Jerzy Babiak, Marian Lorenz Walory kulturowe Ziemi Kępińskiej

Jerzy Babiak, Marian Lorenz

Walory kulturowe Ziemi Kępińskiej1

Wielokulturowość subregionu

Pierwszą wzmianką o dużym znaczeniu nie tylko dla Kępna, ale również całego kraju była umowa podpisana 15 lutego 1282 roku „na zamku-grodzie” kępińskim przez księcia Wielkopolski Przemysła II i pomorskiego Mściwoja. Był to jeden z ważniejszych aktów tamtych czasów, który przyczynił się do jednoczenia ziem polskich po rozbiciu dzielnicowym. Wydarzenie to możemy zapisać jako pierwsze zbliżenie odmiennych kulturowo dzielnic.

Mozaikanarodowościowatychziemodbijałasięwróżnorodnościwyznaniowej.Kępno zamieszkałe było przez trzy grupy narodowościowe:Polaków,NiemcówiŻydów.Wielokulturowość nie rodzi się z dnia na dzień. Do jej zaistnienia potrzebne jest współdziałanie różnych nacji i zapewnienie ich praw.

W roku 1664 powstała pierwsza gmina ewangelicka, dla której właściciel miasta – Adam Biskupski z Rudnik nadał przywilej zezwalający na budowę kościoła, plebanii iszkoły,przekazującnatencelplacwmieście.

Marcin Olszowski jako właściciel miasta 16 maja 1674 roku przywilejem kolonizacyjnym zezwolił Żydom na osiedlanie się wKępnie.Otrzymalioniprawozałożeniawłasnej ulicy z domami przeznaczonymi tylko dla nich.

W 1684 roku wspomniany Marcin Konstanty Olszowski, sprawujący funkcję starosty wieluńskiego, ufundował dla Kępna kościół parafialny. Był to akt wdzięczności wobec Boga za szczęśliwy powrót z wyprawy wiedeńskiej w 1683 roku.

Wkrótce po lokacji w Kępnie powstały szkoły elementarne prowadzone przez poszczególne gminy wyznaniowe: w 1684 roku przy gminie ewangelickiej, w 1674 przy gminieżydowskieiw1685przyparafiikatolickiej.

Pomijając najstarsze uwarunkowania, należyprzyznać,żewielokulturowośćswojeźródło ma w mądrej polityce ówczesnego właściciela miasta, jak również w nadawanych późniejprzywilejachdlaposzczególnychwyznań, które umożliwiły kontynuację tradycji i myśli religijnych poszczególnych grup narodowościowych. To stworzyło potencjał naszej Ziemi Kępińskiej. Pozostałością po wielu kulturachKępnasąobiektysakralnetrzechwyznań, ciekawe zabytki budowlane, tradycyjne pielgrzymki, odpusty – św. Rocha, św. Idziego, Matki Boskiej „Pólkowskiej”.

Ratusz w Kępnie. Fot. Jerzy Babiak

Obiekty kultury materialnej

Zacznijmyodzabytkowegoratuszamieszczącego się w środku jednego z największych rynków w Wielkopolsce. Budowla z 1835 roku zwieńczona jest wieżyczką z zegarem.

1 ZiemiaKępińska,jakwieleinnych,jestpojęciemnieostrym,któregoterytorialny zasięgzmieniał się wraz z historycznymi i politycznymi przeobrażeniami. Dziś mówiąc o sztuce kępińskiej, niektórzy zaliczajądoniejtakżesąsiednieterytoria–obszarypowiatuostrzeszowskiego,wieruszowskiegoczynamysłowskiego. Mając świadomość tej zmienności, na użytek niniejszego opracowania rozumienie tego pojęcia ograniczamy do powiatu kępińskiego.

Cogodzinęnadawanyjestsygnałdźwiękowy, a w południe rozlega się z wieży ratuszowej hejnał miasta. W 1970 roku budynek wpisany został do rejestru zabytków. W ratuszu przez kilkadziesiąt lat mieściła się siedziba sądu i magistratu, a obecnie zlokalizowane są tu władze gminy.

Do obiektów kultury materialnej zalicza się przede wszystkim te świadczące o rodowodzie tej ziemi i jej patriotycznych korzeniach. Wymienimy tutaj tylko dwa przykłady. Pierwszy dotyczy dalekiej przeszłości. W 1282 roku Mściwój II, ostatni z książąt Pomorza Gdańskiego, przekazał w Kępnie Przemysłowi II Pomorze Gdańskie. Zawarta wówczas tzw. umowa kępińska stała się fundamentemzjednoczeniaPomorzaGdańskiego z Polską piastowską2 . Dla upamiętnienia tego wydarzenia w kępińskim parku 700-lecia postawiono historyczny obelisk.

Dowodem świadczącym o bohaterstwie mieszkańców Ziemi Kępińskiej jest pomnik poległych. Za ścianą lasu przy drodze wiodącej w kierunku wsi Przybyszów usytuowany jest granitowy pomnik upamiętniający powstańcówpoległych19lutego1919rokuwbitwiepodKorzeniem.Wprawymgórnymjego rogu znajduje się krzyż powstańczy, a poniżej tablica z nazwiskami poległych. Pomnik odsłonięto w 50. rocznicę bitwy.

W Kępnie warto zobaczyć także trzy obiekty sakralne świadczące o wielokulturowości tego regionu. Jest to centralny obiekt sakralny obrządku łacińskiego – kościół św. Marcina,kościółewangelicko-augsburskioraz nieczynna od czasów II wojny światowej synagoga.

Głaz upamiętniający darowanie Pomorza przez Mściwoja II na rzecz Przemysła II w Kępnie w roku 1282. Fot. Marian Lorenz

Korzeń – pomnik upamiętniający poległych powstańców wielkopolskich. Fot. Irena Sadek

Kościół pw. św. Marcina w Kępnie. Fot. Jerzy Babiak

W 1684 roku, w podzięce za ocalenie wkampaniiwiedeńskiej,jejuczestnikMarcin Konstanty z Olszowy Olszowski ufundował kościół parafialny. Obecny kościół stanął na miejscu dawnej budowli drewnianej w 1911 roku według projektu znanego architekta Rogera Sławskiego. Zwiedzając kościół, warto zwrócićuwagęnaobrazKrólowejNiebiosautorstwa Tadeusza Popiela, ucznia Jana Matejki. Na zewnętrznych ścianach świątyni uwagę przykuwają rozliczne tablice, a wśród nich m.in.upamiętniającaodsieczwiedeńskąkróla Jana III Sobieskiego.

Pierwszy kościół parafialny wyznania ewangelicko-augsburskiegowKępniepoświę-

cono w 1664 roku, choć sama parafia istniała od 2 grudnia 1661. W 1718 roku, za panowaniaAugustaIIMocnego,świątyniawrazzplebanią i przynależną jej szkołą na mocy orzeczenia karnegozostaływyburzone.Ponownie swobodęreligijnąprzywróciłsejmwarszawski w 1774 roku. Dwa lata później uzyskano zgodę na odbudowę kępińskiego kościoła, którą zakończono w 1779 roku. Postawiona wówczas drewniana świątynia spłonęła w 1854. Nową, murowaną już świątynię poświęcono w 1863 roku.

Kościół ewangelicko-augsburski. Fot. Irena Sadek

Synagoga. Fot. Irena Sadek

Synagoga w Kępnie wzniesiona została w latach 1814-1815 na miejscu uprzedniej drewnianej bożnicy z 1689 roku. W okresie okupacji hitlerowskiej jej wnętrze zostało doszczętnie zdewastowane. Dzieła zniszczenia dokonał ponadto pożar w roku 1973. W 1997 budynek synagogi zwrócono Gminie Wyznaniowej Żydowskiej z Wrocławia. Ta z kolei

w 2009 roku w drodze darowizny przekazała ją gminie Kępno. Samorząd kępiński w 2020 rokuuzyskałzUrzęduMarszałkowskiegodotację na renowację obiektu, która przewiduje nadaniemunowychfunkcjispołecznych(m.in. utworzenie sali koncertowej). Kościół św. Idziego w Mikorzynie

Mikorzyn jest uznawany za jeden z najstarszychośrodkówkultuśw.Idziego.Geneza powstania kościoła jest integralnie związana z powstaniem miejscowości. Jak głosi jedna z legend, w miejscu, gdzie obecnie jest wieś Mikorzyn, wśród lasów stała karczma zwana Mijajkorzeń,MiiejkorzeńlubMińkorzeń.Pewnego razu furman, jadąc tędy z solą, ugrzązł w miejscu, w którym teraz stoi kościół. Wysłuchawszyjegomodlitwopomoc,Bógzesłał św. Idziego w takiej postaci, w jakiej uwieczniono go na ołtarzu. Święty ofiarował furmanowipomoc,stawiającwarunek:„Jeżelitu,na tym miejscu wystawisz kaplicę pod imieniem mojem,wyjdzieszbezwszelkiejturbacji”.Furmanprzyobiecałpostawić„DomekBoży”.Dla odciążenia wozu pozostawił w karczmie dwie beczki soli i pojechał do domu. Przejeżdżając tędy po roku, przypomniał sobie złożoną św. Idziemu obietnicę. Zajechawszy do karczmy, otworzył beczki, w których zamiast soli znalazł pieniądze, za które w miejscu objawienia świętego postawił kapliczkę. Po latach na jej miejscu wybudowano kościół modrzewiowy. Legendataznajdujesięwzapiskachks.Piotra Pawła z Kaliszkowic Załuskowskiego, który

swoje prace prowadził w 1763 r.3

Kościół św. Idziego w Mikorzynie. Fot. Jerzy Babiak

Święty Idzi patron parafii Mikorzyn, Mikorzyn 2004, s. 49-51.

Dnia 1 września każdego roku odbywają się w Mikorzynie uroczystości odprawiane kuczciśw.Idziego.Pielgrzymiprzybywalina odprawianewówczasuroczystościodpustowe takżewokresieporozbiorachPolski.Spotykali się tutaj Polacy ze wszystkich trzech zaborów. Ukoronowaniem rangi religijnej kościoła św. Idziego w Mikorzynie było nadanie tej placówce rangi sanktuarium4 . Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny „Na Pólku”

Fundatorami drewnianego kościółka „Na Pólku” pod Bralinem prawdopodobnie była rodzina Stroińskich z Grębanina oraz StanisławDrabikzRychtala.Świątynięwzniesiono w latach 1711-1730. Powstała ona w miejscu starszego kościoła lub kaplicy. Z powstaniem kościoła wiąże się legenda o podróży św. Jadwigi Śląskiej, która w 1229 roku, jadąc z Trzebnicy do Krakowa, odpoczywała i modliła się na wzgórzu pod Bralinem5 . W wielu publikacjach wspomina się o zarazie („morowym powietrzu”), która zbierała żniwo od 1711 do 1713 roku. Wobec tak beznadziejnej sytuacji zdrowotnej społeczeństwa upraszano przed obrazem Matki Boskiej w świątyni „Na Pólku” o cud. Miejsce to w obliczu zaistniałej sytuacji było izolowane od okolicznych miejscowości6 . W czasie okupacji nawet Niemcy uznali kościół „Na Pólku” za zabytek i dlatego ocalał7 .

Podróżując po Ziemi Kępińskiej, warto zwiedzić także inne urokliwe drewniane kościoły: kościół pw. św. Andrzeja Apostoła i św. Wawrzyńca w Baranowie, kościół pw. św.MarcinawDonaborowie,kościółpw.Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej w Grębaninie, kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja w Kierznie, kościół pw. św. Jadwigi Śląskiej w Olszowie, kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Świbie, kościół pw. św. św. FilipaiJakubaApostołówwKozieWielkiej,kościół pw. św. Andrzeja Apostoła w Słupi pod Bralinem, kościół pw. św. Jana Nepomucena w Drożkach, kościół pw. św. Rocha w Proszowie,kościółpw.św.JanaNepomucenawWielkim Buczku, kościół pw. Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej w Laskach.

InteresującymfragmentempanoramyZiemi Kępińskiej są zabytkowe dworki i pałace. Dwa z nich prezentujemy na zdjęciach, a ponadto zwiedzić warto także: dwór w Domaninie, dwór w Rzetni, pałac w Myjomicach, pałac w Siemianicach.

Pałac w Laskach. Fot. Irena Sadek

Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny „Na Pólku”. Fot. Jerzy Babiak

Pałac w Grębaninie. Fot. Irena Sadek

4 Nadanie rangi sanktuarium następuje dekretem biskupim w oparciu o przekonanie społeczności religijnej o wyjątkowości tegoż miejsca i jego skuteczności w uzyskiwaniu „łask Bożych”, a jednocześnie potwierdzenie doświadczania tychże łask przez władze kościelne. 5 B. Matusiak, Kościół odpustowy „Na Pólku” pod Bralinem, „Kronika Wielkopolski” 2004, nr 3, s. 62. 6 K. Ilski, Kościół na Pólku pod Bralinem, Bralin 2003, s. 28-29. 7 Ibidem, s. 31.

Wydarzenia kulturalne

Współcześnie nawiązanie do pamięci trzech narodowości zamieszkujących Kępno datuje się od roku 2008. Wówczas to przed budynkiem kępińskiej synagogi miała miejsce ekumeniczna modlitwa z udziałem duchownych trzech wyznań, tj. katolickiego, judaistycznego oraz ewangelickiego.

W 2017 roku formułę upamiętniania roli trzech wyznań w historii miasta postanowiono rozszerzyć, zapewniając równocześnie jej stałe miejsce w kalendarzu imprez odbywających się w ostatnim tygodniu lata. Wydarzenietookreślonosymbolicznanazwą:Festiwal Trzech Kultur.

Festiwal swoją nazwą nawiązuje do bogatej przeszłości kulturowej Kępna, w którym żyły i współdziałały trzy nacje: Polacy, Żydzi i Niemcy. Głównym jego celem jest propagowanie wiedzy o wspólnej przeszłości i pokojowym współistnieniu w oparciu o szeroko rozumianą sztukę. Tak więc w jego programieczęstoznajdująsięwystępymuzyczne, taneczne,przedstawieniateatralne,pokazyfilmówczyteżspotkaniazgośćmizesferykultury. Festiwal Trzech Kultur uświetniają artyści z trzech państw tworzących tę wielokulturowość – Izraela, Polski i Niemiec.

Wspólna modlitwa w dniu 27 sierpnia 2017 roku (pastor Krzysztof Cieślar, rabin Jehoshua Ellis, ksiądz Jerzy Palpuchowski). Fot. Irena Sadek

W pierwszej edycji festiwalu motywem była postać Alojzego Plewy. W czasie II wojny światowej uratował on z getta w Ostrowcu Świętokrzyskim dwuletnią Żydówkę Ruth Pardess.Dziewczynkęochrzczono,nadającjej imię Antonina. Przez cały czas okupacji niemieckiej ukrywała ją rodzina w Klinach koło Kępna.DorosłaRuthPardesszyskałauznanie wIzraelujakocenionaartystka.Natomiastbohater jej ocalenia wyróżniony został honorowym tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

W dniach 25-27 sierpnia 2017 roku Ruth Pardess była honorowym gościem festiwalu, wtrakciektóregopoprowadziławarsztatytańca.

Występ orkiestry Filharmonii Kaliskiej w 2019 r. Fot. Irena Sadek

Wśródcyklicznychwydarzeńkulturalnych należyodnotowaćcoroczneplenerymalarskie. Pierwszyznich,odbywającysięod1989roku, organizowany jest przez gminę Kępno i ma miejscewmiejscowościMikorzyn.CelemimprezyjestpromocjasubregionupoprzezutrwalaniepejzażyZiemiKępińskiejprzezartystów zarówno z kraju, jak i zagranicy.

Podobny plener malarski, w 2019 roku świętujący już 26. edycję, odbywa się w gminie Baranów. Z inicjatywy Urzędu Gminy co roku we wrześniu goszczą tam malarze zwieluznanychośrodkówartystycznychkraju. W 2018 roku plenerowi patronował Tadeusz Potworowski8 . Trzeba dodać, iż artyści przebywającywtymczasiewBaranowieprowadzą również warsztaty dla młodzieży z okolicznychszkół.Wprzypadkuobuplenerówpoich

8 Tadeusz Piotr Potworowski – znany malarz, współzałożyciel Muzeum Ziemi Kępińskiej i jego pierwszy kustosz. Przez kilka lat mieszkał w Grębaninie koło Kępna. Brał udział w kampanii wrześniowej. Jest patronem m.in. Muzeum Ziemi Kępińskiej, Koła Polskiego Związku Filatelistów w Kępnie.

zakończeniu ma miejsce wystawa prac, które można nabyć w atrakcyjnych cenach.

Warto również wspomnieć o najnowszej imprezie,która–jakzapowiedziałstarostakępińskiRobertKieruzal–będziemiałacharakter cykliczny.

I Powiatowy Przegląd Zespołów Ludowych w Kępnie, 2019 r. Fot. Jerzy Babiak

W dniu 13 lipca 2019 roku w ramach obchodów 20-lecia powiatu kępińskiego odbył się pierwszy Powiatowy Przegląd Zespołów Ludowych. W imprezie brało udział 9 zespołów pochodzących z Kępna, Trzcinicy, Perzowa, Łęki Opatowskiej oraz Doruchowa i Grabowa nad Prosną.

Imprezą cykliczną odbywającą się wdwóchletnichmiesiącachjesttzw.Muzyczne Lato. Z inicjatywy burmistrza Piotra Psidzinachwieczornych,goszcząwKępnieznani artyści i zespoły muzyczne. ***

W realizacji polityki kulturowej kluczowarolaprzypadaadministracjisamorządowej. W gminie Kępno funkcję tę spełnia Kępiński Ośrodek Kultury, Muzeum Ziemi Kępińskiej, Samorządowa Bibliotek Publiczna i Powiatowa Biblioteka Publiczna.

Obokinstytucjisamorządowychwpropagowaniutożsamościhistorycznejipatriotycznej istotną rolę odgrywają różnorodne organizacje pozarządowe. Nie sposób je tu wszystkiewymienić,natomiastwspomnijmyojednej z nich, obejmującej zasięgiem działania cały subregion. Jest nią Towarzystwo Miłośników ZiemiKępińskiej. M.in. Towarzystwo organizowało przez ostatnie 20 lat co roku konkurs historyczny dla młodzieży pt. „Dzieje Ziemi Kępińskiej”.Innymcyklicznymwydarzeniem organizowanym przez TMZK jest coroczne upamiętnienie zamordowanych przez funkkusa w każdy piątek w lipcu i sierpniu, w go-

cjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa podczas tzw. Krwawej Nocy Kępińskiej w 1945 roku. Odnotowaćtakżenależy wydanąw2015roku publikację Znani mieszkańcy Ziemi Kępińskiej.

Zachęcając do odwiedzenia najbardziej odległego zakątka Wielkopolski, jakim jest Ziemia Kępińska, wskazaliśmy tylko niektóre z jej walorów. Wybierając się w te rejony, rekomendujemy zapoznać się ze stroną internetową https://www.powiatkepno.pl/.

Literatura: Ilski K., Kościół na Pólku pod Bralinem, Bralin 2003. Kowalski S., Dzieje Kępna. Od początku istnienia do 2015 r., Kępno 2018. MatusiakB., Kościół odpustowy „Na Pólku” pod Bralinem,„KronikaWielkopolski”2004,nr3. „Przegląd Wielkopolski” 2015, nr 4. Święty Idzi patron parafii Mikorzyn, Mikorzyn 2004. Zielińska-Melkowska K., Działo się i dan w Kępnie 1282, Gdańsk 1980. Znani mieszkańcy Ziemi Kępińskiej, red. M. Lorenz, Kępno 2015. http://www.powiatkepno.pl/powiat_kepno/informacje_ogolne.html [dostęp: 25.03.2020].