowaç wprowadzenie w stosunku do przewoêników, w∏àczajàc w to firmy transportowe, w∏aÊcicieli ^ oraz operatorów dowolnych Êrodków transportu, obowiàzku upewnienia si´, ˝e wszyscy pasa˝erowie posiadajà dokumenty podró˝y wymagane przy wjeêdzie do paƒstwa przyjmujàcego; (art. 11(3))

ARTYKU¸ 11 – DZIA¸ANIA PODEJMOWANE NA GRANICY (O) • podjàç, w miar´ mo˝liwoÊci, ustawodawcze lub inne stosowne dzia∏ania majàce na celu zapobieganie wykorzystywaniu Êrodków transportu nale˝àcych do przewoêników do pope∏niania czynów uznanych za przest´pstwo przemytu; (art. 11(2))

252

• podjàç niezb´dne dzia∏ania wprowadzajàce sankcje za naruszenie obowiàzku okreÊlonego w ust´pie 3. (art. 11(4))

D. PROTOKÓ¸ PRZECIWKO NIELEGALNEMU WYTWARZANIU I OBROTOWI BRONIÑ PALNÑ, JEJ CZ¢ÂCIAMI I KOMPONENTAMI ORAZ AMUNICJÑ ARTYKU¸ 3 i 5 – WYMOGI KRYMINALIZACYJNE (O/F) „nielegalne wytwarzanie” oznacza wytwarzanie lub montowanie broni palnej, jej cz´Êci sk∏adowych i komponentów oraz amunicji: (i) z cz´Êci i komponentów, którymi obraca si´ nielegalnie, (ii) bez zezwolenia lub autoryzacji ze strony w∏aÊciwego organu Paƒstwa-Strony, w którym ma miejsce produkcja bàdê monta˝, lub (iii) bez oznakowania broni palnej podczas jej produkcji, zgodnie z treÊcià artyku∏u 8 niniejszego protoko∏u; (art. 3(d)) „nielegalny obrót” oznacza import, eksport, nabycie, sprzeda˝, dostaw´, przemieszczenie lub przekazanie broni palnej, jej cz´Êci i komponentów oraz amunicji, z lub przez terytorium jednego Paƒstwa-Strony na terytorium innego Paƒstwa-Strony, gdy ani jedno z tych Paƒstw-Stron nie wyda∏o na to zezwolenia zgodnie z warunkami niniejszego protoko∏u lub jeÊli broƒ palna nie jest oznakowana zgodnie z treÊcià artyku∏u 8 niniejszego protoko∏u. (art. 3(e)) Uznanie za przest´pstwa: • nielegalne wytwarzanie broni palnej, jej cz´Êci lub komponentów oraz amunicji; (art. 5(1)(a))

• nielegalny obrót bronià palnà, jej cz´Êciami lub komponentami oraz amunicjà; (art. 5(1)(b))

• fa∏szowanie lub nielegalne zacieranie, usuwanie lub zmienianie oznakowania (znaków) na broni palnej, wymaganego przez artyku∏ 8 niniejszego protoko∏u.

–

• uwzgl´dniajàc podstawowe zasady systemu prawa danego paƒstwa, usi∏owanie pope∏nienia lub uczestniczenie jako wspó∏sprawca w przest´pstwie wymienionym w ust´pie 1 niniejszego artyku∏u; (art. 5(2)(a))

• organizowanie, kierowanie, pomaganie, pod˝eganie, u∏atwianie lub doradzanie przy pope∏nieniu przest´pstwa wymienionego w ust´pie 1 niniejszego artyku∏u. (art. 5(2)(b))

ARTYKU¸ 7 – PRZECHOWYWANIE INFORMACJI (O) Paƒstwa-Strony sà zobowiàzane do przechowywania informacji lub, w przypadku trwa∏ego importu, wymagania od innych paƒstw zaanga˝owanych w transakcje obrotu bronià przechowywanie informacji, w nast´pujàcych wypadkach: • „ka˝de Paƒstwo-Strona zapewni przechowywanie przez co najmniej dziesi´ç lat informacji, niezb´dnych do Êledzenia i identyfikowania tej broni, a tak˝e, jeÊli to mo˝liwe, informacji dotyczàcych jej cz´Êci i komponentów oraz amunicji, jeÊli zosta∏a ona nielegalnie wytworzona lub by∏a przedmiotem nielegalnego obrotu”; (art. 7 zd. 1)

• w wypadkach mi´dzynarodowych transakcji, informacje muszà równie˝ uwzgl´dniaç co najmniej miejsce i dat´ wydania, dat´ up∏ywu terminu wa˝noÊci, kraj eksportu, kraj importu, ostatecznego odbiorc´, opis i iloÊç broni palnej, jej cz´Êci i komponentów oraz amunicji, oraz, w przypadku tranzytu, kraje tranzytowe. (art. 7(a), (b), art. 10(3))

ARTYKU¸ 3 i 10 – WYMOGI DOTYCZÑCE ZEZWOLENIA/ZGODY/UPOWA˚NIENIA (O) Ka˝de Paƒstwo-Strona ustanowi lub utrzyma skuteczny system wydawania zezwoleƒ lub zgód na eksport lub import • uwzgl´dniajàcy minimalne wymogi dla udokumentowania importu lub eksportu; (art. 10(1)–(3))

• gdy nie uzyskano zezwolenia na import, eksport, nabycie, sprzeda˝, dostaw´, przemieszczenie lub przekazanie broni palnej, jej cz´Êci i komponentów oraz amunicji, co wype∏nia znamiona „nielegalnego obrotu”; (art. 3(e), 5(1)(b))

253

• gdy nielegalne wytwarzanie broni palnej, jej cz´Êci lub komponentów oraz amunicji ma miejsce bez zezwolenia lub autoryzacji ze strony w∏aÊciwego ^ organu Paƒstwa-Strony; (art 3(d)(ii), 5(1)(a))

• Paƒstwa-Strony mogà przyjmowaç uproszczone procedury tymczasowego importu, eksportu i tranzytu broni palnej, jej cz´Êci i komponentów oraz amunicji. (art. 10(6))

• podczas wytwarzania ka˝dej sztuki broni palnej wymagaç b´dà niepowtarzalnego oznakowania obejmujàcego nazw´ producenta, kraj lub miejsce produkcji i numer seryjny, lub zapewnià stosowanie dowolnego, alternatywnego i ∏atwego w u˝yciu systemu znaków z prostymi symbolami ^ geometrycznymi, w po∏àczeniu z kodem numerycznym lub alfanumerycznym, pozwalajàcym na dokonywanie we wszystkich paƒstwach niezw∏ocznej identyfikacji kraju, w którym broƒ wyprodukowano;

• wymagaç b´dà stosownego prostego oznakowania ka˝dej importowanej sztuki broni palnej, pozwalajàcego na identyfikacj´ kraju importu oraz, w miar´ mo˝liwoÊci, roku importu, a tak˝e umo˝liwiajàcego w∏aÊciwym organom tego kraju Êledzenie broni palnej, oraz niepowtarzalnego oznakowania, jeÊli broƒ palna nie jest w ten sposób oznakowana;

ARTYKU¸ 8 – ZNAKOWANIE BRONI PALNEJ (O) W celu identyfikowania i Êledzenia ka˝dej sztuki broni palnej, Paƒstwa-Strony:

• zapewnià, podczas przekazywania broni palnej z zapasów rzàdowych do sta∏ego u˝ytku cywilnego, umieszczanie stosownych niepowtarzalnych oznakowaƒ, pozwalajàcych na identyfikacj´ kraju przekazujàcego przez wszystkie Paƒstwa-Strony.

E. PRZEPISY PROCEDURALNE/ÂRODKI ADMINISTRACYJNE

Uzbekistan

Turkmenistan

Tad˝ykistan

Kirgistan

PRZEPISY KONWENCJI I PROTOKO¸ÓW UZUPE¸NIAJÑCYCH

Kazachstan

KRAJ/ STATUS ÂRODKI ADMINISTRACYJNE

ARTYKU¸ 12 – KONFISKATA ORAZ ZAJ¢CIE (O) przyjàç Êrodki, jakie oka˝à si´ konieczne dla umo˝liwienia konfiskaty: • dochodów uzyskanych z przest´pstw obj´tych zakresem niniejszej Konwencji lub mienia, którego wartoÊç odpowiada wartoÊci takich dochodów;

• dochody z przest´pstwa, które zosta∏y przekszta∏cone lub zamienione w cz´Êci lub w ca∏oÊci na inne mienie, wówczas takie mienie, w miejsce dochodów, + b´dzie podlega∏o Êrodkom wymienionym w niniejszym artykule;

• dochody z przest´pstwa przemieszane z mieniem nabytym z legalnych êróde∏, które bez uszczerbku dla jakichkolwiek uprawnieƒ odnoszàcych si´ do zakazania obrotu lub zaj´cia, podlega konfiskacie do wysokoÊci szacowanej wartoÊci przemieszanych dochodów;

• mienia, sprz´tu lub innych narz´dzi wykorzystanych lub przewidzianych do wykorzystania w pope∏nieniu przest´pstw obj´tych zakresem niniejszej Konwencji;

254

Paƒstwa-Strony przyjmà Êrodki, jakie oka˝à si´ konieczne dla umo˝liwienia identyfikacji, odszukania, zakazania obrotu bàdê zajćia jakiegokolwiek przedmiotu wymienionego w ust´pie 1 niniejszego artyku∏u w celu jego ewentualnej konfiskaty. Ka˝de Paƒstwo-Strona upowa˝ni swoje sàdy lub inne w∏aÊciwe organy do nakazania udost´pnienia lub zajćia dokumentacji bankowej, finansowej lub handlowej. Paƒstwa-Strony nie odmówià podjćia dzia∏aƒ na mocy posta-

• wp∏ywy oraz inne korzyÊci pochodzàce z dochodów z przest´pstwa, z mienia, na jakie dochody z przest´pstwa zosta∏y przekszta∏cone lub + zamienione, lub z mienia, z którym dochody z przest´pstwa zosta∏y przemieszane.

nowieƒ niniejszego ust´pu, powo∏ujàc si´ na ta+ jemnic´ bankowà.

ARTYKU¸ 15 – JURYSDYKCJA (O/F) Ka˝de Paƒstwo-Strona przyjmie Êrodki, jakie oka˝à si´ konieczne dla ustanowienia swojej jurysdykcji w odniesieniu do przest´pstw okreÊlonych na podstawie artyku∏ów 5, 6, 8 oraz 23 niniejszej Konwencji, je˝eli: (o) • przest´pstwo zosta∏o pope∏nione na terytorium tego Paƒstwa-Strony;

• przest´pstwo zosta∏o pope∏nione na pok∏adzie statku p∏ywajàcego pod banderà tego Paƒstwa-Strony lub samolotu zarejestrowanego na mocy prawa tego Paƒstwa-Strony w chwili pope∏nienia przest´pstwa.

–

• przest´pstwo zosta∏o pope∏nione przez obywatela tego Paƒstwa-Strony lub bezpaƒstwowca, który ma + na jego obszarze miejsce sta∏ego pobytu.

• jedno z przest´pstw okreÊlonych na podstawie ust´pu 1 artyku∏u 5 niniejszej Konwencji oraz, które zosta∏o pope∏nione poza terytorium tego paƒstwa, – z zamierzeniem pope∏nienia na jego terytorium przest´pstwa powa˝nego;

–

• jedno z przest´pstw okreÊlonych na podstawie ust´pu 1 (b) (ii) artyku∏u 6 niniejszej Konwencji oraz, które zosta∏o pope∏nione poza terytorium tego paƒstwa, z zamierzeniem pope∏nienia na jego terytorium przest´pstwa okreÊlonego na podstawie ust´pów 1 (a) (i) albo (ii) lub (b) (i) artyku∏u 6 niniejszej Konwencji;

–

• przyjàç Êrodki, jakie oka˝à si´ konieczne dla ustanowienia jurysdykcji w odniesieniu do przest´pstw obj´tych zakresem niniejszej Konwencji, je˝eli domniemany sprawca jest obecny na + terytorium tego paƒstwa, a paƒstwo to nie wydaje go wy∏àcznie na tej podstawie, ˝e jest on obywatelem tego paƒstwa; (o)

Ka˝de Paƒstwo-Strona mo˝e równie˝ ustanowiç swojà jurysdykcj´ w odniesieniu do ka˝dego tego rodzaju przest´pstwa, je˝eli: (f) • przest´pstwo zosta∏o pope∏nione przeciwko obywatelowi tego Paƒstwa-Strony;

Przest´pstwo stanowi:

• mo˝e równie˝ przyjàç Êrodki, jakie oka˝à si´ konieczne dla ustanowienia swojej jurysdykcji w odniesieniu do przest´pstw obj´tych + zakresem niniejszej Konwencji, je˝eli domniemany sprawca przebywa na terytorium tego paƒstwa, a paƒstwo to nie wydaje go. (f)

255

ARTYKU¸ 24 – OCHRONA ÂWIADKÓW (O) ustanowienie procedur dla fizycznej ochrony tych osób, takich jak, w zakresie niezb´dnym oraz mo˝liwym, zmiana miejsca ich zamieszkania oraz zezwolenie, tam + gdzie jest to w∏aÊciwe, na nieujawnianie lub ograniczenia w ujawnianiu informacji dotyczàcych to˝samoÊci oraz miejsca pobytu takich osób;

zapewnienie przepisów proceduralnych umo˝liwiajàcych Êwiadkom sk∏adanie zeznaƒ w sposób zapewniajàcy im bezpieczeƒstwo, takich jak umo˝liwienie sk∏adania + zeznaƒ z wykorzystaniem technologii komunikacyjnych, takich jak ∏àcza wideo lub inne odpowiednie Êrodki.

POMOC I OCHRONA OFIAR PRZEST¢PSTWA (KONWENCJA, ART. 25 i PROTOKÓ¸ O ZAPOBIEGANIU, ZWALCZANIU ORAZ KARANIU HANDLU LUDèMI, W SZCZEGÓLNOÂCI KOBIETAMI i DZIEåMI, ART. 6 (O) przyjàç odpowiednie Êrodki, w granicach swoich mo˝liwoÊci, w celu zapewnienia pomocy oraz ochrony ofiarom przest´pstw obj´tych zakresem niniejszej Konwencji, zw∏aszcza w przypadkach groêby odwetu lub zastraszania;

ustanowiç odpowiednie procedury w celu zapewnienia dost´pu do odszkodowania oraz restytucji dla ofiar ^ przest´pstw obj´tych zakresem niniejszej Konwencji;

• informacji o dotyczàcym ich post´powaniu sàdowym ^ i administracyjnym; (Protokó∏, art. 6(2)(a))

• pomocy majàcej na celu umo˝liwienie im przedstawienia swoich poglàdów i wàtpliwoÊci na odpowiednim etapie post´powania karnego, w sposób nie naruszajàcy prawa do obrony. (Protokó∏, art. 6(2)(b))

w odpowiednich okolicznoÊciach oraz w zakresie dopuszczalnym przez swoje prawo wewn´trzne ka˝de Paƒstwo-Strona b´dzie chroni∏o prywatnoÊç i to˝samoÊç ^ ofiar handlu ludêmi, m.in. poprzez utajnienie post´powania prawnego dotyczàcego takiego handlu. (Protokó∏, art. 6(1)) Ka˝de Paƒstwo-Strona uwzgl´dni w swym wewn´trznym systemie prawnym lub administracyjnym Êrodki umo˝liwiajàce, odpowiednio do sytuacji, udzielanie ofiarom handlu ludêmi:

ARTYKU¸ 26 – ÂRODKI DLA WZMOCNIENIA WSPÓ¸PRACY Z ORGANAMI ÂCIGANIA (F) Paƒstwa-Strony przyjmà odpowiednie Êrodki w celu zach´cenia osób, które biorà lub bra∏y udzia∏ w zorganizowanych grupach przest´pczych, do: • dostarczenia informacji u˝ytecznych dla w∏aÊciwych organów dla celów dochodzeniowych oraz dowodowych; • przyznania zwolnienia od odpowiedzialnoÊci karnej osób, które podejmà znaczàcà wspó∏prac´ w post´powaniu karnym dotyczàcym przest´pstw obj´tych zakresem niniejszej Konwencji.

256

–

F. WSPÓ¸PRACA MI¢DZYNARODOWA

• je˝eli Paƒstwo-Strona, które uzale˝nia wydanie od istnienia umowy, otrzyma wniosek o wydanie od innego Paƒstwa-Strony, z którym nie jest zwiàzane umowà ekstradycyjnà, wówczas mo˝e ono uznaç niniejszà Konwencj´ jako prawnà podstaw´ do wydania w odniesieniu do ka˝dego przest´pstwa, do którego ma zastosowanie niniejszy artyku∏;

• podjàç wysi∏ki w celu przyspieszenia procedur ekstradycyjnych oraz uproszczenia wymogów dowodowych w odniesieniu do ka˝dego z przest´pstw, do których odnosi si´ niniejszy artyku∏;

–

• przejrzeç ustawodawstwo w celu zapewnienia, aby nie odmówiono wnioskowi ekstradycyjnemu na tej podstawie, ˝e uwa˝a si´, i˝ przest´pstwo dotyczy równie˝ spraw skarbowych.

–

Tad˝ykistan

Kirgistan

• w sytuacji, je˝eli nie uznaje ono niniejszej Konwencji jako podstawy prawnej dla wspó∏pracy w zakresie ekstradycji, b´dà dà˝y∏y, tam gdzie jest to w∏aÊciwe, do zawarcia umów ekstradycyjnych z innymi Paƒstwami-Stronami niniejszej Konwencji w celu implementacji niniejszego artyku∏u;

Kazachstan

Uzbekistan

KRAJ/STATUS Turkmenistan

ARTYKU¸ 16 – EKSTRADYCJA (O)

Przejrzeç aktualne przepisy ekstradycyjne lub ustawodawstwo w celu zapewnienia zgodnoÊci artyku∏u 16, w szczególnoÊci:

ARTYKU¸ 18 – WZAJEMNA POMOC PRAWNA (O) Przejrzeç aktualne przepisy ekstradycyjne lub ustawodawstwo w celu zapewnienia zgodnoÊci artyku∏u 18, w szczególnoÊci: • je˝eli Paƒstwo-Strona ma uzasadnione podstawy podejrzewaç, ˝e przest´pstwo wymienione w ust´pie 1 (a) lub (b) artyku∏u 3 ma charakter mi´dzynarodowy;

• przejrzeç ustawodawstwo i inne przepisy, aby zapewniç, ˝e informacje zwiàzane z wzajemnà pomocà prawnà pozosta∏y tymczasowo poufne;

• przejrzeç ustawodawstwo i inne przepisy, aby zapewniç, ˝e wnioski o udzielenie wzajemnej pomocy prawnej nie mogà byç odrzucone, powo∏ujàc si´ na tajemnic´ bankowà;

• wyznaczyç organ centralny, który b´dzie odpowiedzialny oraz uprawniony do przyjmowania wniosków o wzajemnà pomoc prawnà, oraz do ich wykonywania lub przekazywania w∏aÊciwym organom do wykonania;

• powiadomiç Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych, w momencie sk∏adania przez ka˝de Paƒstwo-Stron´ dokumentu ratyfikacyjnego, przyj´cia, zatwierdzenia lub przystàpienia, o j´zyku lub j´zykach ^ akceptowanych przez ka˝de z Paƒstw-Stron dla przekazania wniosków o wzajemnà pomoc prawnà.

ANEKS 3 Tabela 10 Rekomendacje ciał traktatowych Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczące reformy organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości w krajach Azji Centralnej1

Kazachstan DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Uchwalić, tak szybko jak jest to możliwe, prawo o równości szans, (CEDAW) Twenty-fourth łącznie z definicją dyskryminacji kobiet, w oparciu o artykuł 1 session Konwencji. 15 January–2 February 2001

Prawo (ogólne)

Podjąć środki prawne dla zakazu wszystkich form fizycznej i psy- CRC CRC/C/132 (2003) chicznej przemocy [na dzieciach – przyp aut.], łącznie z karą 4–6 June 2004 cielesną, w rodzinie, szkołach i innych instytucjach. Odpowiednio zintegrować ogólne zasady Konwencji, to jest artykuły 2, 3, 6 i 12, w całym odnośnym prawodawstwie dotyczącym dzieci. Stosować je we wszystkich politycznych, sądowych i administracyjnych decyzjach, tak jak i w projektach i usługach, które mają wpływ na dzieci. Stosować te zasady w planowaniu i przy podejmowaniu decyzji politycznych, tak jak i w działaniach podejmowanych przez opiekę społeczną i służbę zdrowia oraz instytucje oświatowe, sądy i władze administracyjne.

Prawo karne materialne

Przeprowadzić wnikliwe stadium użycia Internetu dla rozpowszech- CRC/C/OPSC/KAZ/CO/1 niania pornografii dziecięcej i innych form wyzysku seksualnego 17 March 2006 (nakłanianie do prostytucji) i wprowadzić szczegółowe przepisy prawne dla walki z tymi zjawiskami, łącznie z pełną obowiązkową współpracą dostawców usług internetowych w tym względzie. Znowelizować prawo karne przez kryminalizację tortur, w pełnej (CAT) CAT/C/XXVI/Concl.7/ zgodności z definicją zawartą w artykule 1 Konwencji i odpo- Rev.1 Twenty-sixth session wiednim zagrożeniem karą. 17 May 2000 Uchwalić, tak szybko jak jest to możliwe, ustawodawstwo doty- (CEDAW) Twenty-fourth czące przemocy w rodzinie i zapewnić, że przemoc wobec kobiet session i dziewcząt stanowić będzie przestępstwo oraz, że kobiety i dziew- 15 January–2 February 2001 częta, które są ofiarami przemocy, mają natychmiastowe środki dla rekompensaty i ochrony. Przejrzeć przepisy kodeksu karnego w celu doprowadzenia ich CRC/C/OPSC/KAZ/CO/1 do stanu prawnego zgodnego z Protokółem fakultatywnym (przez 17 March 2006 znowelizowanie lub nowe przepisy).

1 Tłumaczenie na polski język prawny na podstawie polskich tekstów Konwencji, różniących się w niektórych określeniach, mimo ich identyczności w oficjalnym tekście angielskim. Rekomendacje odpowiednich komitetów przetłumaczone przez autora. CEDAW (Committee for the Elimination of Discrimination of Women – Komitet do spraw likwidacji dyskryminacji kobiet), Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet; CAT (Committee against Torture – Komitet przeciwko torturom), Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania; HRC (Human Rights Committee – Komitet praw człowieka), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych; CERD (Committee for the Elimination of Racial Discrimination – Komitet do spraw likwidacji dyskryminacji rasowej), Międzynarodowa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej; CRC (Committe for the Rights of the Child – Komitet praw dziecka), Konwencja o prawach dziecka.

258

Prawo karne materialne

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Wzmocnić ramy prawne przez ratyfikowanie Konwencji Haskiej CRC/C/OPSC/KAZ/CO/1 nr 33 w sprawie ochrony dzieci i współpracy w zakresie przyspo- 17 March 2006 sobienia międzynarodowego (1933). Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Organizacji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej (2000), Konwencji Rady Europy o cyberprzestępczości; i Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi (2005). Znowelizować prawodawstwo w celu zniesienia wymogu podwójnej karalności dla ekstradycji lub oskarżenia o przestępstwo popełnione za granicą (artykuły 1, 2, i 3 Protokółu fakultatywnego). Uchwalić ustawodawstwo…w celu zapewnienia pełnej i właści- (CERD) C/65/CO/3 wej implementacji artykułu 4 (a) Konwencji [która uznaje za 10 December 2004 przestępstwo podlegające karze wszelkie rozpowszechnianie idei opartych na wyższości lub nienawiści rasowej – przyp aut.]. Przejrzeć klasyfikację poważnych przestępstw w celu ograniczenia CRC CRC/C/132 (2003) oskarżania 14–16-letnich dzieci oraz uchylić przepisy kryminali- 4–6 June 2004 zujące zachowanie dzieci (tzw. status offences).

Procedura karna

Wprowadzić stosowne środki dla ofiar sprzedaży dzieci, prostytucji CRC/C/OPSC/KAZ/CO/1 i pornograii, które zwlaszcza powinny uwzględniać: nie uznawanie 17 March 2006 za przestępców ofiar; bezpłatną pomoc prawną; opiekę lekarską i psychospołeczną; bezpłatne linie telefoniczne; dostępne centra kryzysowe; społeczne programy reintegracyjne dla dzieci-ofiar; dostęp do schronisk i tymczasowe zameldowanie dla zagranicznych ofiar w czasie prowadzenia śledztwa. Zapewnić w praktyce całkowite poszanowanie zasady niedopusz- (CAT) CAT/C/XXVI/Concl.7/ czalności dowodu uzyskanego drogą torturowania. Rev.1 Twenty-sixth session Przyjąć środki, zezwalające obrońcy zbierać dowody i być włą- 17 May 2000 czonym w postępowanie karne od chwili zatrzymania i zapewnić, że może on stawiać się na wezwanie aresztowanej osoby raczej niż na polecenie funkcjonariuszy więziennych. Przejrzeć sprawy, w których skazania były oparte na przyznaniu (CAT) CAT/C/XXVI/Concl.7/ się do winy przez możliwe torturowanie lub zaniedbanie i zapew- Rev.1 Twenty-sixth session nić odpowiednie odszkodowanie dla ofiar. 17 May 2000 Ustalić całościową strategię dla walki z transferem kobiet, która (CEDAW) Twenty-fourth sesuwzględnia oskarżanie i karanie przestępców oraz zwiększoną sion międzynarodową, regionalną i bilateralną współpracę. 15 January–2 February 2001 Prowadzić szkolenia na temat równości płci dla wszystkich funkcjonariuszy publicznych i sądownictwa, jak również pracowników służby zdrowia, aby wyszkolić ich na temat wszystkich form przemocy wobec kobiet i dziewcząt. Ustanowić niezawisły nadzór sądowy nad okresem i warunkami (CAT) CAT/C/XXVI/Concl.7/ Rev.1 Twenty-sixth session aresztu. Przejrzeć konstytucję, ustawy i dekrety, aby ustanowić i zapewnić nie- 17 May 2000 zawisłość sądownictwa i obrońców w wykonywaniu przez nich swoich obowiązków, w zgodności ze standardami międzynarodowymi. Poprawić warunki w więzieniach i aresztach oraz ustanowić system pozwalający na inspekcje więzień przez wiarygodnych bezstronnych obserwatorów, których ustalenia powinny być publikowane.

259

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Przedsięwziąć kroki dla skrócenia obecnego 72-godzinnego okre- (CAT) CAT/C/XXVI/Concl.7/ su zatrzymania i unikać wydłużonego aresztowania i zatrzymy- Rev.1 Twenty-sixth session wania przed rozprawą sądową. 17 May 2000

Funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości

Procedura karna

Sfinalizować przekazanie odpowiedzialności za więzienia z gestii (CAT) CAT/C/XXVI/Concl.7/ Ministerstwa Spraw Wewnętrznych do Ministerstwa Sprawiedliwości, Rev.1 Twenty-sixth session umożliwiając cywilną służbę publiczną w więziennictwie. 17 May 2000 Podjąć zdecydowane wysiłki dla postawienia w stan oskarżenia CERD/C/65/CO/3 sprawców [handlu ludźmi – przyp. aut.] oraz podkreślić najwyższą 10 December 2004 wagę szybkiego i bezstronnego śledztwa. Wzmocnić niezawisłość sądownictwa i innych organów państwa w celu zapewnienia wszystkim skutecznej ochrony i środków odwoławczych przeciwko czynom naruszającym Konwencję. Upewnić się, że brak skarg ofiar [dyskryminacji rasowej – przyp. aut.] nie jest wynikiem braku ich świadomości lub środków finansowych lub braku zaufania do policji i władz sądowych, lub braku uwagi władz lub ich wrażliwości na przypadki dyskryminacji rasowej. Umożliwić dostęp do odpowiednich przepisów w ustawodawstwie wewnętrznym dotyczących skutecznej ochrony i środków odwoławczych z naruszenia Konwencji oraz rozpowszechnić je w dostępnych ramach. Zapewnić pełną implementację standardów dotyczących nieletnich, CRC/C/132 (2003) a zwłaszcza artykułów 37, 39 i 40 Konwencji, jak też Reguł minimal- 4–6 June 2003 nych Narodów Zjednoczonych w sprawie wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich (Reguły pekińskie), Wytycznych Narodów Zjednoczonych dla zapobiegania przestępczości nieletnich (Wytyczne z Rijadu), między innymi, dla pełnego wsparcia projektów pilotażowych, mających na celu taką pełną implementację. Stosować areszt, włączając areszt tymczasowy, jedynie jako środek ostateczny, na najkrótszy możliwy czas. W świetle artykułu 39, podjąć odpowiednie środki dla rehabilitacji i społecznej reintegracji dzieci w konflikcie z wymiarem sprawiedliwości dla nieletnich, łącznie z odpowiednią oświatą i świadectwami umożliwiającymi ich reintegrację. Zapewnić szkolenia dla funkcjonariuszy organów ścigania, zwłaszcza co do tego, jak postępować z osobami poniżej 18 lat. Zapewnić, że dzieci są odpowiednio informowane o swoich prawach w momencie zatrzymania. Zapewnić, że procedury skargowe są uproszczone, o czasie, przyjazne dzieciom i wrażliwe wobec ofiar. Zapewnić pomoc w rehabilitacji ofiar.

Zapobieganie przestępczości

Zważywszy fakt, że wiarygodność administrowania wymiarem CRC/C/OPSC/KAZ/CO/1 sprawiedliwości jest istotna dla skutecznego podejmowania środ- 17 March 2006 ków zapobiegawczych [w handlu dziećmi – przyp. aut.] zapewnić, aby każde podejrzenie współsprawstwa urzędnika Państwa było zbadane i ukarane.

260

Podjąć pilne kroki celem przezwyciężenia tradycyjnych stereoty- (CEDAW) Twenty-fourth sespów kobiet i mężczyzn w społeczeństwie. sion Wzmacniać wysiłki dla promocji kobiet w organach sprawujących 15 January–2 February 2001 władzę przez organizowanie specjalnych szkoleń dla kobiet i prowadzenie kampanii uświadamiających wagę uczestnictwa kobiet w podejmowaniu decyzji w takich organach.

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Wzmocnić istniejące wewnątrzrządowe mechanizmy dla kobiet (CEDAW) Twenty-fourth sesprzez ustanowienie odpowiednich ośrodków we wszystkich agen- sion dach rządowych oraz stworzyć urząd rzecznika praw obywatel- 15 January–2 February 2001 skich w celu zajęcia się kwestiami awansu społecznego kobiet i równości płci. Przeprowadzać szkolenia na temat równości płci dla funkcjonariuszy publicznych, w szczególności funkcjonariuszy organów ścigania i sądownictwa, a także służby zdrowia, w celu przeszkolenia ich w temacie wszelkich form przemocy wobec kobiet i dziewcząt. Zorganizować kampanie uświadamiające przez środki masowego przekazu i programy edukacji publicznej w celu zajęcia się wszelkimi formami przemocy wobec kobiet i dziewcząt, z uwzględnieniem przemocy w rodzinie.

Zapobieganie przestępczości

Wprowadzić środki w celu poprawienia sytuacji ekonomicznej kobiet, aby ograniczyć ich podatność na oferty handlarzy ludźmi oraz środki rehabilitacji i reintegracji dla kobiet i dziewcząt, którymi handlowano. W świetle artykułu 37 Konwencji i Kodeksu postępowania CRC CRC/C/132 (2003) funkcjonariuszy stosujących prawo (rezolucja Zgromadzenia 4–6 June 2003 Ogólnego 34/169)...podjąć wszelkie konieczne i skuteczne kroki dla zapobieżenia zaniedbywaniu dzieci. Ustanowić całościową politykę narodową i wytyczne dotyczące adopcji, łącznie z mechanizmami dla przeglądu, monitorowania i kontrolowania adopcji, w celu zapobieżenia jakiejkolwiek formie nadużycia dla eksploatacji i handlu dziećmi. Ustanowić całościową politykę narodową i wytyczne dotyczące adopcji, łącznie z mechanizmami dla przeglądu, monitorowania i kontrolowania adopcji, w celu zapobieżenia jakiejkolwiek formie nadużycia dla eksploatacji i handlu dziećmi. Wzmocnić wysiłki w celu zapobiegania i zwalczania handlu ludźmi i zapewnienia wsparcia dla ofiar handlu. Wzmocnić całościową strategię i walkę z przemocą w rodzinie, złym traktowaniem i nadużyciami oraz przyjąć odpowiednie środki i politykę w sprawach przemocy w rodzinie, aby wnieść wkład do zmiany podejścia. Właściwie badać sprawy przemocy w rodzinie, zaniedbania i wykorzystywania dzieci w ramach procedury sądowej wrażliwej na dzieci oraz stosować sankcje wobec sprawców. Podjąć środki dla zapewnienia społecznego wsparcia dla dzieci objętych procedurą prawną dla ułatwienia przebiegu rehabilitacji fizycznej i psychicznej oraz reintegracji społecznej, zgodnie z artykułem 39 Konwencji. Rozwinąć i wdrożyć całościowy program walki z handlem, prostytucją dzieci i innymi formami eksploatacji dzieci, mając na uwadze Deklarację i program działań oraz globalne zobowiązanie przyjęte przez Światową Konferencję przeciwko komercyjnemu wykorzystywaniu dzieci oraz rekomendacje CEDAW w tym względzie (A/56/38, § 97).

261

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Przyjąć środki dla ograniczenia podatności dzieci na wpływ osób CRC CRC/C/132 (2003) handlujących oraz założyć linie centra kryzysowe oraz gorące 4–6 June 2003 linie telefoniczne dla pomocy i prowadzić programy rehabilitacyjne oraz reintegracji społecznej dla dzieci ofiar handlu lub wykorzystania seksualnego. Przyjąć środki dla ograniczenia podatności dzieci na wpływ osób handlujących oraz założyć linie centra kryzysowe oraz gorące linie telefoniczne dla pomocy i prowadzić programy rehabilitacyjne oraz reintegracji społecznej dla dzieci ofiar handlu lub wykorzystania seksualnego.

Zapobieganie przestępczości

Ratyfikować Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu handlu ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Organizacji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej oraz ustanowić mechanizmy dla koordynacji i monitorowania jego implementacji. Prowadzić dalsze badania dotyczące występowania handlu dziećmi i rozważyć zwrócenie się o udzielenie pomocy technicznej w tym względzie przez UNICEF. Ustalić właściwe i skuteczne środki dla dobrze ukierunkowanej CRC/C/OPSC/KAZ/CO/1 i skutecznej kampanii uświadamiającej i przygotowania materiałów 17 March 2006 szkoleniowych oraz kursów dla odpowiednich służb, włączając w to oficerów policji, prokuratorów, sędziów, personel medyczny i inny zaangażowany we wdrażanie Protokółu fakultatywnego. Upowszechnić wiedzę o Protokóle fakultatywnym, zwłaszcza wśród dzieci, między innymi, w programach nauczania. Zapewnić podjęcie studiów w kwestiach objętych Protokółem oraz aby skategoryzować dane pod względem wieku, płci oraz pochodzenia z grup mniejszościowych i były one systematycznie gromadzone oraz analizowane, na tyle na ile są istotnymi narzędziami dla pomiaru wdrażania polityki. Zwracać szczególną uwagę na sytuację grupy dzieci podatnych, które są szczególnie narażone na ryzyko wyzysku i nadużyć. W tym względzie przeznaczyć właściwe zasoby kadrowe i finansowe dla wdrażania programów ochrony podatnych dzieci, zwracając szczególną uwagę na ich wykształcenie i opiekę zdrowotną. Więcej uwagi poświęcać uświadamianiu dzieci co do ich praw. Podjąć środki zapobiegawcze i nawiązać kontakt z organizacjami pozarządowymi w sprawie kampanii uświadamiających; w szczególności podjąć badania co do istoty i rozmiarów komercyjnego wyzysku seksualnego dzieci, łącznie z prostytucją dzieci i pornografią, i ustalić przyczyny rozmiaru problemu. Kontynuować międzynarodową współpracę sądową i policyjną oraz współdziałania dla ofiar w celu zapobiegania i walki ze sprzedażą i handlem dziećmi, prostytucją dzieci oraz pornografią dziecięcą i przedstawić bardziej szczegółową informację na ten temat w następnym raporcie.

262

Kirgistan

Prawo (ogólnie)

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Podjąć kroki, aby Prawo w sprawie sytuacji wyjątkowych, było (HRC) CCPR/CO/69/KGZ zgodne z artykułem 4 Paktu. Sixty-ninth session 24 July 2000 Znieść system meldunkowy (propiska) i w pełni wdrożyć postanowienia artykułu 12 Paktu. Podjąć kroki w celu zapewnienia, że prawodawstwo krajowe jest (CERD) CERD/C/304/Add.77 w pełnej zgodności z artykułem 4 (b) Konwencji. Fifty-fifth session 12 April 2001 Ratyfikować poprawki do artykułu 8 § 6 Konwencji, przyjęte 15 stycznia 1992 r. na czternastym spotkaniu Państw-Stron Konwencji.

Prawo karne materialne

Zapewnić właściwe, dostępne i tanie procedury egzekucyjne oraz CEDAW/A/59/38 (2004) środki odwoławcze w przypadku naruszenia praw człowieka odno- 14 January 2004 szących się do kobiet. Znowelizować prawo karne przez kryminalizację tortury, w pełnej (CAT) A/55/44, Twenty-third zgodności z definicją zawartą w artykule 1 Konwencji i odpo- session wiednim zagrożeniem karą. 18 November 1999 Rozważyć zniesienie kary śmierci. Zmienić podejście do lesbianizmu jako orientacji seksualnej (CEDAW) A/54/38, Twentieth i znieść karę za jego praktykowanie. session 27 January 1999 Znowelizować kodeks karny, aby zapewnić, że akty tortury są (HRC) CCPR/CO/69/KGZ Sixty-ninth session przestępstwem z oskarżenia publicznego. 24 July 2000 Uchwalić przepisy zakazujące i penalizujące przemoc w rodzinie i handel kobietami. Zakazać kary cielesnej.

Procedura karna

Zapewnić, że każda osoba zatrzymana i aresztowana pod zarzutem (HRC) CCPR/CO/69/KGZ popełnienia przestępstwa jest w krótkim czasie postawiona przed Sixty-ninth session sędzią i, że wszystkie inne aspekty prawa i praktyki są zharmonizo- 24 July 2000 wane z wymogami artykułu 9 Konwencji oraz, że zatrzymane osoby mają dostęp do obrońcy i kontakt ze swoimi rodzinami. Przedłożyć dokładną statystykę co do liczby aresztowanych osób i okresu aresztowania. Znieść uprawnienie sądu w ramach kodeksu postępowania kar- (HRC) CCPR/CO/69/KGZ nego do nie orzekania decyzji w końcowej fazie postępowania Sixty-ninth session sądowego, a raczej do zwrotu sprawy celem uzupełnienia dowo- 24 July 2000 dów.

Funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości

Uzyskać dalsze informacje związane z postępowaniem karnym (CERD) CERD/C/304/Add.77 toczącym się przeciwko zamieszanym w przypadki konfliktów Fifty-fifth session [etnicznych – przyp. aut.], i do jakiego stopnia ich skazania były 12 April 2001 związane z aktami dyskryminacji rasowej. Kontynuować reformę policji, prokuratury i instytucji sądowych, (CAT) A/55/44, Twenty-third aby zapewnić, że każda z nich jest świadoma swoich zobowiązań, session wynikających z Konwencji. 18 November 1999 Zapewnić, aby w postępowaniu przygotowawczym, obejmującym dochodzenie i, gdzie stosowne, oskarżenie, sprawcy tortur i złego traktowania, osoby te nie korzystały z bezkarności i były oskarżone, oraz zapewnić, aby nie były one objęte amnestią.

263

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Zapewnić, że istniejące przepisy dotyczące przemocy wobec (HRC) CCPR/CO/69/KGZ kobiet i handlu nimi są stanowczo egzekwowane. Sixty-ninth session Zapewnić ofiarom przemocy i nadużyć instrumenty dla skorzy- 24 July 2000 stania z odszkodowania i rehabilitacji. Zwalczać handel [ludźmi – przyp. aut.] wszelkimi właściwymi (HRC) CCPR/CO/69/KGZ sposobami, z uwzględnieniem oskarżenia i ukarania odpowie- Sixty-ninth session dzialnych za handel. 24 July 2000

Funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości

Wszelkie formy przemocy motywowane płcią ofiary powinny być (CEDAW) A/54/38, Twentieth session obiektem poważnej troski. Udoskonalić system środków w celu zapobiegania przemo- 27 January 1999 cy i pomocy kobietom – ofiarom przestępstw, włączając w to uświadamianie co do równości płci i szkolenia funkcjonariuszy organów ścigania. Wprowadzić procedurę dla egzekwowania praw przez efektywne środki sądowe i inne środki. Podjąć pilne kroki dla zapewnienia centralnej roli i niezawisłości (CAT) A/55/44, Twenty-third sądownictwa w systemie wymiaru sprawiedliwości, szczególnie session z uwzględnieniem do ograniczonych i odnawialnych nomina- 18 November 1999 cji, dla ich zgodności z Podstawowymi zasadami niezawisłości sądownictwa (1985) i Wytycznymi w sprawie roli prokuratorów, z uwzględnieniem nominacji na czas określony, w celu usunięcia niezgodności. Zapewnić, aby tymczasowe aresztowanie było stosowane tylko CRC/C/15/Add.244 w wyjątkowych sprawach, a kiedy ma miejsce, to że zagwaran- 3 November 2004 towany jest aresztowanemu dostęp do krewnych, lekarzy i prawników. Podjąć wszelkie konieczne środki, łącznie z tymi drogą pomocy technicznej, aby założyć oddzielne areszty dla nieletnich. Przeanalizować uprawnienia i zrestrukturyzować Komisję dla Małoletnich w celu zlikwidowania jej funkcji karnej. Zapewnić, że Sądy Starszych (Aksakal), kiedy zajmują się dziećmi w konflikcie z prawem, w pełni stosują zasady i postanowienia Konwencji. Stosować prawo penalizujące praktyki naruszania praw kobiet.

Zapobieganie przestępczości

Rozszerzyć sieć centrów kryzysowych i ustanowić usługi konsulta- (CEDAW) A/54/38, cyjne dla zabezpieczenia koniecznej pomocy lekarskiej kobietom Twentieth session 27 January 1999 – ofiarom przemocy w środowiskach miejskich i wiejskich. Wdrożyć programy dla uświadamiania ujemnych skutków alkoholizmu i narkomanii na człowieka i społeczeństwo w ogólności. Wprowadzić programy dla ofiar takich uzależnień. Wprowadzić różne środki, włączając w nie całościową edukację (HRC) CCPR/CO/69/KGZ publiczną i kampanie w środkach masowego przekazu, dla wyeli- Sixty-ninth session minowania tradycyjnych stereotypów ról mężczyzn i kobiet. 24 July 2000 Wprowadzić również politykę uwzględniającą rolę edukacji, środ- (CEDAW) A/54/38, ków masowego przekazu i kampanii uświadamiających; wysił- Twentieth session ki powinny być skierowane na przeciwdziałanie świadomej jak 27 January 1999 i nieświadomej dyskryminacji. Podjąć całościowe i skuteczne środki, łącznie ze szkoleniem CEDAW/A/59/38 (2204) sędziów i funkcjonariuszy organów ścigania oraz społeczne kam- 14 January 2004 panie uświadamiające, w celu wyeliminowania tych praktyk.

264

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Stosować i wnikliwie monitorować Prawo o ochronie przed prze- CRC/C/15/Add.244 3 November 2004 mocą. Przeprowadzać skuteczne kampanie ogólnospołeczne i przyjąć środki dla zapewnienia informacji, poradnictwa rodzinnego i doradztwa w celu, między innymi, zapobiegania przemocy wobec dzieci, łącznie z karą cielesną. Zapewnić więcej szkoleń dla funkcjonariuszy wymiaru sprawiedliwości, pracowników opieki społecznej i prokuratorów na temat przyjmowania i monitorowania skarg w sposób przyjazny dzieciom. Zapewnić dostęp do doradztwa wszystkim ofiarom, jak i pomoc ułatwienia przebiegu rehabilitacji fizycznej i psychicznej oraz reintegracji społecznej dziecka.

Zapobieganie przestępczości

Podjąć studia nad seksualnie wykorzystywanymi dziećmi i posłużyć CRC/C/15/Add.244 się danymi dla zaprojektowania narodowego planu działań dla zapo- 3 November 2004 biegania wykorzystywaniu seksualnemu, łącznie z rozwinięciem planu w sprawie seksualnego wykorzystywania dzieci uzgodnionego przez dwa światowe kongresy przeciwko seksualnemu wykorzystywaniu dzieci z 1996 i 2001 r. Przeprowadzać kampanie uświadamiające, zwłaszcza dla dzieci, rodziców i innych opiekunów, na temat ryzyka i skutków komercyjnego seksu. Szkolić funkcjonariuszy organów ścigania, pracowników opieki społecznej i prokuratorów na temat otrzymywania, monitorowania, badania oraz oskarżania w sprawach skargowych w sposób przyjazny dzieciom, który szanuje prywatność ofiary. Podjąć wszelkie środki dla pełnej integracji w prawodawstwie CRC/C/15/Add.2004 i praktyce postanowień Konwencji, zwłaszcza 37, 40 i 39, w tym 3 November 2004 również innych odnośnych międzynarodowych standardów, jak Reguły minimalne Narodów Zjednoczonych w sprawie wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich (Reguły pekińskie), Wytyczne Narodów Zjednoczonych dla zapobiegania przestępczości nieletnich (Wytyczne z Rijadu) oraz środki wynikające z ogólnej dyskusji Komitetu w 1995 r. na temat wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich. Przyspieszyć pracę nad reformą wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich w celu osądzania dzieci w szczególnym dla nich trybie, a nie przez ogólny wymiar sprawiedliwości. Podjąć analizę różnicy dotyczącej odpowiedzialności karnej małoletnich poniżej 14. roku życia, a tych poniżej 16. roku życia i zapewnić, że alternatywne kary wobec pozbawienia wolności istnieją dla wszystkich małoletnich. Chronić dziennikarzy i działaczy na rzecz praw człowieka przed (HRC) CCPR/CO/69/KGZ molestowaniem. Zapewnić, że dziennikarze mogą wykonywać Sixty-ninth session swoją pracę bez obawy oskarżenia oraz powództw o zniesławie- 24 July 2000 nie w przypadku krytykowania polityki rządowej i funkcjonariuszy rządu. Dziennikarze i aktywiści praw człowieka pozbawieni wolności z naruszeniem artykułów 9 i 19 Paktu powinni być zwolnieni, zrehabilitowani i otrzymać odszkodowanie zgodnie z artykułami 9.5 i 14.6 Paktu.

265

Tadżykistan Prawo (ogólnie)

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Uchwalenie prawodawstwa w sprawie dyskryminacji rasowej… CERD/C/65/CO/8 byłoby użytecznym narzędziem do walki z nią. 10 December 2004 Przejrzeć prawodawstwo i zapewnić, aby kryminalizowało ono (CRC) CRC/C/15/Add.136 nadużycia seksualne i wykorzystywanie dzieci oraz penalizowało Twenty-fifth session wszystkich przestępców (miejscowych i zagranicznych), zapew- 16 October 2000 niając równocześnie, aby dzieci-ofiary tych praktyk nie podlegały karze.

Prawo karne materialne

Przejrzeć prawodawstwo i zapewnić, aby kryminalizowało ono nadużycia seksualne i wykorzystywanie dzieci oraz penalizowało wszystkich przestępców (miejscowych i zagranicznych), zapewniając równocześnie, że dzieci-ofiary tych praktyk nie podlegają karze. Podjąć wszelkie środki dla pełnej integracji w prawodawstwie i praktyce postanowień Konwencji, zwłaszcza 37, 40 i 39, w tym również innych odnośnych międzynarodowych standardów, jak Reguły minimalne Narodów Zjednoczonych w sprawie wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich (Reguły pekińskie), Wytyczne Narodów Zjednoczonych dla zapobiegania przestępczości nieletnich (Wytyczne z Rijadu), Reguły Narodów Zjednoczonych dla ochrony nieletnich pozbawionych wolności oraz Wiedeńskie wytyczne dla działania w sprawach dzieci w kontekście wymiaru sprawiedliwości karnej. Zapewnić, że prawodawstwo dotyczące seksualnego wykorzystywania dzieci używa terminologii nie wskazującej na płeć.

Funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości

Rozważyć kary alternatywne wobec pozbawienia wolności, zwłaszcza CCPR/C/TJK/CO/4/Add.1 w odniesieniu do mniej poważnych przestępstw, takie jak praca na 17 July 2006 rzecz społeczności oraz areszt domowy; podjąć wszelkie konieczne środki, aby pozwolić na niezależne wizytowanie więzień i aresztów przez przedstawicieli krajowych i międzynarodowych organizacji. Wzmocnić wysiłki i rozwinąć systematycznie oraz na bieżąco pro- (CRC) CRC/C/15/Add.136 gramy szkoleniowe na temat postanowień Konwencji dla wszystkich Twenty-fifth session grup zawodowych pracujących z dziećmi (ustawodawcy, sędziowie, 16 October 2000 prawnicy, funkcjonariusze organów ścigania, służba cywilna, urzędnicy rządowi niższego szczebla, kadry pracujące w instytucjach i miejscach osadzenia dzieci, nauczyciele, służba ochrony zdrowia, włączając psychologów i pracowników opieki społecznej). Podjąć wszelkie konieczne i skuteczne kroki, aby zapobiec przypadkom złego traktowania [dzieci – przyp. aut.] przez funkcjonariuszy organów ścigania, w świetle artykułu 37 Konwencji i Kodeksu postępowania funkcjonariuszy stosujących prawo, przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne w rezolucji 34/169 z 17 grudnia 1979. Zapewnić milicji szkolenia, jak postępować z osobami poniżej 18 lat; zapewnić, że osoby są właściwie poinformowane o swoich prawach w okresie aresztowania. Zapewnić, że procedury skargowe są uproszczone tak, iż odpowiedzi na skargi są odpowiednie, o czasie, przychylnie zorientowane na sprawy dziecka i wyczulone na ofiary oraz zapewnić wsparcie dla rehabilitacji ofiar. Zapewnić, że wszelkie formy fizycznej i psychicznej przemocy, włączając karę cielesną w rodzinie, szkole i instytucjach opiekuńczych, są zakazane.

266

Zapobieganie przestępczości

Funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości

DZIAŁ

REKOMENDACJA PRZEZ Zapewnić środki odwoławcze w przypadku naruszeń praw dziec- (CRC) CRC/C/15/Add.136 Twenty-fifth session ka. Zapewnić, że procedury są uproszczone tak, by w rezultacie wyni- 16 October 2000 kające z nich odpowiedzi były odpowiednio, o czasie, przychylnie zorientowane na sprawy dziecka i wyczulone na ofiary. Ustanowić przepisy dla ochrony przed dyskryminacją i represjonowaniem tych, którzy ujawniają naruszenia. Stanowczo egzekwować prawo. Podjąć wszystkie konieczne środki dla zaprzestania tortur i innego CCPR/C/TJK/CO/4/Add.1 poniżającego traktowania w śledztwie, zbadać pilnie wszystkie skargi 17 July 2006 dotyczące używania takich praktyk przez funkcjonariuszy i przejść do oskarżenia, skazania i ukarania za to odpowiedzialnych oraz do przyznania właściwego odszkodowania ofiarom. Zweryfikować, czy brak skarg ofiar [dyskryminacji rasowej – CERD/C/65/CO/8 przyp. aut.] nie jest wynikiem braku ich świadomości lub środków 10 December 2004 finansowych lub braku zaufania do policji i władz sądowych, lub braku uwagi władz lub ich wrażliwości na przypadki dyskryminacji rasowej. Rozwinąć bieżący program rozpowszechniania informacji o (CRC) CRC/C/15/Add.136 Konwencji wśród dzieci i rodziców, w społeczeństwie obywa- Twenty-fifth session telskim i we wszystkich działach oraz na wszystkich poziomach 16 October 2000 rządu. Rozwinąć publiczne kampanie edukacyjne na temat ujemnych konsekwencji zaniedbywania dzieci. Podjąć kampanie uświadamiające, mające na celu zapobieganie, włączając w to edukację, opiekę rodzinną i promocję praw dzieci upośledzonych.

Procedura karna

Prowadzić kampanie uświadamiające dla uczulenia i zmobilizowania opinii publicznej co do praw dziecka do fizycznej i psychicznej integralności oraz zabezpieczania przed wykorzystywaniem seksualnym. Zmienić przepisy procedury karnej i wprowadzić system, który CCPR/C/TJK/CO/4/Add.1 zapewnia, że wszyscy aresztowani niezwłocznie staną w zwykłym 17 July 2006 trybie przed sędzią, który zdecyduje bezzwłocznie o legalności aresztu.

Turkmenistan

Prawo (ogólnie)

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Komitet zwraca uwagę..., że artykuł 9 Konwencji zobowiązuje (CERD) CERD/C/60/CO/15 do przedstawienia sprawozdania i że nie stosowanie się do niego Sixtieth session powoduje poważne przeszkody dla skutecznego funkcjonowania 21 May 2002 systemu monitoringu ustanowionego przez Konwencję. Komitet wyraża głębokie zaniepokojenie naruszeniami praw człowieka w Turkmenistanie, zarówno politycznych, jak i obywatelskich, a także w sferze społecznej, ekonomicznej i kulturowej i w związku z artykułem 5 chciałby otrzymać więcej informacji w tej sprawie od Państwa-Strony Konwencji

267

Prawo (ogólnie) Prawo karne materialne Funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości Zapobieganie przestępczości

268

Komitet mocno ponagla rząd Turkmenistanu, aby skorzystał z po- (CERD) CERD/C/60/CO/15 mocy technicznej… dostępnej w Biurze Wysokiego Komisarza do Sixtieth session spraw Praw Człowieka, w celu przygotowania i złożenia, tak szyb- 21 May 2002 ko jak to możliwe, sprawozdania napisanego zgodnie z wytycznymi dla raportów. W tym względzie, Komitet chce zwrócić uwagę Strony Konwencji na ogólną rekomendację X dotyczącą pomocy technicznej. Komitet sugeruje, aby Strona Konwencji pozytywnie odpowiedziała na propozycję Wysokiego Komisarza do spraw Praw Człowieka… dotyczącą misji dla oceny sytuacji praw człowieka w Turkmenistanie. Celem takiej oceny jest sformułowanie programu pomocy Państwu-Stronie Konwencji w rozwinięciu jej zdolności w promowaniu i ochronie praw człowieka. Doprowadzić do pełnego zharmonizowania systemu wymia- CRC/C/TKM/CO/1 ru sprawiedliwości dla nieletnich z Konwencją, szczególnie 2 June 2006 z artykułami 37, 39 i 40 oraz z innymi standardami Narodów Zjednoczonych w zakresie wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich, łącznie z Regułami minimalnymi Narodów Zjednoczonych w sprawie wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich (Reguły pekińskie), Wytycznymi Narodów Zjednoczonych dla zapobiegania przestępczości nieletnich pozbawionych wolności oraz Regułami Narodów Zjednoczonych dla ochrony nieletnich pozbawionych wolności. Nadal wzmacniać wysiłki dla wykrywania, zapobiegania i walki z handlem dziećmi dla seksualnego i innego wykorzystywania, włączając w to uznanie za przestępstwo handel [dziećmi – przyp. aut.], stosownie do Protokołu o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniającego Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej (2000). Wzmocnić środki dla zachęcania zgłaszania przypadków tor- CRC/C/TKM/CO/1 tur i złego traktowania oraz zapewnić, aby sprawcy byli szybko 2 June 2006 pociągnięci do odpowiedzialności karnej. Dokładnie zbadać zarzuty torturowania i złego traktowania przez funkcjonariuszy publicznych, zwłaszcza w odniesieniu do osób objętych postępowaniem przez wymiar sprawiedliwości dla nieletnich. Zapewnić ofiarom takich nadużyć fizyczną i psychologiczną rekonwalescencję oraz reintegrację społeczną i odszkodowanie oraz chronić je przed stygmatyzowaniem i rewiktymizacją. Wzmocnić środki dla zachęcania zgłaszania przypadków przemocy wobec dzieci, łącznie z umieszczaniem ich w ośrodkach opieki, sierocińcach, szpitalach psychiatrycznych, szkołach i więzieniach dla nieletnich, i pociągnąć do odpowiedzialności karnej sprawców przemocy. Podjąć systemowe programy szkoleniowe i kampanie uświadamia- CRC/C/TKM/CO/1 jęce na szczeblu krajowym i lokalnym, skierowane do wszystkich 2 June 2006 osób zawodowo zajmujących się dziećmi, zwłaszcza nauczycieli, sędziów, parlamentarzystów, pracowników organów ścigania, administracji rządowej, kadr zatrudnionych w odpowiednich instytucjach, służbie zdrowia, łącznie z psychologami i opiekunami społecznymi, w zakresie zapobiegania i ochrony przed torturami i innymi formami złego traktowania. Podjąć całościowe studium na temat przemocy w celu oceny przyczyn, zakresu i istoty tych naruszeń.

Zapobieganie przestępczości

Zapewnić opiekę, pełną fizyczną i psychologiczną rekonwale- CRC/C/TKM/CO/1 2 June 2006 scencję dla dzieci – ofiar przemocy. Przeprowadzić uświadamiające i edukacyjne kampanie publiczne i w środowiskach zawodowych przeciwko karze cielesnej oraz promować wychowanie i wykształcenie dzieci w atmosferze braku przemocy, form polegających na pozytywnym, aktywnym uczestnictwie, włączając w to dom, szkołę, instytucje i społeczeństwo. Podejmować studia dla oceny istoty i rozmiarów problemu. Zapewnić właściwe i systematyczne szkolenia dla wszystkich grup zawodowych, łącznie z policją, służbą graniczną, itd. Zapewnić poradztwo psychologiczne i inne usługi rekonwalescencyjne dla ofiar. Przeprowadzać kampanie uświadamiające i zapobiegawcze, ukierunkowane zwłaszcza na dzieci i rodziców.

Uzbekistan DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Dotrzymywać swoich zobowiązań..., zgodnie z zasadą pacta sunt (HRC) CCPR/CO/83/UZB Eighty-third session servanda. 26 April 2005 Znowelizować Prawo o ochronie tajemnicy państwowej, aby zde- (HRC) CCPR/CO/71/UZB finiować i znacznie ograniczyć typy spraw, które są zdefiniowane Seventy-first session jako „tajemnice państwowe i inne tajemnice”, doprowadzając tym 6 April 2001 samym do jego zgodności z artykułem 19 Paktu.

Prawo (ogólnie)

Uchwalić prawodawstwo w sprawie azylu, zgodnie z Konwencją (CERD) CERD/C/304/Add.87 odnoszącą się do statusu uchodźców (1951). Fifty-seventh session Podjąć reformę prawną dla zagwarantowania korzystania bez 1 May 2001 jakiejkolwiek dyskryminacji przez wszystkie grupy społeczne praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych praw wymienionych w artykule 5 Konwencji. Ratyfikować poprawki do artykułu 8 § 6 Konwencji, przyję- (CRC) CRC/C/15/Add.167 tej 15 stycznia 1992 r. na czternastym spotkaniu Państw-Stron Twenty-eighth session 7 November 2001 Konwencji. Zapewnić, aby postępowanie prawne było uproszczone tak, aby odpowiedzi były właściwe, o czasie i wyczulone na dzieci-ofiary. Ustanowić rekompensatę i reintegrację społeczną dla dzieci-ofiar. Rozważyć jako priorytet prawa dzieci, jak zagwarantowane w Konwencji. Podjąć całościowy przegląd istniejącego prawodawstwa z punktu widzenia uprawnień, aby zapewnić jego zgodność z zasadami i postanowieniami Konwencji. Zapewnić, aby system rejestracji [zamieszkiwania – przyp. aut.] był jasny i precyzyjny i nie stanowił bariery dla dostępu do pomocy, zwłaszcza najbardziej upośledzonych grup. Rozważyć przyjęcie całościowego kodeksu dla dzieci wcielającego zasady i postanowienia Konwencji.

269

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Przejrzeć prawodawstwo, aby wymogi definicji dziecka i minimal- (CRC) CRC/C/15/Add.167 nego wieku odpowiadały zasadom i postanowieniom Konwencji, Twenty-eighth session używało terminologii nie wskazującej na płeć oraz było jasne 7 November 2001 i skutecznie egzekwowane. Zapewnić, aby wolność wypowiedzi dziecka i prawo dostępu do informacji były zagwarantowane i wdrożone. Ustanowić minimalny wiek dla dopuszczenia do pracy, zgodnie z zasadami i postanowieniami Konwencji, który jest też zgodny z wiekiem ukończenia wykształcenia i zapewnić, że jest on egzekwowany. Pracodawcy powinni być zobowiązani posiadać i okazywać na żądanie dowód wieku wszystkich dzieci pracujących w ich zakładach.

Prawo (ogólnie)

Ustanowić mechanizm dla monitorowania wdrażania standardów, które umożliwiają otrzymywanie i zwracanie się ze skargami na naruszenia prawa. Przeprowadzać kampanie dla poinformowania i uwrażliwienia opinii publicznej, zwłaszcza rodziców i dzieci, na zagrożenia związane z pracą. Rozważyć systematyczne włączenie społeczeństwa obywatelskiego, zwłaszcza towarzystw dla dzieci, w cały proces wdrażania Konwencji, szczególnie w odniesieniu do praw obywatelskich i wolności. Podjąć ogólnokrajowe badania na temat natury i rozmiaru seksualnego wykorzystywania dzieci (tj. sprzedaży dzieci, prostytucji dziecięcej i pornografii dziecięcej) i, że szczegółowe dane będą zgromadzone, aby służyć jako baza dla planowania środków i postępu w tym zakresie. Znowelizować odpowiednie postanowienia prawne, a również (HRC) CCPR/CO/71/UZB konstytucję, aby zapewnić pełną niezawisłość sądownictwa. Seventy-first session April 2001 Przyjąć konieczne przepisy zakazujące ekstradycji, wydalenia i (HRC) CCPR/CO/83/UZB deportacji lub przymusowego powrotu obcych do kraju, gdzie Eighty-third session będą oni narażeni na ryzyko tortur lub poniżającego traktowania, 26 April 2005 i ustanowić mechanizm pozwalający obcym, którzy zgłaszają, iż przymusowy powrót wystawi ich na ryzyko tortur lub poniżającego traktowania, na składanie odwołania z efektem zawieszenia decyzji o powrocie.

Prawo karne materialne

Znowelizować odpowiednie przepisy kodeksu karnego w celu (HRC) CCPR/CO/83/UZB uniknięcia rozbieżnych interpretacji [pojęcia tortury – przyp. aut.] Eighty-third session nie tylko przez sądy, ale i aparat ścigania. 26 April 2005 Uchwalić prawo o przemocy, zwłaszcza przemocy w rodzinie, (CEDAW) A/56/38 włączając gwałt małżeński, tak szybko jak możliwe, i zapewnić, że Twenty-fourth session przemoc wobec kobiet i dziewcząt stanowi przestępstwo zagrożo- 15 January–2 February 2001 ne sankcją karną w prawie karnym i, żeby kobiety oraz dziewczęta miały natychmiastowe środki rekompensaty i ochrony. Rozwinąć i wprowadzić całościowe środki dla skutecznego przeciwdziałania handlowi kobietami i dziećmi, włączając zapobieganie, reintegracje i oskarżanie odpowiedzialnych za handel. Podjąć skuteczne środki do walki z przemocą wobec kobiet, włączając gwałt małżeński, i zapewnić, że przemoc wobec kobiet stanowi przestępstwo karalne w prawie karnym.

270

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Zorganizować kampanie uświadamiające zwrócone na wszelkie (CEDAW) A/56/38 formy przemocy wobec kobiet, włączając przemoc w rodzinie, aby Twenty-fourth session w pełni odpowiadać artykułom 3, 6, 7 i 26 Konwencji. 15 January–2 February 2001 Zapewnić, żeby wszystkie dzieci na obszarze jurysdykcji korzystały z praw ustanowionych w Konwencji bez dyskryminacji. Podjąć skuteczne środki, łącznie z uchwaleniem lub uchyleniem prawodawstwa, gdzie konieczne, dla zapobieżenia i wyeliminowania dyskryminacji z powodu religii lub wiary w uznaniu, realizowaniu i korzystaniu z praw człowieka i podstawowych wolności we wszystkich obszarach życia obywatelskiego, ekonomicznego, Wdrożyć rekomendacje Komitetu praw człowieka (CCPR/CO/71/ (CRC) CRC/C/15/Add.167 UZB) i Komitetu przeciwko torturom (A/55/44, §§ 76–81). Twenty-eighth session Ustanowić całościową narodową politykę i wytyczne dotyczące 7 November 2001

Prawo karne materialne

rodziny zastępczej i adopcji. Ustanowić w tym celu centralny mechanizm monitorowania w tym celu. Ustanowić środki prawne dla zakazu wszelkich form fizycznej i umysłowej przemocy, włączając karę cielesną i nadużycia seksualne dzieci w rodzinie, w szkole i instytucjach, mając na uwadze „Europejskie strategie i rekomendacje dla ochrony dzieci w szkołach i instytucjach”, przyjęte przez Światową Organizację Zdrowia. Podjąć skuteczne środki dla wdrożenia rekomendacji 19 w sprawie przemocy wobec kobiet Komitetu do spraw eliminacji dyskryminacji kobiet. Przejrzeć prawodawstwo i zapewnić, aby kryminalizowało ono nadużycia seksualne i wykorzystywanie dzieci oraz penalizowało wszystkich przestępców (miejscowych i zagranicznych), zapewniając równocześnie, że dzieci-ofiary tych praktyk nie są karane. Ustanowić minimalny wiek dla odpowiedzialności karnej, w zgodności z zasadami i postanowieniami Konwencji. Zapewnić, aby wymiar sprawiedliwości w pełni zintegrował w prawodawstwie i praktyce postanowienia Konwencji, zwłaszcza 37, 40 i 39, w tym również inne, odnośne międzynarodowe standardy, jak Reguły minimalne Narodów Zjednoczonych w sprawie wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich (Reguły pekińskie), Wytyczne Narodów Zjednoczonych dla zapobiegania przestępczości nieletnich (Wytyczne z Rijadu), Reguły Narodów Zjednoczonych dla ochrony nieletnich pozbawionych wolności oraz Wiedeńskie wytyczne dla działania w sprawach dzieci w kontekście wymiaru sprawiedliwości karnej.

Procedura karna

Rozważyć środki alternatywne dla pozbawienia wolności, takie jak probacja, praca na cele społeczne lub zawieszenie kary pozbawienia wolności. Zająć się konieczną nowelizacją przepisów w celu zapewnienia (HRC) CCPR/CO/83/UZB pełnej zgodności z wymogami artykułów 7 i 14 Paktu. Eighty-third session Zapewnić, że skargi na tortury lub poniżające traktowanie 26 April 2005 były szybko badane i niezawisłe. Odpowiedzialni powinni być oskarżeni i ukarani zgodnie z wagą popełnionego przestępstwa.

271

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Zapewnić, że sędzia kontroluje wszystkie przypadki zatrzymań (HRC) CCPR/CO/83/UZB pod kątem ich legalności i że wszystkie sprawy związane z zatrzy- Eighty-third session maniem są w tym celu przedstawione sędziemu, zgodnie z arty- 26 April 2005 kułem 9 Paktu. Znowelizować przepisy i poprawić praktykę w celu zezwolenia osobie aresztowanej na dostęp do prawnika od czasu jej aresztowania. Zagwarantować pełną niezawisłość i bezstronność sądownictwa przez zagwarantowanie sędziom bezpiecznych warunków do sprawowania urzędu. Zapewnić w praktyce całkowite poszanowanie zasady niedopusz- (CAT) A/5 5/44 czalności dowodu uzyskanego drogą tortur. Twenty-third session 19 November 1999 Rozwinąć i wprowadzić całościowe środki dla skutecznego (CEDAW) A/56/38 przeciwdziałania handlowi kobietami i dziećmi, włączając Twenty-fourth session zapobieganie, reintegracje i oskarżanie odpowiedzialnych za 15 January–2 February 2001 handel.

Procedura karna

Podjąć pilne środki dla usunięcia niezgodności ustawy o proce- (HRC) CCPR/CO/71/UZB durze karnej z Paktem, aby oskarżeni byli szybko informowani Seventy-first session o jakichkolwiek zarzutach przeciwko nim i w najkrótszym termi- 6 April 2001 nie postawieni przed sędzią. Przyjąć konieczne prawne środki dla ograniczenia jurysdykcji sądów wojskowych do osądzania członków wojska oskarżonych o przestępstwa wojskowe. Ustanowić mechanizm dla gromadzenia i systematycznego (CRC) CRC/C/15/Add.167 analizowania szczegółowych danych o osobach poniżej 18 lat Twenty-eighth session we wszystkich zakresach Konwencji, łącznie z danymi o naj- 7 November 2001 bardziej zagrożonych osobach (na przykład, uciekinierzy, dzieci ubiegające się o azyl, dzieci, z uwzględnieniem pochodzenia etnicznego, dzieci żyjące w odległych miejscach, dzieci z ułomnościami i dzieci z domów upośledzonych ekonomicznie). Instytucja Upoważnionej Osoby powinna być dostępna dla dzieci, być upoważniona do otrzymywania i badania skarg na naruszania praw dziecka w sposób wyczulony na sprawy dziecięce i skutecznie im przeciwdziałać. Przeprowadzać z milicją szkolenia na temat jak postępować z osobami poniżej 18 lat. Zapewnić, aby dzieci były właściwie poinformowane o swoich prawach w czasie zatrzymania i aresztowania. Zapewnić, że procedury skargowe są uproszczone tak, iż odpowiedzi na skargi są o czasie, przychylnie zorientowane na sprawy dziecka i wyczulone na ofiary oraz zapewnić wsparcie dla rehabilitacji ofiar. Przeprowadzić badania dla oceny natury i rozmiarów zaniedbania i nadużyć wobec dzieci i zaplanować politykę i programy dla przeciwdziałania im. Ustanowić skuteczny mechanizm i procedury dla otrzymywania, monitorowania i badania skarg, łącznie z interwencją, gdzie konieczne.

272

Procedura karna

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Udzielić opieki, rekompensaty oraz umożliwić reintegrację ofiar. (CRC) CRC/C/15/Add.167 Twenty-eighth session Szkolić kadry do pracy z dziećmi-ofiarami. 7 November 2001 Zapewnić, aby dzieci nie były arbitralnie zatrzymywane, aby wobec nich pozbawieniem wolności posługiwano się w ostateczności, na jak najkrótszy czas, na podstawie orzeczenia sądu, i aby osoby poniżej 18 lat nie były osadzane razem z dorosłymi. Zapewnić, aby dzieci miały dostęp do pomocy prawnej i niezawisłego i skutecznego mechanizmu skargowego. Szkolić specjalistów w zakresie rehabilitacji i społecznej reintegracji dzieci. Wszystkie miejsca osadzenia powinny podlegać regularnej nie- (HRC) CCPR/CO/83/UZB zawisłej inspekcji. Należy przeprowadzać badania lekarskie Eighty-third session zatrzymanych, zwłaszcza osób aresztowanych. Należy rozważyć 26 April 2005 stosowanie aparatury audiowizualnej w komisariatach policji i miejscach osadzenia. Przyznać priorytet dla przeglądu i reformy administracji więziennictwa.

Funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości

Dostarczyć dane na temat funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości i informacje o liczbie więźniów skazanych na śmierć i na których wykonano wyroki śmierci...W przyszłości publikować taką informację okresowo i uczynić ją dostępną dla ogółu. Zapewnić, aby szybko po zatrzymaniu osoby oskarżonej, była (HRC) CCPR/CO/71/UZB ona przeniesiona z miejsca osadzenia w gestii organów ścigania 6 April 2001 pod jurysdykcję władz odpowiedzialnych za wymiar sprawiedliwości, aby zmniejszyć ryzyko naruszeń artykułów 7 i 9 § 1 i 2, oraz 10 § 1 Paktu. Zmienić przepisy sądowe w celu zapewnienia ich zgodności ze (CAT) A/5 5/44 stosownymi międzynarodowymi instrumentami prawnymi, zwłasz- Twenty-third session cza Podstawowymi zasadami w sprawie niezawisłości sądownictwa 19 November 1999 i Wytycznymi w sprawie roli prokuratorów. Włączyć więcej informacji w swoim raporcie na temat sytuacji (HRC) CCPR/CO/71/UZB osadzonych dzieci i postępu w tym zakresie. 6 April 2001 Uchwalić nową ustawę o procedurze karnej, aby szczególnie zająć się nieletnimi. Zapewnić, aby jednostki, które argumentują, że będą poddawane torturom, okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karze śmierci w państwie przyjmującym, miały okazję ubiegać się o ochronę w Uzbekistanie albo przynajmniej otrzymać zapewnienie o nie wydaleniu z Uzbekistanu. Zapewnić, aby wszelkie zarzuty tortur były właściwie zbadane, a osoby odpowiedzialne oskarżone. Skargi na tortury i inne formy nadużyć przez funkcjonariuszy publicznych powinny być badane przez niezawisłe ciała. Zapewnić należy badania lekarskie aresztowanych osób, zwłaszcza osób osadzonych w aresztach śledczych, aby zapewnić, że nie ma fizycznego znęcania nad aresztantami. Ustanowić niezawisły system regularnego monitorowania i sprawdzania wszystkich aresztów i zakładów karnych dla zapobiegania torturom i innym nadużyciom władzy przez funkcjonariuszy organów ścigania.

273

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Wolny dostęp do prawników, lekarzy i członków rodziny powinien (HRC) CCPR/CO/71/UZB być natychmiast zagwarantowany i to w całym okresie areszto- 6 April 2001 wania. Chronić wszystkie jednostki przed molestowaniem i zapewnić, że osoby, których prawa i wolności zostały rzekomo naruszone, mają skuteczne środki odwoławcze, w zgodności z artykułem 2 § 3 Paktu. Zapewnić, że są przedsiębrane środki dla poprawienia warunków w aresztach i zakładach karnych zgodne z artykułami 7 i 10 Paktu. Zapewnić, aby wszystkie osoby pozbawione wolności były traktowane po ludzku i z poszanowaniem ich godności, w zgodzie z Regułami minimalnymi Narodów Zjednoczonych w sprawie postępowania z więźniami.

Funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości

Zapewnić, aby wszystkie zarzuty złego traktowania przez funkcjonariuszy publicznych, które są postawione przed sądem, były zbadane przez sędziego-przewodniczącego, a osoby odpowiedzialne oskarżone. Zapewnić, że nikt nie jest zmuszony do składania zeznań przeciwko sobie, lub przyznania się do winy. Podjąć natychmiastowe działania dla poprawienia sytuacji skazanych oczekujących na karę śmierci, tak by odpowiadała ona wymogom artykułu 10 § 1 Paktu. Organizować programy szkoleniowe dla wszystkich funkcjonariuszy publicznych, zwłaszcza funkcjonariuszy organów ścigania i sądownictwa, w szczególności na temat praw człowieka i Paktu. Czynić poważne wysiłki dla rozpowszechniania wiedzy wśród sędziów o postanowieniach Paktu, aby umożliwić im stosowanie Paktu w odpowiednich sprawach i wśród prawników oraz społeczeństwa, aby umożliwić powoływanie się na jego postanowienia przed sądami. Zrestrukturyzować istniejący mechanizm wewnętrzny, aby stał się (CEDAW) on bardziej widoczny i silny, a także przejrzeć jego kompeten- Twenty-fourth session cje dla skutecznego uregulowania sprawy równości płci w całej 15 January–2 February 2001 polityce i emancypacji kobiet. Prowadzić śledztwa i oskarżać wypadki zaniedbania, zapewnia- (CRC) CRC/C/15/Add.167 jąc, że dziecko, wobec którego dokonano nadużyć, nie będzie Twenty-eighth session dodatkowo poszkodowane w postępowaniu prawnym i że jego 7 November 2001 prywatność jest chroniona. Zapewnić, aby Prawo o organizacjach pozarządowych i pozarządowych organizacjach niehandlowych odpowiadało artykułowi 15 Konwencji i innym międzynarodowym standardom w sprawie wolności zrzeszeń, jako krok w kierunku ułatwienia i wzmocnienia ich uczestnictwa. Zapewnić, aby prawa ekonomiczne, społeczne i kulturowe dzieci, zwłaszcza dzieci należących do najbardziej upośledzonych grup, były dobrze przestrzegane. Uporządkować i ukierunkować opiekę społeczną dla dzieci należących do najbardziej upośledzonych grup.

274

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Kontynuować promocje i ułatwianie w rodzinie, instytucjach, (CRC) CRC/C/15/Add.167 szkołach, sądach i ciałach administracyjnych, poszanowanie dla Twenty-eighth session poglądów dzieci i ich uczestnictwa w sprawach, które je dotyczą, 7 November 2001 zgodnie z artykułem 12 Konwencji. Podjąć szkolenia w kwestiach płci dla funkcjonariuszy publicznych oraz w sądownictwie, samorządzie i przedstawicieli osiedli (mahalla).

Funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości

Zbadać, czy obecna praktyka powoływania na sędziów w pełni CERD/C/UZB/CO/5/Add.1 21 June 2006 zapewnia niezawisłość i bezstronność sądownictwa. Przekazać informacje, łącznie z danymi statystycznymi, o liczbie rozpraw sądowych, gdzie tłumaczenie było świadczone za darmo, z podziałem na języki. Podjąć wszystkie konieczne środki dla zapewnienia, że osoby poniżej 18 lat są pozbawiane wolności tylko w ostateczności, a kiedy są osadzone to wówczas oddzielnie od dorosłych. Zapewnić, że szczegółowe procedury będą ustanowione dla wszystkich osób poniżej 18 lat, zgodnie z artykułem 40 i innych odnośnych artykułów Konwencji. Podjąć pilne środki, które znacznie polepszyłyby warunki osadzenia osób poniżej 18 roku życia pozbawionych wolności, zgodnie z międzynarodowymi standardami. Zapewnić, że każde oświadczenie, które uznano, że zostało złożone w wyniku przemocy lub przymusu, będzie uznane przez prawo jako niedopuszczalne w jakimkolwiek postępowaniu. Zapewnić, aby osoby poniżej 18 lat, pozbawione wolności, otrzymały pełny program działalności edukacyjnej (łącznie z ćwiczeniami fizycznymi). Szkolić specjalistów w zakresie rekonwalescencji i reintegracji społecznej dzieci.

Zapobieganie przestępczości

Ubiegać się o pomoc techniczną ONZ-owskiego Panelu w sprawie wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich, a UNICEF w szczególności. Organizować szkolenia w kwestiach płci dla wszystkich funk- (CEDAW) cjonariuszy publicznych, zwłaszcza funkcjonariuszy organów ści- Twenty-fourth session gania i sądownictwa, jak również urzędów miast na wszystkich 15 January–2 February 2001 szczeblach, aby wyszkolić ich w temacie wszelkich form przemocy wobec kobiet. Organizować kampanie uświadamiające o wszelkich formach przemocy wobec kobiet i dziewcząt, włączając przemoc w rodzinie. Rozwijać i wprowadzać całościowe środki dla skutecznego przeciwdziałania handlowi kobietami i dziećmi, włączając zapobieganie, reintegrację i oskarżanie odpowiedzialnych za handel. Podejmować środki dla przezwyciężenia tradycyjnych postaw (HRC) CCPR/CO/71/UZB dotyczących roli kobiety w społeczeństwie. 6 April 2001 Podejmować kroki dla zwiększenia liczby kobiet w gremiach decydenckich na każdym szczeblu i w każdym zakresie. Organizować specjalne programy szkoleniowe dla kobiet i okresowe kampanie uświadamiające na powyższy temat. Podjąć szkolenia w kwestiach płci dla funkcjonariuszy publicznych i w sądownictwie, samorządzie i przedstawicieli osiedli (mahalla).

275

DZIAŁ

REKOMENDACJA

PRZEZ

Przywiązywać szczególną uwagę do skutecznego zapobiegania i (CERD) CERD/C/304/Add.87 monitorowania wszelkich możliwych obszarów konfliktu. Fifty-seventh session Rozszerzać programy edukacyjne w celu podniesienia świadomo- 1 May 2001 ści społeczeństwa w każdym aspekcie dyskryminacji rasowej.

Zapobieganie przestępczości

Rozwijać systematycznie bieżące programy szkoleniowe dotyczące (CRC) CRC/C/15/Add.167 praw człowieka, łącznie z prawami dzieci, dla wszystkich grup Twenty-eighth session zawodowych i dzieci (na przykład, sędziów, prawników, funkcjo- 7 November 2001 nariuszy organów ścigania, służby cywilnej, urzędników szczebla lokalnego, kadr zatrudnionych w instytucjach oraz miejscach osadzenia dzieci, nauczycieli i pracowników służby zdrowia). Przeprowadzać całościowe kampanie edukacji publicznej dla zapobiegania i walki z dyskryminacją z powodu płci, zwłaszcza w rodzinie. Podejmować wszelkie konieczne i skuteczne środki dla zapobiegania wypadkom zaniedbywania dzieci. Szkolić nauczycieli, funkcjonariuszy organów ścigania, pracowników opieki społecznej, sędziów w administrowaniu sprawami zaniedbywania dzieci. Przeprowadzać kampanie uświadamiające dla uwrażliwienia i zmobilizowania społeczeństwa w sprawie praw dziecka do fizycznej i umysłowej integralności i zapewnienia bezpieczeństwa przed wykorzystywaniem seksualnym. Podejmować skuteczne środki dla zapewnienia, aby dzieci żyjące na ulicy miały zapewnione właściwe wyżywienie, schronienie, opiekę zdrowotną i możliwości kształcenia, łącznie z przysposobieniem zawodowym i poradnictwem w celu wspierania ich pełnego rozwoju. Zapewniać, aby dzieci żyjące na ulicy korzystały z poradnictwa psychologicznego i reintegracji w przypadku wykorzystywania fizycznego, seksualnego czy substancji odurzających oraz korzystanie z usług dla pojednania z ich rodzinami. Podjąć studia na temat przyczyn i zasięgu powyższego zjawiska oraz ustanowić całościową strategię we współpracy ze społeczeństwem obywatelskim w celu ograniczenia tego zjawiska.

276

Bibliografia* ksià˝ek i artyku∏ów naukowych oraz dokumentów i innych wa˝niejszych materia∏ów êród∏owych Abashin S., Ok-suyak – muslimskaja elita Centralnoj Azii, „Central Asia and the Caucasus”, No. 6 (12), 2000. Aben E., Bodio T., W poszukiwaniu korzeni cywilizacyjnych paƒstwowoÊci kazachskiej, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan: Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000. Afghanistan. Opium Survey 2006, September 2006, UNODC, Vienna 2006, <http://www. unodc.org/pdf/execsummaryafgpdf.pdf>. Akbarzadeh S., The political shape of Central Asia, „Central Asian Survey”, vol. 16, No. 4 (1997). Akpokodje J., Bowles R., Tigere E., Research on evidence-based crime prevention study, Final Report, evidence-based approaches to crime prevention in developing countries – A scoping review of the literature, Centre for Criminal Justice Economics and Psychology, University of York, SSR Project R8189, York YO10 5DD, 29 November 2002, <http:// www.york.ac.uk/criminaljustice/word/Evidence-Based-Crime-Prevention-Study.pdf>. Akunov A., Bodio T., Podzia∏y rodowo-plemienne, klany Kirgizów i ich wp∏yw na ˝ycie spo∏eczne, opracowanie przygotowane w ramach programu „Wspó∏czesna Azja Centralna”, temat badawczy: Przywództwo polityczne w paƒstwach Azji Centralnej (materia∏ udost´pniony przez autorów). Alachunow O. E., Projawlenije korrupcji w ekonomike Kazakstana, „Predupre˝denije Prestupnosti”, No. 2, 2001. Allworth E. H. (red.), Central Asia. 120 Years of Russian Rule, Central Asia Book Series, Duke University Press, Durnham and London 1989. Allworth E. H., The Modern Uzbeks from the 14th Century to the Present, Hoover Institute Press, Stanford, California 1990. Amirova A., „Asian values” in the of Kazakhstan’s political culture during modernization period, „Kazakhstan and Contemporary World”, No. 1 (2001). Amreku∏ow N., ˚uzy w socjalno-politiczeskoj ˝izni Kazakstana, „Centralnaja Azija i Kawkaz”, No. 3(9), 2000. Andrejew M. S., Czechowicz O. D., Ark (Kreml) Buchary w konce XIX weka–naczale XX w., Duszanbe 1972.

* Z zachowaniem oryginalnej angielsko- i polskoj´zycznej transliteracji rosyjskich nazwisk autorów oraz tytu∏ów ich publikacji.

277

Annosov J. J., Die Volkstümlichen Verbrechen in Strafkodex der USSR, „Monatschrift für Kriminalpsychologie und Strafrechtreform” (1933), t. 24. Asadullaev I., Bodio T., Psychopolityczne i kulturowe nast´pstwa wojny domowej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002. Assadullaev I. K., (w:) G. Ileunova, B. Turekhanova, O. Simakova, Sociological Portrait of Elite of Tajikistan, „Centralnaja Azija: Politika i Ekonomika”, No. 2, 2000. Assessment of the Criminal Justice System of Kazachstan, U.S. Department of Justice, Washington, D. C. 1999. Bababekow Ch. N., Narodnyje dwi˝enija w Kokandskom Chanstwe i ich socialno-ekonomiczeskije i politiczeskije predposylki (XVII–XIX w.), Izdatelstwo „FAN” UzSSR, Taszkent 1990. Bakajewa G., Socialnaya pamiat’ i sowremiennost, Ilim, Biszkek 2000. Barfield T. J., The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Basil Blackwell, Cambridge, MA – Oxford, UK 1992. Bartold V., Ulug-Beg, (w:) Four Studies on the History of Central Asia, vol. II, Leiden 1963. Bartold V., Histories des Turks d’ Asia Central, Paris 1949. Bartoszewicz J., Poglàd na stosunki Polski z Turcyà i Tatarami, na dzieje Tatarów w Polsce osiad∏ych, na przywileje i wspomnienia o znakomitych Tatarach polskich, Nak∏adem Aleksandra Nowoleckiego. Ksi´garza, Warszawa 1860. Becker S., The Russian conquest of Central Asia and Kazakhstan: motives, methods, consequences, (w:) Hafeez Malik (red.), Central Asia: Its Strategic Importance and Future Prospects, St. Martin’s Press, New York 1994. Beisembiev T. K., Chinghiz Khan’s law in Eurasia and its impact on sarmatism in the Commonwealth of Poland and Lithuania, „Labyrinth”, vol. 2, No. 1 (1995). Belenitsky A., The Ancient Civilization of Central Asia, translated from Russian by James Hoghart, Barrie & Rockliff: The Cresset Press, London 1969. Black D. (red.), Rugs & Carpets. A Comprehensive Guide for the Buyer and Collector, Tiger Book International, London 1985. Blumstein A., Wallman J. (red.), The Crime Drop in America, Cambridge University Press 2000. B∏achut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, INFOtrade, Gdaƒsk 2004. Bodio T., Tad˝ykistan – droga do niepodleg∏oÊci i odrodzenia naukowego, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002. Bodio T., Mi´dzy romantyzmem a pragmatyzmem. Psychospo∏eczne aspekty transformacji w Polsce, (wyd. II), Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000. Bodio T., Kazak kyzy Nurgul, Jakubowski W., Przywództwo i elity polityczne, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Bodio T., Uk∏ady klanowe jako fenomen kultury politycznej (na przyk∏adzie paƒstw Azji Centralnej), (w:) Bohdan Kaczmarek, Metafory polityki 3, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2005. Bodio T., Âmidowski W., Modernizujàce si´ spo∏eczeƒstwo (mi´dzy historià a wspó∏czesnoÊcià, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Uzbekistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001. Borawski P., Narody, mniejszoÊci narodowe i zwiàzki rodowo-plemienne, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Burnaby F., A Ride to Khiva: Travels and Adventures in Central Asia, Oxford University Press, Oxford 1997.

278

Burnes A., Travels into Bokhara: Being the Account of a Journey from India to Cabool, Tartary, and Persia – Performed under the Orders of the Supreme Government of India in the Years 1831, 1832 and 1833, vol. I, London 1834. Cain M., Orientalism, occidentalism and the sociology of crime, „British Journal of Criminology”, vol. 40 (2000). Chebotarajev A., In the ‘Web’ of Uzbek Clans, „Centralnaja Azija: Politika i Ekonomika”, No. 2, 2000. Chelabi H. E., Linz J. J. (red.), Sultanistic Regimes, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1998. Chidojatov G. A., Maja rodnaja historija, Ukituczi, Taszkent 1990. Chodubski A., Polacy w historii Kirgistanu, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Christian D., A History of Russia, Central Asia and Mongolia: Inner Eurasia from Prehistory to the Mongol Empire, vol. 1, Blackwell Publishers, Oxford 1998. Collier P., Hoeffler A., The Challenge of reducing the global incidence of civil war, Summary of Copenhagen Consensus Challenge paper, Copenhagen Consensus 2004, <www.copenhagenconsensus2004.com>. Conolly A., Journey to the North of India overland from England, through Russia, Persia and Affghaunistuan, Richard Bentley, London 1834. Consulting Firm „Professional Manager”, The International Crime Victim Survey in Bishkek (Kyrghyzstan) 1997, (w:) Oksanna Hatalak, Anna Alvazzi del Frate, Ugljesa Zvekic, The International Crime Victim Survey in Countries in Transition. National Reports, United Nations Interregional Crime & Justice Research Institute, Publication No. 62, Rome 1998. Crank J. P., Crime and justice in the context of resource scarcity, „Crime, Law & Social Change”, No. 39 (2003). Cressey D. R., Changing criminals: the application of the differential association theory, „The American Journal of Sociology”, LXI (September 1955). Crime without Frontiers. Crime Pattern Analysis Eastern Europe 2002–2003, Institute for Social Safety Studies, University of Twente, POLITIE, Dienst Nationale Recherche, National Police Agency, Driebergen 2004. Dadabayev T., Towards Post Soviet Central Asian Regional Integration, Akashi Shoten, Tokyo 2004. Dalton O. M., The Treasure of the Oxus with Other Examples of Early Oriental Metal-work, 3rd Edition, British Museum, London 1964. Danecki J., Arabowie, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2001. Dannreuther R., Creating New States in Central Asia, Adelphi Paper No. 288, The International Initiative for Strategic Studies, Brassey’s 1994. Davydova I., Clans in Central Asia: traditions and present-day, „Centralnaja Azija: Politika i Ekonomika”, No. 2, 2000. Daye D. D., A Law Enforcement Sourcebook Asian Crime and Cultures. Tactics and Mindsets, CRC Press, Boca Raton–New York–London–Tokyo 1997. de Hartog L., Genghis Khan. Conqueror of the World, I.B. Tauris & Co., Ltd. London 2004. Dickinson R. E., The Makers of Modern Geography, Frederick A. Praeger Publishing, New York 1969. Doc. C/23/7, Committee Against Torture, Conclusions and recommendations of the Convention against Torture: Uzbekistan. Doc. CCPR/C/86/D/915/2000, Darmon Sultanova v. Uzbekistan, 19 April 2006. Doc. CCPR/CO/71/UZB, Human Rights Committee, Concluding observations: Uzbekistan.

279

Doc. CCPR/CO/83/UZB, Human Rights Committee, Concluding observations: Uzbekistan. Doc. CEDAW/C/KAZ/1, Commitee on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, Initial reports of State Parties: Kazakhstan. Doc. CEDAW/C/KGZ/1, Commitee on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, Concluding observations: Kyrgyzstan. Doc. CEDAW/C/UZB/1, Committee on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, Initial reports of State Parties: Uzbekistan. Doc. CERD/C/441/Add.1, Committee Against Racial Discrimination, Consideration of reports submitted by State Parties under article 9 of the Convention. Doc. CTOC/COP/2006/CRP. 2 & 3, Conference of the Parties to the United Nations Convention against Transnational Organized Crime. Information submitted by States to their responses to the questionnaires (first and second reporting cycle). Doc. E/CN.4/2003/68/Add.2, Report of the Special Rapporteur on the question of torture. Doc. E/CN.7/2004/7, Report of the Executive Director on international assistance to the States affected by the transit of illicit drugs. Doc. E/CN.7/2005/10, Report of the Executive Director on drug control and related crime prevention assistance for countries emerging from conflict. Doc. E/CN.7/2005/4, Report of the Secretariat on the world situation with regard to illicit drug trafficking. Doc. General Assembly of the United Nations, Situation of human rights in Uzbekistan (A/60/174, 16 December 2005). Down J. L. H., Observations on an ethnic classification of idiots, London Hospital Reports, 1866, No. 3. Dszunuszalijew D., Plosikh W., Traibalizm i problema razwitija Kirgistana, „Centralnaja Azija i Kawkaz”, No. 3 (9), 2000. Durkheim E., Suicide: A Study in Sociology, The Free Press, New York 1897. Eilat Y., Zinnes C., The shadow economy in transition countries: consequences for economic growth and donor assistance, <http://www.cid.harvard.edu/caer2/htm/content/papers/ paper83/paper83.pdf>. European Bank for Reconstruction and Development, Transition Report 2001, London 2001. European Bank for Reconstruction and Development, Transition Report 2004, London 2004. Fajnzylber P., Lederman D., Loayza N., Determinants of crime rates in Latin America and the world. An empirical assessment, The World Bank, Washington, D.C. 1998, <http://www.worldbank.org/research/conflict/papers/fajnzy.htm>. Fitzgerald C. P., Chiny. Zarys historii kultury, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974. Foltz R. C., Moghul India and Central Asia, Oxford University Press, Karachi 1998. Franck A. G., The centrality of Central Asia, „Comparative Asian Studies”, No. 8 (1992). Freedom House, Nations in Transit 1999–2000, <http://www.freedomhouse.org>. Fromm E., Anatomia ludzkiej destrukcyjnoÊci, Dom Wydawniczy Rebis, Poznaƒ 2002. Fukuyama F., W ˝elaznej klatce, przedruk artyku∏u z „New York Times Book Review”, 14 marca 2005, „Gazeta Wyborcza”, 2–3 kwietnia 2005. Gafurow B., Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978. Gawlikowski K., Potocka E., Korea. DoÊwiadczenia i perspektywy, Wydawnictwo Adam Marsza∏ek, Toruƒ 2002. Glassé C., Introduction by Professor Huston Smith, The Concise Encyclopedia of Islam, Revised Edition, Sacey International, London 2001.

280

Goddard H. H., Feeblemindedness, Macmillan, New York 1914. Goddard H. H., The Kallikak Family: A Study in the Heredity of Feeble-mindedness, Macmillan, New York 1912. Go∏´biowski B., Kirgizi w oczach Polaków w Êwietle pami´tników i innych êróde∏ pisanych, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004, s. 241–242. Go∏embski F., Geopolityczne uwarunkowania pozycji mi´dzynarodowej paƒstwa, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Go∏embski F., Tokarski St., Geokulturowe uwarunkowania paƒstwa Kazachów, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000. Gortat E. R., Kazachstaƒska ideologia modernizacji, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000. Greenberg D. F., Kessler R. C., Loftin C., The effect of police employment on crime, „Criminology”, No. 3 (1983). Grodekow N. I., Kyrgyzy i Karakyrgyzy Syrdarijskoj Ob∏asti. Juridiczeskij byt, t. 1, Taszkent 1889. Grousset R., The Empire of the Steppes. A History of Central Asia (t∏um. Naomi Walford), Rutgers University Press, New Brunswick, New Jersey–London 1999. Gubajewa S. S., Naselenije Ferganskoj Doliny v konce XIX–naczale XX v., Izdatelstwo „FAN” UzSSR, Taszkent 1991. Gulmova L., Water: The Future Apple of Discord in Central Asia, Central Asia Caucasus Analyst, <http://www.caciaanalyst.org/ Headline_1.htm>, 25 April 2001. Gumilow L., Dzieje dawnych Turków, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1972. Gumilow L., Âladami cywilizacji Wielkiego Stepu, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004. Hambly G. (red.), Zentralasien, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main 2002. Hatalak O., Alvazzi del Frate A., Zvekic U., The International Crime Victim Survey in Countries in Transition. National Reports, United Nations Interregional Crime & Justice Research Institute, Publication No. 62, Rome 1998. Herodot, Dzieje, z j´zyka greckiego prze∏o˝y∏ i opracowa∏ Seweryn Hammer, Czytelnik, Warszawa 2004. Ho∏yst B., Kryminologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. Homer-Dixon T., Environmental scarcities and violent conflict: evidence from cases, „International Security”, vol. 19, No. 1, Summer 1994. Homer-Dixon T., On the threshold: environmental changes as causes of acute conflict, „International Security”, vol. 16, No. 2, Fall 1991. Hopkirk P., The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia, Khodansha International, New York 1992. Horoszowski P., Kryminologia, Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965. Huaseng Z., China, Russia, and the United States: prospects for cooperation in Central Asia, China–Eurasia Forum (CEF) Quarterly, „The Journal of China–Eurasia Forum”, February 2005. IIleunova G., Turekhanova B., Simakova O., Sociological portrait of elite of Tajikistan, „Centralnaja Azija: Politika i Ekonomika”, No. 2, 2000. International Monetary Fund, Republic of Kazakhstan: Selected Issues and Statistical Appendix, Country Report No. 01/20, January 2001. International Narcotic Control Strategy, Report 1999, U.S. Department of State, Washington, D.C. 1999.

281

International Narcotics Control Board, Report 1999, United Nations, New York 2000. International Narcotics Control Board, Report 2003, United Nations, New York 2004. International Organization for Migration, Deceived Migrants from Tajikistan. A Study of Trafficking in Women and Children, Dushanbe 2001. „International Review of Criminal Policy”, No. 1, January 1952, United Nations, New York. Jakubowski W., Szaripov S., Partie polityczne i ruchy spo∏eczne, (w:) Tadeusz Bodio, Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002. Jennings A., The Great Olympic Swindle, Somon & Schuster, New York 2000. Johnson R. V., Cressey D. R., Differential association and the rehabilitation of drug addicts, „The American Journal of Sociology”, vol. 69, No. 2 (September 1963). Ka∏u˝yƒski St., G∏osy z jurty, Wiedza Powszechna, Warszawa 1960. Ka∏u˝yƒski St., Dawni Mongo∏owie, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983. Kangaspunta K., Joutsen M., Ollus N. (red.), Crime and Criminal Justice in Europe and North America 1990–1994, HEUNI, Helsinki, Finland 1998. Karamatow Ch. S., Asketiczeskije i sufijskije teczenija w Chorasane, (w:) I. I. Chajrullajew (red.), Iz istorii sufizma: istoczniki i socjalnaja praktika, Izdatelstwo „FAN” UzSSR, Taszkent 1991. Karimov I. A., Uzbekistan on the Verge of the XXI Century: Threats of Security, Conditions and Guarantees for Progress, Tashkent 1997. Kasimowa Z. I., Istoki, Socjalnaya Susczestnost’ i Pricziny Rasprastranenja Sufizma, (w:) I. I. Chajrullajew (red.), Iz istorii sufizma: istoczniki i socjalnaja praktika, Izdatelstwo „FAN” UzSSR, Taszkent 1991. Khazanov A. M., Nomads and the Outside World, University of Wisconsin Press, Madison 1983. Kipling R., Barrack Room Ballads, Metheuen, London 1892. Kostecki M. J., Mrela K., Zaw∏aszczanie nauki (Refleksje nad amerykanizacjà socjologii), „Studia Socjologiczne”, 1980, 4(79). Kotarski H., Zagadnienie wiarygodnoÊci informacji o Mongo∏ach w „Historii Polski” Jana D∏ugosza, (w:) Feliks Kiryk (red.), Jan D∏ugosz. W pi´çsetnà rocznic´ Êmierci. Materia∏y z sesji (Sandomierz 24–25 maja 1980 r.), Olsztyn 1983. Koz∏owski K., recenzja ksià˝ki: S∏awomir Redo, Organized Crime and Its Control in Central Asia, Office of International Criminal Justice, Houston State University 2004, „Przeglàd Europejski”, 2 (2004). Krajewski K., Kryminologia konsensualna czy konfliktowa? Spór o koncepcj´, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Spo∏eczny”, nr 2 (1987). Krajewski K., Koncepcja podkultury przemocy a wyjaÊnianie przest´pczoÊci agresywnej, „Archiwum Kryminologii”, vol. XIV (1987). Krajewski K., Podstawowe tezy teorii naznaczenia spo∏ecznego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Spo∏eczny”, nr 1 (1983). Krajewski K., Teorie kryminologiczne a prawo karne, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1994. Krist G., Alone Through the Forbidden Land: Journeys in Disguise through Soviet Central Asia, Ian Falkner, Cambridge 1992. Kudajberdy-Uly Sz., Rodos∏ownaja Tiurkow, Kirgizow, Kazachow i chanskich dinastjej, 1911, ˚ahusy, Alma-Ata 1990. Kudriawcew W. N., Przyczyny naruszeƒ prawa, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1978. Kunanbaev A., Book of Words, El Bureau, Almaty 1995. Kuzniecowa N. F., Wspó∏czesna kryminologia bur˝uazyjna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1976.

282

Lacassagne A., Les Suicides ∫ Lyon, „Archives D’Anthropologie Criminelle de Medicine Legale”, vol. II, Paris 1896. Lang M., Kojbekov M., Pod jarzmem Imperium Rosyjskiego, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Lang M., Wojna domowa i proces pokojowy, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002. Laskowska K., Azjatyckie zorganizowane grupy przest´pcze, „Prokuratura i Prawo”, Nr 7–8, 2004. Laub J. H., The Life Course of Criminology in the United States: The American Society of Criminology 2003 Presidential Address, „Criminology”, vol. 42 (1), February 2004. Legg S., The Heartland, Farrar, Straus & Giroux, New York 1970. Lernell L., Wspó∏czesne zagadnienia polityki kryminalnej. Problemy kryminologiczne i penologiczne, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1978. Lernell L., Podstawy nauki polityki kryminalnej. Studia z zagadnieƒ przest´pstwa, odpowiedzialnoÊci i kary, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1967. Lernell L., Zarys kryminologii ogólnej, Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978. Levin T., The Hundred Thousand Fools of God: Musical Travels in Central Asia (and Queens, New York), Indiana University Press, Bloomington 1999. Levine R. M., Wallace G. J., The mineral industries of Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Moldova, Russia, Tajikistan, Turkmenistan, Ukraine and Uzbekistan, U.S. Geological Survey Minerals Yearbook 2000. Lewis B., The Crisis of Islam. Holy War and Unholy Terror, The Modern Library, New York 2003. Lieberson S., Language Diversity and Language Contact: Essays, Stanford University Press, California 1981. Liu J., Social transition and crime in China; an economic motivation thesis, „The Australian and New Zealand Journal of Criminology”, vol. 37, supplement 2004. Lubin N., Central Asians take stock. Reform, corruption and identity, United States Institute of Peace, Washington, D.C. 2004, <http://www.usip.org/pubs/peaceworks/pwks2.pdf>. Lubin N., Drug trafficking in Central Asia: a matter of survival for some, Eurasia Insight, <http://www.eurasianet.org>, 10 May 2001. Lubin N., Klaits A., Barsegian I., Narcotics Interdiction in Afghanistan and Central Asia, A Report to the Open Society’s Institute, Central Eurasia Project and Network Women’s Programme,<http:// www.soros.org>, January 2002. Lubin N., Rubin B. R., Calming the Ferghana Valley: Development and Dialogue in the Heart of Central Asia, The Century Foundation Press, New York 1999. ¸ukawski Z., Dzieje Azji Ârodkowej, Wydawnictwo NOMOS, Kraków 1996. Madi M., Drug trade in Kyrgyzstan: structure, implications and countermeasures, „Central Asian Survey”, vol. 23, No 3–4/2004. Ma∏owist M., Tamerlan i jego czasy, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991. Man J., Genghis Khan. Life, Death and Resurrection, Bantam Books, London–Toronto–Sydney–Auckland–Johannesburg 2005. Matsueda R. L., The current state of differential association theory, (w:) R. D. Crutchfield, G. Bridges, J. G. Weis, C. Kubrin (red.), Crime Readings, Pine Forge Press, Thousand Oaks, CA, 2000. Matuszewski J., Relacja D∏ugosza o najeêdzie tatarskim w 1241 r., ¸ódzkie Towarzystwo Naukowe, ¸ódê 1980.

283

Maulenov G. C., Kriminologiczeskaja charakteristika organizowannoj prestupnosti, EdiletPress, A∏maty 1997. McDonald W. F., The globalization of criminology: The new frontier is the frontier, „Transnational Organized Crime”, vol. 1, Spring 1995. Mejendorff E. K., Putjeszestwije iz Orenburga w Bucharu, Izdatelstwo Nauka, Moskwa 1975. Mez A., Renesans islamu, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980. Meldobajev I., U êróde∏ paƒstwowoÊci kirgiskiej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Miles M. A., Feulner E. J., O’Grady M. A., Eiras A. I., Schavey A., 2005 Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation, The Wall Street Journal, Washington–New York 2005. Mirzoev T., Tajikistan, corruption as seen by the private sector, 1999, <http:/apollo.econ. ohio-state.edu/mirzoev/paper51.pdf>. Mitchell T. D., Hume M., A Country-by-Country Analysis of Past and Future Warming rates, „Tyndall Centre International Report”, No. 1, November 2000, Norwich, United Kingdom. Modzelewski K., Barbarzyƒska Europa, Iskry, Warszawa 2004. Mokrynin W., Plosikh W., Istorija Kyrgiskoj Republiki, Kirgistan, Biszkek 1995. Money Laundering and Related Issues in Kazakhstan, Global Program Against Money Laundering (GPML) Central Asia Briefing No.1, 30 April 2002, <www.imolin.org>. Monteskiusz, O duchu praw, prze∏o˝y∏ Tadeusz Boy-˚eleƒski, Zielona Sowa, Kraków 2003. Mukanow S. K., O nekotorych problemach borby s nezakonnym obrotom narkotikow w Respublike Kazakstan: opyt i zadaczi, (w:) I.I. Rogow, S. Byczkowa, Aktualnyje woprosy borby s nezakonnym obrotom narkotikow w Respublike Kazakstan, ˚eti ˚arfy, Almaty 2002. Muravyov N., Journey to Khiva through the Turkoman Country (1836), reprinted by Oguz Press, London 1977. Murray C., Murder in Samarkand. A British Ambassador’s Controversial Defiance of Tyranny in the War or Terror, Mainstream Publishing, Edinburgh 2006. Musajew K., Istorija Welikoj Kirgiskoj Imperii, Izdatelstwo Ala-Too, Biszkek 1999. Naliwkin W. P., Kratkaja istorija Kokandskowo Chanstwa, Kazan 1886. Nissman D., The Iraqi Turkomans: who they are and what they want, „Iraq Report”, vol. 2, No. 5, 5 March 1999. ODIHR/OSCE, Preliminary Findings on the Events in Andijan, Uzbekistan, 13 May 2005, Warsaw, 20 June 2005, <http://www.osce.org/documents/odihr/2005/06/15233_en.pdf>. Olcott M. B., Taking Stock of Central Asia, „Journal of International Affairs”, vol. 56, No. 2, Spring 2003. Olcott M. B., The Kazakhs, Hoover Institute, Stanford University, California 1986. Oliker O., Szayna T. (red.), Faultlines of Conflict in Central Asia and the Implications for the U.S. Army, RAND Corporation, Santa Monica, CA 2003. Oranskij I. M., Tad˝itskojazicznyje etnograficzeskije gruppy Hissarskoj doliny. Srednaja Azija. Etnolingiczeskije issledowanije, Izdatelstwo Nauka, Moskwa 1983. OSCE, Office for Democratic Institutions and Human Rights, Central Asia. Inventory of Implemented ODIHR Projects 1994–2003, Warsaw, June 2003. OSCE, UNEP, UNDP, Addressing Environmental Risks in Central Asia. Environmental Governance Series, Bratislava 2003. Osmonoliew K. M., Organizowannaja prestupnost’ w Kyrgyzskoj Respublike. Rezultaty kriminologiczeskogo issledowanja, Agentstwo Kyrgyzskoj Respubliki po Kontroli Narkotikow, Nauczno-Issledowatelskij Centr MWD Kyrgyzskoj Respubliki, Biszkek 2003.

284

Osmonoliev K., Developing Counter-Narcotics Policy in Central Asia. Legal and Political Dimensions, Central Asia-Caucasus Institute. Silk Road Studies Programme, Silk Road Paper, January 2005. Ostrowska K., Wójcik D., Teorie kryminologiczne, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1986. Parker E. H., Campaingns of K’ang-hi, Yung-Cheng, and K’ieng-Lung, „The China Review”, vol. 16, No. 2 (1887 Sep.). Pichór T. D., Kryzys islamu? – recenzja ksià˝ki: Bernard Lewis, The Crisis of Islam. Holy War and Unholy Terror, Random House, New York 2003, s. 184, „Nowe Sprawy Polityczne”, nr 2 (2004). Pirseyedi B., The Small Arms Problem in Central Asia: Features and Implications, United Nations Institute for Disarmament Research, UNIDIR/200/8, Sales No. GV.E.00.O.6, Geneva, Switzerland 2000. Plosikh W., Epoka Chanatu Kokandskiego, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. P∏achta M., Uwagi na temat Konwencji ONZ o zwalczaniu mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej, (w:) W. P∏ywaczewski, G. K´dzierska, B. Bogdalski (red.), Unia Europejska – wyzwanie dla polskiej Policji, Wydawnictwo Wy˝szej Szko∏y Policji, Szczytno 2003. P∏ywaczewski E. W., The Russian and Polish Mafia in Central Europe, (w:) Dina Siegel, Henk van de Bunt i Damián Zaitch (red.), Global Organized Crime. Trends and Developments, Kluwer Academic Publisher, Dordrecht–Boston–London 2003. P∏ywaczewski E. W. (red.), Przest´pczoÊç zorganizowana. Âwiadek koronny, terroryzm w uj´ciu praktycznym, Zakamycze, Kraków 2005. Pojman R., Issledovanija MOM po traffiku w Kyrgyzstanie (Research of IOM on the traffic in Kyrgyzstan), (w:) International Organization for Migration, ˚enszczeny, zakon i migracja (Women, Law and Migration), Materia∏y konferencji (Conference material), Almaty, 23–24 November 2000, IOM 2001. Poklewski-Kozie∏∏ K., recenzja ksià˝ki: S∏awomir Redo, Organized Crime and Its Control in Central Asia, Office of International Criminal Justice, Houston State University 2004, „Paƒstwo i Prawo”, z. 3 (2005). Problems of Strengthening the Fight against Organized Crime in the Central Asian Region, Ministry of Interior of the Kyrgyz Republic, United Nations Development Programme, Bishkek 1999. Problemy usilenija bor’by s organizowannoj priestupnost’ju w Centralnoazjatskom regionie, Programma Razwitija OON w Kirgyzstane, Materia∏y Nauczno-Praktitczeskoj Konferencii Sostojawaszejsja w Biszkeke 25–26 sentiabria 1998 goda (Problems of Strengthening the Fight Against Organized Crime in Central Asia. Materials of Scientific-Practical Conference held in Bishkek, 25–26 September 1998), Bishkek 1999. Pulagina N., Dynamika zmian kultury etnicznej Kirgizów, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Rachmanow E., Tad˝ycy w zwierciadle historii, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002. Rappaport E. St., Polityka kryminalna, Spó∏dzielnia Wydawnicza „Prawo”, ¸ódê 1948. Rashid A., D˝ihad. Narodziny wojujàcego islamu w Azji Ârodkowej, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2003. Rashid A., Taliban: Militant Islam, Oil and Fundamentalism in Central Asia, Yale University Press, New Haven 2000.

285

Rashid A., The Resurgence of Central Asia: Islam or Nationalism?, Oxford University Press, London 1995. Redo S., Borb’a stransnacjonalnoj organizowannoj prestupnostji – obszczaja problema, (w:) Me˝dunarodnyj terrorizm, transnacjonalnaja organizowannaja prestupnost – ugroza gosudarstwennoj bezopastnosti, Ministerstwo Wnutrennych De∏ Kyrgyzskoj Respubliki, Programma Razwitija OON w Kyrgyzstane (PROON), Biszkek 2000. Redo S., Islam w Azji Centralnej, „Nowe Sprawy Polityczne”, nr 2 (2004). Redo S., Kirgistan i Narody Zjednoczone w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Redo S., Narkomania. Problemy prawno-karne i kryminologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Miko∏aja Kopernika, Toruƒ 1979. Redo S., Organized Crime and Its Control in Central Asia, Office of International Criminal Justice, Houston State University, Tx 2004. Redo S., Przest´pczoÊç zorganizowana i jej zwalczanie w Azji Centralnej, „Rocznik Nauk Politycznych Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych”, 2005 (w druku). Redo S., recenzja ksià˝ki: Andrzej Siemaszko, Spo∏eczna geneza przest´pczoÊci. Wokó∏ teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ, Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979, „Paƒstwo i Prawo”, z. 12 (1980). Redo S., Tad˝ykistan i Narody Zjednoczone w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002. Redo S., The United Nations crime trends surveys: comparative criminology in a global perspective, „International Annals of Criminology”, vol. 24, No. 1–2 (1986). Redo S., Turkemenistan a zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Turkmenistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2005. Redo S., United Nations standards and norms in crime prevention and criminal justice, (w:) Victims of Crime and Abuse of Power. Festschrift in Honour of Irene Melup, Bangkok, 11th Congress on Crime Prevention and Criminal Justice, April 2005. Redo S., Uzbekistan i Narody Zjednoczone w walce z mi´dzynarodowà przest´pczoÊcià zorganizowanà, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Uzbekistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001. Report of the Bishkek International Conference on Enhancing Security and Stability in Central Asia: Strengthening Comprehensive Efforts to Counter Terrorism (13–14 December 2001), Organization for Security and Cooperation in Europe, Vienna 2002, <http://www. osce.org/events/Bishkek2001/>. Rideau W., Wikberg R., Life Sentences: Rage and Survival Behind Bars, Time Books, Random House, New York 1992. Ringold D., Orenstein M. A., Wilkens E., Roma in an Expanding Europe: Breaking the Poverty Cycle, A Word Bank Study, Washington, D.C. 2003. Róg M., Przest´pczoÊç „grup etnicznych” w Polsce – uwarunkowania i tendencje rozwojowe, „Przeglàd Policyjny” 1998, nr 3–4. Rosenkiewicz D., Bogdaƒski M., Wybrane êród∏a pozyskiwania informacji na temat materia∏ów wybuchowych w aspekcie ich wykorzystania do celów terrorystycznych, (w:) Terroryzm biologiczny i chemiczny – dzia∏ania wojsk i instytucji pozamilitarnych w sytuacjach kryzysowych, „Poglàdy i DoÊwiadczenia” 2002 (Numer specjalny). Roy O., The New Central Asia: The Creation of Nations, I.B. Tauris Publishers, London 2000.

286

Ruggiero V., Introduction – fuzzy criminal actors, „Crime, Law & Social Change”, No. 37 (2002). Rzepliƒski A., The rule of law as a priority in criminal justice reform: building on experiences in technical cooperation between Europe and Central Asia, (w:) The Application of the United Nations Standards and Norms in Crime Prevention and Criminal Justice. Expert Group Meeting, Peace Center, Castle Schlaining, Stadtschlaining, Burgenland, Austria (10–12 February 2003), United Nations Office on Drugs and Crime, Vienna 2003, <http://www.unodc.org/unodc/en/crime_cicp_publications.html>. Said E. W., Orientalism, Vintage Books. A Division of Random House, New York 1979. Sakowicz A., Istota prywatnoÊci, (w:) Emil W. P∏ywaczewski (red.), Aktualne problemy prawa karnego i kryminologii, Temida 2, Bia∏ystok 2005. Satapaev D., Clans and Central Asia: traditions and present-Day, „Centralnaja Azija: Politika i Ekonomika”, No. 2, 2000. Satyapaew D., Szahmetow A., Grupy Nacisku, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Kultura. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000. Schneider F., The size of the shadow economies of 145 countries all over the world: first results over the period 1999 to 2003, <http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id= 636661>. Schultz J., Follow the Money. A Guide to Monitoring Budgets and Gas Revenues, Lifting the Resource Course 1, Revenue Watch Open Society Institute, Center for Policy Studies at Central European University, International Budget Project, New York 2005. Sellin Th., Culture Conflict and Crime, Bulletin 41, Social Science Research Council, 1938, reprinted w: Delos H. Kelly (red.), Deviant Behavior. Readings in Sociology of Deviance, St. Martin’s Press, New York 1979. Semionow Tien-Szanskij W. P. (red.), Turkmenstanskij Kraj, (w:) Rossija, po∏noje geograficzeskoje opisanije naszego otczestwa, Izdanije A.F. Dewriena, S.-Peterburg 1913. Serio J. D. (red.), USSR Crime Statistics and Summaries: 1989 and 1990. Chicago, The Office of International Criminal Justice, 1992. Shah Q. Baig, r.a., Introduction to Sufism, <http://muslim-canada.org/sufi/sufism.htm>. Shah I., The Way of the Sufi, Arkana-Penguin Books, London 1990. Sharaf ad-Din, Historie de Timur-Bec, connu sous le nom du grand Tamerlan, Emperteur des Mongols et Tartares. Escrite en Person par Charefaddin Ali, natif d’Yezd, auteur contemporain. Traduite en francais par feu Petits de la Croix, vol. I–IV, Delft 1722–1723. Shirazi H. A., Political forces and their structure in Tajikistan, „Central Asian Survey”, vol. 16(4), 1997. Siemaszko A., Kogo bijà, komu kradnà. Przest´pczoÊç nie rejestrowana w Polsce i na Êwiecie, Instytut Wymiaru SprawiedliwoÊci, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001. Siemaszko A., Spo∏eczna geneza przest´pczoÊci. Wokó∏ teorii zró˝nicowanych powiàzaƒ, Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979. Skrine F. H., Ross E. D., The Heart of Asia. A History of Russian Turkestan and the Central Khanates from the Earliest Times, Methuen & Co, London 1899. Small Arms Survey 2001. A Project of the Graduate Institute of International Studies (Geneva), Oxford University Press, Oxford 2001. Small Arms Survey 2003. A Project of the Graduate Institute of International Studies (Geneva), Oxford University Press, Oxford 2003. Sokova E., Nuclear and radioactive material illicit trafficking in the former Soviet Union, (w:) International Scientific and Professional Advisory Council of the United Nations Crime Prevention and Criminal Justice Programme, Organized Crime and Humanitarian Disasters,

287

Proceedings of the International Conference „Organized Crime and Humanitarian Disasters”, Courmayer, Mont Blanc, Italy, 3–5 December 2004. So∏owiowa O. A., Aiki w∏asti b∏agadarnoj Buchary, Rossijskaja Akademia Nauk, Sankt-Peterburg 2002. Soodanbekov S., Obszczestwennyj stroj Kokandskowo chanstwa, Biszkek 2000. Sorokin P., The Crisis of Our Age, E.P. Dutton, New York 1942. Soucek S., A History of Inner Asia, Cambridge University Press, Cambridge 2001. Strachota K., Kirgistan wobec problemów bezpieczeƒstwa regionalnego, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Sutherland E. H., Mental deficiency and crime (rozdz. 15), (w:) Kimball Young (red.), Social Attitudes, Holt, New York 1931. Sutherland E. H., Development of the Theory, (w:) K. Schuessler (red.), The Analyzing Crime, The University of Chicago Press, Chicago and London 1973. Sutherland E. H., Cressey D. R., Criminology, Tenth Edition, J.B. Lippincott Company, Philadelphia–New York–San Jose–Toronto 1978 Sutherland E. H., Cressey D. R., Luckenbill D. F., Principles of Criminology, Eleventh Edition, General Hall, Inc. Publishers, Dix Hills, New York 1992. Szumski J., O przedmiocie i zakresie poj´cia polityki kryminalnej, „Paƒstwo i Prawo”, nr 6 (1979). Tajna historia Mongo∏ów. Anonimowa kronika mongolska z XIII w., prze∏o˝y∏ z mongolskiego, wst´pem opatrzy∏ Stanis∏aw Ka∏u˝yƒski, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970. Talwani M., Belopolsky A., Berry, Dianne L., Geology and petroleum potential of Central Asia, <http://bakerinstitute.org/Pubs/studies/gppca/gppca.html#Comparison>. The Drug and Crime Situation in Central Asia, ROCA UNODC, 2003. The Sex and Age Distributions of the World Populations, The 2000 Revision, United Nations, New York 2001, Sales No. E. 01. XIII.8. The Sixth United Nations Survey of Crime Trends and Operations of Criminal Justice Systems (1995–1997), <www.unodc.org>. The UN system in the Kyrgyz Republic, Common Country Assessment, Bishek 2003. Tlegenova G., Szegenova N., Problemy trafika kazachskich ˝enszczin: faktory riska i predupre˝denje. Sociologitczeskie issledowanje 2000 g. – Almaty. Tokarski St., Gdy wielka tradycja Uzbeków staje si´ nowoczesnoÊcià, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Uzbekistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001. Tokarski St., Nowa to˝samoÊç. Tradycja i wspó∏czesnoÊç Kirgistanu w perspektywie dialogu kultur, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Tolstowa S. P., ˚danko T. A., Abramson S. M., Kislakowa N. A., Narody Srednej Azji i Kazakstana, Izdatelstwo Akademii Nauk SSSR, t. I, Moskwa 1963. Tryjarski E., Kultura ludów tureckich w Êwietle przekazu Mahmùda z Kaszgaru (XI w.), Komitet Nauk Orientalistycznych, Warszawa 1993. Tyszkiewicz J., Tatarzy na Litwie i w Polsce – studia z dziejów XIII–XVIII wieku, Warszawa 1989. Tyszkiewicz L. A., Hunowie w Europie. Ich wp∏yw na Cesarstwo Wschodnie i Zachodnie oraz na ludy barbarzyƒskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc∏awskiego, Wroc∏aw 2004. Uhlig H., Jedwabny Szlak, prze∏o˝y∏ Janusz Danecki, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996. U.S. Department of State, Trafficking in Persons Report, Washington, D.C. June 2004.

288

U.S. State Department, 1992 Human Rights Report for Tajikistan, Washington, D.C. 1992. UN International Drug Control Programme, Current Planned Activities in Central Asia. Illicit Drugs Situation in Central Asian States and Response to it by UNDCP, September 2001. UNDCP, Global Illicit Drug Trends 2000, ODCCP Studies on Drugs and Crime: Statistics, Vienna 2000. UNDP Human Development Report 2002, United Nations Development Programme, New York 2002. UNDP Human Development Report 2003, United Nations Development Programme, New York 2003. UNDP Human Development Report 2004, United Nations Development Programme, New York 2004. UNDP, Standard of Living Survey, Turkmenistan, Ashgabat 1997. UNDP, Sustainable Disarmament, Demobilization and Reintegration of Ex-Combatants and Conversion of Military Assets to Civilian Use. Experience of UNDP Tajikistan, Dushanbe 2005. United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention, Centre for International Crime Prevention, Global Report on Crime and Justice, Oxford University Press, New York 1999. United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention, Regional Office for Central Asia, Organization for Security and Cooperation in Europe, OSCE Central Asian Liaison Office, Summary Report, International Conference on Enhancing Security and Stability in Central Asia: An Integrated Approach to Counter Drugs, Organized Crime and Terrorism, Tashkent, Uzbekistan, 19–20 October 2000, Tashkent. United Nations Office for Drugs and Crime, World Drug Report 2004, vol. I, Vienna 2004. United Nations Office for Drugs and Crime, World Drug Report 2005, vol. I, Vienna 2005. United Nations Resident Coordinator System, Common Country Assessment of Uzbekistan, United Nations, Tashkent 2001. United Nations Resident Coordinator System, Common Country Assessment of Uzbekistan, United Nations, Tashkent 2003. UNODC, Central Asia. Strategic Programme Framework (2004–2007), <www.unodc.org/pdf/uzbekistan/strategic_programme_framework.pdf>. UNODC, Global Illicit Drug Trends 2003, Vienna 2003. Vámbéry A., Travels in Central Asia Being the Account of a Journey from Teheran across the Turkoman Desert on the Eastern Shore of the Caspian to Khiva, Bokhara and Samarkand, John Murray, London 1864. Verdansky G., Yasa or laws of Chingis Khan, (w:) The Mongols and Russia, Yale University Press, New Havens 1953. Warr M., Differential association and social learning theories. The social origins of crime: Edwin Sutherland and the theory of differential association, (w:) Raymond Paternoster, Ronet Bachman (red.), Explaining Criminals and Crime. Essays in Contemporary Criminological Theory, Roxbury Publishing Company, 2000. Wawrzyniak J., Dzia∏ania organizacji mi´dzynarodowych na rzecz stabilizacji politycznej w Kotlinie Fergaƒskiej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Weatherford J., Genghis Khan and the Making of the Modern World, Three Rivers Press, New York 2004. Weber M., On Law in Economy and Society, edited and annotaed by Max Rheinstein, translated by Edward Shils and Max Rheinstein, Simon and Shuster, New York 1954.

289

Weber M., The economic ethic of the world religions, (w:) H. H. Gerth, C. Wright Mills, From Max Weber: Essays in Sociology, Oxford University Press, New York 1978. Weber M., The Theory of Social and Economic Organization, edited with an introduction by Talcott Parsons, A Free Press Paperback, Macmillan Publishing Co., Inc., New York–London 1964. Welmianow-Zernow W. W., Istoriczeskije izwestija o Kokandskom Chanstwe ot Mukhameda-Ali do Chudorja-chana, (w:) B. V. ¸unin, Istorija Uzbekistana w istocznikach, Izdatelstwo „FAN”, UzSSR, Taszkent 1990. White A., Upstream intervenion, <http://www.eutasianet.org/health.security/presentations/upstream.shtml>. Whitfield S., Life Along the Silk Road, John Murray, London 2004. Williams P., Criminalization and stability in Central Asia and South Caucasus, (w:) Olga Oliker and Thomas Szayna (red.), Faultlines of Conflict in Central Asia and the South Caucasus: Implications for the U.S. Army, RAND Corp. Publication, Santa Monica, Ca. 2003. Wilson J. Q., Thinking about Crime, Basic Books, New York 1975. Wimmel K., Alluring Target: In Search of the Secrets of Central Asia, Trackless Sands Press, Washington 1996. Wirszubski G., Der Schutz der Sittlichkeit im Sowjetstrafrecht, „Zeitschrift für die gesamte Strafrechtwissenschaft” (1938), t. 51. Wojenko W. P., Ugroza narkotrafika iz Afganistana dlia ewropejskogo soobszczestwa, „Prawo i bezopastnost’”, No 1 (10), 2004. Wo∏owska A., Kaspijska ropa i gaz – realia pod koniec 2000 roku, OÊrodek Studiów Wschodnich, „Prace OSW”, nr 1, kwiecieƒ 2001, Warszawa. World Bank, World Bank Group Work in Low-Income Countries under Stress: A Task Force Report, 2002. World Development Report, The World Bank, WB Press: Washington D.C. 2001. World Population Prospects, The 2000 Revision, vol. I: Comprehensive Tables, United Nations New York 2001. World Prison Brief, International, Center for Prison Studies, February 2002, <www.prisonstudies.org>. Yarkov A., Diaspora polska – mi´dzy to˝samoÊcià a asymilacjà, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Yarkova E., Modernizujàce si´ spo∏eczeƒstwo (mi´dzy tradycjà a wspó∏czesnoÊcià), (w:) Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2004. Zachuta A., Bójki i pobicia na Podhalu, „Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sàdowego”, 1 (1974). ZapaÊnik S., „Walczàcy islam” w Azji Centralnej. Problem spo∏ecznej genezy zjawiska, Monografie FNP, Seria Humanistyczna, Wroc∏aw 2006. Zerjal T., Xue Y., Bertorelle G., Wells R. S., Bao W., Zhu S., Qamar R., Ayub Q., Mohyuddin A., Fu S., Li P., Yuldasheva N., Ruzibakiev R., Xu J., Shu Q., Du R., Yang H., Hurles M. E., Robinson E., Gerelsaikhan T., Dashnyam B., Mehdi S. Q., Tyler-Smith Ch., The genetic legacy of the Mongols, „American Journal of Human Genetics”, vol. 72, March 2003. Zholman R., Aben E., Satyapev D., Geopolityczne i geoekonomiczne po∏o˝enie Kazachstanu, (w:) Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia – Spo∏e-

290

czeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2000. Zieliƒski G., Kirgiz i inne poezje, opracowa∏ i wst´pem poprzedzi∏. J. Odrowà˝-Pienià˝ek, Warszawa 1956. Zokirov G., Dylematy transformacji politycznej, (w:) Tadeusz Bodio (red.), Tad˝ykistan. Historia – Spo∏eczeƒstwo – Polityka. Wspó∏czesna Azja Centralna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2002.

STRESZCZENIE Niniejsza monografia jest naukowà i praktycznà próbà pokazania mo˝liwoÊci skuteczniejszego ni˝ dotychczas podejÊcia do zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej w pi´ciu islamskich krajach Azji Centralnej (Kazachstan, Kirgistan, Tad˝ykistan, Turkmenistan i Uzbekistan). Autor, który w latach 1999–2002 by∏ tam Starszym Ekspertem ONZ do spraw Wymiaru SprawiedliwoÊci i Zapobiegania Przest´pczoÊci, opiera si´ na dorobku kryminologicznych teorii konfliktu kultur i zró˝nicowanych powiàzaƒ, w∏àczajàc je do praktycznego procesu przeciwdzia∏ania nielegalnemu obrotowi Êrodkami odurzajàcymi i innym formom przest´pczoÊci zorganizowanej, jaki zosta∏ podj´ty w regionie dzi´ki inicjatywie ONZ. Problem przemytu Êrodków odurzajàcych dlatego sta∏ si´ zaczynem do powstania ksià˝ki, ˝e przenikajà one tam i do Europy z Afganistanu, najwi´kszego producenta opiatów na Êwiecie. Analizujàc rozmiary tego przemytu, Autor wyciàga wniosek, ˝e przemyt ten implikuje olbrzymià przest´pczoÊç zorganizowanà w regionie, której sprawcy sà jednak rzadko wykrywani i pociàgani do odpowiedzialnoÊci karnej. Powstaje wi´c pytanie, jakie czynniki wp∏ywajà na niskà wykrywalnoÊç przest´pstw przemytu Êrodków odurzajàcych? Poza cz´sto wskazywanà nieszczelnoÊcià granic paƒstw Azji Centralnej, s∏abymi kwalifikacjami s∏u˝b ochrony pogranicza i celnych oraz korupcjà, na niskà wykrywalnoÊç tych i wielu innych przest´pstw sk∏ada si´ te˝ nieprzenikliwa tkanka spo∏eczna, stworzona przez jej mieszkaƒców – geopolitycznie, historycznie, spo∏eczno-ekonomicznie i kulturowo uwik∏anych w ma∏o rozpoznane sploty. Ten fakt wiele pomaga w odpowiedzi na pytanie, dlaczego w Azji Centralnej wykrycie i udowodnienie pope∏nienia przest´pstwa jest bardzo trudne. Niniejsza publikacja wyjaÊnia rol´ rodów i plemion, tworzàcych te w∏aÊnie sploty, w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà, zarówno w kontekÊcie historycznym, jak i aktualnym. To m.in. ich wp∏yw utrudnia wprowadzanie nowoczesnych, bardziej skutecznych metod Êcigania przest´pstw, promowanych w Azji Centralnej przez kraje zachodnie. Dodatkowo zaÊ utrudniajà t´ walk´ poradzieckie metody Êcigania przest´pstw oraz zakorzeniona od wieków korupcja. MyÊlà przewodnià ksià˝ki jest pokazanie, ˝e tkanka spo∏eczna (klany i plemiona) i instytucjonalna (aparat Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci) regionu ulegajà stopniowej transformacji m.in. realizowanej przez informatyzacj´ spo∏eczeƒstw centralnoazjatyckich. Azja Centralna jest coraz bardziej podatna na zewn´trznà i wewn´trznà penetracj´ idei rzàdów prawa. Choç idea ta docelowo u∏atwia bardziej humanitarne oraz skuteczne zwalczanie przest´pczoÊci zorganizowanej, to w praktyce jej wdra˝anie jest problematyczne, z racji trudnych geopolityczych, historycznych, spo∏eczno-ekonomicznych i kulturowych uwarunkowaƒ. Koncepcyjnie, ksià˝ka sk∏ada si´ z czterech cz´Êci. W pierwszej przedstawiono ma∏o znanà rol´ rodów i plemion w przest´pczoÊci zorganizowanej. W drugiej – ró˝ne formy przest´pczoÊci w Azji Centralnej, ze szczególnym uwzgl´dnieniem przest´pczoÊci zorganizowanej, prania brudnych pieni´dzy oraz korupcji. W trzeciej – polityczno-kryminalne ramy, w których proponuje si´ prawne i techniczne Êrodki, jakie mogà zwi´kszyç skutecznoÊç walki z tymi formami przest´pczoÊci w Azji Centralnej. W czwartej – problematyk´ efektywnoÊci zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej, nie tylko w kontekÊcie polityczno-kryminalnym, ale i prak-

292

tycznym. Autor ocenia formy dwu- i wielostronnej pomocy technicznej udzielanej krajom Azji Centralnej oraz przedstawia rekomendacje ONZ i Banku Âwiatowego, skierowane na reform´ wymiaru sprawiedliwoÊci i zapobiegania przest´pczoÊci w krajach Azji Centralnej. Ksià˝ka ujawnia zwiàzki ró˝nego rodzaju przest´pczoÊci z problematykà gospodarowania zasobami naturalnymi (woda, gaz, ropa), do których dost´p i eksploatacja by∏y i sà przedmiotem konfliktów, a obecnie te˝ mi´dzynarodowej „Wielkiej” i „Wi´kszej” Gry. Autor ocenia wp∏yw efektu cieplarnianego na ∏ad i porzàdek oraz informatyzacji na zwi´kszenie otwartoÊci regionu, zwa˝ywszy jego dotychczasowà izolacj´ i sekretnoÊç. Ksià˝ka wyjaÊnia wp∏yw islamu na Azj´ Centralnà, który w swojej radykalnej odmianie, docierajàcego zw∏aszcza do Kotliny Fergaƒskiej, obecnie podzielonej mi´dzy Kirgistan, Tad˝ykistan oraz Uzbekistan – najbardziej podatnej na wybuchy niezadowolenia spo∏ecznego. Z powodu widocznej w Azji Centralnej (a zw∏aszcza w Kotlinie Fergaƒskiej) post´pujàcej nierównoÊci, która ma kryminogenny wp∏yw na mieszkaƒców, Kotlina jest pod∏o˝em niepokojów, z którego czerpie swojà egzystencj´ i które wykorzystuje przest´pczoÊç zorganizowana i terroryzm. RoÊnie obawa dalszej eskalacji niepokojów w ca∏ym regionie, znanym ze swych tradycji przest´pczych. Zgodnie z historycznym doÊwiadczeniem, jej mieszkaƒcy, motywowani stepowà mentalnoÊcià przetrwania, sà gotowi do wielu poÊwi´ceƒ, ale te˝ do ∏atwego zaryzykowania swojego czy cudzego mienia i ˝ycia bardziej dla osobistego ni˝ paƒstwowotwórczego celu, a ju˝ najmniej dla unifikacji regionu na podobieƒstwo Europy. Ksià˝ka podkreÊla, ˝e handel ludêmi, przemyt Êrodków odurzajàcych i innych towarów oraz korupcja to od dawna znane zjawiska. Pot´gujà si´ one wskutek nie rozwiàzywanych na czas problemów transformacyjnych, przez co Azj´ Centralnà czeka niepewna przysz∏oÊç. Majàc to wszystko na uwadze, Autor poÊwi´ca wiele miejsca formom i sposobom udzielania pomocy technicznej w walce ze zorganizowanà przest´pczoÊcià. PodkreÊla, ˝e w procesie transformacji ustrojowej jej efektywnoÊç zale˝y m.in. od zrozumienia i wykorzystania specyfiki regionu, mentalnoÊci decydentów i zwyk∏ych jego mieszkaƒców. W tym upatruje szanse regionu i spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowej na wspó∏tworzenie lepszej przysz∏oÊci. Monografia jest znacznie rozszerzonym i zaktualizowanym wydaniem ksià˝ki Organized Crime and Its Control in Central Asia (Office of International Criminal Justice, Sam Houston State University, Tx 2004, USA).

“The Fight against Organized Crime in Central Asia”

SUMMARY This academic and practical book approaches the question of a more effective approach to the fight against organized crime in the five Islamic newly independent Central Asian countries (Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan and Uzbekistan). Through this combined approach, the book, whose author in 1999–2002 had served there as the United Nations Senior Crime Prevention and Criminal Justice Expert, includes the criminological theories of the conflict of cultures and of differential association, in the analysis of a practical process of counteracting illicit drug trafficking and other forms of organized crime in the region, initiated by the United Nations. The reason for focusing initially on the problem of illicit drug trafficking has been the fact that much of it originates from Afghanistan – the world’s biggest producer of opiates, which neighbours Central Asia, through which drugs mostly make their way to Europe. Discussing various estimates of illicit drug trafficking through Central Asia, the Author concludes that they all imply massive organized criminal activity which is rarely interdicted and the perpetrators almost never brought to justice. The question arises: what factors are at work that contribute to this low interdiction rate? Apart from the frequently-cited porous borders, low professionalism of law enforcement officers and widespread corruption, there may be another critical factor which allows for the flourishing of organized crime in the region. The answer, in short, is the strong social cohesion of the peoples of Central Asia. This fact alone makes the penetration of crime groups and collection of evidence extremely difficult, but there are also geopolitical, historical, socio-economic and cultural factors which supports that cohesion as well. Focusing on that factor, the book offers a historical overview of clan and tribal relations in Central Asian countries. This is important to bear in mind when considering contemporary forms of organized crime and its control in Central Asia. Additionally, the historical legacies (e.g., mentality, post-Soviet conservative policing and endemic corruption) make adaptation of modern law enforcement policies and techniques a slow and challenging undertaking. The leading thread of this book is to show that social fabric (clans and tribes) and institutional fabric (law enforcement and criminal justice) of the region undergo gradual transformation due to, inter alia, informatization of Central Asian societies. Central Asia is more and more amenable to external and internal penetration of the idea of the rule of law. Although this idea aims at more humanitarian and effective fight against organized crime, introducing it practically is a challenge, because of complex geopolitical, historical, socio-economic and cultural conditions. Conceptually, the book consists of four parts. The first part explores the role of clans and tribes in organized crime, which remains largely untouched by the criminal justice agencies of the five countries. The second part reviews various forms of crime in Central Asia, concentrating on organized crime, money laundering and corruption. The third part of the book puts forward specific criminal policy framework within which to act, proposing some legal and technical measures which may enhance the control of organized crime in Central Asia.

294

The fourth part explores how Central Asian countries may improve their capacity to control organized crime by modifying its criminal policy and putting it into practice. It reviews bilateral and multilateral technical assistance provided to Central Asian States and presents the recommendations of the United Nations and the World Bank regarding criminal justice reform and crime prevention there. The book deals with “Great” and “Greater” Game - the international competition for natural resources (e.g., gas and oil), the access to and the exploitation of some of them has given in the region the rise to new forms of corruption, and has now been associated with money laundering and organized crime. The book discusses also the water resources of Central Asia and the influence of global warming on law and order in the region. Further, it introduces the question of computerization of information of Central Asia, the region until these days known of its seclusion and secrecy. Last but not least, the book explains the role of Islam in Central Asia and of its radical influences, especially those penetrating the most populated and resourceful Ferghana Valley, which is now divided by Kyrgyzstan, Tajikistan and Uzbekistan. Owing to increasingly visible inequality there, which has criminogenic effects, this partitioned area is the bedrock of unrest where organized crime and terrorism have been particularly strong and difficult to counteract. The fear of further escalation of unrest is growing and reaches the entire region, known well for its criminal traditions. In line with steppe survival mentality, its inhabitants are ready for sacrifices, but this also means jeopardizing individual property or life for personal ends rather than contributing to the statehood process or the unification of the region, like in Europe. The book emphasizes that the illicit traffic in people and objects in Central Asia and beyond historically have been, and indeed continue to be, part of the traditional fabric of life in the region. These illicit activities grow because of the unsolved problem of transformation. Therefore, it is a region that faces an uncertain future. Taking all the above into account, the book extensively deals with various ways and means of providing technical assistance for the fight against organized crime in Central Asia. It emphasizes that in the process of systemic transformation, the effectiveness of that fight depends, inter alia, on the appreciating and taking advantage of the specificity of the region, the mentality of its decision-makers and common people. In this approach, the book sees chances for the region and international community to jointly work for its better future. This book is a considerably expanded and updated version of the book Organized Crime and Its Control in Central Asia (Office of International Criminal Justice, Sam Houston State University, Tx 2004, USA).

ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϲϓ ΔϤ˷ψϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ΔΤϓΎϜϣ κ˷ΨϠϣ ϲϓ ΔϴϠϋΎϓ ήΜϛ΃ ΞϬϧ ωΎΒ˷Η΍ Δϟ΄δϣ ΏέΎϘ˵ϳ Ύόϣ ϲ ˷ ϠϤόϟ΍ ϲϤϳΩΎϛϷ΍ ΏΎΘϜϟ΍ ΍άϫ ΎΜϳΪΣ Δ˷ϠϘΘδϤϟ΍ βϤΨϟ΍ ΔϴϣϼγϹ΍ ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϥ΍ΪϠΑ ϲϓ ΔϤ˷ψϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ΔΤϓΎϜϣ ϒ˷ϟΆϣ ϥΎϛϭ ϥΎΘδΧ΍ίΎϛϭ ϥΎΘγΰϴϏήϴϗϭ ϥΎΘδϜϴΟΎσϭ ϥΎΘδϧΎϤϛήΗϭ ϥΎΘδϜΑίϭ΃

ϢϣϷ΍ ήϴΒΧ ϪΘϔμΑ ˬ ϡΎϋ ϰϟ· ϡΎϋ Ϧϣ ΓήΘϔϟ΍ ϲϓ ϙΎϨϫ ϞϤϋ Ϊϗ ΏΎΘϜϟ΍ ΍άϫ ϝϼΧ Ϧϣϭ ΔϘτϨϤϟ΍ ϲϓ Δϴ΋ΎϨΠϟ΍ Δϟ΍Ϊόϟ΍ϭ ΔϤϳήΠϟ΍ ΔΤϓΎϜϣ ϲϓ ϲδϴ΋ήϟ΍ ΓΪΤΘϤϟ΍ ϪϴϠϋ ϱϮΘΤϳ Ύϣ ϦϤο ΏΎΘϜϟ΍ ϝϭΎϨΘϳ ˬϲϠϤόϟ΍ϭ ˷ϱήψϨϟ΍ ϦϴΒϧΎΠϟ΍ ϦϴΑ ϊϤΠϳ ϱάϟ΍ ΞϬϨϟ΍ ρϼΘΧϻ΍ϭ ΕΎϓΎϘΜϟ΍ ωίΎϨΗ ϲΘϳήψϧ ΎλϮμΧϭ ˬϡ΍ήΟϹ΍ ϢϠϋ ΕΎϳήψϧ ξόΑ ΓΪΤΘϤϟ΍ ϢϣϷ΍ ϪΘ˷ϠϬΘγ΍ Ϊϗ ΖϧΎϛ ˬ˷ϲϠϤϋ ϲ ˷ ΋΍ήΟ· έ˳ Ύδϣ ϞϴϠΤΗ ϕΎϴγ ϲϓ ˬϲϠοΎϔΘϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ϝΎϜη΃ ή΋Ύγϭ ˬΕ΍έΪΨϤϟ΍ ϲϓ ωϭήθϤϟ΍ ήϴϏ έΎΠΗϻ΍ ΔΤϓΎϜϣ ϲϓ ˬϙΎϨϫ ΔϘτϨϤϟ΍ ϚϠΗ ϲϓ ΔϤψϨϤϟ΍ ήϴϏ έΎΠΗϻ΍ ΔϠϜθϣ ϰϠϋ ϝϭϷ΍ ϡΎϘϤϟ΍ ϲϓ ΰϴϛήΘϟ΍ ϰϟ· ϲϋ΍Ϊϟ΍ ΐΒδϟ΍ Ύϣ΃ ΪϠΒϟ΍ ± ϥΎΘδϧΎϐϓ΃ Ϧϣ έΎΠΗϻ΍ ΍άϫ Ϧϣ ήϴΒϛ ˯ΰΟ ΄θϨϣ ϥ΃ ϮϬϓ Ε΍έΪΨϤϟ΍ ϲϓ ωϭήθϤϟ΍ ΎϬϟϼΧ Ϧϣ ϲΘϟ΍ ˬϰτγϮϟ΍ Ύϴγϵ έϭΎΠϣ Ϯϫϭ ˬΔ˷ϴϧϮϴϓϷ΍ Ω΍ϮϤϠϟ Ξ˶ΘϨϣ ήΒϛ΃ ήΒΘό˵ϳ ϱάϟ΍ ϲϓ ϒ˷ϟΆϤϟ΍ ΚΤΒϳ Ϋ·ϭ ΎΑϭέϭ΃ ϰϟ· ΎϬϘϳήσ ϲϓ ΎϬϤψόϤΑ ΔϬΠΘϤϟ΍ Ε΍έΪΨϤϟ΍ ήΒόΗ ˬϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ήΒϋ Ε΍έΪΨϤϟ΍ ϲϓ ωϭήθϤϟ΍ ήϴϏ έΎΠΗϻ΍ Ε΍ήϳΪϘΗ ϑϼΘΧ΍ Δϟ΄δϣ ˷ϢΘϳ Ύϣ ΍έΩΎϧ ˬϢΨο Ϣ˷ψϨϣ ϲ ˷ ϣ΍ήΟ· ρΎθϧ ΩϮΟϭ ϰϠϋ ΎϨϤο ϝ ˷ ΪΗ ΎϬ˷Ϡϛ ΎϬϧ΃ ΞΘϨΘδϳ Δϟ΍Ϊόϟ΍ ϡΎϣ΃ ϝϮΜϤϠϟ ΔϤϳήΠϟ΍ ϩάϫ ϲϓήΘϘϣ ΐϠΟ ΎϤ΋΍Ω ϞϴΤΘδϳ ΩΎϜϳ ˷Ϣ˴Λ Ϧϣϭ ˬϪο΍ήΘϋ΍ ϲϓ ϢϫΎδΗ ϲΘϟ΍ ΔϠϋΎϔϟ΍ Ϟϣ΍Ϯόϟ΍ ϲϫ Ύϣ ϥΫ· ΩΪμϟ΍ ΍άϫ ϲϓ Ρήτ˵ϳ ϱάϟ΍ ϝ΍Άδϟ΍ ΐϧΎΟ ϰϟ· Ϫϧ΃ ϚϟΫ ˮ˷ΪΤϟ΍ ΍άϫ ϰϟ· ϲϣ΍ήΟϹ΍ ρΎθϨϟ΍ ΍άϫ ν΍ήΘϋ΍ ϝ˷Ϊόϣ νΎϔΨϧ΍ ϯϮΘδϣ ϲ˷ϧΪΗϭ ± ιϮμΨϟ΍ ΍άϫ ϲϓ ήϛά˵Η Ύϣ ΍ΪΟ ΍ήϴΜϛ ϲΘϟ΍ϭ ± Γάϴϔ˷Ϩϟ΍ ΩϭΪΤϟ΍ Δϟ΄δϣ ˬΩΎδϔϟ΍ έΎθΘϧ΍ ωΎδ˷Η΍ϭ ˬϦϴϧ΍ϮϘϟ΍ ΫΎϔϧ· Ϧϋ ϦϴϟϭΆδϤϟ΍ ϦϴϔχϮϤϟ΍ ϯΪϟ ˷ϲϨϬϤϟ΍ ϑ΍ήΘΣϻ΍ ϚϠΗ ϲϓ ΔϤ˷ψϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ έΎϫΩίϻ ϝΎΠϤϟ΍ ΢ϴΘϳ ήΧ΁ ϢγΎΣ ϞϣΎϋ ϚϟΎϨϫ ϥϮϜϳ Ϊϗ ϯΪϟ Ϊ΋Ύδϟ΍ ΪϳΪθϟ΍ ϲϋΎϤΘΟϻ΍ ϚγΎϤΘϟ΍ ϰϟ· ήϴθϳ ΎϤϧ· ΐ˴πΘϘϤϟ΍ Ώ΍ϮΠϟ΍ϭ ΔϘτϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ΕΎΑΎμϋ ϕ΍ήΘΧ΍ ϞόΠΗ ΎϫΩήϔϤΑ Δ˷ϴόϗ΍Ϯϟ΍ ΔϘϴϘΤϟ΍ ϩάϫ ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ΏϮόη Ϟϣ΍Ϯϋ Ύπϳ΃ ϚϟΎϨϫ Ϧ ˷ Ϝϟ ˭˷ΪΣ ϰμϗ΃ ϰϟ· ΔΒόλ Δ˷ϤϬϣ ΎϤϬϴϠϛ Δ˷ϴΗΎΒΛϹ΍ ΔϟΩϷ΍ ϊϤΟϭ ϚγΎϤΘϟ΍ ϚϟΫ ϢϋΪΗ ˬΔϴϓΎϘΛϭ ΔϳΩΎμΘϗ΍ ± ΔϴϋΎϤΘΟ΍ϭ ΔϴΨϳέΎΗϭ Δϴϓ΍ήϐΟ ˬϯήΧ΃ ΔϴϟΎϤΟ· ΔΤϤϟ ϒ˷ϟΆϤϟ΍ νήόϳ ˬιΎΨϟ΍ ϞϣΎόϟ΍ ϚϟΫ ϰϠϋ ΰϴϛήΘϟ΍ ϝϼΧ Ϧϣ ˷ϢϬϣ ΐϧΎΟ ΍άϫϭ ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϥ΍ΪϠΑ ϲϓ Δ˷ϴϠ˴ΒϘϟ΍ϭ Δϳή΋Ύθόϟ΍ ΕΎϗϼόϟ΍ Ϧϋ ΔϴΨϳέΎΗ ΔϤϳήΠϟ΍ Ϧϣ ΓήλΎόϤϟ΍ ϝΎϜηϷ΍ ϲϓ ήψϨϟ΍ ΪϨϋ ϥΎϫΫϷ΍ ϲϓ ϼΛΎϣ ϥϮϜϳ ϥ΃ ϲϐΒϨϳ ΙέϹ΍ Ϧϣ ήϫ΍Ϯχ Δ˷ϤΛ ˬϚϟΫ ϰϟ· ΔϓΎο· ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϲϓ ΎϬΘΒϗ΍ήϣϭ ΔϤ˷ψϨϤϟ΍ 296

ϲϓ φϓΎΤϤϟ΍ ΔϴΗΎϴϓϮδϟ΍ ΔΒϘΤϟ΍ ΪόΑ Ύϣ ΏϮϠγ΃ϭ ˬΔλΎΨϟ΍ Δ˷ϴϨϫάϟ΍ ϼΜϣ ΎϬϨϣ ϲΨϳέΎΘϟ΍ ΐϴϟΎγϷ΍ϭ ΔϣΎόϟ΍ ΕΎγΎϴδϟ΍ ϒϴϴϜΗ ΔϴϠϤϋ ϞόΠΗ Ϧσ ˷ ϮΘϤϟ΍ ΩΎδϔϟ΍ϭ ˬϦϣϷ΍ ςΒο Ύόϣ ΕΎϳ˷ΪΤΘϟΎΑ ΎϓϮϔΤϣϭ ΎΌϴτΑ ϰόδϣ ϥϮϧΎϘϟ΍ ΫΎϔϧ· ϲϓ ΔΜϳΪΤϟ΍ ϰϠϋ ΎϴϟΎΣ ΃ήτϳ Ύϣ ϥΎϴΒΗ ϰϟ· ϮΤϨϳ ϮϬϓ ΏΎΘϜϟ΍ ΍άϫ ϲϓ Ϣ˶χΎϨϟ΍ ϚϠ͋δϟ΍ Ύϣ΃ϭ ϥϮϧΎϘϟ΍ ΫΎϔϧ· ΓΰϬΟ΃ ϲ ˷ δγΆϤϟ΍ ΞϴδϨϟ΍ϭ Ϟ΋ΎΒϘϟ΍ϭ ή΋Ύθόϟ΍ ϲϋΎϤΘΟϻ΍ ΞϴδϨϟ΍ ϢϴϤόΗ ΎϬϨϣϭ ˬήϫ΍Ϯχ Γ˷Ϊϋ Ϧϋ ϢΟΎϧ ˷ϲΠϳέΪΗ ϝ˷ϮΤΗ Ϧϣ ΔϘτϨϤϟ΍ ϲϓ Δϴ΋ΎϨΠϟ΍ Δϟ΍Ϊόϟ΍ϭ ΔϘτϨϣ ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ΖΤΒλ΃ Ϊϗϭ ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ΕΎόϤΘΠϣ ϲϓ ϱέΎΠϟ΍ Δ˷ϴΗΎϣϮϠόϤϟ΍ ϩάϫ ϥ΃ ϊϣϭ ϥϮϧΎϘϟ΍ ϢϜΣ ΓήϜϔΑ Ύόϣ ϞΧ΍Ϊϟ΍ϭ ΝέΎΨϟ΍ Ϧϣ ϕ΍ήΘΧϼϟ ήΜϛ΄ϓ ήΜϛ΃ ΔϠΑΎϗ ΪΣ ϰϠϋ Δ˷ϴϠϋΎϓ ήΜϛ΃ϭ ΔϴϧΎδϧ· ήΜϛ΃ ΔϤ˷ψϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ΔΤϓΎϜϣ ϞόΟ ϰϟ· ϲϣήΗ ΓήϜϔϟ΍ ωΎοϭϷ΍ Ϧϣ ΔϠϤΟ ΐΒδΑ ˬϪΗ΍Ϋ ϲϓ ˷ΪΤΗ Ϯϫ ΎϤϧ· ΎϴϠϤϋ ΓήϜϔϟ΍ ϩάϫ ϝΎΧΩ· ϥΈϓ ˬ˯΍Ϯγ ΓΪ˷ϘόϤϟ΍ ΔϴϓΎϘΜϟ΍ϭ ΔϳΩΎμΘϗϻ΍ ± ΔϴϋΎϤΘΟϻ΍ϭ ΔϴΨϳέΎΘϟ΍ϭ Δϴϓ΍ήϐΠϟ΍ έϭΩ ϒθϜΘδϳ ϝϭϷ΍ ˯ΰΠϟ΍ ˯΍ΰΟ΃ ΔόΑέ΃ Ϧϣ ϥ˷ϮϜΘϳ ΏΎΘϜϟ΍ ϥΈϓ ˬϚϟάϟ ΎόΒΗ Ϧϋ ˱ϯ΄Ϩϣ ϲϓ ΢ΟέϷ΍ ϰϠϋ ϝ΍ΰϳ ϻ έϭΩ Ϯϫϭ ˬΔϤ˷ψϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ϲϓ Ϟ΋ΎΒϘϟ΍ϭ ή΋Ύθόϟ΍ ϲϧΎΜϟ΍ ˯ΰΠϟ΍ϭ ΔδϤΨϟ΍ ϥ΍ΪϠΒϟ΍ ϲϓ Δϴ΋ΎϨΠϟ΍ Δϟ΍Ϊόϟ΍ ΓΰϬΟ΃ ΐϧΎΟ Ϧϣ Ϫϴϟ· ϕ˷ήτΘϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ϰϠϋ ΰϴϛήΘϟ΍ ϊϣ ˬϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϲϓ ΔϤϳήΠϟ΍ ϝΎϜη΃ ϒϠΘΨϣ νήόΘδϳ ΩΎδϔϟ΍ϭ ˬϝ΍ϮϣϷ΍ ϞδϏϭ ˬΔϤψ ˷ ϨϤϟ΍ Δϴ΋ΎϨΟ ΔϣΎϋ ΔγΎϴγ ϊοϮϟ Ω˷ΪΤϣ ϞϤϋ έΎσ· ϡ˷ΪϘϴϓ ΏΎΘϜϟ΍ Ϧϣ ΚϟΎΜϟ΍ ˯ΰΠϟ΍ Ύϣ΃ ΔϴϧϮϧΎϘϟ΍ ήϴΑ΍ΪΘϟ΍ ξόΑ Ρ΍ήΘϗ΍ ϊϣ ˬέΎσϹ΍ ϚϟΫ ϦϤο Ϟόϔϟ΍ ϰϟ· ΓέΩΎΒϤϟ΍ ϞΟϷ ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϲϓ ΎϬΘΤϓΎϜϣϭ ΔϤ˷ψϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ΔΒϗ΍ήϣ ί˷ΰόΗ Ϊϗ ϲΘϟ΍ ΔϴϨϘΘϟ΍ϭ Ϧ˷δΤΗ ϥ΃ ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϥ΍ΪϠΒϟ ϰ˷ϨδΘϳ ϒϴϛ ϒθϜΘδϴϓ ϊΑ΍ήϟ΍ ˯ΰΠϟ΍ Ύϣ΃ϭ Δϴ΋ΎϨΠϟ΍ ΔϣΎόϟ΍ ΎϬΗΎγΎϴγ ϞϳΪόΗ ϰϟ· ˯ϮΠϠϟΎΑ ΔϤ˷ψϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ΔΤϓΎϜϣ ϰϠϋ ΎϬΗ΍έΪϗ ΎϬϨϣ Δϴ΋ΎϨΜϟ΍ ˬΔϴϨϘΘϟ΍ Ε΍ΪϋΎδϤϟ΍ νήόΘδϳ ΎϤϛ ΔϴϠϤόϟ΍ ΔγέΎϤϤϟ΍ ϲϓ ΎϬϘϴΒτΗϭ ΓέΩΎμϟ΍ ΕΎϴλϮΘϟ΍ νήόϳϭ ˬϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϝϭΩ ϰϟ· Δϣ˷ΪϘϤϟ΍ ˬϑ΍ήσϷ΍ ΓΩΪόΘϤϟ΍ϭ ΔϤϳήΠϟ΍ ϊϨϣϭ Δϴ΋ΎϨΠϟ΍ Δϟ΍Ϊόϟ΍ Ϣψϧ Ρϼλ· ϥ΄θΑ ϲϟϭΪϟ΍ ϚϨΒϟ΍ Ϧϋϭ ΓΪΤΘϤϟ΍ ϢϣϷ΍ Ϧϋ ΔϘτϨϤϟ΍ ϚϠΗ ϲϓ ϱ΃ ± ήΒϛϷ΍ ϭ ϯήΒϜϟ΍ κϨϘ˴ ϟ΍ ΔΒόϟ ϰϤδϳ Ύϣ ωϮοϮϣ ΏΎΘϜϟ΍ ϝϭΎϨΘϳ ΎϤϛ ϯ˷Ω΃ ϲΘϟ΍ϭ ˬ ςϔϨϟ΍ϭ ίΎϐϟ΍ ϼΜϣ ΎϬϨϣϭ ΔϴόϴΒτϟ΍ Ωέ΍ϮϤϟ΍ ϰϠϋ ΔϴϟϭΪϟ΍ ΔδϓΎϨϤϟ΍ ˬΩΎδϔϟ΍ Ϧϣ ΓΪϳΪΟ ϝΎϜη΃ έϮϬχ ϰϟ· ˬΎϬπόΑ ϝϼϐΘγ΍ Ϛϟάϛϭ ˬΎϬπόΑ ϰϟ· ϝϮλϮϟ΍ ΍άϫ ΚΤΒϳϭ ΔϘτϨϤϟ΍ ϲϓ ΔϤ˷ψϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ϭ ϝ΍ϮϣϷ΍ ϞδϐΑ ϥϵ΍ ΎϤϫϼϛ ςΒΗήϳ άΧ΃ ϢΛ έ΍ήΘΣϻ΍ ΓήϫΎχ ήϴΛ΄Η Γ΄σϭϭ ˬϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϲϓ ϩΎϴϤϟ΍ Ωέ΍Ϯϣ Δϴπϗ ϲϓ Ύπϳ΃ ˯ΰΠϟ΍ ˯ΰΠϟ΍ ΍άϫ ϕ˷ήτΘϳ ˬϚϟΫ ϰϟ· ΔϓΎο· ΔϘτϨϤϟ΍ ϲϓ ϡΎόϟ΍ ϡΎψϨϟ΍ϭ ϥϮϧΎϘϟ΍ ϰϠϋ ϲϤϟΎόϟ΍ ϰΘΣ ϑ˴ήό˵Η ΖϧΎϛ ϲΘϟ΍ ΔϘτϨϤϟ΍ ϲϫϭ ˬϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϲϓ ΕΎϣϮϠόϤϟ΍ ΔΒγϮΣ Δϟ΄δϣ ϰϟ· 297

ϲΘϟ΍ ΔλΎΨΑϭ ˬΔ˷ϴϟΎϜϳΩ΍ήϟ΍ ϩΫϮϔϧ ήϫ΍Ϯχϭ ˬϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϲϓ ϡϼγϹ΍ έϭΩ ΢ϴοϮΗ ˬϥΎϜδϟΎΑ ΔϓΎΜϛ Δϴϋήϔϟ΍ ϖσΎϨϤϟ΍ Ϊ˷ η΃ ˬΔϧΎϏήϓ ϱΩ΍ϭ ˯ΎΤϧ΃ ϲϓ ϥϵ΍ ϞϐϠϐΘΗ ΕάΧ΃ ϥΎΘγΰϴϏήϴϗϭ ϥΎΘδϜϴΟΎσϭ ϥΎΘδϜΑίϭ΃ ϦϴΑ ΔϤ˷δϘϣ ϥϵ΍ ΖΗΎΑ ϲΘϟ΍ϭ Ύϣϭ ˬϙΎϨϫ ΩΎϳΩίϻ΍ ϲϓ ΓάΧϵ΍ Δ˷ϴ΋ήϤϟ΍ Γ΍ϭΎδϤϟ΍ ϡ΍Ϊόϧ΍ ΓήϫΎχ ˯΍˷ήΟ Ϧϣϭ ϞϘόϣ ΔϤ˷δϘϤϟ΍ Δϴϋήϔϟ΍ ΔϘτϨϤϟ΍ ϩάϫ ΖΗΎΑ ˬϡ΍ήΟϹ΍ ϰϟ· ϲπϔΗ Ε΍ή˷ΛΆϣ Ϧϣ ϩίήϔΗ ϰΘΣ ˬΓίέΎΑ ΓϮϘΑ ΏΎϫέϹ΍ϭ ΔϤψϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ΎϬϴϓ Ϊ˷ ΘθΗ ΕάΧ΃ ΚϴΣ ˬΏ΍ήτοϻ΍ Ε΃ΪΑ Ώ΍ήτοϻ΍ ΔϟΎΣ ϢϗΎϔΗ ΩΎϳΩί΍ Ϧϣ ΔϴϣΎϨΘϤϟ΍ ΔϴθΨϟ΍ϭ ΎϤϬϟ ϱ˷ΪμΘϟ΍ ΐόμϳ ΕΎΑ Δϴ΋ΎϨΟ ΪϴϟΎϘΗ Ϧϣ ϪϴϠϋ ϱϮτϨΗ ΎϤΑ ΔϓϭήόϤϟ΍ ˬΔϘτϨϤϟ΍ ϩάϫ ˯ΎΟέ΃ ϊϴϤΟ ϰϟ· ϞμΗ Ϟ˷ϤΤΘϟ ϥϭ˷ΪόΘδϣ ΎϬϧΎϜγ ϥΈϓ ˬΏϮϬδϟ΍ ϲϓ ˯ΎϘΒϟ΍ ϞΟ΃ Ϧϣ ω΍ήμϟ΍ Δ˷ϴϨϫΫ Ϧϣ ΎϴηΎϤΗϭ έΎτΧϸϟ Ω΍ήϓϷ΍ ΓΎϴΣ ϭ΃ ΔϳΩήϔϟ΍ ΕΎϜϠΘϤϤϟ΍ ξϳήόΗ Ύπϳ΃ ϲϨόϳ ΎϤϣ ˬΔϴΤπΘϟ΍ ˯ΎΒϋ΃ ΪϴΣϮΗ ϭ΃ ΔϟϭΪϟ΍ ˯Ύθϧ· ΔϴϠϤϋ έΎδϣ ϲϓ ΔϤϫΎδϤϟ΍ Ϧϣ ϻΪΑ ˬΔϴμΨθϟ΍ ΕΎϳΎϐϟ΍ ϞΟϷ ΎΑϭέϭ΃ ϲϓ ΎϤϛ ˬΔϘτϨϤϟ΍ Ω΍ϮϤϟΎΑ ωϭήθϤϟ΍ ήϴϏ έΎΠΗϻ΍ Ϛϟάϛϭ ιΎΨηϷΎΑ έΎΠΗϻ΍ ϥ΃ ΏΎΘϜϟ΍ Ϊϛ˷ Άϳϭ ϲϓ ήϤΘδΗ ϑϮδϟϭ ˬΎϴΨϳέΎΗ ΖϧΎϛ ΓήϫΎχ ˬΎϬΟέΎΧϭ ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϞΧ΍Ω ˬ˯ΎϴηϷ΍ϭ ΔτθϧϷ΍ ϩάϫ ωήϋήΘΗ ΎϤϧ·ϭ ΔϘτϨϤϟ΍ ϩάϫ ϲϓ ΓΎϴΤϠϟ ϱΪϴϠϘΘϟ΍ ΞϴδϨϟ΍ Ϧϣ ΍˯ΰΟ ˬΎϬϧϮϛ ΏΎΒγϷ΍ ϩάϬϟϭ ϥϵ΍ ϰΘΣ ϞΣ ΎϬϟ ΪΟϮϳ Ϣϟ ϲΘϟ΍ ϝ˷ϮΤΘϟ΍ ΔϠϜθϣ ΐΒδΑ ΔϋϭήθϤϟ΍ ήϴϏ ϙϮϜθϟΎΑ ΎϓϮϔΤϣ ϼΒϘΘδϣ ϪΟ΍ϮΗ ΔϘτϨϣ ΎϬϧΈϓ ΏΎΘϜϟ΍ ΍άϫ ϥ΄Α ϝϮϘϟ΍ ϦϜϤϳ ˬϩϼϋ΃ Ωέϭ Ύϣ Ϟϛ ϥΎΒδΤϟ΍ ϲϓ ϊο˵ϭ Ύϣ ΍Ϋ·ϭ ΔϴϨϘΘϟ΍ ΓΪϋΎδϤϟ΍ ϢϳΪϘΗ ϲϓ ϊΒ˷ΘΗ˵ ϲΘϟ΍ Ϟ΋ΎγϮϟ΍ϭ ϞΒδϟ΍ ϒϠΘΨϣ ϲϓ ΚΤΒϟ΍ ϲϓ ξϴϔΘδϳ ϚϠΗ Δ˷ϴϟΎόϓ ϥ΃ ϰϠϋ Ω˷Ϊθϳ Ϫϧ· ΎϤϛ ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϲϓ ΔϤ˷ψϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ΔΤϓΎϜϣ ϞΟ΃ Ϧϣ ˬΓ˷Ϊϋ έϮϣ΃ ϰϠϋ ΪϤΘόΗ ΎϤϧ· ˬϲϣΎψϨϟ΍ ϝ˷ϮΤΘϟ΍ ΔϴϠϤϋ έΎδϣ ϲϓ ϱήΠΗ Ϋ· ˬΔΤϓΎϜϤϟ΍ ϲόϧΎμΑ ΔλΎΨϟ΍ ΔϴϨϫάϟ΍ Ϛϟάϛϭ ˬΎϫέΪϗ ϖΣ ΔϘτϨϤϟ΍ ϩάϫ ΔϴλϮμΧ ήϳΪϘΗ ΎϬϨϣϭ ˬϰΤϨϤϟ΍ ΍άϫ ϲϓϭ ϪϠϛ ϚϟΫ Ϧϣ ΓΩΎϔΘγϻ΍ϭ ˬ˯΍Ϯγ ΪΣ ϰϠϋ ϦϴϳΩΎόϟ΍ αΎϨϟ΍ϭ Ε΍έ΍ήϘϟ΍ ϙ΍ήΘηϻΎΑ ϲϟϭΪϟ΍ ϊϤΘΠϤϟ΍ϭ ΔϘτϨϤϟ΍ ϩάϫ ϞϤόΗ ϲϜϟ ΔΤϧΎγ Ύλήϓ ϯήϳ ΏΎΘϜϟ΍ ϥΈϓ ΎϬϟ Ϟπϓ΃ ϞΒϘΘδϣ Ϧϴϣ΄Η ϞΟ΃ Ϧϣ Ύόϣ ΔϤ˷ψϨϤϟ΍ ΔϤϳήΠϟ΍ ΏΎΘϛ Ϧϣ ΪϬόϟ΍ ΔΜϳΪΣϭ ΍ΪΟ Δό˷γϮϣ Δϐϴλ Ϯϫ ΏΎΘϜϟ΍ ΍άϫ ΔόϣΎΟ ˬΔϴϟϭΪϟ΍ Δϴ΋ΎϨΠϟ΍ Δϟ΍Ϊόϟ΍ ΐΘϜϣ Ϧϋ έΩΎμϟ΍ ˬ ϰτγϮϟ΍ Ύϴγ΁ ϲϓ ΎϬΘΤϓΎϜϣϭ ΔϴϜϳήϣϷ΍ ΓΪΤΘϤϟ΍ ΕΎϳϻϮϟ΍ ˬϦΘγϮϴϫ ϡΎγ Δϳϻϭ ³2UJDQL]HG &ULPH DQG ,WV &RQWURO LQ &HQWUDO $VLD´ 2IILFH RI ,QWHUQDWLRQDO &ULPLQDO -XVWLFH 6DP +RXVWRQ 6WDWH 8QLYHUVLW\ 7[ 86$

298

ಮ⣙ᢁᒳᔠ㴊ⶏ䕊䕍㤵䗰ಯ ಮ⣙ᢁᒳᔠ㴊ⶏ䕊䕍㤵䗰ಯ ⫞倇 ⶲᓬ⇬ⶵᒔ∤呻㵾䕙᪎웍Ɱᶮ⨨刮 ᗛᕫᒆ䁓⵺ᓀⶏ⯎㴊⣑㈻ᶮⰶ㥲䅑㴊 ᔚᒰᖐⰵ៶⯟ᒳᔠᶃ∼웉᭎䪮៑ⰵᷬᄽ᪏⊚᪏ⰵⰵᷬᄽỚ᪏៑ⰵᷬᄽᶥ┙ⶂⰵ ᷬᄽᓒ៿ᢱ៑ⰵᷬ웊⣙ᢁⶏ䕊䕍㤵䗰ᄾⶲᓬᗢ䚋ⶄᶮ ⓺⥋ᖁ䛚᪎ᶃ 慞䔭㤵䗰弊岸ᩐᢗᔑ᩾㍛ᒙ∼웍ᶮ䛚᪎ᶃ⩖刴ᒑ䖜᠟㇪ᓬᄾᓬᒳ⣆⨨刮㴊䖂᪎ ⣙ᢁ⣑㈻웍ⲵ▀䅑ᶮ≿∤呻ᒳ剫ᶶᧀ⣙ᢁ巤㍛㉘ᭇᔪⲙᩐ៼ᕜⶏ䕊䕍㤵䗰㴊ᢌ ⸖ᒐ㴊웍⓼ᦋ᪱ᒓ᪒Ⰽᦜᬒᒓ᪒ⷀ⸊㴊㤵䗰⇬㪌剀ᄾᓑ⣆ᕫ⊌塓㜿怜៎䗴ᔔ巤㍛㉘ᭇᔪⲙ屴弞ᒐ웍ⲵ㮷ᔔ㉘ᭇᔪⲙᓁ倇㔖ᔔ峅≒㋏ದದ៮㪉ⶆᾭ㴊撬㣍㮥ᔭ ᶶ웍῿㉝坁ᒳᔠ웍⓼䕕㮷ᒳᔠ⊌ᾭ坮ᢌ㉘ᭇ噖☆ㆭ㎸ᄾ嚠噍≿ᒳᔠ巤㍛㉘ᭇᔪ ⲙ᪊䁓削ᖶ㴊㺚䃼 ᗢ䚋刪ᓀ噟ᔡᔪⲙ䝒᪔᷍崖䱕㷆ᾭ偊ェⶏ䕊䕍㤵䗰㏁᤮웍噟 ᔡ㤵䗰㏁᤮ⶰⶄᩝᢶⶏ⯎⣙ᢁ웍䚒㤵䗰ᢌ⇖ᾭ垃嚓囫㍛ᾜᄾ 屴弞崕ᓑ䚒ⷫ웛ⲵᕆᓎᨥᵦ⊂䡺ᔌ ㇪ᗔ㴊⣙ᢁ⯎㨍웠峪ᔌ伱䕕Ⓘ⩖ᩐ㴊嘿Ἁ䕅㰕㖕웍⣭㍛岥ᖓ䛒ᒠ䎦厮嘉ᗔᕫᩐ䟖厫⣯⯩웍⢜刾ᩬⶏᒆᒰ៹宴ᵦ䎦⊂ 䡺ⶏ䕊䕍㤵䗰ᶮ剫ᶶᧀ㦜㧝ᄾ噟ᒰᵦ䎦웍䈆䚒傆ᓑ웍⊷ⲵᒳᔠᶶᧀ⸇ᓀᷠᶀ㴊 ᕀ峋䛚䎁ᄾ剫ᔑ∤䕟⣙៫㤵䗰䕊䕍᠋坮⓼⩖ᩜ則⧴嚦⢖ᔌ⸇ᾭ㴊ᵶ嵄ᄾ㇪ᾜ웍 ᶶ㪌ᄽᨌ᩸ᄽ㿄ᖠ䕕㏔ᕫᩐⰍᦜ䇏ᵦ䎦ᓥ垃ᤦ◀ᔌ噟䁓ᕀ峋屺㴊ᡣ䛠ᤡᄾ 嬎≿噟ᒆᵦ䎦웍ⶲᓬ≿ᒳᔠᶃ∼㴊坮䫃ᩐ䁓ⱕ៹䎁噡仒ᔌᨌ᩸⚭ᵤ弄ᄾ噟 ᶮ㺚䃼◙ᕩᒳᔠⶏ䕊䕍㤵䗰㴊᪊䁓◨▕ᩐ៼≿䇜ᒳ⸇ᓀ塓倇ᄾ㇪ᾜ웍ᒆᔡᨌ᩸

299

⚭囝㯟屴弞웉 ♉㪌屴弞ᄽ᪔䥕䛚ⱼⶥᙣ∎㴊㍁∏ᢼ┬ᩐᶶⰿ⚭䟖厫웊ᓥ⊂䡺 ∤ⱃ◙ᕩ㍛㍁⯅䇜ᬒ⤆ⶵ⣑㈻㴊噡䂑䖙⟨䚒䣶嵄ᄾ ⶲᓬ㴊ᒆᒰᓁ䕅ⲵ⋛㿀剫ᶶᧀ㴊㿄ᖠ䕙⸊웉坮ⱕᒔ䁓ⱕ웊ᒔ䕊䕍䕙⸊웉⣭ ㍛ᒔ᩾㍛웊㇩䕕ᨌ㴊䖙⟨嗲ᩞᄾ噟䁓嗲ᩞⷫ㔖ᔔᒳᔠ㿄ᖠ㴊ᙧ⛵ᦜᄾᒳᔠ᪊ᶃ ㇩嚖㒖⨫ᩝⷫ䡰ᾜ坮ᬒ᠋坮㴊㍛㍁⚣❹ᄾ噟䁓⚣❹㴊⺾♉ⲵ⵺ᓀᕀ囙ᩐⶏ⯎ᶶ ⣙ᢁⶏ䕊䕍㤵䗰웍ᗌ剫ᶶᧀᾓⷈ㴊ᶶ㪌ᄽᨌ᩸ᄽ㿄ᖠ䕕㏔ᕫᩐⰍᦜ㤼ᠻ⊂䡺▛ ៫噟ᒆ⚣❹ᶮ∤呻ᒳᕓ巨ᒺᵶ嵄ᄾ 剫ᓬᢌ〈♻ᒐᢌᓀᵡ坮ᢌᄾ䆲ᒆ坮ᢌ⨨刮ᔌ᪊坮ⱕᬒ䁓ⱕᶮⶏ䕊䕍㤵䗰ᒳ 㴊◷᭓웍噟䁓◷᭓ᕓⶰ伱ᔚᶃ㴊ᢗᔑ᩾㍛ⷀ៹⮿ᩞᾠ⊗ᄾ䆲ᔒ坮ᢌ削剀ᔌᒳᔠ ᪊ᶃ㴊᪊䁓㤵䗰◨▕웍㣿ᢱⲵ៹ᔔⶏ䕊䕍㤵䗰ᄽ㎝嬷ᕫᩐ䟖厫ᄾ ⶲᓬ㴊䆲ᒏ坮ᢌ⩖ᢀᔌᢍ∤᩵仒㴊ᢗᔑ⯅䇜⻌⸼웍⓼▀刴塍ᩜᒆᔡ㣿∠㴊㍛☑ᬒ⤆ⶵ⣑㈻웍ᕫ㇪ⷫ⩖慞≿ᒳᔠᶶᧀ㴊ⶏ䕊䕍㤵䗰㴊⣙ᢁᄾ 䆲ᵡ坮ᢌ⨨刮ᔌᒳᔠᶃ∼┚◙ ᗛ嚠噍劉⯺ᢗᔑ⯅䇜⓼⊌៼ᕞ剾∤ⱃᕫ⩖ 慞⣙ᢁⶏ䕊䕍㤵䗰䞃ᤡᄾ㇪坮ᢌ削剀ᔌ≿ᒳᔠ᪊ᶃ⣆⩖ᘡ㴊ᩒ嘿ᩐᾠ嘿⤆ⶵ⩺ ᤯웍⓼⩖ᘡᔌ䛚᪎ᶃᩐᒜ㯒孼仒嬎≿◙ᶶᢗᔑ᩾㍛⮿巯ᩐ㤵䗰弊岸㴊▀刴ᄾ ⶲᓬ剀ᩐᒆᒰಮᾭ偊ェಯᬒಮ⵺ᾭ偊ェಯ㴊䅤叡ದದᶃ峋屺ᓀ䡰㞼及㔖웉 ᾯ㞼㊚ᬒ㹹㌿웊ᩐ៼ᒳ坮ᢌ及㔖㴊ᘅ㮮ᩐ▆塍ⷉ᢯㴊䅤ᔏᄾ剫䅤ᔏ⑸ᩬ剫ᶶᧀ 㕑㮥ᔌ᪊䁓ⰶḑ㴊䟖厫웍噗ⶥᢟᒆ㵺ᒔ㎝嬷ᩐⶏ䕊䕍㤵䗰㵾៹ᄾⶲᓬ⨨刮ᔌᒳ ᔠ㴊㊺及㔖ᩐ៮㪉⚭ᩞⴜ≿剫ᶶᧀ㍛☑䁯┕㴊◷᭓ᄾ㇪ᾜ웍噞ᕑ䕓ᔌᒳᔠᙧ⛵ 㮻䞗ᦜ㴊屴弞웍剫ᶶᧀ䡹ᕐᕓᧇᢌ⊇屳웍ᒓᓀᾜ㯒⣆㹫ᄾⶆ᪔᪒⺽塓倇㴊웍ⶲ ᓬ⨨刮ᔌᖐⰵ៶⯟ᶮᒳᔠ㴊ᶶᗓᩐ៼㙆噡㴊◷᭓웍㣿ᢱⲵ∉≿ᾭ∡劽ᶶ噟䁓及

300

㔖ᒶ≒ᄽᕀᩩ≌嵌ᶶᧀ㴊㒝嚕ᄾ剫ᶶᧀ㨶㮷᪏⊚᪏ⰵⰵᷬᄽỚ᪏៑ⰵᷬᄽᓒ⇢ ᢱ៑ⰵᷬᒏᶃᢌ㍁ᄾ Ⱬ向Ⳅ䫝㴊ᒓ⓹䇏ᘅ噟ᒰᢌ㍁㴊ᶶᧀ㤵䗰㕑㮥ᄽ᤮䧧弗ᩗ웍ⶏ䕊䕍㤵䗰ᩐ ⛖⚜㤵䗰㦜㧝웍䚒⣙ᢁⱦᤡᄾᒳᔠᶶᧀ㴊㤵䗰ᖦ䕥ᖝ⣆᫮㹫웍⯺ᒰᶶᧀ⑸≿噟䁓ᒓ∏⋆巨⛼ᦜ㴊♭♉♧♧ᄾ倅ᖵ᢯ᔠ⛼ᤩ㨵Ἁ⣆ṿ᠁ᔌᤰᤡ㋈㮥㴊➕剌웍◙ ᶶ⋋㊗崕ⱼ⟅➕ᗢᢀ㤀㣸ᄾᒓ噍ᒔㆭ㎸ᒓ᪒웍噟塒㤀㣸ᒰᕀ厨ᔭᒔ㮥ᬃ⵺ᾠⲵ ᢀᔔᒰᕀ㵴㴊䚒巤ᓀᶃ∼ᩗ⋛ᒔᧀ峋ᵨ䕙ᄾ ⶲᓬ◀劉ᔌᶮᒳᔠᩐ៼᫮嘿ᶃ∼㴊ᕀᩩᩐ㣯ᭇ㴊巤㍛ᔪ⧨ᒆ㵺ⲵ◙ᶶ㮥㏁㴊ᒆᒰᖦ䕥⸊⢖웍⓼ᒚ噞ᖠ⦇䕳ᒑᩁᄾ噟ᔡ巤㍛㏁᤮㴊ᩗ⋛㔖ᔔ嗲ḑᒳⶰ偩ᠹ 㴊屴弞ᄾ㮷㇪㶑ⷫ웍剫ᶶᧀᣓ⳵Ằ♭ᄾ 䖂᪎䚉䳗ᕫᒐᵦ䎦웍ⶲᓬ⨨刮ᔌ㮮ᕫ⩖ᘡ⤆ⶵ⩺᤯ⷫ⒴᤯ᒳᔠ⣙ᢁⶏ䕊䕍㤵䗰㴊᪊䁓嚚☊ᬒⰿ㍛웍◀劉ᶮ䎁䕥嗲ḑ噍䂑ᒳ웍⩖慞⣙ᢁ⯎㨍♋弁塓偌⓼᢯ 㮮ᶶᧀ㣿⚭ᄽᠹ䇜䚋ᩐᾭᖝ㴊♉㪌ᄾᘣ㇪嚚☊웍ᒳᔠᬒᶃ峋㿄ᖠ᩵ᕫ㵾ᔘ⫀⣑ ᓀ剫ᶶᧀᢡ嚦䘔 ⶰⷫᄾ ⶲᓬⲵᶮᅆᒳᔠ㴊ⶏ䕊䕍㤵䗰ᩐ≿䇜ᅇ웉ᶃ峋ᢗᔑ᩾㍛䗸웍⋷⁌ᖗⰵ弅⑤ 䅑ᾭ⇬웍7[ 86$웊ᒆᓬ㴊Ẁ㻆ᒐ⣆䖜᠟웍⓼≿ᨥᓬ噡仒ᔌᾭ塕⣯់ᬒ⵺ ⰶᄾ

301

‫ޟ‬ਛᄩࠕࠫࠕߦ߅ߌࠆ⚵❱‽⟋ߣߩ㑵޿‫ ޠ‬ ᛞ ⸶ ߎߩቇⓥ⊛߆ߟታ↪⊛ߥ⪺૞ߪ㧘ᣂߚߦ⁛┙ߒߚ㧡ߟߩࠗࠬ࡜ࡓᢎߩਛᄩࠕࠫࠕ⻉࿖㧔ࠞ ࠩࡈࠬ࠲ࡦ‫ࡦ࠲ࠬ࠾ࡔࠢ࡞࠻ޔࡦ࠲ࠬࠠࠫ࠲ޔࡦ࠲ࠬࠡ࡞ࠠޔ‬෸߮࠙࠭ࡌࠠࠬ࠲ࡦ㧕ߦ߅ ߌࠆ⚵❱‽⟋ߦ‫ࠅࠃޔ‬ല₸⊛ߦኻಣߔࠆߚ߼ߩᣇ╷ߦߟ޿ߡ╵߃ࠍዉߎ߁ߣߒߡ޿ࠆ‫ ޕ‬ 㧝㧥㧥㧥ᐕ߆ࠄ㧞㧜㧜㧞ᐕ߹ߢ‫ޔ‬࿖ㅪ਄⚖‽⟋㒐ᱛೃ੐มᴺኾ㐷ቭߣߒߡᒰ࿾ߦ㚢࿷ߒߚ ⪺⠪ߦࠃࠆᧄ૞ߪ㧘⇣ߥࠆᢥൻ߿㓸࿅ߦࠃࠆ៺ᡂߦߟ޿ߡߩೃ੐ቇ⊛ℂ⺰㧘࿖ㅪਥዉߦ߆ ߆ࠆ‫ޔ‬㆑ᴺ⮎‛ኒャ߿ߘߩઁߩᒻᑼߩ⚵❱‽⟋߳ߩታ㓙⊛ߥኻಣߩࡊࡠ࠮ࠬߩಽᨆߦ߽⸒ ෸ߒߡ޿ࠆ‫ ޕ‬ ߘ߽ߘ߽‫ߩߎޔ‬࿾ၞߦ߅ߌࠆ㆑ᴺ⮎‛ߩኒャ߇ᵈ⋡ߐࠇߚߩߪ㧘਎⇇ߩࠕࡋࡦߩᦨᄢ↢ ↥࿖ߢ޽ࠆࠕࡈࠟ࠾ࠬ࠲ࡦ߆ࠄߩ㆑ᴺ⮎‛ߩᄙߊ߇‫ޔ‬㓞ߩਛᄩࠕࠫࠕߩ࿖‫ࠍޘ‬ㅢߞߡ‫࡛ޔ‬ ࡯ࡠ࠶ࡄ߳౉ߞߡߊࠆ߆ࠄߢ޽ߞߚ‫⪺ޕ‬⠪ߪ‫ޔ‬ਛᄩࠕࠫࠕ࿾ၞࠍㅢࠆ㆑ᴺ⮎‛ኒャߩ᭎▚ ㊂ࠍ⺰ߓߥ߇ࠄ‫ޔ‬ᰴߩࠃ߁ߦ⚿⺰ߠߌࠆ‫ߦߚߞ߼ޔߪࠄࠇߎޕ‬ᬌ᜼ߐࠇࠆߎߣߩߥ޿Ꮒᄢ ߥ⚵❱‽⟋ᵴേߣ߶߷଀ᄖߥߊ⚿߮ߟ޿ߡ߅ࠅ‫ޔ‬ᖡ੐ࠍ௛ߊ⠪ߚߜ߇มᴺߩⵙ߈ࠍฃߌࠆ ߎߣߪ߹ߕߥ޿‫ ޕ‬ ᰴߩࠃ߁ߥ⾰໧߇↢ߓࠆ࡯ߎߩࠃ߁ߥૐ޿ᬌ᜼₸ߪ㧘ߤߩࠃ߁ߥⷐ࿃ߦࠃࠆ߽ߩߥߩ߆‫ޕ‬ ⴕ߈᧪ߩߒ߿ߔ޿࿖Ⴚ✢‫ޔ‬ᴺၫⴕ⠪ߚߜߩࡊࡠᗧ⼂ߩૐߐ‫⬧ޔ‬ᑧߒߡ޿ࠆᳪ⡯ߣ޿ߞߚࠃ ߊ⺆ࠄࠇߡ޿ࠆࠃ߁ߥⷐ࿃એᄖߦ߽⚵❱‽⟋ߩ❥⨃ࠍ⸵ߒߡ޿ࠆ㊀ⷐߥⷐ࿃߇޽ࠆߩߢߪ ߥ޿߆‫ߦࠇߎޕ‬ኻߔࠆ╵߃ߪ‫ޔ߫߃⸒ߢ⸒৻ޔ‬ਛᄩࠕࠫࠕߩੱ‫ߩߎޕࠆ޽ߢ᧤⚿ߩޘ‬੐ታ ߚߛ߭ߣߟࠍߣߞߡ߽㧘‽⟋㓸࿅ࠍᶐㅘߒ߿ߔߊߐߖߚࠅ‫⸽ޔ‬᜚෼㓸ࠍ⪺ߒߊ࿎㔍ߦߐߖ ߚࠅߔࠆ߇㧘߶߆ߦ߽㧘ߘߩࠃ߁ߥ⚿߮ߟ߈ࠍᡰ߃ࠆ࿾᡽ቇ⊛㧘ᱧผ⊛㧘␠ળ⚻ᷣ⊛෸߮ ᢥൻ⊛ⷐ࿃߇޽ࠆ‫ ޕ‬ ߘߩⷐ࿃ߦὶὐࠍᒰߡߥ߇ࠄ㧘ᧄ૞ߪ㧘ਛᄩࠕࠫࠕ⻉࿖ߩ৻ᣖ߿᳃ᣖߩ㑐ଥߦߟ޿ߡᱧ ผ⊛ߦ᭎ⷰߔࠆ‫ߪࠇߎޕ‬㕖Ᏹߦ㊀ⷐߥὐߢ޽ࠅ㧘⚵❱‽⟋ߩ⃻ઍ⊛ߥ㘃ဳ߿ਛᄩࠕࠫࠕߦ ߅ߌࠆߘߩ⛔೙ߦߟ޿ߡᬌ⸛ߔࠆߣ߈ߪ㧘ᔃߦ⇐߼ߡ߅߆ߥߊߡߪߥࠄߥ޿‫ߦࠄߐޕ‬ઃ㓐 ߒߡ㧘ᱧผ⊛ㆮ↥㧔଀߃߫㧘ੱ‫ߩޘ‬ᕁ⠨ᣇᴺ㧘࠰ࡆࠛ࠻ᓟߩ଻቞᡽ᴦߣᒰ࿾․᦭ߩᳪ⡯㧕 ߇‫ޔ‬ㄭઍ⊛ߥᴺၫⴕߩ᡽╷࡮ᛛⴚ߳ߩᄌ㕟ࠍㆃࠄߖ‫ ޕࠆ޽ߢߩࠆ޿ߡߖߐߦ޿߆ߞ߿ޔ‬ ᧄ૞ߩਥⷐߥ⋡⊛ߪ㧘ߎߩ࿾ၞߩ␠ળ⊛᭴ㅧ㧔৻ᣖ߿᳃ᣖ㧕߿‫⊛❱⚵ޔ‬᭴ㅧ㧔ᴺၫⴕ߿ ೃ੐มᴺ㧕߇‫ޔ‬ẋㅴ⊛ߦᄌኈߒߡ޿ߞߚߎߣ‫ߦ․ޔ‬ਛᄩࠕࠫࠕ␠ળߦ߅޿ߡ㧘ੱ‫߇ޘ‬ᖱႎ ߩ੨᦭ߦࠃߞߡᄌൻߒߚߎߣࠍ᣿ࠄ߆ߦߔࠆߎߣߢ޽ࠆ‫ޕ‬ਛᄩࠕࠫࠕߪ‫ޟޔ‬ᴺߩᡰ㈩‫ߩޠ‬⠨ ߃ࠍኻᄖ⊛ߦ߽ኻౝ⊛ߦ߽ᶐㅘߐߖߡ⥄ࠄฃߌ౉ࠇࠃ߁ߣߒߡ޿ࠆ‫ޟߩߎޕ‬ᴺߩᡰ㈩‫ߩޠ‬ ⠨߃ᣇߪᧄ᧪‫ੱࠅࠃޔ‬㆏⊛ߢࠃࠅലᨐ⊛ߥ⚵❱‽⟋ߣߩ㑵޿ࠍ⋡ᜰߔ߽ߩߢ޽ࠆ߇‫ޔ‬ਛᄩ ࠕࠫࠕߦ߅޿ߡ‫ߩߎޔ‬ℂᔨߪ㧘ⶄ㔀ߥ࿾᡽ቇ⊛‫ޔ‬ᱧผ⊛‫␠ޔ‬ળ⚻ᷣ⊛‫ޔ‬ᢥൻ⊛⁁ᴫߩߚ߼ ߦ‫ޔ‬ታ㓙਄ߩ‫ޟ‬ᄢ߈ߥ⺖㗴‫ߡߒߣޠ‬ዉ౉ߐࠇߚߩߢ޽ࠆ‫ ޕ‬

302

᭎ᔨ⊛ߦ‫ᧄޔ‬૞ߪ‫ޔ‬㧠ߟߩㇱಽߦಽ߆ࠇߡ޿ࠆ‫ᦨߕ߹ޕ‬ೋߩㇱಽߢߪ‫ߩߎޔ‬㧡߆࿖ߩೃ ੐มᴺᯏ㑐ߦࠃߞߡ‫ߤࠎߣ߶ޔ‬ᚻߟ߆ߕߦߥߞߡ޿ࠆ⚵❱‽⟋ߦ߅ߌࠆ৻ᣖ߿᳃ᣖߩᓎഀ ߦߟ޿ߡតⓥߒߡ޿ࠆ‫ޕ‬㧞⇟⋡ߩㇱಽߢߪ‫ޔ‬ਛᄩࠕࠫࠕߦ߅ߌࠆ᭽‫ߥޘ‬㘃ဳߩ‽⟋ߦߟ޿ ߡ‫ࠣࡦ࡝࠳ࡦࡠ࡯ࡀࡑޔ⟋‽❱⚵ޔߦ․ޔ‬෸߮ᳪ⡯ߦὶὐࠍᒰߡߡ⹏ଔࠍട߃ߡ޿ࠆ‫ ޕ‬ 㧟⇟⋡ߩㇱಽߢ‫⪺ޔ‬⠪ߪ‫ޔ‬ਛᄩࠕࠫࠕߦ߅ߌࠆ⚵❱‽⟋߳ߩ⛔೙ࠍᒝൻߐߖࠆߎߣ߇ߢ ߈ࠆ߆߽ߒࠇߥ޿ᴺ⊛࡮ᛛⴚ⊛ߥᣇᴺࠍ฽ࠎߛౕ૕⊛ߥೃ੐᡽╷ߩᨒ⚵ߺࠍឭ᩺ߔࠆ‫ ޕ‬ 㧠⇟⋡ߩㇱಽߢߪ‫ޔ‬ਛᄩࠕࠫࠕ⻉࿖߇‫ߩߘߡߒߦ߆޿ޔ‬ೃ੐᡽╷ࠍᡷ㕟ߒታᣉߔࠆߎߣ ߦࠃࠅ‫ޔ‬ᓐࠄߩ⚵❱‽⟋⛔೙⢻ജࠍะ਄ߐߖࠆߎߣ߇ߢ߈ࠆߩ߆ߦߟ޿ߡតⓥߔࠆ‫ߎߎޕ‬ ߢߪ‫ޔ‬ਛᄩࠕࠫࠕ⻉࿖ߦឭଏߐࠇߚੑ࿖㑆ߩ‫ޔ‬෶ߪᄙ࿖㑆ߩᛛⴚេഥࠍ⹏ଔߔࠆߣߣ߽ߦ‫ޔ‬ ࿖ㅪߣ਎⇇㌁ⴕ߇‫ޔ‬ᒰ࿾ၞߩೃ੐มᴺᡷ㕟߿‽⟋㒐ᱛߦ㑐ߒߡⴕߞߚ൘๔ߦߟ޿ߡ⚫੺ߔ ࠆ‫ ޕ‬ ᧄ૞ߪ‫ࡓ࡯ࠥ࠻࡯࡟ࠣޟޔ‬㧔ᄢ޿ߥࠆࠥ࡯ࡓ㧕‫ࡓ࡯ࠥ࡯࠲࡯࡟ࠣޟ߿ޠ‬㧔ߐࠄߦᄢ޿ߥࠆ ࠥ࡯ࡓ㧕‫⥄ޔߜࠊߥߔޠޔ‬ὼ⾗Ḯ㧔ࠟࠬ‫ޔ‬⍹ᴤߥߤ㧕ࠍ߼ߋࠆ࿖㓙㑆ߩ┹੎‫⥄ޔ‬ὼ⾗Ḯ߳ߩ ࠕࠢ࠮ࠬ߿ߎࠇࠄߩ㐿⊒߇ᒰ࿾ၞߦᣂߒ޿㘃ဳߩᳪ⡯ࠍ߽ߚࠄߒ‫࡝࠳ࡦࡠ࡯ࡀࡑ߇ࠇߘޔ‬ ࡦࠣ߿⚵❱‽⟋ߣ߽㑐ㅪߒߡ޿ࠆߎߣߥߤߦߟ޿ߡ߽⸅ࠇߡ޿ࠆ‫ᧄޔߦࠄߐޕ‬૞ߪ‫ޔ‬ਛᄩ ࠕࠫࠕ࿾ၞࠍ੹ᣣߦ߅޿ߡ߽‫ޔ‬ᄖ⇇ߣ㓒㔌ߐߖ‫ޔ‬㕖౏⴫ߦߒߡ޿ࠆਛᄩࠕࠫࠕߩᖱႎߩ㕖 ࠦࡦࡇࡘ࡯࠲ൻߦኻߔࠆ⇼໧ߦ߽⸒෸ߒߡ޿ࠆ‫ᦨޕ‬ᓟߦ㧔ߒ߆ߒᄢ੐ߥߎߣߣߒߡ㧕‫ᧄޔ‬૞ ߪ‫ޔ‬ਛᄩࠕࠫࠕߦ߅ߌࠆࠗࠬ࡜ࡓᢎߩᓎഀ‫ޔ‬ᕆㅴᵷߩᓇ㗀‫ੱ߽ߣߞ߽ޔߦ․ޔ‬ญ߇ᄙߊ‫ޔ‬ ⾗Ḯߦ߽ንࠎߢ޿ࠆࡈࠚ࡞ࠟ࠽ᷧ⼱㧔⃻࿷‫࠲ࠬࠠࡌ࠭࠙ޔࡦ࠲ࠬࠠࠫ࠲ޔࡦ࠲ࠬࠡ࡞ࠠޔ‬ ࡦߦಽഀߐࠇߡ޿ࠆ㧕ߦ߅ߌࠆߘࠇࠄߩᶐㅘߦߟ޿ߡ߽⺑᣿ߒߡ޿ࠆ‫ ޕ‬ ߎߩ࿾ၞߦ߅ߌࠆᕆㅦߦㅴ߻⋡ߦ⷗߃ࠆਇᐔ╬ߪೃ੐ቇ⊛ߥലᨐߢ޽ࠆ߇‫ޔࠅࠃߦࠇߘޔ‬ ߎߩ඙ಾࠄࠇߚ࿾ၞߪ‫ޔ‬㕖Ᏹߦᒝᄢߢ߆ߟኻಣߩ㔍ߒ޿⚵❱‽⟋߿࠹ࡠ࡝࠭ࡓߩਇ቟ߩ᷷ ᐥߣߥߞߡߒ߹ߞߡ޿ࠆ‫ߩߎޕ‬ਇ቟ߪߤࠎߤࠎ㜞߹ߞߡ‫ޔ‬࿾ၞో૕߇‽⟋௑ะߩᒝ޿࿾ၞ ߣ⍮ࠄࠇࠆߦ⥋ߞߡ޿ࠆ‫ޕ‬ᄢ⨲ේߦ߅ߌࠆ↢ሽᧄ⢻ߦࠃߞߡ‫ޔ‬૑᳃ߪ㧘ㅴࠎߢ૗߆ࠍ‶† ߦߒࠃ߁ߣߔࠆ‫ߒ߆ߒޕ‬㧘࡛࡯ࡠ࠶ࡄߥߤߩઁߩ࿾ၞߢߪ࿖ኅ⁛┙߿⛔৻ߦᓎ┙ߡࠆߚ߼ ߢ޽ࠆߩߦኻߒ‫ޔ‬ਛᄩࠕࠫࠕ࿾ၞߦ߅޿ߡߪ‫ࠈߒ߻ޔ‬୘ੱ⊛ߥ⋡⊛ߩߚ߼ߦ㧘ઁੱߩ⽷↥ ߿↢๮ࠍෂ㒾ߦߐࠄߔߎߣࠍᗧ๧ߔࠆ‫ ޕ‬ ᧄ૞ߪ㧘ਛᄩࠕࠫࠕ߿㧘ߘߎࠍㅢࠆߎߣߦࠃࠆੱ߿⑌೙ຠߩኒャߪ㧘ᱧผ⊛ߥ߽ߩߢ㧘 ߎߩ࿾ၞߩવ⛔⊛ߥ↢ᵴߩ৻ㇱߣߒߡߎࠇ߆ࠄ߽⏕ታߦ⛯ߊߣജ⺑ߔࠆ‫ߩࠄࠇߎޕ‬㆑ᴺᵴ േߪ㧘ߐ߹ߑ߹ߥᄌ㕟ߩਛ‫⸃ߛᧂޔ‬᳿ߒߡ޿ߥ޿໧㗴߇ሽ࿷ߔࠆߎߣߦࠃߞߡჇ߃ߡ޿ࠆ‫ޕ‬ ߘߩࠃ߁ߥࠊߌߢ‫ߩߎޔ‬࿾ၞߪ‫ޔ‬ਇ቟ቯߥ዁᧪ߦ⋥㕙ߒߡ޿ࠆ‫ ޕ‬ એ਄ߦ᜼ߍߚ੐ᨩࠍ⠨ᘦߦ౉ࠇߟߟ‫ᧄޔ‬૞ߪ‫ޔ‬ਛᄩࠕࠫࠕߦ߅ߌࠆ⚵❱‽⟋ߦኻ᛫ߔࠆ ߚ߼ߩ᭽‫ߥޘ‬⒳㘃ߩᛛⴚදജߦߟ޿ߡ᏷ᐢߊ⺰ߓࠆ‫⊛❱⚵ޕ‬ᄌ㕟ߩㆊ⒟ߦ߅޿ߡ‫‽❱⚵ޔ‬ ⟋ߦኻߒലᨐ⊛ߦኻ᛫ߢ߈ࠆ߆ߤ߁߆ߪ‫ޔߌࠊࠅߣޔ‬ኻ⽎࿾ၞߩ․ᓽ߿᡽╷᳿ቯ⠪߿ੱ‫ޘ‬ ߩࡔࡦ࠲࡝࠹ࠖࠍ⠨ᘦߦዅ㊀ߒ‫ޔ‬⠨ᘦߢ߈ࠆ߆ߤ߁߆ߦࠃࠆߣᒝ⺞ߔࠆ‫⪺ޕ‬⠪ߪ‫ࠕߩߎޔ‬

303

рбКрбарбпра┤▀жраГ▀Ю▀бтАл▀й▀О▐ФтАмр┐╛сБЮ▀йраГраЕраГ▐┐сзВсзк▀й▀Ъ▀╝▀жтАл▐ФтАмсТ░р┐╛сБЮ▀гр┐ЦуУЩтРарк│▀г▀Зр╢пр┤Ь▀ФраЖ▀О ▀г▀З▀в▀ИраЖ▀гтПХрм╛▀ФраЖтАл ▐ХтАм ▀е▀ЕтАлсзД▐ФтАмрлЮ▀ктАл▐ФтАмузЮузЬузЬузасРХ▀жр│Ат┤Х▀РраЗ▀ЪтАл▐ЯтАмриЫсДйраХралраХ▀ж▀Е▀МраЖтЪ╡тЭ▒тА╜тЯЛ▀г▀Ш▀йтЫФр│ЩтАлтШи▐атАм р┐Цра╣раараирамсО║раирбУрбЕрбШрбпрамра╗рбжсДвсЙЗрбор┐ЦуУЩр│ГрйРр╕бс┤║раЭрбИраЦрамузФ2IILFH RI ,QWHUQDWLRQDO &ULPLQDO -XVWLFH 6DP +RXVWRQ VWDWH 8QLYHUVLW\ 7; 86$узХ▀йсб╖т╕УтАГ▀в▐╜раЖтАл ▐ХтАм

„Der Kampf gegen die organisierte Kriminalität in Zentralasien“ ZUSAMMENFASSUNG Den effektiveren Umgang mit dem Kampf gegen die organisierte Kriminalität in den 5 islamischen, in der jüngeren Vergangenheit unabhängig gewordenen zentralasiatischen Staaten Kasachstan, Kirgistan, Tadschikistan, Turkmenistan und Usbekistan hat sich dieses Werk, dessen Autor von 1999 bis 2002 vor Ort als United Nations Senior Crime Prevention and Criminal Justice Expert tätig war, in wissenschaftlicher und praxisrelevanter Weise zum Gegenstand gemacht. Die Theorien der Kulturkonflikte und der differentiellen Assoziation einschließend, illustriert es den von den Vereinten Nationen in dieser Region initiierten Kampf gegen den illegalen Drogenhandel und andere Formen der organisierten Kriminalität. Da ein großer Teil des illegalen Drogenhandels in den oben angeführten Staaten seinen Ursprung in benachbarten Afghanistan hat, wo weltweit die meisten Opiate hergestellt werden und von wo aus Drogen hauptsächlich ihren Weg nach Europa finden, konzentriert sich das Buch zunächst auf diese Problematik. Verschiedene Schätzungen, den illegalen Drogenhandel betreffend, werden besprochen und lassen den Autor zu dem Ergebnis gelangen, dass sie alle eine massive organisierte kriminelle Aktivität implizieren, der kaum Verbotsnormen entgegenstehen und deren Täter so gut wie nie strafrechtlich verfolgt werden. Auch der sich in diesem Zusammenhang stellenden Frage, welche Faktoren zu einem solchen Umgang mit organisierter Kriminalität beitragen, wird auf den Grund gegangen. Abgesehen von den oftmals zitierten durchlässigen Grenzen, der geringen Professionalität der Gesetzeshüter und der weit verbreiteten Korruption, gibt es einen weiteren kritischen Faktor, der es zulässt, dass die organisierte Kriminalität in dieser Region floriert: der starke soziale Zusammenhalt der Völker Zentralasiens, der durch geographische, historische, sozioökonomische und kulturelle Einflüsse geprägt wird. Allein dieser erschwert ein Durchdringen der organisierten Banden und die Sammlung von Beweismaterial. Auf diesen Zusammenhalt sich konzentrierend, bietet dieses Werk einen historischen Überblick über die Verbindungen der Klans und Volksstämme in den zentralasiatischen Ländern. Diesem Beachtung zu schenken ist, wenn man über gegenwärtige Erscheinungsformen organisierter Kriminalität und ihre Kontrolle in Zentralasien spricht, von großer Bedeutung. Zusätzlich gestalten historische Vermächtnisse (wie z.B. Mentalität, post-sowjetische konservative Politik und endemische Korruption) die Adaption moderner Formen und Techniken der Rechtsdurchsetzung als langsames und herausforderndes Unterfangen. Das Hauptanliegen dieses Werkes besteht darin zu zeigen, dass sich sowohl die soziale (Klans und Volksstämme) als auch die institutionelle Struktur (Strafverfolgung und Strafrechtspflege) dieser Region unter anderem aufgrund von Informatisierung der zentralasiatischen Gesellschaften einer graduellen Wandlung unterzieht. Zentralasien öffnet sich immer mehr dem Grundgedanken des rechtsstaatlichen Prinzips. Obwohl dieses auf einen humanitäreren und effektiveren Kampf gegen organisierte Kriminalität abzielt, stellt seine praktische Einführung wegen komplexer geographischer, historischer, sozioökonomischer und kultureller Umstände eine große Herausforderung dar. Dies begreifend, unterteilt sich das Werk in 4 Teile. Der erste Teil untersucht die Rolle der Klans und Volksstämme in Verbindung mit der organisierten Kriminalität, die von den

305

Strafverfolgungsbehörden in den 5 Staaten weitgehend unangetastet bleibt. Der zweite Teil beleuchtet verschiedene Formen von Kriminalität in Zentralasien und konzentriert sich dabei auf die organisierte Kriminalität, Geldwäscherei und Korruption. Im dritten Teil des Buches werden neben einem spezifischen Strafrechtssystem, rechtliche und technische Maßnahmen vorgeschlagen, die zur Verbesserung der Kontrolle organisierter Kriminalität in Zentralasien beitragen sollen. Der vierte Teil untersucht, wie zentralasiatische Länder ihre Möglichkeiten, organisierte Kriminalität zu bekämpfen, dadurch verbessern können, dass sie ihre Strafrechtspflege modifizieren und praktisch umsetzen. Er bewertet bilaterale und multilaterale technische Hilfe, die Zentralasien zur Verfügung gestellt wurde, und stellt Empfehlungen der Vereinten Nationen und der Weltbank vor, die eine Reform des Strafrechtssystems und die Vorbeugung von organisierter Kriminalität betreffen. Darüber hinaus beschäftigt sich das Buch mit dem sog. „Great“ und „Greater“-Game – einem internationalen Wettbewerb um natürliche Ressourcen wie Gas und Erdöl. Der Zugang dazu und die Ausbeutung mancher dieser Bodenschätze hat dazu geführt, dass in dieser Region neue Formen von Korruption, verbunden mit Geldwäscherei und organisierter Kriminalität, entstanden sind. Dieser Teil beschäftigt sich auch mit den Wasserbeständen in Zentralasien und dem Einfluss der Erderwärmung auf Gesetz und öffentliche Ordnung. Darüber hinaus wird der Frage der automationsunterstützten Erfassung von Informationen in Zentralasien nachgegangen; diese Region war bis vor kurzem bekannt für ihre Abgeschiedenheit und Verborgenheit. Abschließend erklärt das Buch die Rolle des Islam und dessen radikale Einflüsse in Zentralasien, besonders jene, die das dicht besiedelte Ferghana Tal durchdringen, das nunmehr zwischen Kirgistan, Tadschikistan und Usbekistan geteilt ist. Wegen des zunehmend sichtbaren Ungleichgewichtes, das auch kriminogene Auswirkungen hat, ist dieses geteilte Gebiet der Herd der Unruhen, wo es besonders schwierig ist, der organisierten Kriminalität und dem Terrorismus Herr zu werden. Die Angst vor einer weiteren Eskalation der Unruhen wächst und nimmt die gesamte Region, die für ihre kriminellen Traditionen bekannt ist, ein. Im Einklang mit der Überlebensmentalität der Wüste sind die Bewohner dieser Region bereit, Opfer zu bringen, was gleichzeitig bedeutet, Eigentum oder Leben für persönliche Zwecke zu riskieren anstatt sich am Prozess der Eigenstaatlichkeit oder Zusammenführung zu beteiligen. Das Buch betont, dass der illegale Handel mit Menschen und Objekten in Zentralasien, auch historisch gesehen, Teil der traditionellen Lebensstruktur dieser Region war und immer noch ist. Aufgrund der ungelösten Probleme, die eine Transformation mit sich bringt, wachsen diese illegalen Aktivitäten weiter an, und lassen diese Region in eine sehr ungewisse Zukunft blicken. Aufgrund des oben Gesagten beschäftigt sich das Werk auch eingehend mit verschiedenen Möglichkeiten technischer Hilfe für einen Kampf gegen organisierte Kriminalität in Zentralasien. Es betont, dass im Prozess der systematischen Umstellung die Effektivität dieses Kampfes davon abhängig ist, die Eigenheiten dieser Region und die Mentalität der Entscheidungsträger und des Volkes anzuerkennen und sich zu Nutze zu machen. Aus dieser Betrachtungsweise heraus werden der gemeinsamen Arbeit dieser Region mit der internationalen Gemeinschaft an einer besseren Zukunft durchaus Chancen eingeräumt. Diese Monografie ist eine erheblich erweiterte und aktualisierte Ausgabe des Buchs Organized Crime and Its Control in Central Asia (Office of International Criminal Justice, Sam Houston State University, Tx 2004, USA).

Skorowidz nazwisk A Abashin, Sergey 122 Abbasyd 29 Abdajdullah 109 Aben, Erlan 37, 83,92,196 Abramson, S. M. 87, 88 Abullayev, Zafar ad-Din, Sharaf 113 Adenov, Murat Aga chan IV 125 Ajni, Ustol S. 91 Akajew, Askar 123 Akbarzadeh, Shahram 110 Akpokodje, Joseph 139 Akunov, Analybek 124 Alachunov, O. E. 159, 160 al-Din Nakszband, Muhhamad ibn Baha 77 al-Kaszgari, Mahmud 95, 243 Aleksander Macedoƒski 44 Aleksandrov, Vladimir 150 Ai, mà˝ Fatimy 75 Alim chan 83 Allworth, Edward H. 90, 104,108, 110, 113, 133, 188 Alymbek-dat 123 Alvazzi del Frate, Anna 68 Amanbajewa, Aida 249 Amanov, Taalaibek 217 Amirova, Anara 190, 191, 219 Amir Timur (zob. Timur) Amreku∏ow, Nurlan 89, 123 Andenov, Marat 185 Anders, W∏adys∏aw 245 Andrejew, M. S. 107, 112

Annosov, J. J. 203 Apostolou, Andrew 180 Appleson, Gail 159 Arendt, Hannah 203 ar-Rahman as-Sufi, Abu Abd 78 Assadullaev, Iskandar K. 111, 126 Assudulle 108 Astrachanidzi, dynastia 109 Atatürk 82 Attyla, wódz Hunów 18 Ayub, Qasim 201 B Bababekov, Ch. N. 90, 103 Babur, prawnuk Timura 89 Bachman, Ronét 102 Bakajewa, Gulnara 195 Bakatin, Wadim 41, 116, 196 Bakr, Abu 75 Bandura, Albert 207 Bao, Weidong 201 Barak, Gregg 33 Barfield, J. Thomas 97,189, 208, 244 Barsegian, Igor 117 Bartold, Wasyl 112 Bartoszewicz, Julian 38 Batu, wnuk Czyngis chana 44, 89 Becker, Seymour 116 Beisembiev, Timur K. 44 Bekowicz, ksià˝´ ros. 106 Belenitsky, Alexander 38 Belopolsky, Andrei 59 Bentham, Jeremiasz 196 Berry, Diane L. 59 Bertorelle, Giorgio 201

307

Beuer, Susanne 113 Bielski, Marcin 44 Black, Donald 87, 88, 112 B∏achut, Janina 27 Blagov, Sergey 36 Blua, Antoinette 65 Blumstein, Alfred 72 Boccaccio, Giovanni 19 Bodio, Tadeusz 21, 22, 28, 35, 37, 38, 39, 44, 51, 57, 62, 83, 90–93, 98, 104, 108, 111–113, 116, 119–17, 146, 151, 170, 175, 177, 192, 193, 95, 196, 200, 201, 204, 206, 245 Bogdalski, B. 158, 159, 248 Bogdaƒski, M. Boy-˚eleƒski, Tadeusz 26 Borowski, Piotr 123 Borte, ˝ona Czyngis chana 44 Bowles, Roger 139 Brake, V. A. 166 Brazko, Vasilina A. 174 Bridges, G. 102, 206 Brown, Richard H. 241 Burgess, Ernest W. 102 Burnaby, Frederick 110, 111 Burnes, Alexander 92 Byczkowa, S. 155 C Cain, Maureen 236 Chamberlain, Lesley 196 Chajrullajew, I. I. 78 Chaucer 19 Chebotarajev, A. 127 Chelabi, H. E. 236 Chidojatow, G. A. 115 Chodubski, Andrzej 19, 38, 104 Christian, David 98 Cloward, Richard A. 207 Cohen, Albert K. 207 Cohen, Ariel 157 Collier, Paul 30 Connolly, Arthur 35, 110 Cooley, Charles H. 202 Chorasan 105 308

Crank, John P. 55 Cressey, Donald R. 101, 103, 145, 202, 206 Crutchfield, R. D. 102, 206 Czagataj, syn Czyngis chana 44, 87, 89 Czechowicz, O. D. 107, 112 Czyngis chan 19, 44, 46, 83, 86, 87, 89, 91, 105, 108, 109, 112, 113, 121, 201, 204, 208 D Dadabayev, Timur 52 Dailey, Erika Dalton, O. M. 37 Danecki, Janusz 29, 30, 79, 95, 190, 245 Dante, Alighieri 19 Dannreuther, Roland 121 Dariusz, król 46 Darwin, Charles 16, 101, 202 Dashnyam, Bumbein 201 Davies, Cathrine 158, 185 Davydova, I. 128 Daye, Douglas D. 189, 211 Dickinson, Robert E. 30 Digitiar, Mikhail 127 Disraeli, Beniamin 36 D∏ugosz, Jan 18, 89, 107, 112 Down, J. Landgdon H. 201 Dszunuszalijew, Dszenhisz 124, 129 Du, Ruofu 201 Dukenbaev, Askat Durkheim, Emile 220 Dzynbenko, O. 167 D˝ani, ostatni potomek dynastii Astrachanidów 109 D˝oczi 44, 89 E Eiras, Anna Isabel 64 F Fairbanks, Charles 61, 67, 125 Fajnzyleber, Pablo 238 Falkowska, Andrea 77

Falkowski, Maciej 77 Fatima 75 Festenberg, Nikolaus von 113 Ferracuti, Franco 69, 70 Feulner, Edwin J. 64 Fitzgerald, C. P. 93 Foltz, Richard C. 90, 108, 244 Franck, Andre Gunder 35, 82 Fromm, Erich 204 Fu, Songbin 201 Fukuyama, Francis 189, 222 G Gaberle, Andrzej 27 Gafurow, Bobod˝on 77, 82 Gali, Kul 91 Galland, Antoine 29 Gerth, H. H. 77 Glassé, Cyril 77 Gardocki, Lech 25 Gawlikowski, Krzysztof 190 Geberle, Andrzej 27 Gerelsaikhan, Tudevdagva 201 Ghazan, w∏adca mongolski 105 Goble, Paul 137 Goddard, Henry H. 100, 101 Godwin, Frederick H. Goldestein, Steve 180 Go∏embski, Franciszek 35, 201 Go∏´biowski, Bronis∏aw 104, 192 Gordon, Ray 119 Gortat, Radzis∏awa 195 Gozi, Mullo Seid Kiliemidin 122 Gràbczewski, Bronis∏aw 104 Greenberg, David F. 72 Grodekow, N. I. 103 Grousset, René 86, 92, 103, 105 Gubajewa, S. S. 90 Guerry, André M. 220 Gujuk, Kujuk 19 Gulmova, Lola 53 Gumilow, Lew 22, 49, 50, 93, 95, 96, 212, 213 Gurevic, B. P.

H Hambly, Gavin 78, 80, 93, 97 Hammer, Seweryn 43, 107 de Hartog, Leo 97 Has, Wojciech J. 29 Hatalak, Oksan 68 Henryk II Pobo˝ny 18, 112 Herodot 43–46, 107 Himmler, Heinrich 204 Hirschi, Travis 207 Hitler, Adolf 204 Hoefler, Aneke 30 Hofmaƒski, Piotr 221 Ho∏yst, Brunon 26, 204, 208, 214, 238 Homer-Dixon, Thomas 55 Hopkirk, Peter 110, 111 Horoszowski, Pawe∏ 100 House, Freedom 41, 64, 65, 163, 196 Huaseng, Zhao 230 Hume, Mike 53, 56 Huntington, Samuel 189 Hurles, Matthew E. 201 I Ibn Anas, Malik Ibn Wali, Mahmud 108 Indantyrsos, król 46 Illeunova, G. 126 Iman, Bakhshi 91 Innicenty, papie˝ 19, 93 Islamov, Esmer 31 Ismailov, Shakrat 127 Iszmanov, Bakhadir 122 Izmail, prorok 125 J Jakubowski, Wojciech 123, 125 Jamagulov, Sultan 123 Januszkiewicz, Adolf 104 Jasawi, Ahmad 76 Jennings, Andrew 182 Johnson, Volkman Rita 145 Joutsen, Matti 70 Jumagulov, Sultan 123, 124

309

K Kaczmarek, Bohdan 121 Ka∏u˝yƒski, Stanis∏aw 22, 46, 86, 95, 112, 114, Kangaspunta, Kristiina 70 Karamatow, Ch. S. 78 Karazin, N. N. 109 Karimow, Is∏am 35, 41, 81, 122, 237 Karimov, I. A. 187 Kasimowa, Z. I. 78 Katarzyna Wielka 92 Kattoulas, Velisarios Kaye, John 110 Kelly, H. Delos 102 Kerimi, Nina 148 Kessler, Ronald, C. 72 K´dzierska, G. 249 Khafagi, Ahmed Refaat 117 Khazanov, Anatoly M. 97 Khatami, Mohammad 91 Kidir Khan 129 Kipczak chan 108 Kiryk, Feliks 30, 89, 107 Kipling, Rudyard 35, 37, 85, 215, 244 Kislakowa, N. A. 87, 88 Klaits, Alex 117 Koichiev, Arslan 180 Koichuev Turar 62 Kojbekov, Muratbek 116, 192 Konfucjusz 190 Kornai, Janos 115 Kostecki, Marian J, 33 Kotarski, Henryk 30, 89, 107 Kouichuev, Turar 62 Kozie∏∏-Poklewski, Jan 19 Kozie∏∏-Poklewski, Krzysztof 31 Koz∏owski, Krzysztof 26, 31 Krajewski, Krzysztof 27, 28, 70, 207, Krasnod´bska, Jolanta 16 Krasnod´bski, Andrzej 16 Krause, Kenneth 153 Krist, Gustav 103, 104 Kromer, Marcin 44 Kubrin, C. 102 310

Kudajberdy-Uly, Szakarim 86, 87, 90, 92, 105 Kudriawcew, W. N. 202 Kunanbajew, Abaj (Kunanbaev, Abai) 117, 187, 237 Kunadze, Georgi 126 Kurz´pa, Boles∏aw 221 Kutebar, Iset 103, 104 Kuzniecowa, N. F. 202 Kwand˝a, Ahmad 76 L Lacassagn, Aleksander 23 Lamanskyj, V. I. Lang, Maciej 116, 126, 192 Laskowska, Katarzyna 27, 214 Laub, John H. 33 Lederman, Daniel 238 Legg, Stuart 95, 208 Leningen, Gabriela 125 Lernell, Leszek 25, 26, 101 Levin, Theodore 127 Levine, Richard M. 58 Levine, Steve 40 Lewis, Bernard 17, 83 Li, Pu 201 Lieberson, Stanley 119 Lieven, Anatol Linz, Juan J. 236 Liu, Janhong 71 Loayza, Norman 238 Loftin, Colin 72 Lombroso, Cesare 202 Lubin, Nancy 40, 83, 117, 134 Luckenbill, David F. 103 ¸ ¸ukawski, Zygmunt 30, 79, 80, 97, 106, 107, 110, 112, 113, 115, 198, 208 ¸unin B. V. 111 M Madi, Maral 152 Mahomed 29, 75–77, 82 Mahmudova, Anora 226

Mangici, dynastia 109 Maillart, Ella 113, 114 Malik ibn Anas 77 Malik, Hafeez 116 Ma∏owist, Marian 97, 112, 113, 208 Man, Jonathan 113, 203 Manas 92 Mateusz z Pary˝a (Matthew Paris) 89 Matsueda, Ross L. 102, 206 Matuszewski, Józef 112 Maulenov, G. C. 155 McDermott, Roger N. McDonald, William F. 33 McKay, Henry D. 102 Mendelejew, Dmitrij 57 Mehdi, S. Qasim 201 Mejendorf, E. K. 98, 103, 105, 108, 110 Meldobajev, Imtel 92, 93, 98 Merton, Robert K. 17, 207 Mez, Adam 75, 77, 81 Miles Marc A. 64 Miller, Walter B. 207 Mills, Wright C. 77 Mirzoev, Tokhir 175 Mitchell, Timothy D. 53, 56 Mitrokhin, Nicolai 185 Modzelewski, Karol 30 Mohyuddin, Aisha 201 Mokrynin, V. P. 107, 124 Monteskiusz 20, 26 Mrela, Krzysztof 33 Mukanow, S. K. 155 Mukhamedszanow, Bu∏at 122 Murawjow, Niko∏aj Niko∏ajewicz (Muravyov, Nicolai) 105, 106, 107, 111 Murray, Craig 196, 198, 199 Musajev, K. 124 N Nagai, Marina Naliwkin, W. P. 108 Nasr, Seyyed Hossein Naylor, R. T. Nazarbajew, Narsultan 244 Nelson, Richard C. 61, 67, 125

Niemcewicz, Julian Ursyn 18 Nissman, David 87 Njazow, Saparmurad (Turkmenbaszi) 124 Noe 87 Nowoi, Aliszer 237 Nurgul, Kazak kyzy 123 Nuri, Seid Abdullo 122 O Odojewski, W∏adimir 196 Odrowà˝-Pienià˝ek, J. 104 O’Grady, Mary Anastasia 64 Oguz, wnuk Noego 87 Ohlin, Lloyd E. 207 Ohr, Bruce G. Olcott, Martha Britt 92, 123, 225 Oliker, Olga 136, 236 Olivier, Roy 90 Ollus, Natalia 70 Omar 89 Oranskij, I. M. 105 Orenstein, Michell A. 201 Osmonoliew, Kairat M. 148, 166, 171, Ostrowska, Krystyna 101 Ozorov, Zamir 114, 115, 120 P Pannier, Bruce 171, 176, 177, 179 Paoli, Letizia Park, Robert E. 102 Parker, E. H. 93 Paternoster, Raymond 102 Petra˝ycki, Leon 17 Pichór, Tomasz D. 83 Pirseyedi, Bobi 157 Plosikh, W. 107, 108, 116, 124, 129 P∏achta, Micha∏ 249 P∏ywaczewski, Emil W. 155, 221 P∏ywaczewski, W. 249 Pojman, R. 166 Polak, Benedykt franciszkanin 19 Potocka, El˝bieta 190 Potocki, Jan 29 Przewalski, Miko∏aj 19, 30 311

Ptolemeusz 44 Pulagina, Nina 123 Puszkin, Aleksander 237 Putin, W∏adimir 35 Q Qamar, Raheel 201 Quetelet, Adolf 220 R Rachmanow, Enomali 91, 122 Racknagel, Charles 120 Ranganathan, S. 19 Rappaport, Emil Stanis∏aw 25 Rashid, Ahmed 36, 77, 81, 90–92, 106, 117, 120, 124–126 Raven-Hansen, Peter Recknagel, Charles Redo, S∏awomir 15, 16, 17, 19, 20, 22, 24, 25, 28, 31, 67, 68, 73, 75, 101, 146, 157, 170, 175, 207, 245, Reinhardt, Volker 113 Reynal-Querol, Marta Rheinstein, Max 81 Richthoffen, Ferdynand von 30 Rideau, Wilbert 33 Ringold, D. 201 Robinson, Elizabeth 201 Rogow, I. I. 155, 162 Rosenkiewicz, D. 158, 159 Ross, Edward Denison 20, 100, 105, 106 Roy, Olivier 48, 202 Róg, M. 27 Rubin, Barnett R. 40, 134 Ruggiero, Vincenzo 101 Russel, Bertrand 78 Ruzibakiev, Ruslan 201 Rzepliƒski, Andrzej 31, 191 S Sabirov, K. 185, 186 Said, Edward W. 203, 236 Sakowicz, Andrzej 221 Salim, Ahmad 77 Sambanis, Nicolas 312

Sanginow (ps. „Hitler”) 174 Saralayeva, Lelila 168 Satyapaev, Dosym 83, 122 Sayfullozoda, Hikmatullo Schavey, Aaron 64 Schneider, Friedrich 62 Schuessler, Karl 102 Schulz, Jim 160 Seidmukhtar 122 Sellin, Thorsten 32, 69, 70, 100, 102, 103, 105, 188, 202, 213, 236, 237 Semionow Tien-Szanskij, W. P. 105 Serio, Joseph Damian 69 Serwaƒski, Jacek 222 Shah, Idries 78 Shah, Q. 77 Shahmetov, Askar (Szahmetow) 122 Shaw, Clifford R. 102 Shegenova, Nazym (Szegenova) 156 Shils, Edward 81 Shirazi, Habibollah Abdolhassan 125 Shohinbod, Najmiddin 191 Shu, Qunfang 201 Shuster 21 Siegel, Dima 155 Siemaszko, Andrzej 31, 68, 101, 102, 207, Simakova, O. 126 Simon 81 Skrine, Francis Henry 20, 100, 105, 106, Smith, Adam 196 Smith, Huston 77 Sokova, Elena 165 Solih, Mohamed 229 So∏˝enicyn, Aleksander 130 Soodanbekov, S. 121 So∏owiowa, O. A. 109 Sorokin, Pitrim 30 Soucek, Svat 44, 47, 57, 88, 92, 99, 108, Srinivasan, S. 19 Stalin, J. W. 136 Starr, Frederich S. 61, 67, 125 Stawski, Borys 38 Stern, David 196

Strachota, Krzysztof 35 Stryjkowski, Maciej 44 Sultanowa, Darmon 133 Sutherland, Edwin H. 16, 17, 32, 100, 101, 102, 103, 145, 202, 204, 206, 208, 236, 237 Syuklijanen, L. R. Szajbani chan 89 Szajbanidzi, dynastia 109 Szajna, Thomas 136, 236 Szakanow, Muhtar 204 Szapolo 95 Szaripov, Sukhrob 125 Szumski, Jerzy 24, 235,

U∏ug bek 89 Umarow, Samandar 130 Utaganov, Makhmud 137 Uzakov, Shukrat 183 V Vámbéry, Arminius 77, 88, 89, 92, 93, 105, 115, 116, 129, 130 Van de Bunt, Henk 155 Verdansky, Georg 112 Vinogradov, Leonid 150 Vlasov, Peter 162 Vlasova, Olga 162

T Tabu chan 112 Talwani, Manik 59 Tamerlan (zob. Timur) Tanyrykov, Valimijan Tarihi, Djagfar 91 Tcherkin, V. E. Temud˝yn 113 Tiert, Emma 139 Timur 79, 89, 90, 91, 97, 108, 109, 112, 113, 204, 208 Tlegenova, Guldan 156 Tluelsov, Termitras 163 Tokarski, Stanis∏aw 90, 119, 124, 201 Tolstowa, S. P. 87, 88 Tryjarski, Edward 95 Tukson, Arslan 126 Turekhanova, B. Turkmenbaszi (zob. Njazow, Saparmurad) Tyler-Smith, Chris 201 Tyszkiewicz, Jan 39 Tyszkiewicz, Lech A. 18, 37

W Wagstyl, Stefan 197 Walford, Naomi 86, 103 Wallace, Glenn J. 58 Wallman, Joel 72 Warr, Mark 102 Wawrzyniak, Janusz 51 Weatherford, Jack 19, 27, 113 Weber, Max 77, 81, 236, 237 Weis, J. G. 102, 206 Weisbrode, Kenneth 61, 67, 125 Wells, R. Spencer 201 Welmianow-Zernow, W. W. 111 White, Anthony 170 Whitfield, Susan 97 Wikberg, Ron 33 Wilkens, Erika 201 Williams, Phil 236 Wilson, James Q. 26 Wimmel, Kenneth 113, 114 Witold, w. ksià˝´ lit. 39 Wirszubski, Gregor 103 Wojenko, W. P. 151 Wojtaszczyk, Konstanty A. 37, 57, 83, 93, 122, 195, 196, 201 Wolfgang, Marvin E. 69, 70 Wo∏owska, Anna 58 Wójcik, Dobrocha 101

U Uhlig, Helmut 30, 95, 190, 245

X Xu, Jiujin 201

Â Âmidowski,Witold 44, 120, 121

313

Xue, Yali 201 Y Yair, Eilat 62 Yang, Huanming 201 Yarkov, Alexander 38 Yarkova, Elena 112 Yezhkov, Sergey 67, 70 Young Kimball 101 Yuldasheva, Nadira 201 Z Zachuta, Andrzej 27 Zaitch, Daamian 155 Zaleski, Bronis∏aw 38, 39 ZapaÊnik, Stanis∏aw 49, 78, 90, 91

Zarembina, Jolanta 38 Zerjal, Tatiana 201 Zholman, Roustem 83 Zhu, Suling 201 Zhuhurov, Seid Amir Zieliƒski, Gustaw 104 Zinnes, Clifford 62 Zlotnikova, S. M. Znaniecki, Florian 102 Zokirov, Gulmahmad 83, 126 Zvekic, Ugljesa 68 ˚ ˚danko, T. A. 87, 88 ˚rbenko, Tatiana 158 ˚urow, Seid Amir 122

Z polskich recenzji i recenzji amerykañskiego wydania ksiÈĝki Ta ksiÈĝka o przeciwdziaïaniu przestÚpczoĂci ... zorganizowanej w Azji Centralnej powinna budziÊ zainteresowanie z róĝnych wzglÚdów... Nadzwyczaj staranne, solidne podejĂcie Autora do realizacji pokazania caïoĂciowego obrazu obserwowanych krajów, powoduje, ĝe ... szczególnie ciekawe jest zestawienie istnienia bogactw naturalnych – w niektórych regionach wrÚcz olbrzymich – ze specyğcznymi wïaĂciwoĂciami wymiaru sprawiedliwoĂci I daje opis zakorzenionego juĝ samÈ tradycjÈ przekupstwa... Jego ksiÈĝce naleĝy przypisaÊ speïnienie waĝnego zadania – pogïÚbienia, ogólnie, wiedzy socjologiczno-kryminologicznej na tle wszechstronnego, nieomal drobiazgowego przebadania historii I stosunków spoïecznych Azji Centralnej. Z recenzji Krzysztofa Kozieïï-Poklewskiego, Pañstwo i Prawo, marzec 2005, zeszyt 3, ss. 111–112.

[Ta] ksiÈĝka…jest pierwszÈ na Ăwiecie rozprawÈ naukowÈ poĂwiÚconÈ przestÚpczoĂci zorganizowanej w Azji Centralnej. Jej dodatkowÈ zaletÈ jest fakt, ĝe bÚdÈc w skali Ăwiatowej jedynym opracowaniem naukowym tak zïoĝonego tematu dotyczÈcego odlegïego i powszechnie maïo znanego obszaru geograğcznego, prezentuje poruszane zagadnienia w sposób przystÚpny i zrozumiaïy nawet dla maïo doĂwiadczonego czytelnika… Obok rzetelnej analizy kryminologicznej zawiera równieĝ wyczerpujÈcÈ, jak na stosunkowo maïÈ dostÚpnoĂÊ danych, analizÚ sytuacji spoïecznej, kulturowej, etnicznej i religijnej spoïeczeñstw Azji Centralnej… UnikalnÈ czÚĂciÈ ksiÈĝki jest prezentacja obecnego stanu i potencjalnych przyszïych trendów rozwojowych przestÚpczoĂci zorganizowanej we wszystkich piÚciu Republikach Ărodkowo azjatyckich. Autor odrÚbnie dla kaĝdego kraju omawia przestÚpczoĂÊ zorganizowanÈ… PoĂwiÚca przy tym szczególnÈ uwagÚ analizie przestÚpczoĂci transgranicznej i formujÈcym siÚ powiÈzaniom miÚdzynarodowym siÚgajÈcym Europy Wschodniej, Unii Europejskiej oraz Stanów Zjednoczonych. Ze wzglÚdu na szczególnie utrudniony dostÚp do i tak bardzo skromnych ěródeï, jak równieĝ trudnoĂci natury strukturalnej w pozyskaniu informacji na temat poziomu przestÚpczoĂci zaprezentowana analiza ma unikalnÈ wartoĂÊ w skali miÚdzynarodowej. Z recenzji Krzysztofa Kozïowskiego w „PrzeglÈdzie Europejskim” 2(9)/2004, ss. 174–178.

Sekretarz Generalny ONZ oddelegowaï doĂwiadczonego eksperta w zakresie wymiaru sprawiedliwoĂci, jako specjalnego przedstawiciela i doradcÚ w regionie znanym kiedyĂ jako „Imperium Stepów”, a obecnie dotkniÚtym szybko rozwijajÈcÈ siÚ przestÚpczoĂciÈ zorganizowanÈ. Autor niniejszej ksiÈĝki poĂwiÚciï jÈ nie tylko teoretycznym aspektom tego problemu, ale takĝe praktycznym. Jak napisaï bowiem polsko-amerykañski socjolog Florian Znaniecki, wszystkie problemy spoïeczne sÈ problemami praktycznymi… Oby to przedsiÚwziÚcie ogniskujÈce siÚ na walce z przestÚpczoĂciÈ zorganizowanÈ przyniosïo owoce i zwróciïo uwagÚ na ten zazwyczaj pomijany region Ăwiata.

G.O.W. Mueller, LL.M., Dr. Jur. (h.c.), Professor II Emeritus. Chief (ret.), United Crime Prevention and Criminal Justice Branch

Azja zawsze wydawaïa siÚ Europejczykom tajemnicza, a zarazem obiektem podziwu i badañ. Ta ksiÈĝka zgïÚbia AzjÚ WewnÚtrznÈ i bada warunki dla przeprowadzenia tam pomyĂlnych reform polityki kryminalnej w regionie dotkniÚtym przestÚpczoĂciÈ zorganizowanÈ. KsiÈĝka ïÈczy naukowe oraz praktyczne aspekty walki z tym globalnym zjawiskiem, które ma w regionie szczególne ĝródïa I na swój sposób coraz bardziej rozszerza siÚ na caïy Ăwiat. Ta ksiÈĝka uwypukla bardzo krytyczne badawcze i polityczne aspekty przestÚpczoĂci zorganizowanej, które tworzÈ konstruktywnÈ bazÚ dla jej przeciwdziaïania nie tylko tam, ale i w innych czÚĂciach Ăwiata. Minoru Shikita, Dr. (h.c.), Chairman of the Board of Directors, Asia Crime Prevention Foundation, V-President of the International Association of Prosecutors

[Ta] ksiÈĝka... ma wyjÈtkowy charakter z dwóch powodów. Po pierwsze – ïÈczy w sobie elementy pogïÚbionej analizy prawnej z poprzedzajÈcÈ jÈ wielostronnÈ prezentacjÈ podïoĝa politycznego, ekonomicznego, spoïecznego i kulturowego krajów Azji Centralnej. Po drugie – kreĂlÈc szczegóïowo specyğczne wewnÚtrzne ramy prawne, w jakich funkcjonuje przestÚpczoĂÊ zorganizowana i jej zwalczanie w takich krajach, jak Kazachstan, Kirgistan, Tadĝykistan, Turkmenistan i Uzbekistan, autor nawiÈzuje do wpïywu, jaki wspomniane i inne regulacje miÚdzynarodowe juĝ wywierajÈ i mogÈ wywieraÊ w przyszïoĂci na efektywne zwalczanie przestÚpczoĂci zorganizowanej. Recenzowana ksiÈĝka stanowi doskonaïy przykïad pracy wielodyscyplinarnej, nie zamykajÈcej siÚ w ramach jednej dziedziny wiedzy, ale ukazujÈcej omawianÈ problematykÚ w caïej jej zïoĝonoĂci i wzajemnych uwarunkowaniach. BiorÈc pod uwagÚ wysokÈ wartoĂÊ merytorycznÈ ksiÈĝki dr Sïawomira Redo oraz jej pionierski charakter, dobrze siÚ staïo, ĝe ksiÈĝka ta ukazuje siÚ równieĝ w jÚzyku polskim, przybliĝajÈc polskiemu czytelnikowi tak waĝne, choÊ ciÈgle jeszcze nieco egzotyczne dla tego czytelnika sprawy i problemy. Prof. dr hab. Zdzisïaw Galicki, Wicedyrektor Instytutu Prawa MiÚdzynarodowego Uniwersytetu Warszawskiego, czïonek Komisji Prawa MiÚdzynarodowego ONZ

ISBN 978-83-7151-712-2