Sarmackie przedmurze
36
1. Wojny polsko – szwedzkie a) Przyczyny: rywalizacja Polski i Szwecji na wybrzeżach Morza Bałtyckiego oraz dążeniem tych paostw do uzyskania przewagi w handlu bałtyckim (dominium Maris Baltici – władanie Morzem Bałtyckim) pretensje królów polskich z dynastii Wazów do tronu szwedzkiego; b) Przebieg wojen: 1563 r. – 1570 r. wojna siedmioletnia, spowodowana rywalizacją o Inflanty i przyłączeniem ich większej części do Rzeczypospolitej, zakooczona pokojem w Szczecinie1 Powodem kolejnej wojny polsko – szwedzkiej było włączenie przez Zygmunta III Wazę północnej Estonii do Rzeczypospolitej, wskutek czego wojska szwedzkie wkroczyły do Inflant, Szwedzi zajęli większośd ziem inflanckich aż po Dźwinę, ważniejsze bitwy: Kokehausen (1601), Biały Kamieo (1604), Kircholm (1605), zakooczona rozejmem w 1611 r., na mocy którego Polska utrzymała swój stan posiadania w Inflantach, przy Szwecji pozostała zaś północna ich cześd i Estonia. 1617r. – 1629 r. wojny prowadzone przez nowego króla Szwecji – Gustawa II Adolfa, ich celem było opanowanie Inflant i ujścia Wisły, Szwedzi zajęli prawie całe Inflanty na północ od Dźwiny, w 1626 r. najechali na Prusy Królewskie, zajmując większośd miast pruskich i zagrażających Gdaoskowi, mimo kilku sukcesów militarnych Polakom nie udało się wyprzed wojsk przeciwnika, działania wojenne zakooczył rozejm w Starym Targu2, przedłużony w 1635 r. rozejmem w Sztumskiej Wsi3. 1655 r. – potop szwedzki, Karol X Gustaw pod pretekstem zlikwidowania pretensji Jana II Kazimierza do tronu szwedzkiego najechał na Polskę, początkowo Szwedzi odnosili sukcesy – pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej poddało się im pod Ujściem, na stronę Szwedów przeszli Radziwiłłowie, w ciągu 4 miesięcy wojska szwedzkie zajęły prawie całą Polskę, większośd jej miast i twierdz, poza Częstochową i Gdaoskiem. Jan Kazimierz zmuszony był opuścid kraj, niedotrzymywanie przez Szwedów zobowiązao wobec szlachty polskiej doprowadziło do wystąpienia przeciw najeźdźcom niemal całego społeczeostwa polskiego. W 1656 r. wyparto Szwedów z większości ziem polskich, duży wpływ na rozszerzenie oporu przeciw najazdowi miała też obrona klasztoru na Jasnej Górze. Wojna Polski ze Szwecją przybrała charakter międzynarodowy – po stronie Polski wystąpiły, obawiające się przewagi Szwecji – Dania, Austria i Rosja, która w 1656r. wstrzymała działania w toczonej z Polską wojnie. Karol Gustaw zwrócił się o pomoc do Fryderyka Wilhelma (w zamian przyrzekając mu Warmię, Wielkopolskę oraz uznanie całkowitej suwerenności Prus Książęcych), trzecim współpartnerem do rozbioru Polski miał byd książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy, Polakom udało się namówid 1,2,3
Patrz tabela Porozumienia pokojowe zawarte podczas wojen polsko-szwedzkich do 1660r.
Sarmackie przedmurze
36
Fryderyka Wilhelma do przejścia na jej stronę kosztem zrzeknięcia się Polski do zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi. Wojnę zakooczył traktat pokojowy w Oliwie4 ( 3 maja 1660) c) Skutki: Jan Kazimierz zrzekł się roszczeo do tronu szwedzkiego, Polska stała się osłabiona politycznie, zrujnowana gospodarczo i z olbrzymimi stratami ludności d) Rozejmy, pokoje:
2. Wojny Polsko – rosyjskie a) Przyczyny: Dążenie Moskwy do zabrania ziem ruskich będących we władaniu Litwy Wywalczenie dostępu do Morza Bałtyckiego b) Przebieg wojen:
4
Patrz tabela Porozumienia pokojowe zawarte podczas wojen polsko-szwedzkich do 1660r.
Sarmackie przedmurze
36 Wojna siedmioletnia (1563 – 1570), spowodowana walką o dominium Maris Baltici 5i dążeniem Iwana IV Groźnego do opanowania Inflant. Wojna ta, zakooczona trzyletnim rozejmem, przyniosła każdemu z czterech paostw (Polska, Rosja, Szwecja, Dania) zdobycze w Inflantach. W 1577 Iwan Groźny korzystając z wewnętrznych trudności Rzeczypospolitej opanował południowe Inflanty aż po Dźwinę. Stefan Batory zaatakował ziemie wielkoruskie, by odciąd Inflanty od Moskwy. Sukcesy wojsk polskich i pośrednictwo legata papieskiego (Kościół liczył na unię z prawosławiem ros.) doprowadziły do zawarcia w 1582 r. korzystnego dla Polski dziesięcioletniego rozejmu w Jamie Zapolskim6. Przyczyną następnej wojny, która toczyła sięga panowania Zygmunta III Wazy w 1609-1619, była dymitriada7. Wojska Zygmunta Wazy obległy Smoleosk, a idącą na odsiecz armię rosyjską hetman S. Żółkiewski pokonał w bitwie pod Kłuszynem (1610). Przy pomocy propolskiej grupy bojarów Polacy zajęli Moskwę. Obalono cara Wasyla IV Szujskiego i zesłano go do klasztoru. Królewicz polski Władysław został obrany wielkim księciem moskiewskim. Jednak Zygmunt Waza nie zgodził się, aby Władysław panował w Moskwie, ponieważ sam chciał objąd tron. Sprzeciwili się temu bojarzy niechętni katolickiemu władcy. Wybuchło powstanie przeciw Polakom. Załoga polska musiała skapitulowad, a bojarzy na cara wybrali Michała Romanowa. Nową wyprawę na Moskwę w 1617/18 podjął królewicz polski Władysław. Oddziały polskie dowodzone przez J.K Chodkiewicza zajęły w prawdzie Wiaźmę i podeszły pod Moskwę, ale widząc brak szans na zdobycie miasta, zrezygnowano ze szturmu. Wyprawa zakooczyła się rozejmem w Dywilinie.8 Podczas bezkrólewia po śmierci Zygmunta III Wazy Moskwa w 1632 r. rozpoczęła wojnę w celu odzyskania Smoleoska. Przez dziesięd miesięcy wojska rosyjskie w sile 25 tyś. Ludzi i 160 dział daremnie oblegały miasto; przybyły z odsieczą z 25 tyś. armią król Władysław IV mistrzowskimi manewrami osaczył armię moskiewską i zmusił ją do kapitulacji; zawarty pokój w Polanowie zatwierdził warunki układu w Dywilinie; Władysław IV zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego (otrzymując odszkodowanie pieniężne). Kolejna wojna wybuchła w 1654 za panowania Jana II Kazimierza, kiedy to Ukraina połączyła się z Rosją, która wykorzystując osłabienie Rzeczypospolitej wysłała przecie Polsce dwie amie. Jedna rozpoczęła akcje na Ukrainie, druga zaatakowała północny odcinek granicy. W ciągu dwóch lat wojska rosyjskie zajęły ziemię smoleoską i wtargnęły na tereny Litwy właściwej, zajmując min. Wilno. Na południu wojska moskiewskie i kozackie opanowały Ukrainę, obległy Lwów i kilkakrotnie pokonały oddziały polskie i litewskie. Zaniepokojeniu ekspansją Rosji
5
Maris Baltici – określenie używane w polityce XV-XVII w., oznaczające władanie Morzem Bałtyckim. Rozejm w Jamie Zapolskim – patrz tabela Rozejmy i traktaty pokojowe zawarte w czasie wojen polskomoskiewskich 7 Dymitriada – interwencja magnatów polskich w walce o tron moskiewski 1604-19. Poparcie przez polskich magnatów, Kościół katolicki i króla Zygmunta III Wazę, dla człowieka podającego się za cudem ocalałego następcę moskiewskiego tronu – Dymitra Samozwaoca. 8 Rozejm w Dywilinie– patrz tabela Rozejmy i traktaty pokojowe zawarte w czasie wojen polsko-moskiewskich 6
Sarmackie przedmurze
36
Tatarzy przeszli na stronę Polaków, którzy odnieśli zwycięstwo nad Rosją pod Ochmatowem (1655). Po najeździe Szwecji na Rzeczpospolitą (1655) Rosja obawiając się wzrostu potęgi Szwecji, z którą rywalizowała o dominium Maris Baltici, zawarła z Polską traktat w Wilnie (1656) i wystąpiła przeciw Szwecji. Po odparciu najazdu Szwedów Rosja, wykorzystując powstanie ludowe, które wybuchło na Ukrainie, wznowiła w 1659r. walkę o swoje kresy zachodnie i Ukrainę. W 1660 r. S. Czarniecki pokonał Rosjan pod Połonką, a J. Lubomirski zmusił do kapitulacji wojska rosyjskokozackie. Polacy nie zdołali jednak odzyskad całej Ukrainy. Natomiast ofensywa pod wodzą króla Jana Kazimierza doprowadziła do odzyskania całej Litwy właściwej z Wilnem. Sukcesy te zostały zmarnowane przez narastające w osłabionej Rzeczypospolitej trudności. Wyczerpane długotrwałą wojną obie strony zawarły w 1667 rozejm w Andruszowie; Ukraina Zadnieprzaoska oraz Kijów przypadły Rosji. c) Rozejmy i traktaty:
Sarmackie przedmurze
36
3. Powstania kozackie a) Przyczyny: Ograniczenie przez władze possie swobód Kozaków Ucisk społeczny i narodowy ludności ukraioskiej Kwestie religijne b) Przebieg: Pierwsze powstanie trwało w latach 1591-93, kozacy ponieśli klęskę pod Piątkiem na Wołyniu. Drugie w latach 1595-96, zostało stłumione przez wojska koronne, którymi dowodził S. Żółkiewski. Do następnej poważniejszej walki doszło, w 1625, gdy Polska zaniepokojona samodzielnymi wyprawami Kozaków na wybrzeże czarnomorskie wysłała swe oddziały na Zaporoże. Po toczonych ze zmiennym szczęściem walkach wód Pol. S. Koniecpolski rozbił Kozaków i zmusił ich do podpisania ugody kurukowskiej ograniczającej rejestr do 6 tyś. ludzi, zakazującej wyprawy przeciw Turkom. Ugoda nie weszła w życie, a Kozacy w 1630r. znowu przystąpili do walk. Koniecpolski nie mógł przełamad obrony kozackiej pod Perejasławiem i zawarł ugodę zwiększającą rejestr zaporoski. Dla kontroli poczynao Kozaków zbudowano twierdzę Kudak. Bezwzględna polityka polskich magnatów doprowadziła w 1637-38 do nowego powstania; przywódca P. Pawluk został pojmany i stracony w Warszawie. Gdy sejm Rzeczypospolitej wydał nową ustawę m.in. zrównującą nierejestrowanych Kozaków z chłopami, wybuchło w 1683r. powstanie pod wodzą J. Ostrzanina i D. Huni. Polacy zmusili Kozaków do kapitulacji. W 1684 wybuchło największe z powstao, którym kierował B. Chmielnicki. Wojska kozackie wspierane przez Tatarów odniosły zwycięstwa nad Zółtymi Wodami i Korsuniem, gdzie dostali się do niewoli polscy hetmani. Powstanie ogarnęło cały kraj, wciągająco walki rzesze chłopów ukraioskich, którzy w zdobytych miejscowościach mordowali szlachtę, księży i Żydów. Magnaci kresowi (J. Wiśniowiecki, A. Koniecpolski) byli za ostrym rozprawieniem się z powstaocami, inni (J. Ossolioski) skłonni byli do pewnych ustępstw. W tym czasie nastąpiła w Polsce zmiana na tronie, po śmierci Władysława IV władzę obiją Jan II Kazimierz, znany z ugodowego stanowiska wobec Kozaków. Chmielnicki wysunął program prawie całkowitej niepodległości Ukrainy aż po Lwów, Chełm i Halicz. Kozacy oblegali wojska polskie w dzielnie bronionym Zbarażu i zatrzymali idące na odsiecz wojska królewskie pod Zborowem. Od klęski uratowała Polaków postawa chana tatarskiego, który za cenę ogromnego okupu i prawo zabrania jasyru s Ukrainy zawarł z Polską rozejm. Wówczas Chmielnicki podpisał w 1649r. w Zborowie ugodę, na mocy której został hetmanem na Ukrainie, rejestr kozacki podwyższono do 40 tyś. żołnierzy. Ugoda Zborowska nie zadowoliła mas chłopskich i kozackich i w 1651 wojna zostałą wznowiona, w bitwie pod Beresteczkiem wojska polskie zadały klęskę Kozakom. Zawarto w Białej Cerkwi ugodę, która ograniczyła rejestr kozacki do 20tyś. żołnierzy.
Sarmackie przedmurze
36 Ugodę tę zerwali Kozacy, napadając w 1652 r. na wojska polskie pod Batohem. Chmielnicki nie ufając Tatarom, którzy często go opuszczali, zerwał z nimi sojusz i zawarł porozumienie z Moskwą, w wyniku którego w ugodzie zawartej w Perejasławiu w 1654 ogłoszono połączenie Ukrainy z Rosją.