Denk niet langer in hokjes, maar in ‘kruispunten’

Vrouw, man, wit, zwart, arm, rijk, hetero, lgbtq+. We plakken graag stempels op mensen, ook als het gaat om ongelijkheid. En dat terwijl we allemaal verschillende identiteiten hebben en dus ook verschillende soorten onderdrukking kunnen ervaren. Een pleidooi tegen het hokjesdenken.

Eerst een korte test. Heb je minstens één hoogopgeleide ouder? Heb je minstens één in België geboren ouder? Ben je een man? Ben je hetero? Ben je wit? Heb je aso gevolgd? Heb je een universitair diploma?

Is je antwoord op al deze vragen ‘ja’? Dan ben je een zevenvinker : een buitengewoon geprivilegieerde burger. De theorie van de zeven vinkjes, en het gelijknamige boek, is geïntroduceerd door journalist en antropoloog Joris Luyendijk. Hij stelt dat witte, hoogopgeleide, ABN-sprekende heteromannen die ouders hebben die ook hoogopgeleid zijn, mijlenver voorstaan op de rest van de maatschappij. Die theorie leidde in Nederland tot een storm aan protest. Tegelijkertijd opende ze menige ogen over de bevoorrechte positie van een kleine groep mensen.

Zelf blijf ik steken op vier vinkjes. Het zijn mijn geslacht, mijn huidskleur en de opleiding van mijn ouders die me nekken. Mijn broer heeft er dan weer vijf. We hebben allebei ook een totaal andere ervaring met uitsluiting en discriminatie. Mijn broer vertelt altijd dat hem geen strobreed in de weg is gelegd, terwijl ik de racistische incidenten die ik heb meegemaakt niet op twee handen kan tellen. Zou dat iets met onze persoonlijkheid te maken hebben, of ligt het aan de vinkjes?

Kruispunt

Weinigen weten dat Luyendijks theorie teruggaat tot een complexer begrip: intersectionalisme, ook wel kruispuntdenken genoemd (zie kader). De Amerikaanse professor en burgerrechtenactivist Kimberlé Crenshaw is er de grondlegger van. Ze stelt dat onze discriminatiegronden elkaar beïnvloeden en dat een zwarte vrouw bijvoorbeeld anders wordt gediscrimineerd dan een zwarte man, omdat ze op andere kruispunten staan. Nog een voorbeeld: witte vrouwen ervaren seksisme en zwarte mannen racisme, maar zwarte vrouwen zijn het slachtoffer van beide vormen van onderdrukking. Deze denkwijze leidt tot verfijndere oplossingen dan de manier van kijken naar de realiteit zoals we die vandaag gewend zijn.

“Onze identiteit is meerlagig”, zegt schrijver en woordkunstenaar Hind Eljadid. “Zo ben ik vrouw, Marokkaanse, jonge moeder en maak ik deel uit van de lgbtq+-community. Ik behoor dus tot verschillende minderheidsgroepen. Dat heeft een impact op de verschillende vormen van discriminatie die ik ervaar.” Stel je voor: Eljadid staat op een kruispunt en de wegen ernaartoe symboliseren allemaal een vorm van onderdrukking. Het verkeer komt haar van verschillende kanten tegemoet: een auto die racisme vertegenwoordigt, een vrachtwagen vol seksisme, een bestelwagen die homofobie voorstelt. Al die voertuigen komen samen in het midden van het kruispunt, waar Eljadid nog altijd staat.

“Mensen hebben behoefte aan hokjes”, zegt actrice en activiste Nyira Hens. “Ik heb het daar moeilijk mee. De taal waarmee ik als zwarte lesbische vrouw leef heeft mij geleerd dat ik hier niet mag zijn of op zijn minst dat mijn bestaan afwijkend is. Alles draait rond het binair systeem, rond het onderscheid tussen man en vrouw. Volgens die norm leren we onze kinderen hoe ze zich emotioneel moeten uiten, welke kleding ze moeten dragen, met wie ze relaties moeten aangaan. Het lijkt alsof de wereld zo eenvoudig in elkaar zit, maar in mijn ogen is dat niet zo. Seksuele diversiteit is er altijd geweest.”

Misschien evolueren we wel naar een genderneutrale taal zoals het Turks.

— HIND ELJADID SCHRIJVER EN WOORDKUNSTENAAR

“Anderzijds kan je vandaag je identiteit (nog) niet zonder die hokjes omschrijven. Onze taal is gewoon nog niet zover. Daarom is het des te belangrijker dat je beseft dat die hokjes an sich veranderlijk zijn, en dat er altijd hokjes bij kunnen komen.”

Genderneutrale taal

Hens vindt het gevaarlijk hoe de media mensen categoriseren. “Mensen worden altijd gelabeld vanuit hun beroep of hun verdiensten”, zegt Hens. “Dat vind ik gevaarlijk, omdat die stempels blijven plakken. Als je maar lang genoeg zegt dat ik regisseur of actrice ben, dan zal ik dat in de ogen van de mensen voor altijd zijn. Maar eigenlijk bén ik die zaken niet, ik doe ze gewoon. En morgen doe ik misschien weer iets anders. Stel mij maar gewoon voor met mijn naam. Daar zit alles in wat ik ben.”

“Je bent persoon op de vlucht, lgbtq+, man, vrouw… We zitten nog niet in de utopie waarin we gewoon mogen zíjn”, zegt Eljadid. “Vroeger waren er een beperkt aantal hokjes waar iedereen in werd geperst, nu komen er meer en meer nieuwe benamingen bij. We evolueren naar een breder spectrum. Maar momenteel zitten we nog in een tussenfase. We hebben die hokjes nog altijd nodig om ons verstaanbaar te maken. Gelukkig verandert taal voortdurend. Misschien evolueren we wel naar een genderneutrale taal zoals het Turks.”

Nog niet iedereen is mee op de intersectionele kar gesprongen. Bewijs daarvan is het hevige protest tegen wat onder de bedrieglijke noemer ‘woke’ wordt geschoven. “Niet iedereen is zich bewust van zijn eigen privileges”, zegt Eljadid. “Wij zitten in de socioculturele wereld, een geprivilegieerde bubbel. We hebben tijd en ruimte om voortdurend over die dingen te filosoferen en te praten. De gemiddelde burger doet dat minder. Door erover te spreken, hopen we ook hen mee te trekken.” 

Wat is intersectionalisme?

Intersectionalisme is een duur woord voor de verschillende soorten onderdrukking die een persoon kan ervaren. De term werd bedacht door Kimberlé Crenshaw in 1989. Concreet beschrijft het dat de maatschappelijke positie van vrouwen en mannen niet alleen bepaald wordt door hun geslacht, maar ook door hun afkomst, sociale klasse, leeftijd, opleidingsniveau, seksuele voorkeur enzovoort. De mate van uitsluiting die ze ervaren is meer dan de optelsom van die verschillende deelidentiteiten. Het is een fluïde en dynamisch proces. ‘Intersectie’ betekent kruising. Je kunt op een kruispunt staan waar verschillende sociale achterstanden of privileges samenkomen. De laatste jaren wint het begrip aan populariteit. Zo heeft de Europese Commissie in 2020 intersectionalisme gebruikt in haar nieuwe strategie voor gendergelijkheid.