Karolina Buczkowska-Gołąbek Armin Mikos v. Rohrscheidt Wkład badaczy i działaczy w rozwój turystyki kulturowej ze szczególnym uwzględnieniem środowiska Wielkopolski

Karolina Buczkowska-Gołąbek Armin Mikos v. Rohrscheidt

Wkład badaczy i działaczy w rozwój turystyki kulturowej – ze szczególnym uwzględnieniem środowiska Wielkopolski

Celem niniejszego opracowania jest krótka prezentacja tego, co wydarzyło się przez ostatnią dekadę zarówno w obszarze badań naukowych,jakiichwdrożeńorazwpraktycznejorganizacjiturystykikulturowejwnaszym kraju, ze szczególnym uwzględnieniem terytorialnymWielkopolski.Fragmentytekstupochodzązopublikowanegowcześniejwspólnegoartykułuobojgaautorówpt. Dziesięć lat turystyki kulturowej w Polsce. Sukcesy i porażki, który pojawił się w 2018 roku na łamach czasopisma naukowego „Turystyka Kulturowa”1 .

Początek naszych rozważań odwołuje się do bazowego roku 2008, który przyjmuje się za cezurę w polskich badaniach nad turystyką kulturową z kilku przynajmniej powodów – zwracamy uwagę na trzy z nich.

Po pierwsze, w tym roku na polskim rynku wydawniczym ukazały się w niewielkich odstępachczasuczteryksiążkowepozycjedotyczące turystyki kulturowej2 , z których trzy spełniają kryteria opracowań akademickich. Są to: monografia poznańskiego badacza Armina Mikosa v. Rohrscheidt Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy (wydanawstyczniu2008),dziełozespołuautorów warszawskich pod redakcją Andrzeja Kowalczyka Turystyka kulturowa. Spojrzenie geograficzne (czerwiec 2008) oraz książka Turystyka kulturowa. Przewodnik metodyczny KarolinyBuczkowskiej, równieżpoznanianki (październik 2008). Miało to o tyle przełomowe znaczenie, że do początku tegoż roku nie była dostępna ani jedna zwarta publikacja naukowawjęzykupolskimpoświęconatejgałęzi turystyki.

Podrugie,wpaździerniku2008rokuukazał się pierwszy numer wydawanego w Poznaniu nieprzerwanie do dziś czasopisma naukowego „Turystyka Kulturowa”3 . Nie tylko publikuje ono poważną część poświęconych tej problematyce opracowań i wyników badań, ale również zgromadziło w samej redakcji i wokół niej (jako Rada Naukowa i zespół recenzentów) większość aktywnych badaczy turystyki kulturowej w kraju oraz (nieco później,bowkwietniu2009)stworzyłoplatformę naukowychdyskusjiwpostaciGnieźnieńskiego Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej. Platforma skupia zarówno uznanych badaczy

1 A. Mikos von Rohrscheidt, K. Buczkowska-Gołąbek, 10 lat turystyki kulturowej w Polsce. Sukcesy i porażki, „Turystyka Kulturowa” 2018, nr 5, s. 7-35. 2 A. Mikos von Rohrscheidt, Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy, Gniezno 2008; Turystyka kulturowa. Spojrzenie geograficzne, praca zbiorowa pod red. A. Kowalczyka, Warszawa 2008; T. Jędrysiak, Turystyka kulturowa, Warszawa 2008; K. Buczkowska, Turystyka kulturowa. Przewodnik metodyczny, Poznań 2008. 3 Szerzej o czasopiśmie zob. K. Kasprzak, Teoria i praktyka turystyki kulturowej. Stan badań, praktyczne zastosowania i perspektywy rozwoju na łamach „Turystyki Kulturowej” w latach 2008-2018, „Turystyka Kulturowa” 2018, nr 5, s. 36-51.

zrozmaitychośrodków,jakipraktykówzarządzaniaturystyką,awymianapoglądównatym forum jest śledzona przez liczne grono zainteresowanych, daleko wykraczające poza środowisko dydaktyków (jest to od około 200 do około 1 100 odczytań w przypadku poszczególnychdyskusji),apublikowanetamtezybywają często cytowane w opracowaniach naukowych (m.in. jako punkt wyjścia dla założeńihipotezroboczych)orazwykorzystywane dla uzasadnienia stanowisk w szczegółowych kwestiach. Pomiędzy konferencjami naukowymi Forum jest głównym krajowym kanałemwymianypoglądówosóbzaangażowanych w badania nad turystyką kulturową.

Redakcja „Turystyki Kulturowej” zainicjowałaponadtosystematycznąanalizępotencjałuturystyczno-kulturowegowedługjednolitych(atymsamymporównywalnych)metod. WWielkopolscetakaanalizaobjęławszystkie powiaty i miasta na prawach powiatu4 .

Wreszcie po trzecie: wydarzenie, które zbiegło się w czasie z wydarzeniem drugim –pierwszakrajowakonferencjanaukowaz„turystyką kulturową” w tytule (jej pełen tytuł brzmiał: „W kręgu humanistycznej refleksji nad turystyką kulturową”), która odbyła się w październiku 2008 r. w Poznaniu. Udział w niej wzięli naukowcy z wielu ośrodków naukowych i dydaktycznych Polski, żywo zainteresowani zagadnieniem. Organizatorem tego spotkania był Zakład Kulturowych PodstawTurystykipoznańskiejAWF(obecnyZakład Przyrodniczych i Kulturowych Podstaw Turystyki i Rekreacji), który powstał pięć lat wcześniejwstrukturachówczesnegoWydziału Turystyki i Rekreacji, a który od 2004 roku regularnie co dwa lata organizował konferencje z cyklu „Turystyka w humanistycznej perspektywie”.Chwilowo,zewzględunazmiany administracyjne w strukturze uczelni, konferencje zostały wstrzymane, niemniej jednak są one wpisane na stałe w grafik badaczy turystykikulturowej.Tematykaposzczególnych spotkańdotyczyłaróżnychzagadnieńzzakresu turystyki kulturowej – najpierw o charakterze wprowadzającym, później z wyraźnym wskazaniem na turystykę kulturową w ujęciu ogólnym (od tego momentu liczymy oficjalniepoczątekbadańnadturystyką kulturową),anastępniezaczętoskupiaćsięnabardziej szczegółowych zagadnieniach z jej zakresu. Ósma konferencja, w roku 2018, otrzymała w kontekście wspomnianego dziesięciolecia tytuł „Turystyka kulturowa. Teoria i praktyka.Stanbadań,praktycznezastosowaniaiperspektywyrozwoju”. Porazpierwszyprzybrała formę konferencji międzynarodowej, z udziałem badaczy z zagranicy (w tym z Melanie Smith i Hilary du Cros). Wymiernym efektem konferencjibyłodotejpory7publikacjizwartych,natomiastw2018rokuprelegenciopublikowali swe teksty w „Turystyce Kulturowej”.

Przyglądając się działalności badawczo-publikacyjnej poszczególnych krajowych badaczy turystyki kulturowej, widać wyraźny ichrozwój,ewolucjępoglądów,ukierunkowanie na wybrane zagadnienia, formy czy treści (wyraźne przejście od ogółu – kiedyś, do szczegółów – obecnie). Zasadniczo udało się stworzyć środowisko badawcze, które dzięki temu współpracuje – mimo rozproszenia po całymkraju(ajeślitegonieczyni,tonapewno sobie wzajemnie nie przeszkadza) – i które ze sobą nie konkuruje, a wręcz lubi się i szanuje (co w świecie nauki nie zawsze ma miejsce).

Podstaw dla krajowej refleksji naukowej dostarczyły trzy ze wspominanych powyżej monografii turystyki kulturowej, których autorzywoparciuoświatowąliteraturęwpłynęli na ustalenie i ujednolicenie niezbędnej terminologii (m.in. wprowadzenie podstawowych pojęć – w tym turystyki kulturowej, zamiast kulturalnej, określenia: turystyka eventowa, atakżeopisgłównychproblemówisprawdzonych narzędzi metodycznych dla badań).

W ciągu ostatnich dziesięciu lat liczba zwartych publikacji dotyczących turystyki kulturowej, spełniających kryteria opracowań naukowych w Polsce, wzrosła: z zaledwiekilkunastu(przytympoświęconychgłównie poszczególnym wąskim zagadnieniom,

4 „Turystyka Kulturowa” – raporty 2008-2018 – raporty dotyczące potencjału turystycznego polskich mikroregionów i szlaków kulturowych publikowane w każdym kolejnym numerze TK, w sumie 105 raportów.

wszczególnościturystycereligijnej,inieodnoszonychdoturystykikulturowejjakowspólnej dla nich odrębnej gałęzi turystyki) do ponad stu. Po raz pierwszy ukazały się również systematyczne publikacje dotyczące krajowego potencjału turystyki kulturowej, niektórych typów jej atrakcji, wybranych produktów lub systemów eksploatacji (jak szlaki kulturowe), a także niektórych obszarów jej recepcji (jak miasta)ikompleksoweanalizyposzczególnych jejform(jakturystykareligijna,militarnaitd.). Została także zapoczątkowana i jest kontynuowanasystematycznaseriaanalizdotyczących potencjału turystycznego polskich mikroregionów i szlaków kulturowych. Mniej uwagi poświęcono sferze interpretacji dziedzictwa ianimacjidoświadczeńturystycznychwturystyce kulturowej, ekonomicznym wymiarom jej organizowania i uprawiania oraz profesjonalnemu zarządzaniu jej produktami. Nadal zauważalny jest również brak krajowych publikacjizawierającychwynikikompleksowych ireprezentatywnychbadańprofiluizachowań turystówkulturowych,systematycznieprezentujących problemy zarządzania w turystyce kulturowej,kompendiumsprawdzonychmetod badań tej gałęzi turystyki, jej oferty i uczestników oraz zwartych opracowań istotnej sfery eventów kulturalnych i związanych z nimi produktów turystycznych, opartych na empirycznychbadaniachprowadzonychwszerszej skali. Jak dotąd nie podjęto także problematyki kulturowej turystyki socjalnej i (poza nielicznymi i wycinkowymi w treści artykułami i rozdziałami w monografiach) turystyki kreatywnej. Jest to o tyle istotne, że w najbliższym czasie należy się spodziewać wzrostu społecznego znaczenia tej pierwszej oraz popularności tej drugiej.

Dydaktyka w zakresie turystyki kulturowej na polskich uczelniach została zapoczątkowana już niemal dwie dekady temu, bo w roku 2000. Początkowo zaczęły pojawiać siępierwszewykładyotejtematyce,następnie –od2002roku–specjalnościprzykierunkach studiów, aż wreszcie – od mniej więcej dekady – odrębne kierunki studiów, a także studia podyplomowe.Dotejpory37uczelnipaństwowych i prywatnych wprowadziło (na krótsze lub dłuższe okresy) kształcenie na specjalności: turystyka kulturowa lub pokrewnych, ałącznie12uczelniproponowałotakikierunek na pierwszym lub drugim (lub też obu) stopniach studiów, zasadniczo w każdym regionie Polski. Analizując ofertę kierunku turystyka kulturowa lub pokrewne, zauważalne jest, że tylkotrzyzewspomnianych37uczelniprowadzą bez wątpienia studia na specjalności turystyka kulturowa już od mniej więcej dziesięciolecia – jedną z nich jest Akademia WychowaniaFizycznegowPoznaniu(pozostałedwie uczelnie znajdują się w Krakowie i Toruniu). Koncepcje i wdrożenia, aktywne podmioty i nowe produkty turystyki kulturowej

W obszarze strategii i koncepcji odnoszących się do turystyki kulturowej formułowane przez badaczy postulaty i całościowe koncepcje znają już liczni przedstawiciele branży turystycznej i środowiska samorządowe odpowiedzialne za ten obszar lokalnego zarządzania.

Wpływ badań na zmianę sposobu organizacjiofertydasięzauważyćgłówniewdwóch obszarach. Pierwszy to szlaki kulturowe. Początkowo ich masowy „wysyp” spowodowany dotacjami Unii Europejskiej badacze krytykowali jako czysto wirtualne projekty bez szans na dłuższe funkcjonowanie, co w większości przypadków okazało się słuszne. Od 2009 roku koordynatorzy niektórych szlaków zaczęli uwzględniać wyniki badań i postulaty środowiska naukowego. Owocem nowego podejścia była zmiana postawy samorządów zarządzających szlakami oraz ich struktury, jakwprzypadkuSzlakuPiastowskiego5 .Przystąpiono też do tworzenia nowych szlaków, uwzględniając analizy potencjału i koncepcje zarządzania nimi oraz angażując ekspertów. Wpływ analiz i koncepcji na poprawę orga-

5 Portal Szlaku Piastowskiego z informacjami dotyczącymi struktury i organizacji oferty systemu – www.szlakpiastowski.pl [dostęp: 5.04.2020].

nizacji systemów i produktów także w tym obszarze jest ograniczony, jeśli przyjąć, że w naszym kraju funkcjonuje ponad 40 realnieistniejącychszlakówkulturowych6 .Jednak prowadzone analizy kilku kolejnych szlaków (m.in. Drogi Świętego Jakuba, małopolskiej pętli Szlaku Cysterskiego) pozwalają liczyć na kontynuację tego procesu.

Wpływ naukowych analiz widoczny jest także w obszarowych strategiach rozwoju turystyki.Pracepolskichbadaczyturystykikulturowej są mniej więcej od roku 2012 coraz szerzej uwzględniane przez autorów strategii, a ich postulaty i wskazania stają się elementami nowych koncepcji i programów regionalnych, makroregionalnych i lokalnych. Wten sposóbturystykakulturowa zostaje doceniona, dedykuje się jej odrębne programy i produkty, a założenia nowych strategii korespondują z wynikami analiz, są formułowane w oparciu o zweryfikowane zasoby, uwzględniają rzeczywiste potrzeby turystów kulturowych i zawierają nowoczesne rozwiązania. Przykładem może być przyjęta w roku 2016 strategia rozwoju turystyki dla Wielkopolski, uwzględniającapraceanalityczneczterechbadaczy turystyki kulturowej: Krzysztofa Kasprzaka, Zygmunta Kruczka, Armina Mikosa von Rohrscheidt, Andrzeja Stasiaka7 . Odnosi się ona w wielu miejscach do potencjału i potrzeb turystyki kulturowej oraz formułuje postulaty w zakresie organizacji jej produktów. Innyprzykładtomodyfikacjastrategiirozwoju turystyki dla powiatu gnieźnieńskiego, opracowana przez badacza turystyki kulturowej i wprowadzająca szereg produktów opartych na bogatych, nierzadko dotąd nieuwzględnianychwalorachantropogenicznychorazproponującanowoczesnerozwiązaniawmarketingu tych produktów8 .

W ostatnich sześciu latach coraz więcej szkoleń organizowanych w skali regionów, lokalnej i dla uczestników organizacji i grup produktowych (m.in. Lokalnych Organizacji Turystycznych,LokalnychGrupDziałania,tematycznych klastrów) dotyczy opracowywaniakoncepcjiproduktówturystykikulturowej oraz tworzenia jej niekomercyjnych programów. Dominują szkolenia poświęcone rozwijaniutematycznychproduktówdedykowanych różnymformomturystykikulturowej.Dużym przedsięwzięciemtegorodzajubyłaseriaszkoleńinteresariuszySzlakuPiastowskiegowpięciu miastach9 .

W zagospodarowaniu zasobów i tworzeniu nowych atrakcji wpływ naukowych analiz polskich badaczy turystyki kulturowej jest główniepośredni.Wszczególnościdotyczyto nowych multimedialnych ekspozycji w centrach interpretacji, tak jak Brama Poznania ICHOT10 , przestrzeni szlaków kulturowych lub miast, rzadziej są one głównym powodem przebudowy ekspozycji względnie tworzenia nowych odrębnych wystaw, jak w wielkopolskich Pyzdrach11 . Wyniki analiz dotyczących turystyki kulturowej uwzględniają też now-

6 A. Mikos von Rohrscheidt, Regionalne szlaki tematyczne. Idea, potencjał, organizacja, Kraków 2010. 7 Strategia rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim do 2020 roku, załącznik nr 1 do Uchwały nr XVIII/481/16 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 25 kwietnia 2016 r., online: https://bip.umww.pl/artykuly/2821758/pliki/20160512132720_strategiarozwojuturystykiwwojewdztwie wielkopolskimdo2020roku.pdf [dostęp: 5.04.2020]. 8 Strategia rozwoju turystyki dla powiatu gnieźnieńskiego z ujęciem produktów turystycznych na lata 2008-2020 (dokument zaktualizowany w roku 2014), online: https://powiat-gniezno.pl/fotki/files/files/old/r_files/Strategia_rozwoju_turystyki_dla_Powiatu_Gnieznienskiego_z_ujeciemi_produktow_turystycnych_zaktualizowany_2014.pdf [dostęp: 5.04.2020]. 9 Szkolenie: Szlak Piastowski jako flagowy produkt turystyczny Wielkopolski, www.szlakpiastowski.pl/aktualnosci/6-szkolenie-szlak-piastowski-jako-flagowy-produkt-turystyczny-wielkopolski [dostęp: 5.04.2020]. 10 Portal poznańskiego centrum interpretacji dziedzictwa Brama Poznania ICHOT z aktualną ofertą turystyczną i edukacyjną: www.bramapoznania.pl. 11 Muzeum Ziemi Pyzdrskiej w Pyzdrach, https://www.pyzdry.pl/459,muzeum-ziemi-pyzdrskiej [dostęp: 5.04.2020].

sze opracowania dla edukatorów i nauczycieli, tworzone m.in. przez polskie centra interpretacji, jak wspomniana Brama Poznania12 .

W ostatnich latach postulaty badaczy turystyki kulturowej są brane pod uwagę również w koncepcyjnych dyskusjach środowiska polskich muzeologów13 , do których są oni także zapraszani14 . To pierwszy krok do ich uwzględnieniawkoncepcjach nowychekspozycji i strategiach opracowywanych dla nowo otwieranych muzeów.

Wiele nowatorskich koncepcji i rozwiązań,zidentyfikowanychpodczasbadańzagranicznych i proponowanych jako sprawdzone alboodpoczątkuopracowanychprzezpolskich badaczy wdrożono w lokalnych programach i produktach turystyki kulturowej. Pierwszy obszar ich zastosowań to interpretacja dziedzictwa. Pojawiają się one w ofertach zwiedzania miejscowości i obiektów czy w aplikacjach turystycznych, często wprost wykorzystującychtreścinowoczesnychprzewodników. Przykładowo, zwiedzanie fabularyzowane, opisane i propagowane przez współautora niniejszego tekstu, po pierwszej realizacji w Gnieźnie (2009) wprowadzono do oferty operatoraprzewodnictwawToruniu15 ,następnie także w Bydgoszczy, Łodzi i Ogrodzieńcu, potem w kolejnych miastach i obiektach.

Koncepcje interpretacji dziedzictwa dla turystów opracowane przez polskich badaczy realizowano w postaci przewodników tematycznych i aplikacji turystycznych. Przykładem tego pierwszego może być bazujący na koncepcji sylabusa miejsc poznański przewodnik tematyczny 30 sposobów na Poznań (2012)16 ,adrugiego – opracowanadla powiatu gnieźnieńskiego aplikacja turystyczna 13 pomysłów na Gniezno [2018]17 . Rozpowszechniły się też tzw. paszporty turystyczne, przeniesione na polski grunt z inicjatywy jednego z badaczy już w roku 200718 . We współpracy z naukowcami ze środowiska lub niezależnie od nich powstało kilkaset gier miejskich – form samodzielnej eksploatacji dziedzictwa i edukacji przez turystykę. Miastami, w którychproponujesięichnajszersząofertę,sąPoznań i Kraków19 .

Zauważalnyjestwpływbadaczynarozpowszechnianie nowoczesnych ofert turystycznych, m.in. pakietów lokalnych, pobytowych, tematycznych.Wprogramachszkoleńiwarsztatów organizowanych w różnych miejscach Polski jako eksperci prezentujący strukturę i sposoby wprowadzania oraz zarządzania nimi powtarzają się: Zygmunt Kruczek i ŁukaszGaweł(Kraków),ArminMikosvonRohrscheidt i Hubert Gonera (Poznań), Piotr Kociszewski (Warszawa), Andrzej Stasiak (Łódź) czy Tomasz Duda (Szczecin).

Trudniej wykazać bezpośredni wpływ analiz naukowych na strukturę produktów turystyki kulturowej w Polsce. Wymagałoby to szerzej zakrojonych badań z udziałem setek menedżerów, dużych operatorów turystyki i lokalnych ofert w małych ośrodkach. Na

12 Dziedzictwo kulturowe Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. Podręcznik dla nauczycieli i edukatorów, red. D. Konieczka-Śliwińska, M. Herkt, R. Pernak, Poznań 2012, https://bramapoznania.pl/files/ zakLadka-podrecznik-dla-nauczycieli-zalacznik-1.pdf [dostęp: 5.04.2020]. 13 M.Kap, Muzeum w dobie konwergencji i nowych mediów – nowe trendy, nowe technologie, nowe możliwości, „Kultura – Media – Teologia” 2016, nr 25, s. 100-132. 14 „Zbiór Wiadomości do Antropologii Muzealnej”, numer 3 za rok 2016 poświęcony dyskusji orelacjachmuzeówiturystyki,s.73-141,www.zwam.ptl.info.pl/wp-content/uploads/2016/04/ZWAM_3. pdf [dostęp: 5.04.2020]. 15 R. Urbanowicz, Zwiedzanie fabularyzowane w Poznaniu? Plan marketingowy dla kulturowego przewodnictwa miejskiego [w:] Obcy w Poznaniu. Historyczna metropolia jako ośrodek turystyki kulturowej, red. A. Mikos von Rohrscheidt, Poznań‒Kraków 2011, s. 184-203. 16 30 sposobów na Poznań. Przewodnik tematyczny, Poznań 2012. 17 13 pomysłów na Gniezno – przewodnik mobilny, http://www.qrtag.city/aplikacja-mobilna-13-pomyslow-na-gniezno.html [dostęp: 5.04.2020]. 18 Paszport Wielkopolanina, Poznań 2007. 19 M. Piasta, Wybrane działania miasta Poznania i innych podmiotów na rzecz turystyki w mieście [w:] Obcy w Poznaniu, op. cit., s. 316-337; W. Warcholik, Turystyka kulturowa – na krakowskiej planszy gry miejskiej, „Turystyka Kulturowa” 2014, nr 7, s. 6-19.

pewno związek z ich działalnością badawczą i dydaktyczną ma stopniowe wyodrębnianie wofercielicznychpolskichbiurpodróżyiportali turystycznych kategorii takich jak „wycieczki kulturowe”, „wyprawy edukacyjne”, podróże „tematyczne”, „biograficzne” „kulinarne”,„literackie”,„historyczne”.Pomagato świadomymswychpotrzebturystomposzukiwać ofert odpowiadających ich zainteresowaniom, popularyzuje tę grupę aktywności turystycznych, a przez możliwość porównania programów w ramach takich ofert pośrednio przyczynia się też do wzbogacania ich spektrum,podnoszeniapoziomuorganizacjiiwyższej dbałości o obszar interpretacji dziedzictwa, który jest rdzeniem tej grupy produktów. Zjawiskiem w naszym kraju dotąd marginalnym, ale mającym rosnące znaczenie w kontekście indywidualizacji zachowań turystów i rozwarstwiania się ich zainteresowań, jest funkcjonowanie touroperatorów wyspecjalizowanychworganizacjiwyprawkulturowych lubpodróżyodpowiadającychdanejformieturystykikulturowej. Przegląd ofert biur podróży wskazuje, że liczba takich podmiotów powoli, ale stabilnie wzrasta w ostatnich latach.

Najsłabiej wyodrębnianie i profesjonalne tworzenie oferty wypraw i pakietów tematycznych wygląda w obszarze krajowych podróży eventowych. Nie stwierdzono też dotąd działalnościpodmiotówoferującychwycieczki o ponadlokalnej skali dla goszczących w polskich kurortach uczestników turystyki zdrowotnej.Niskijestteżpoziompowiązaniaofertykulturowejiturystykiaktywnej,cospotyka się w pojedynczych przypadkach. Zakończenie

Dziesięć lat rozwoju turystyki kulturowej wPolscetobardzoważnyczas–zcałąpewnością niezmarnowany, ale i czas niełatwy. Środowisko naukowe i branża turystyczna stopniowo wdrażały w życie treści rozpoznane wcześniej i zaawansowane w innych krajach, zwłaszczaEuropyZachodniej,aczkolwiekdostosowanie ich do naszych realiów na początku wymagało wielu wysiłków. Naukowo i turystycznie byliśmy na niwie turystyki kulturowej początkowo dalej niż zagranica, jednak w przeciągu 10 lat szybko i właściwie nadrobiliśmy wcześniejsze braki w tym zakresie.

Literatura uzupełniająca Buczkowska K., Portret współczesnego turysty kulturowego, Poznań 2014. Mikos von Rohrscheidt A., Historia w turystyce kulturowej, Warszawa 2018. Mikos von Rohrscheidt A., Szlak Piastowski w przebudowie. Struktura, zarządzanie, oferta kulturowo-turystyczna, Kraków 2013. Mikos von Rohrscheidt A., Współczesne przewodnictwo miejskie. Metodyka i organizacja interpretacji dziedzictwa. Podręcznik, Kraków-Poznań 2014. Współczesne formy turystyki kulturowej, t. 1, praca zbiorowa pod red. Buczkowskiej i A. Mikos von Rohrscheidt, Poznań 2009.