RZECZY S¸OWO Czyli wszystko, co musisz wiedzieç na 5 minut przed maturà z polskiego opr. DARIUSZ CH¢TKOWSKI
Inna wymowa, inna pisownia Niektóre wyra˝enia majà ró˝nà wymow´ i pisowni´ (szczególnie niebezpieczne sà zapo˝yczenia z j´zyka francuskiego). Dlatego trzeba uwa˝aç, aby nie zapisaç ich tak, jak si´ mówi, albo powiedzieç tak, jak si´ je pisze: par excellence (w ca∏ym tego s∏owa znaczeniu) – wym. parekselas faux pas (b∏àd) – wym. fo pa a propos (w zwiàzku, przy sposobnoÊci) – wym. a propo t˘te a t˘te (sam na sam, w cztery oczy) – wym. tetatet vis-a-vis (naprzeciwko) – wym. wizawi Uwaga! We wszystkich ww. przypadkach akcent pada na ostatnià sylab´.
Czy znasz jakieÊ s∏awne powiedzenia? ˚onglowanie cytatami jest dziÊ bardzo cenione. W pracy maturalnej nie nale˝y przesadzaç z tà czynnoÊcià, ale kilka sensownych cytatów na pewno o˝ywi Twój wywód. Nasze porpozycje: Spieszmy si´ kochaç ludzi, tak szybko odchodzà (J. Twardowski) Gdyby zabójstwo mog∏o nie mieç nast´pstw (W. Szekspir) Kto sumienie posiada, niech cierpi (F. Dostojewski) Wojna naprawd´ koƒczy si´ dopiero wtedy, kiedy naprawione zostanà wszystkie szkody (J. R. R. Tolkien) Najwa˝niejsze jest niewidoczne dla oczu (A. de Saint-Exupery)
Romans Hamleta z ¸´ckà czyli bohaterowie literaccy Kto nie czyta∏ lektur, ten nie b´dzie umia∏ przeczytaç ze zrozumieniem tekstu, na podstawie którego pisze si´ wypracowanie maturalne. W os∏upienie wprawiajà egzaminatorów prace, z których wynika np., ˝e Cezary Baryka by∏ kobietà. B∏àd wzià∏ si´ stàd, i˝ w teÊcie podano tylko nazwisko bohatera. Takie nonsensy nie sà rzadkoÊcià, w tym roku ktoÊ pisa∏ nawet o tej Kordianie. Praca, w której zawarte sà kardynalne b∏´dy merytoryczne, mo˝e zostaç oceniona jako niezgodna z wymogami, a wi´c oceniona negatywnie. Dlatego pami´taj, ˝e: Achilles zabi∏ Hektora. Cogito rozmyÊla∏ o cierpieniu. Dziennikarz by∏ na weselu i w Weselu. Edek wzià∏ wszystkich za twarz, a Edyp sam siebie. Faust uwiód∏ Ma∏gorzat´. Gombrowicz jest autorem i bohaterem Trans-Atlantyku. Hamlet rozsta∏ si´ z Ofelià, a Judym z Joannà. Izolda zmar∏a po Êmierci Tristana. Józio jest w Ferdydurke, a Józef K. w Procesie. Konrad i ojczyzna to jedno. Latarnik zaczyta∏ si´ w Panu Tadeuszu. ¸´cka doprowadzi∏a Wokulskiego do próby samobójstwa. Makbet zabi∏ króla Dunkana. Non omnis moriar to s∏owa Horacego. Oleƒka nie chcia∏a Wo∏odyjowskiego. Pankracy przewodzi∏ rewolucji. Rieux by∏ lekarzem w Oranie, a Judym w Cisach. Sonia posz∏a z Rodionem na katorg´. Tadeusz nazywa∏ si´ Soplica, a Tadek by∏ w Auschwitz. Uli nie pomyl z Orszulkà. Werter nosi∏ niebieski frak i ˝ó∏tà kamizelk´. Ziembiewicz przekroczy∏ granic´ moralnà.
Unikaj niechlujnego s∏ownictwa! Wprawdzie w codziennej mowie pozwalamy sobie na pewien luz, jednak na egzaminie musimy zdobyç si´ na kultur´ s∏owa – zarówno mówionego, jak i pisanego – na najwy˝szym poziomie. Najcz´stsze b∏´dy, wynikajàce z owego luzu, dotyczà odmiany liczebników (szczególnie porzàdkowych i zbiorowych), wtràcania potocznych s∏ów, pos∏ugiwania si´ frazeologizmami (czyli frazesami typu goniç w pi´tk´, piç na umór), cytowania obcych powiedzonek oraz zachwiania logiki wypowiedzi. Oto typowe przyk∏ady: – nieumiej´tne rozpoczynanie wypowiedzi, np.: A wi´c...; Na poczàtku mojej pracy chcia∏bym... – pos∏ugiwanie si´ pleonazmami, np.: fakt autentyczny (ka˝dy fakt jest autentyczny), wróci∏ z powrotem (wraca si´ zawsze z powrotem) – b∏´dne u˝ycie imies∏owów, np.: Majàc 21 lat, wybuch∏o powstanie warszawskie – problemy z odmianà nazwisk: Ziobro odmieniaj jak Fredro – problemy z odmianà liczebników: matur´ zdajesz w dwa tysiàce dziewiàtym, a nie dwutysi´cznym dziewiàtym roku Niektóre b∏´dy uznawane sà za typowo uczniowskie. Sà to tzw. b∏´dy z zeszytów szkolnych wywo∏ujàce uÊmiech czytelnika, choç czasem z pozoru bardzo màdre i odkrywcze: – Izabela postanowi∏a oddaç si´ duchowieƒstwu (b∏´dne u˝ycie czasownika oddaç si´) – ¸´cka mia∏a ró˝ne stosunki z Wokulskim (dwuznacznoÊç wyra˝enia mieç z kimÊ stosunki) – Ka˝dy z nas chcia∏by mieç takà kobiet´ jak Kmicic (egzaminator mo˝e byç kobietà i nie gustowaç w p∏ci pi´knej) – Nale˝y myÊleç sercem i rozumem (tradycyjnie sercu przypisywane sà uczucia, a rozumowi myÊlenie; uczniowi chodzi∏o byç mo˝e o to, ˝e: Nale˝y czuç sercem, a myÊleç rozumem, czyli byç uczuciowym i zarazem rozsàdnym) – Izabela posiada∏a poglàdy (powinno byç: mia∏a poglàdy) – Samochód kupi∏ na spó∏k´ z ojcem, którym chce doje˝d˝aç do pracy (b∏´dny szyk zdania)
Zaszpanuj ∏acinà
Celnie wplecione ∏aciƒskie s∏owa przekonajà egzaminatora, ˝e praca wysz∏a spod r´ki humanisty. Mo˝e warto zab∏ysnàç czymÊ takim: Unde malum? (skàd z∏o?) Error fundamentalis (b∏´dne za∏o˝enie) Fortuna caeca est (los jest Êlepy) Homo homini lupus (cz∏owiek cz∏owiekowi wilkiem) Verba veritatis (s∏owa prawdy) Uwaga! JeÊli nie jesteÊ pewny, jak wymawiaç ∏aciƒskie s∏owa, lepiej zrezygnuj z ich u˝ywania podczas prezentacji ustnej.
Unikaj modnych wyrazów
Zdania z∏o˝one, s∏ownictwo bogate
– ekstra: Mickiewicz mia∏ doskona∏y pomys∏ (zamiast: mia∏ ekstra pomys∏) – fajny: Lekarz to zawód cieszàcy si´ uznaniem (zamiast: to fajny zawód) – jakby: Boles∏aw Prus ukaza∏ obraz spo∏eczeƒstwa polskiego (zamiast: ukaza∏ jakby obraz spo∏eczeƒstwa). – niesamowity: To by∏o niezwyk∏e, ˝e Wokulski zakocha∏ si´ w arystokratce (zamiast: Wokulski by∏ niesamowity, ˝e zakocha∏ si´ w arystokratce) – opcja: Jest to niemo˝liwe, aby Kordianowi uda∏ si´ zamach na cara (zamiast: nie ma takiej opcji, aby Kordianowi uda∏ si´ zamach) – sfrustrowany: Has∏o „Polska Chrystusem Narodów” trafi∏o na podatny grunt po upadku powstania listopadowego, kiedy to nasili∏y si´ represje carskie na Polakach (zamiast: Po powstaniu listopadowym Polska by∏a tak sfrustrowana, ˝e zgodzi∏a si´ na bycie Chrystusem Narodów) – super: Ceni´ „Od´ do m∏odoÊci”, gdy˝... (zamiast: „Oda do m∏odoÊci” jest super, gdy˝...) – totalny: Joann´ ogarnà∏ wielki wstyd, gdy zrozumia∏a, ˝e Judym nie chce si´ z nià o˝eniç (zamiast: Joann´ ogarnà∏ totalny wstyd, gdy Judym nie chcia∏ si´ z nià ˝eniç) Inne nadu˝ywane przez maturzystów wyra˝enia to: dok∏adnie, to znaczy, zestresowany.
Zdaniem egzaminatorów, m∏odzie˝ pisze niechlujnie. I nie chodzi tu tylko o estetyk´, lecz przede wszystkim o nieumiej´tnoÊç budowania sensu i pos∏ugiwania si´ ró˝norodnymi formami gramatycznymi. Na maturze nie nale˝y wi´c pisaç tylko krótkimi zdaniami, wy∏àcznie w sk∏adni wspó∏rz´dnej. Nie nale˝y powtarzaç na okràg∏o tych samych s∏ów – przecie˝ istniejà synonimy. OczywiÊcie nie nale˝y wypowiedzi udziwniaç. Niech wypracowanie b´dzie prosto napisane, ale nie prostacko. Czy potrafisz stosowaç sk∏adni´ podrz´dnà ró˝nego typu? Pos∏ugiwaç si´ s∏ownictwem abstrakcyjnym? Precyzyjnie i jednoznacznie nazywaç elementy Êwiata? Pisaç o prze˝yciach wewn´trznych? U˝ywaç w pracy bogatego s∏ownictwa? Jest to zwrot o powrót do czasów, gdzie jest nadzieja, gdzie nad ludzkoÊcià wzejdzie s∏oƒce – oto przyk∏ad d∏ugiego zdania o b∏´dnej konstrukcji z tegorocznej pracy maturalnej na temat Ody do m∏odoÊci. Uczeƒ nie potrafi wyraziç swoich sàdów, a przy tym powtarza wyrazy jest oraz gdzie. Zdanie to nie niesie te˝ ˝adnego sensu.
Màdre s∏owa Nie nale˝y przesadzaç z u˝ywaniem trudnych s∏ów. JeÊli nie ma si´ pewnoÊci, co one znaczà, lepiej nie umieszczaç ich w pracy. Chocia˝, jeÊli ktoÊ jest pewien ich znaczenia, niech pisze: de facto = faktycznie, w rzeczywistoÊci pro forma = na prób´, poczàtkowo, wst´pnie status quo = niezmieniony, obecny stan bon ton = w∏aÊciwe zachowanie, dobre wychowanie sine qua non = warunek konieczny
Terminy literackie
Ka˝dy przedmiot wymaga znajomoÊci okreÊlonej terminologii. Wypracowanie z j´zyka polskiego musi zatem zawieraç niezb´dne terminy z zakresu historii i teorii literatury. Wszystko zale˝y od wybranego tematu, np. analiza i interpretacja liryki wià˝e si´ z takimi terminami jak podmiot liryczny, sytuacja liryczna, porównanie, oksymoron, pytanie retoryczne, zaÊ w pracy na temat epiki nale˝y pos∏u˝yç si´ terminami narrator, fabu∏a, miejsce wydarzeƒ, czas akcji itd. Czy znasz i potrafisz w pracy funkcjonalnie wykorzystaç nast´pujàce terminy? anafora ballada chanson de geste dramat romantyczny epitet frazeologizm groteska ironia jednoÊç akcji, czasu i miejsca komizm lament metafora naturalizm onomatopeja parabola rym strofa tragizm uosobienie wiersz wolny zwiàzek frazeologiczny Bardzo cz´sto pisarze ukrywajà znaczenia w Êrodkach artystycznych, np. w metaforach czy porównaniach. Maturzysta powinien umieç, szczególnie gdy zdaje egzamin na poziomie rozszerzonym, zauwa˝yç te Êrodki i objaÊniç ich funkcj´ w utworze. Egzaminatorzy przestrzegajà, aby nie omawiaç oddzielnie treÊci utworu i jego formy. Przecie˝ z formy utworu wydobywa si´ jego unikalna treÊç!
Wysz∏em ciàgle niedozwolone! Co i raz pojawiajà si´ plotki, ˝e u˝ywanie form czasownikowych typu wysz∏em – wysz∏eÊ sta∏o si´ dozwolone. To wierutna bzdura! Ani Rada J´zyka Polskiego, ani ˝aden s∏ownik ich nie uzna∏. Wià˝ mówimy i piszemy wyszed∏em, zaÊ stosowanie b∏´dnych form skompromituje w oczach egzaminatora ka˝dego maturzyst´. Nadal za niepoprawne uznaje si´ te˝ nast´pujàce formy: – tà dziewczyn´, tà ksià˝k´ (powinno byç: t´ dziewczyn´, t´ ksià˝k´) – dwa eura (powinno byç: dwa euro – euro jest nadal nieodmienne) – w cudzys∏owiu (powinno byç: w cudzys∏owie)
Warto przeczytaç
Chcàc dobrze przygotowaç si´ do matury z j´zyka polskiego koniecznie powinieneÊ przeczytaç: 1. Najwa˝niejsze lektury – jeÊli nie ca∏e, to przynajmniej we fragmentach 2. Arkusze egzaminacyjne z lat poprzednich 3. Dobry podr´cznik 4. Notatki z lekcji prowadzone przez prymusa 5. Wypracowanie sprawdzone przez nauczyciela i opatrzone jego komentarzem. 6. W∏asne prace sprzed lat (cz∏owiek ma sk∏onnoÊci do powtarzania tych samych b∏´dów)
Pomieszanie z poplàtaniem Czasem mylà nam si´ nazwiska autorów, innym razem imiona bohaterów albo kierunki w sztuce. Trzeba bardzo uwa˝aç, aby np. myÊlàc o Krasiƒskim nie napisaç przez pomy∏k´ Krasicki. Stres powoduje, ˝e ∏atwo si´ te˝ przej´zyczyç podczas prezentacji. JeÊli si´ poprawisz, Twoja wypowiedê nie zostanie uznana za b∏´dnà. JeÊli b∏àd powtórzysz, wtedy b´dzie jasne, ˝e masz braki w wiedzy. Pami´taj zatem, ˝e: Mickiewicz – filomata, filareta, w ˝adnym wypadku filatelista. Impresjonizm to nie ekspresjonizm. Konrad to nie Kordian. Sosna by∏a rozdarta, a lipa rozpostarta. Wokulski by∏ plenipotentem, a nie pleimpotentem. Prymus to nie to samo co prymas. Tomasz by∏ z Akwinu, a nie z akwenu. Soplica by∏ Robakiem, a nie robakiem. Istnieje coÊ takiego jak znieczulica spo∏eczna, a nie martwica spo∏eczna. Mówi si´ o kimÊ, ˝e pochodzi z rodu arystokratycznego, a nie z arystokrackiego.
Uwaga niebezpieczeƒstwo: zwiàzki frazeologiczne W polszczyênie spotykamy wiele zwiàzków frazeologicznych, w przypadku których trzeba bardzo si´ pilnowaç, aby niczego nie przekr´ciç. A spotyka si´ takie pere∏ki, jak: ezopowe wieÊci (poprawnie: hiobowe wieÊci) trzeci lepszy (poprawne: pierwszy lepszy) proste jak s∏oƒce (poprawnie: jasne jak s∏oƒce) wtràcaç pi´ç groszy (poprawnie: wtràcaç trzy grosze) przywiàzywaç uwag´ (poprawnie: przywiàzywaç wag´) podwin´∏a mu si´ noga (poprawie: powin´∏a mu si´ noga) zasypywaç gruszki w popiele (poprawnie: zasypiaç gruszki w popiele)
MATURA z polskiego 2009
Odpowiednie daç
Do matury jeszcze siedem miesi´cy, ale na nauk´ nigdy nie jest za wczeÊnie! W tym miesiàcu prezentujemy jedyny w swoim rodzaju zestaw typowych gramatyczno-stylistycznych b∏´dów oraz u˝ytecznych j´zykowych porad – wszystko przydatne na egzamin z j´zyka polskiego.
Rady na prezentacj´ ustnà 1. Prezentacj´ przygotuj samodzielnie, nie idê na egzamin z gotowcem. 2. Przed egzaminem wyg∏oÊ swojà prezentacj´ w obecnoÊci rodziców czy kolegów proszàc ich o uwagi. Sprawdzisz w ten sposób, czy jest ona poprawna i zrozumia∏a. 3. PomyÊl, czy przydadzà ci si´ materia∏y pomocnicze, np. plakat, plansza, prezentacja multimedialna. 4. Weê ze sobà plan wypowiedzi i umiej´tnie z niego korzystaj. Czytanie z kartki robi fatalne wra˝enie, staraj si´ mówiç jak najwi´cej z g∏owy. 5. Mów na temat, g∏oÊno i wyraênie. Kto mówi cicho, ten sprawia wra˝enie, ˝e nie jest pewien swej wiedzy. 6. Opanuj kinetyk´ swojego cia∏a. Staraj si´ nie biegaç po sali i nie machaç r´koma. 7. Orientuj si´ w czasie: przez 15 minut wyg∏aszasz prezentacj´, przez kolejne 10 odpowiadasz na pytania komisji. 8. Odpowiadaj wyczerpujàco, staraj si´ te˝ przekonywaç egzaminatorów do swojego zdania. Uczestnicz, w miar´ mo˝liwoÊci, w dyskusji z komisjà. 9. Dostaniesz pytanie o bibliografi´ oraz o to, dlaczego wybra∏eÊ prezentowany temat. Odró˝niaj bibliografi´ podmiotu od przedmiotu. 10. PoproÊ o wod´, jeÊli zaschnie Ci w gardle.
Metody na egzaminacyjny stres Odrobina tremy mo˝e pomóc (komisja zobaczy, ˝e egzamin jest dla ciebie czymÊ wa˝nym, gdy˝ si´ nim przejmujesz), jednak jej nadmiar odbiera si∏´ i ch´ç do pracy. Oto kilka prostych çwiczeƒ, które pomogà Ci zapanowaç nad stresem: 1. Spróbuj uwierzyç, ˝e naprawd´ uda Ci si´ dobrze zdaç matur´. Porozmawiaj ze starszymi kolegami o ich doÊwiadczeniach, a przekonasz si´, ˝e nie taki diabe∏ straszny, jak go malujà. 2. PomyÊl, ˝e egzaminatorzy to papierowe tygrysy. Tylko z wyglàdu sà straszni, a tak naprawd´ nic ci nie mogà zrobiç. Przecie˝ si´ uczy∏eÊ. 3. JeÊli wàtpisz w siebie, pomyÊl o sytuacjach, kiedy poradzi∏eÊ sobie z trudnym zadaniem. Na pewno ju˝ udowodni∏eÊ, ˝e mo˝esz sobie zaufaç. 4. Przed „godzinà 0” skorzystaj z toalety, gdy˝ z powodu stresu wzrasta szybkoÊç przemiany materii w organizmie. Z drugiej strony myÊlenie o wyjÊciu do toalety w trakcie egzaminu jest powodem dodatkowego stresu. 5. Przed wejÊciem na sal´ egzaminacyjnà weê trzy g∏´bokie wdechy. Rozluênisz cia∏o, zaÊ dop∏yw tlenu do krwi pobudzi twoje szare komórki.