MAak jongeren weerbaar! 5 adviezen voor docenten en jongerenwerkers
Maak jongeren weerbaar! Deze brochure bevat onderzoeksinformatie over jongeren en seksualiteit. De informatie is bedoeld voor docenten en jongerenwerkers. Twee thema’s staan centraal: het voorkomen van een ongeplande zwangerschap en het voorkomen van seksueel grensoverschrijdende situaties.
Campagne via Hyves Deze brochure wordt uitgegeven in het kader van de leefstijlcampagne seksuele gezondheid van Soa Aids Nederland en de Rutgers Nisso Groep. Onder het motto ‘Maak seks lekker duidelijk’ worden jongeren uitgedaagd na te denken over hun wensen en grenzen en die van anderen. Posters in bus hokjes en op scholen en online banners laten foto’s van jongeren zien met hun ‘handleiding’ op het gebied van seksualiteit. Op de campagnewebsite www.maaksekslekkerduidelijk.nl kunnen jongeren hun persoonlijke handleiding invullen en vergelijken met die van hun Hyves-vrienden. Het idee hierachter is: als jongeren goed nadenken over hun eigen handleiding, kunnen ze hun wensen en grenzen beter bewaken. Door met anderen vervolgens hun handleiding uit te wisselen, leren ze dat mensen heel verschillend kunnen denken en dat communicatie over wensen en grenzen dat duidelijker maakt.
Cijfers Seks is voor veel jongeren gekop peld aan liefde. Jongeren willen seks beleven als ze gevoelens voor iemand hebben, liefst in een vaste relatie. Anticonceptie vinden alle jongeren belangrijk. Ze moeten er niet aan denken om nu vader of moeder te worden. Desondanks blijkt er in de praktijk regelmatig iets mis te gaan. Zo zijn in Nederland in 2008 ongeveer 6700 meiden tussen de 15 en 19 jaar zwanger geworden. Ook hebben veel jongeren wel eens iets meegemaakt op seksueel gebied dat over de grens ging. Dit geldt voor achttien procent van de meiden en vier procent van de jongens tussen de 15 en 25 jaar, aldus het onderzoek ‘Seks onder je 25e’ (2005).
Game voor jongeren Weten wat je wilt en wat de ander wil, is stap één. Signalen opvangen en uitspreken wat je wilt en wat niet terwijl je aan het zoenen of flirten bent, is stap twee. Daarover gaat de online game ‘Can you fix it?’. De game is te vinden op www.sense.info, de jonge rensite voor info over seksualiteit. In tien filmpjes zien jongeren hoe het fout kan lopen. De uitdaging is om op tijd in te grijpen, vanuit de ene speler of vanuit de ander. Het spel helpt jongeren om signalen te zien en erop te reageren. Ze krijgen meer inzicht in de belevingswereld van de andere sekse doordat een voice-over die gedachtewereld weergeeft. Bovendien ervaren jongeren dat een situatie geen vaste afloop heeft en dat ze zelf de situatie kunnen veranderen, als meisje én als jongen. Anders gezegd: dat je allebei verantwoordelijk bent om het samen leuk te hebben.
Site voor docenten & ouders De campagne biedt ook een website voor ouders en docen ten die jongeren willen ondersteunen bij het weerbaar worden: www.uwkindenseks.nl. De website bevat handreikingen hoe je seksueel grensoverschrijdend gedrag kunt herkennen en voorkómen. Je vindt er praktische tips en oefensituaties. Ook handig: filmpjes waarop jongeren zelf aangeven hoe ze begeleid willen worden.
Advies 1
Zorg dat je jouw jongeren kent Jongeren gaan verschillend om met seksualiteit. Hun achtergrond, opleidingsniveau en sekse zijn van invloed op hoe ze denken en doen. Zorg daarom dat je de jongeren kent waar je mee werkt.
Let op meisjes en jongens
Welke type jongeren?
icht op jongeren
Meisjes en jongens krijgen van huis uit vaak andere boodschap pen mee over seksualiteit. Meisjes leren vooral om hun grenzen aan te geven. Ze houden soms teveel rekening met een jongen (‘ik wil hem niet kwetsen, ik wil hem niet verliezen’). Voor jongens is het bijna geen optie om grenzen aan te geven of zich kwetsbaar op te stellen, ‘want dan ben ik geen coole gozer’. Deze eenzijdige boodschap pen belemmeren jongens en meisjes om te praten over wensen en grenzen.
Meiden
Jongens
1. Relatiegericht Gericht op serieuze relaties. Seks hoort bij liefde. Lust is minder belangrijk dan intimiteit. Hechten aan hun reputatie en wachten met seks tot ze een hechte relatie hebben. 2. Weerbaar Zelfbewust en weerbaar. Vaak gericht op serieuze relaties, maar gaan soms ook voor seks zonder liefde. Hun eigen lust en eigenwaarde zijn maatstaf. Ze zijn autonoom, vinden passie en span ning belangrijk. 3. Afwachtend Bang om gekwetst te worden. Ze zijn onzeker en voorzichtig met seks. Sommigen hebben een sterk wantrouwen naar mannen, anderen zijn vooral verlegen. 4. Principieel Deze meiden zijn welbewust nog niet gericht op relaties en seks. Hun eigen ideeën lopen parallel aan die van hun ouders. Maagd zijn en princi pieel zijn geeft hen eigenwaarde. Ze zijn niet gericht op avontuur. 5. Aandachtzoekend Vaak meiden die seks hebben omdat ze aandacht en liefde zoeken. Ze hebben een negatief lichaamsbeeld en weinig zelfvertrouwen. Ze hebben soms op meerdere vlakken problemen, zoals thuis.
1. Relatiegericht Zelfbewust en gericht op serieuze relaties. Het gaat hen om de liefde en daarin zijn ze gepassioneerd. Ze gedragen zich verantwoordelijk en vinden communicatie belangrijk. 2. Versierder Zelfbewust en avontuurlijk. Lust is een belangrijke drijfveer, ze stappen makkelijk op vrouwen af. Hebben liever seks waar gevoelens bij zijn, maar dat hoeft niet. Sommigen hebben weinig begrip voor meiden die halverwege afhaken. 3. Afwachtend Onzeker over zichzelf, bang om gekwetst te worden of vinden seks niet belangrijk. Ze richten zich op andere dingen in het leven, zoals studie. Sommigen wachten op de ware, anderen durven niet op vrouwen af te stappen. 4. Principieel Seks heeft bij hen duidelijke grenzen. Vaak komt deze houding voort uit religieuze principes, al dan niet gecombineerd met ambitie – eerst de school afmaken – of wantrouwen naar vrouwen (‘als je niet uitkijkt worden ze zwanger of beschuldigen ze je van verkrachting’). 5. Player Veel seks geeft status bij hun vrienden. Ze willen vooral populaire meisjes scoren, hebben geen bezwaar tegen snelle seks en hebben meerdere ‘chickies’. Seks gaat niet om liefde, maar om lust.
Campagneposters ger
Uit onderzoek blijkt dat er tien profielen van jongeren zijn, tien typen. Deze profielen geven aan wat seks voor een bepaalde groep jongeren betekent en hoe deze jongeren ermee omgaan. Wat voor ’types’ heb jij in je groep?
Wie hebben extra aandacht nodig?
Aan de slag!
Onderzoek laat zien dat sommige groepen jongeren meer risico lopen om een ongeplande zwangerschap of grensoverschrijdende situatie mee te maken. Doordat ze van huis uit weinig informatie hebben meegekre gen, doordat ze kwetsbaarder of minder weerbaar zijn.
Wat is normaal seksueel gedrag onder jongeren van bijvoorbeeld 12, 13 of van 16, 17 jaar? Hoe weerbaar zijn jongeren? Je vindt hier informatie over op www.uwkindenseks.nl. Op www.sense.info, dé website voor jongeren met betrouwbare infor matie over seksualiteit, kun je zien welke vragen en problemen jongeren bezighouden. Feiten en cijfers over jonge ren en seks staan in het boekje ‘101 vragen over jongeren en seks’ van Soa Aids Nederland en de Rutgers Nisso Groep (te bestellen op www.soaaids.nl).
Deze jongeren hebben extra aandacht nodig: »» Vroege starters: jongeren die op hun dertiende jaar of eerder aan seks beginnen »» Jongeren met een niet-westerse allochtone achtergrond, met name als er thuis een taboe is op praten over seksualiteit »» Laagopgeleide jongeren »» Jongeren die probleemgedrag vertonen »» Cognitief minder vaardige jongeren »» Jongeren met een fysieke beperking »» Jongeren die seksueel misbruikt zijn
Advies 2
Informeer jongeren Geef duidelijke en correcte informatie over seksualiteit, anticonceptie en grensoverschrijdend gedrag. Daarmee worden jongeren goed voorbereid en is de kans kleiner dat ze te maken krijgen met een ongeplande zwangerschap of grensoverschrijdende situaties.
Geef correcte informatie
icht op jongeren
Geef correcte en uitgebreide informatie over seksualiteit en anticonceptie. Jongeren missen soms de juiste kennis. Uit een kennisquiz blijkt dat één op de drie jongeren denkt dat een meisje niet zwanger kan worden als ze ongesteld is. Een aanzienlijk deel van de jongeren denkt dat je onvruchtbaar wordt van de pil. Geef informatie over alle anticonceptiemiddelen, dus niet alleen over het condoom en de pil. Ga ook in op de maatregelen die je kunt nemen na onbeschermde seks: veel jongeren kennen ze niet.
Meer dan technische info
Campagneposters ger
De meeste jongeren krijgen op school ‘technische’ informatie, bijvoorbeeld over de werking van de pil en het condoom. Er wordt echter zelden gesproken over het aangeven van wensen en grenzen en het aangaan van relaties. Besteed daar net zo veel aandacht aan.
Let op jongens en meiden Het blijkt dat jongens en meisjes verschillend benaderd worden in seksuele voorlichting. Als het bijvoorbeeld om anticonceptie gaat, worden jongens voornamelijk voorgelicht over condooms en meisjes over de pil. Jongeren missen hierdoor belangrijke informatie. Bij grensoverschrijdend gedrag krijgen jongens vaak de eenzijdig boodschap dat ze respect moeten hebben. Meiden krijgen de boodschap dat ze voorzichtig moeten zijn. Hierdoor worden stereo typen versterkt: ‘jongens willen altijd, meiden moeten grenzen trekken’. Daarnaast is het belangrijk infor matie te geven over hoe situaties door de andere sekse beleefd worden. Hierdoor leren ze signalen van de ander beter te interpreteren.
Aan de slag! Betrek ouders erbij
Tips
Jongeren die in een warm gezin opgroeien – met veel openheid, affectie en steun – blijken weerbaarder. Een goede band met de ouders is een beschermende factor voor zowel een ongeplande zwangerschap als voor grensoverschrijdend gedrag. Betrek daarom ouders erbij als je voorlichting geeft aan jongeren. Laat hen zien hoe belangrijk ze zijn, als voorbeeldfiguur, als bron van steun. Het gaat niet alleen om het geven van voorlichting bij seksuele opvoeding. Wijs ouders op de website www.uwkindenseks.nl.
Zorg voor een veilige omgeving. Praten over seks is voor niemand makkelijk. Creëer een sfeer van ver trouwen. Gooi jongeren niet in het diepe, maar zorg voor een geleidelijke opbouw. Werk met individuele en groepsopdrachten en zorg dat jongeren niet af kunnen gaan voor de groep. Filmpjes en theater brengen het onderwerp dichtbij zonder dat je het over jezelf hoeft te hebben. Wees duidelijk: spreek af wat wel en niet kan als jullie met elkaar praten over seks. Denk aan je eigen back-up. Zorg dat jouw organisatie achter je staat. Bespreek met collega’s jullie visie op seksuele vorming en wat jullie hier samen in kunnen ondernemen. Je kunt dan ook beter aan ouders uit leggen waarom je er aandacht aan besteedt. En je kunt met collega’s lastige situaties bespreken die je wellicht tegenkomt.
Welke methode om te praten over seks past bij jou? Welke tips geven kinde ren zelf? Wil je deskundig advies? Wil je oefenen met bepaalde situaties? Kijk op www.uwkindenseks.nl onder ‘Professionals’. Lesmaterialen nodig? Je vindt een geselec teerd aanbod op www.seksuelevorming.nl. Hier vind je bijvoorbeeld de DVD ‘Begrijp me goed’, over misverstanden tussen jongens en meisjes. Op www.soaaids.nl is het lespakket ‘Lang, Leve de Liefde’ te bestellen. Kijk verder op www.rutgersnissogroep.nl. Bestel of download bijvoorbeeld de brochure ‘Wel seks, niet zwanger’, waarmee jongeren een verantwoorde keuze kunnen maken in anticonceptie. Hebben jongeren nog vragen? Verwijs ze dan naar www.sense.info.
Advies 3
Stimuleer jongeren om zelf hun mening te bepalen Jongeren die goed weten wat ze wel en niet willen op seksueel gebied staan sterker in hun schoenen. Ze kunnen beter hun grenzen aangeven en laten zich minder snel onder druk zetten om verder te gaan. Ook voelen jongeren zich meer verantwoordelijk voor hun gedrag als ze daar vooraf over hebben nagedacht. Stimuleer jongeren daarom om na te denken over wat ze wel en niet willen en over de gevolgen van hun keuzes.
Daag jongeren uit
icht op jongeren
Uit onderzoek komen aanwijzingen dat jongeren te weinig worden gestimuleerd om zelf na te denken over de gevolgen van onveilig vrijen. Ze gaan zelden zelf op zoek naar extra informatie. Daag jongeren daarom uit om hun kennis te vergroten.
Jongeren vinden dat beide partners verantwoordelijk zijn voor anticonceptie. Toch hebben ze de neiging om die verantwoordelijkheid af te schuiven. Jongens ver wachten dat een meisje de pil gebruikt, meisjes verwachten dat de jongen voor het condoom zorgt.
Campagneposters ger
Bespreek de verantwoordelijkheid Over de grens: 5 scenario’s Bespreek de vijf meest voorkomende scenario’s van grensoverschrijdende situaties. Stimuleer jongeren om na te denken over hoe je rekening houdt met je eigen grenzen en met die van de ander.
Aan de slag!
Scenario 1 Je vaste partner haalt je over tot seks door te zeuren of aan te dringen: 20% van de jonge ren maakt dit mee, 10% doet het zelf wel eens. Scenario 2 Je vaste partner dwingt tot seks door boos te worden: 10% van de jongeren maakt dit mee, 6% doet het zelf wel eens. Scenario 3 Een losse partner haalt je over tot seks door te zeuren of aan te dringen: 20% van de jonge ren maakt dit mee, 5,5% doet het zelf wel eens.
Scenario 5 Een losse partner heeft onverwacht direct fysiek contact (geen cijfers over bekend).
Scenario 4 Een losse partner maakt gebruik van dronkenschap om seks te hebben: 15% van de jongeren maakt dit mee, 6% heeft het zelf wel eens gedaan.
Tips »» Stel ideeën, sociale normen en taboes ter discussie, bijvoorbeeld: is het een overwinning als iemand uit eindelijk toch toegeeft? »» Wees alert op mediawijsheid: in hoeverre zien jonge ren het verschil tussen porno en echte seks? Hoe kritisch kijken ze naar videoclips en reclames? »» Maak gebruik van discussies, film en theater.
Het maken van een ‘handleiding’ op het gebied van seksualiteit daagt jongeren uit na te denken over hun wensen en grenzen. Wijs jongeren op de website www.maaksekslekkerduidelijk.nl. De handleidin gen kunnen een goed begin zijn om verder te praten over de verschillende keuzes die je kunt maken. Leren om zelf een situatie te veranderen, kunnen jongeren met de game ‘Can you fix it?’ op www.sense.info. Lesmaterialen nodig om te praten over seksualiteit, rolopvattingen, weerbaarheid, keuzes maken et cetera? Kijk voor een geselecteerd aanbod op www.seksuelevorming.nl. Zie ook het lespakket ‘Lang Leve de Liefde’ op www.soaaids.nl.
Advies 4
Leer jongeren communiceren over hun wensen en grenzen Jongeren blijken weinig over seks te praten met hun sekspartner. In de interactie gaat er daardoor regelmatig iets mis. Ondersteun jongeren bij het ontwikkelen van de zogenoemde ‘seksuele interactie competentie’.
Praat over anticonceptie
Onderzoekers hante ren de term ‘seksuele interactie competentie’. Hiermee wordt bedoeld: de (sociale) vaardighe den, gevoeligheden en strategieën die nodig zijn om een seksueel contact prettig, veilig en gewenst te maken.
Vooral ook oefenen Jongens en meisjes zeggen vaak makkelijk: ‘Als het me te ver gaat, zeg ik dat gewoon’ of ‘Mij overkomt dat niet!’. Maar de praktijk blijkt anders. Het is niet zo makkelijk om tegen iemand die enthousiast aan het zoenen is te zeggen dat je niet verder wilt gaan. Of tegen je net veroverde vriendje in te gaan als hij zegt dat seks er gewoon bij hoort. Daarom is het belangrijk dat jongeren niet alleen praten over wat ze zouden kunnen doen, maar ook echt oefenen.
Oefeningen »» Game ‘Can you fix it?’ op www.sense.info »» Rollenspelen »» Weerbaarheidstrainingen
Tips »» Besteed aandacht aan het omgaan met sociale en groepsdruk. »» Geef voorbeelden van effectieve strategieën om te communi ceren, onderhandelen of dingen te weigeren. »» Oefen met deze strategieën. »» Leer jongeren om via non-verbale communicatie aan te geven dat ze wel of juist niet verder willen gaan.
Aan de slag! Op www.seksuelevorming.nl staan leuke en handige materialen en tips om met jongeren in gesprek te gaan over seksualiteit en wensen en grenzen. Maak ook gebruik van de tips en handreikingen op www.uwkindenseks.nl. Hierop staan bijvoorbeeld tips hoe je jongeren weerbaar kunt maken tegen groepsdruk. Je kunt ze ook wijzen op de game ‘Can you fix it?’ op www.sense.info, waarmee jongeren kunnen leren om zelf een situatie te veranderen. Kijk verder op www.rutgersnissogroep.nl.
Campagneposters gericht op jongeren
Seksuele interactie competentie?
Jongeren praten nauwelijks met elkaar over anticonceptie, laat staan dat ze er plan matig mee omgaan. Besteed daarom aandacht aan gespreksvoering tussen partners over anticonceptie. Ga uit van de volgende vijf voorwaarden om een ongeplande zwangerschap te voorkomen: 1. Vooruit kijken, je voorbereiden op seksueel contact 2. Anticonceptie kunnen plannen 3. Praten over anticonceptie met je partner 4. Anticonceptie consequent en op de juiste manier gebruiken 5. Seks zonder anticonceptie durven weigeren
Advies 5
Wees alert op signalen van grensoverschrijdend gedrag Alle jongeren vertonen seksueel gedrag. Ze flirten, versieren, worden verliefd, proberen dingen uit. Wat is acceptabel experimenteergedrag en wanneer gaan ze over een grens waardoor iemand beschadigd raakt?
Stel zes vragen
Als één van deze vragen met ‘nee’ wordt beantwoord, kan er sprake zijn van seksueel grensoverschrijdend gedrag.
Wat doen? Als docent of jongerenwerker hangt jouw reactie af van de situatie: wat er gebeurt, met wie en waar. Acceptabel gedrag is natuurlijk prima. Licht of zwaar grensoverschrijdend gedrag vraagt om ingrijpen. Belangrijk: ver oordeel en bestraf de jongere niet, maar geef aan hoe hij of zij het gedrag kan veranderen.
‘Handleiding’ uit de campagne
Om te weten of jongeren over de grens gaan, kun je zes vragen stellen:1 1. Vinden ze het allebei oké, hebben ze toestemming gegeven? 2. Is het vrijwillig? 3. Zijn de betrokken jongeren gelijkwaardig qua leeftijd en populariteit? 4. Past het gedrag bij de ontwikkelingsfase waarin ze zitten? Kijk op www.uwkindenseks.nl voor meer informatie over de seksuele ontwikkelingsfasen van jongeren. 5. Past het gedrag binnen de context? 6. Staat respect voorop? Is het gedrag niet beschadigend of verne derend voor de jongere?
29-09-10 12:12 SOA Aids magneetbord.indd 1
Wie lopen meer risico op seks onder dwang? »» »» »» »» »» »» »»
Meisjes Homoseksuele jongens Niet-westerse religieuze jongeren Jongeren met een cognitieve beperking Jongeren met een fysieke beperking Jongeren met een groter aantal seksuele partners Jongeren die het tegenovergestelde zeggen van wat ze willen »» Jongeren met een cognitieve beperking
Wie gaan vaker over de grens? »» Jongens lopen meer risico om over de grens te gaan »» Lager opgeleide jongeren gaan vaker over iemands grenzen met niet-fysiek contact »» Hoger opgeleide jongeren gaan vaker over iemands grenzen met fysiek contact »» Jongeren die op zoek zijn naar seksuele sensatie overschrijden ook makkelijker een grens
Tip Zorg dat je op de hoogte bent van het beleid van de school/ jongerenorganisatie.
1 G ebaseerd op de criteria die zijn ontwikkeld door Sensoa en MOVISIE. Wil je meer weten over deze criteria of over hoe je op gedrag kunt reageren? Bestel het boek ‘Vlaggensysteem’ bij de boekhandel.
Aan de slag Wat is normaal seksueel gedrag onder jongeren van een bepaalde leef tijd? Wanneer gaat seksueel gedrag over de grens? En hoe kun je grens overschrijdend gedrag voorkómen? De antwoorden op deze vragen vind je op www.uwkindenseks.nl onder ‘Professionals’. Praten over seksualiteit met jongeren speelt een belangrijke rol in het voorkómen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Op www.seksuelevorming.nl staan leuke en handige materialen en tips om met jongeren in gesprek te gaan over seksualiteit en wensen en grenzen. Wijs jongeren met een beperking op de website www.onderzoekjegrens.nl. Daar kunnen ze een grenstest doen en advies krijgen.
ACHTERGROND Wat is grensoverschrijdend gedrag?
Twee vormen Onderzoekers maken onderscheid tussen fysiek en niet-fysiek contact: »» Grensoverschrijdende seks zonder fysiek contact gaat over: seksuele opmerkingen, seksueel getinte opnamen maken of tonen, masturberen in iemands bijzijn. »» Grensoverschrijdende seks mét fysiek contact gaat over: aanraken, zoenen, aftrekken, vingeren, uitkleden, vaginale, anale of orale seks.
Drie tactieken »» Verbale manipulatie (overhalen, zeuren, roddelen of boos worden) »» Situatiegebonden misbruik (seks met een dronken partner die dat anders niet zou doen) »» Seksuele dwang (bedreigingen, geweld, drogeren of met een groepje werken)
Hoe kun je ongewenste seks voorkomen? Tips van jongeren zelf »» Drink niet teveel alcohol »» Wees voorzichtig met flirten »» Vertrouw onbekenden niet te snel »» Geef aan wat je wel en niet wilt »» Houd vrienden beter in de gaten bij het uitgaan »» Blijf bij je standpunt, laat je niet overhalen »» Volg een cursus zelfverdediging
Waarom gaan jongeren soms over de grens? »» Er zit geen duidelijke grens tussen verleiden en dwingen. Een beetje aandringen wordt soms als vleiend gezien, zeuren gaat echter te ver. »» Meisjes en jongens geven elkaar dubbele bood schappen. De dubbele boodschap van jongens naar meiden is: je moet niet te makkelijk zijn, maar ik wil wel graag seks met je. De dubbele bood schap van meiden naar jongens is: je moet lef hebben en initiatief tonen, maar ook laten zien dat je mij en mijn grenzen respecteert. »» Sommige jongeren vinden het lastig om duidelijk grenzen aan te geven: ze willen de ander niet kwetsen, ze voelen zich verantwoordelijk als ze de ander uitgedaagd hebben en ze weten zelf van tevoren niet tot waar ze willen gaan. Ze laten dit van het moment afhangen en zijn op dat moment gevoelig voor aandringen van de ander. Dit geldt vooral voor meiden maar soms ook voor jongens.
De informatie in deze brochure komt uit vier onderzoeksrapporten: »» Cense, M. & Dijk, l. van (2010). Niet zomaar seks. Jongeren over seks en grenzen. Utrecht: Rutgers Nisso Groep. »» Neef, M. de & Dijk, L. van (2010). Achtergronden van inadequaat anticonceptiegebruik bij jongeren. Utrecht: Rutgers Nisso Groep. »» Kuyper, L., Wit, J. de, Adam, P., Woertman, L., & Berlo, W. van (2010). Laat je nu horen! Een onderzoek naar grensoverschrijdende seksuele ervaringen en gedragingen onder jongeren. Utrecht: Universiteit Utrecht. »» Graaf, H. de, Dijk, L. van & Wijsen, C. (2010), Leefstijlcampagne seksuele weerbaarheid. Voorbereidend literatuuronderzoek. Utrecht: Rutgers Nisso Groep.
»» Colofon © Rutgers Nisso Groep & Soa Aids Nederland, 2010 Deze uitgave is onderdeel van de leefstijlcampagne seksuele gezondheid, gefinancierd door ZonMw.
Ontwerp: Marnix Dees, Rotterdam Beeld: Campagnebeeld door Woedend! Communicatiedingen, Amsterdam Druk: Platform P, Rotterdam