opr. URSZULA NAZARKO HPI (Human Poverty Index) Wskaênik Ubóstwa Spo∏ecznego – s∏u˝y do dokonywania pomiarów w zakresie spo∏ecznego rozwoju intelektualno-ekonomicznego. Powszechnie uwa˝a si´ go za bardziej miarodajny ni˝ HDI, czy nawet PKB – bowiem w przypadku HPI brane sà pod uwag´ nie tylko zarobki w odniesieniu do struktury demograficznej, ale porównanie ze stopniem ubóstwa (zaniedbania w zakresie ochrony socjalnej, dost´p do wody pitnej, procent dzieci niedo˝ywionych) i poziomem rozwoju intelektualnego (analfabetyzm, d∏ugoterminowy brak zatrudnienia). Miernik ten zosta∏ powo∏any przez ONZ
HDI (Human Development Index) Wskaênik Rozwoju Spo∏ecznego – wskaênik ten mierzy ca∏oÊciowy post´p danego kraju w jego procesie rozwoju spo∏ecznego, a tak˝e s∏u˝y do pomiaru ca∏oÊciowych osiàgni´ç danego paƒstwa w trzech wymiarach rozwoju spo∏ecznego, którymi sà: d∏ugoÊç ˝ycia, poziom edukacji oraz stopa ˝yciowa. Pomiarów dokonuje si´ w oparciu o dane dotyczàce Êredniej d∏ugoÊci ˝ycia, poziomu szkolnictwa (wykszta∏cenie doros∏ych oraz procent m∏odzie˝y uczàcej si´ w danym momencie we wszystkich rodzajach szkó∏, podstawowych, Êrednich oraz wy˝szych) oraz PKB per capita. Czasem miernik ten okreÊla si´ jako Wskaênik Rozwoju Spo∏eczno-ekonomicznego. System ten wprowadzony zosta∏ przez ONZ dla celów porównaƒ mi´dzynarodowych.
Co wskazujà wskaêniki?
Najwi´ksi Najwi´ksiproducenci producenciproduktów produktówrolnych: rolnych Pszenica – Chiny (100 mln ton) (rocznie): Ry˝ – Chiny (182 mln Pszenica – Chiny (100ton) mln ton) Ziemniaki – Chiny Ry˝ – Chiny (182 (65 mlnmln ton)ton) Kukurydza Ziemniaki –– USA Chiny(235 (65mln mlnton) ton) Najwi´ksi producenci surowców Kukurydza – USA (235 mln ton)mineralnych: W´giel kamienny – Chinysurowców (900 mln ton) Najwi´si producenci mineralnych Ropa naftowa – Arabia Saudyjska (400 mln ton) (rocznie): Gaz ziemny – Rosja–(Chiny 23 tys.(900 petad˝uli) W´giel kamienny mln ton) Rudy – Chile (5 mln ton) (400 mln ton) Ropamiedzi naftowa – Arabia Saudyjska Rudy (250 ton) Gaz ˝elaza ziemny– –Brazylia Rosja (23 tys.mln petad˝uli) Rudy miedzi – Chile (5 mln ton) Rudy ˝elaza – Brazylia (250 mln ton) Z∏oto – RPA (275 ton) Cynk – Chiny (2049 tys. ton)
Âwiat Âwiatw wliczbach liczbach
Wiatry lokalne mo˝na podzieliç na dwa rodzaje: Wiatry, b´dàce pràdami ogólnej cyrkulacji atmosfery, zmodyfikowanymi przez czynniki lokalne – orografi´ terenu lub pod∏o˝e (fen, bora, mistral, sirocco). Wiatry te nazywane sà wiatrami regionalnymi. Wiatry, które sà niezale˝ne od ogólnej cyrkulacji atmosfery, nak∏adajàce si´ na nià lub wr´cz jà t∏umiàce. Wiatry te zwiàzane sà z lokalnymi uk∏adami barycznymi ukszta∏towanymi nad ró˝nymi typami pod∏o˝a (bryzy, wiatry górskie i dolinne).
Skàd i dokàd wieje lokalny wiatr?
Jest to ogó∏ zmian, które zachodzà na ró˝nych p∏aszczyznach i prowadzà do rozwoju oraz wzrostu znaczenia miast i popularyzacji miejskiego stylu ˝ycia. Mo˝emy wyszczególniç nast´pujàce fazy urbanizacji: Urbanizacja – pierwsza faza procesów miastotwórczych, charakteryzujàca si´ powolnym nap∏ywem ludnoÊci do miast; Suburbanizacja – druga faza, w której nast´puje gwa∏towne nasilenie nap∏ywu ludnoÊci do miast, zwiàzane z szybkim rozwojem przemys∏u; cechuje jà przeludnienie centralnych dzielnic miasta, w zwiàzku z czym kolejne rzesze imigrantów osiedlajà si´ na przedmieÊciach; Dezurbanizacja – jest to pierwsza faza szybkiej dekoncentracji ludnoÊci miejskiej przed wejÊciem w faz´ reurbanizacji; Reurbanizacja – charakteryzuje si´ intensywnymi przemianami funkcjonalno-przestrzennymi aglomeracji miejskich i zwiàzanym z tym odp∏ywem ludnoÊci na ich fazy peryferyjne; tworzà si´ uk∏ady metropo litalne; Metropolizacja – polega na ∏àczeniu si´ miast i tworzeniu rozleg∏ych obszarów osadniczych powiàzanych funkcjonalnie.
Urbanizacja
Mi´dzynarodowa klasyfikacja chmur oparta na ich wyglàdzie zewn´trznym. Przedstawiona od najwy˝ej do najni˝ej wyst´pujàcych: Chmury pierzaste (Cirrus) – z∏o˝one z kryszta∏ków lodu, opady z nich sà rzadkie i nie osiàgajà powierzchni Ziemi; Chmury pierzasto-k∏´biaste (Cirrocumulus) – sk∏adajà si´ w g∏ównej mierze z kryszta∏ków lodu, nie dajà opadów; Chmury pierzasto-warstwowe (Cirrostratus) – dajà niewielkie opady, które odparowujà zanim dotrà do powierzchni Ziemi; Chmury Êrednie k∏´biaste (Altocumulus) – z∏o˝one z kropelek wody, nie dajà opadów; Chmury Êrednie warstwowe (Altostratus) – chmury mieszane, przynoszà ciàg∏e opady deszczu, drobnego Êniegu lub ziaren lodowych; Chmury deszczowe warstwowe (Nimbostratus) – powstajà w wyniku przekszta∏cenia innych chmur, dajà opady deszczu lub Êniegu; Chmury warstwowe k∏´biaste (Stratocumulus) – chmury wodne, rzadko przynoszàce opady w postaci drobnego deszczu lub Êniegu; Chmury niskie warstwowe (Stratus) – spada z nich m˝awka, a zimà s∏upki lodowe lub ziarnisty Ênieg; Chmury k∏´biaste (Cumulus) – z∏o˝one z kropelek wody, zwykle nie przynoszà opadów; Chmury k∏´biaste deszczowe (Cumulonimbus) – pot´˝ne chmury burzowe, przynoszà bardzo obfite, ale przelotne opady deszczu, gradu lub Êniegu;
Bujaç w ob∏okach, ale jakich?
Bioràc pod uwag´ charakter zmian temperatury w miar´ wzrostu wysokoÊci, w atmosferze wyró˝niamy nast´pujàce strefy: Troposfera – najni˝sza, najg´Êciejsza i najbardziej dynamiczna warstwa atmosfery. Przylega do powierzchni Ziemi, wi´c podlega silnym wp∏ywom fizycznym i chemicznym pod∏o˝a. Koncentruje si´ w niej ok. 80% ogólnej masy powietrza w atmosferze, prawie ca∏à zawarta w niej par´ wodnà oraz wi´kszoÊç zanieczyszczeƒ; Stratosfera – warstwa atmosfery, w której znajdujà si´ jeszcze niewielkie iloÊci pary wodnej i wyst´pujà pewne zjawiska kszta∏tujàce pogod´ oraz klimat; Mezosfera – warstwa atmosfery ponad stratosferà o mià˝szoÊci ok. 30 -35 km, w której temperatura spada wraz ze wzrostem wysokoÊci; Termosfera – warstwa atmosfery wype∏niona silnie zjonizowanym powietrzem, nazywana w zwiàzku z tym jonosferà; Egzosfera – zewn´trzna warstwa atmosfery, ponad termosferà, bez wyraênej granicy dolnej i górnej. Mo˝na sàdziç, ˝e si´ga nawet 20 tys. km ponad powierzchnià Ziemi. W górnej cz´Êci jest strefà ucieczki zjonizowanych gazów w przestrzeƒ mi´dzyplanetarnà.
Strefy atmosfery
Woda wytràcana jest z chmur w stanie ciek∏ym lub sta∏ym, a do powierzchni Ziemi dociera pod postacià ró˝nych opadów atmosferycznych: m˝awki, deszczu, gradu, ziaren lodowych, Êniegu i krup Ênie˝nych. Do opadów atmosferycznych zalicza si´ tak˝e osady, które wyst´pujàce pod postacià: rosy, szronu, szadzi i go∏oledzi.
Co opada, a co osiada?
Najwi´ksze miasto (pod wzgl´dem liczby ludnoÊci) – Szanghaj (18,6 mln) Najwi´ksze paƒstwo (pod wzgl´dem powierzchni) – Rosja (17,1 mln km2) Najwi´ksze paƒstwo (pod wzgl´dem liczby ludnoÊci) – Chiny (1,330 mld) Najd∏u˝sza rzeka – Nil (6 695 km) Najwy˝szy szczyt – Mount Everest (8 848 m) Najwi´ksza depresja – Morze Martwe (411 m p.p.m.) Najwi´ksza kryptodepresja – Bajka∏ (1165 m p.p.m.) Najwi´ksze jezioro – Morze Kaspijskie (374 tys. km2) Najwi´ksze morze – Morze Arktyczne 14,1 mln km2) Najg∏´bszy rów oceaniczny – Rów Mariaƒski (11034 m. p.p.m.) Najwi´kszy pó∏wysep – Pó∏wysep Arabski (2,8 mln km2) Najwi´ksza wyspa – Grenlandia (2,2 mln km2)
Naj na Ziemi
Jezioro to zag∏´bienie terenu wype∏nione wodà, której odp∏yw zosta∏ czasowo zatrzymany. Podzia∏ jezior ze wzgl´du na charakter procesów prowadzàcych do ich utworzenia jest nast´pujàcy: Kosmiczne (meteorytowe) – powsta∏e w wyniku zalania zag∏´bienia krateru powsta∏ego po uderzeniu meteorytu, np. Manicouagan w Kanadzie; Wulkaniczne – powsta∏e w kraterach wygas∏ych wulkanów, np. Albano we W∏oszech, Cuicocha w Ekwadorze; Tektoniczne – powsta∏e w obni˝eniach i w rowach tektonicznych, np. Tanganika, Titicaca oraz Bajka∏; Polodowcowe – powsta∏e w wyniku dzia∏alnoÊci lodowca, wyró˝niamy typy: rynnowe (Näzi w Finlandii), morenowe (Morskie Oko), wytopiskowe, sandrowe, cyrkowe (Czarny Staw Gàsienicowy); Wytworzone przez ruchy masowe – powsta∏e poprzez osuwanie si´ materia∏u skalnego i zatarasowania zag∏´bieƒ terenowych, np. Jezioro Duszatyƒskie.
Geneza jezior
Liczba wyznawców poszczególnych religii na Êwiecie: ● ChrzeÊcijaƒstwo (2,1 mld) ● Islam (1,2 mld) ● Hinduizm (1 mld) ● Ludowa religia Chin (700 mln) ● Buddyzm (500 mln)
Religie Êwiata
Ze wzgl´du na wielkoÊç przeci´tnych nak∏adów pracy i kapita∏u na produkcj´ rolnà, a tak˝e efekty osiàgane z jednostki powierzchni u˝ytków rolnych, rolnictwo dzielimy na: Intensywne – wyst´puje na obszarach o du˝ej g´stoÊci zaludnienia, charakteryzuje si´ du˝ymi nak∏adami pracy i kapita∏u oraz wysokim przeci´tnym zyskiem z hodowli bàdê upraw. W zale˝noÊci od proporcji wyró˝niamy: – gospodark´ pracoch∏onnà – charakterystyczna dla ma∏ych gospodarstw w Krajach S∏abo Rozwini´tych; – gospodark´ kapita∏och∏onnà – wyst´pujàcà w nowoczesnym rolnictwie Krajów Wysoko Rozwini´tych; Do typowych obszarów zaliczamy: Europ´ Zachodnià, Dolin´ Kalifornijskà, Nizin´ Chiƒskà, Nizin´ Gangesu Ekstensywne – ma miejsce na obszarach o ma∏ej g´stoÊci zaludnienia i ma∏o sprzyjajàcych warunkach naturalnych. Poprzez ma∏e nak∏ady kapita∏u i pracy uzyskuje si´ s∏abe efekty. Wyst´puje na Wielkich Równinach w USA, w zachodniej cz´Êci Wy˝yny Brazylijskiej, na Bliskim Wschodzie i w Rosji.
Rodzaje rolnictwa
Co musisz wiedzieç na 5 minut przed maturà z geografii
Najwi´ksze miasta Polski pod wzgl´dem liczby ludnoÊci: Warszawa – 1 700 500 mieszkaƒców ¸ódê – 778 200 mieszkaƒców Kraków – 733 100 mieszkaƒców Wroc∏aw – 632 200 mieszkaƒców Poznaƒ – 581 200 mieszkaƒców Gdaƒsk – 456 700 mieszkaƒców Szczecin – 415 700 mieszkaƒców Bydgoszcz – 384 700 mieszkaƒców Lublin – 354 200 mieszkaƒców Katowice – 334 200 mieszkaƒców
A moje miasto to...
Megalopolis – wielki uk∏ad osadniczy powstajàcy w wyniku ∏àczenia si´ peryferyjnych stref zabudowy jednorodzinnej i zwiàzanych z nià us∏ug rozwijajàcych si´ wokó∏ poszczególnych metropolii i du˝ych miast. Przyk∏adami tego typu wieloprzestrzennych uk∏adów osadniczych sà: ● Megalopolis wschodniego wybrze˝a Stanów Zjednoczonych (BosWash), gdzie na obszarze ok. 146 tys. km2 zamieszkuje ponad 45 mln ludnoÊci. Jest najwi´kszym na Êwiecie zespo∏em uk∏adów metropolitalnych. Obejmuje miasta: Boston, Hartford, Nowy Jork, Filadelfia, Baltimore i Waszyngton. ● Megalopolis Wielkich Jezior w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (Chicator Megalopolis): Milwaukee, Chicago, South Bend, Toledo, Detroit, Cleveland, Buffalo, Hamilton i Toronto. – megalopolis zachodniego wybrze˝a Stanów Zjednoczonych z aglomeracjami San Francisco, zwane Bay Area wraz z Sacramento oraz Los Angeles. ● Nippon Megalopolis, w którego sk∏ad wchodzà uk∏ady metropolitalne: Keihin (Tokio-Kawasaki-Jokohama-Chiba-Saitama), Hansi (Osaka-Kioto-Kobe) i Chu-kyo- (NagojaSeto-Toyota)
MEGAmiasta
Na LiÊcie Âwiatowego Dziedzictwa UNESCO w Polsce znalaz∏y si´: ● Historyczne centrum Krakowa ● Zabytkowa kopalnia soli w Wieliczce ● Auschwitz-Birkenau ● Puszcza Bia∏owieska ● Historyczne centrum Warszawy ● Stare Miasto w ZamoÊciu ● Âredniowieczny zespó∏ miejski Torunia ● Zamek Krzy˝acki w Malborku ● Kalwaria Zebrzydowska ● KoÊcio∏y Pokoju w Jaworze i Âwidnicy ● Drewniane koÊcio∏y po∏udniowej Ma∏opolski ● Park Mu˝akowski nad rzekà Nysà ● Hala Stulecia we Wroc∏awiu
UNESCO w Polsce
czyli powstawanie gór z przyczyn tektonicznych. Wspó∏czeÊnie uwa˝a si´, ˝e powstawanie gór zachodzi na granicach p∏yt tektonicznych lub gdy zachodzà intensywne procesy magmatyczne. G∏ówne i najm∏odsze orogenezy w historii geologicznej Ziemi to: alpejska (Alpy, Atlas, Pireneje, Karpaty, Kaukaz, Himalaje) hercyƒska (Harz, Ardeny, Masyw Centralny, Sudety, Ural, A∏taj) kaledoƒska (Góry Kaledoƒskie, Góry Skandynawskie, Appalachy)
Orogeneza, fa∏dowanie…
Czyli wszystko, co musisz wiedzieç na 5 minut przed maturà z geografii
Palcem po mapie Do maja ju˝ nied∏ugo, ale na nauk´ nigdy nie jest za póêno! W tym miesiàcu, prezentujemy jedyny w swoim rodzaju zestaw informacji, definicji i danych z geografii fizycznej oraz ekonomicznej - wszystko na pewno przydatne na matur´ z geografii.
32-33 matura z GEOGRAFII 4/15/09 9:33 AM Page 032
MATURA z geografii 2009