Dinka
Yeŋö yenë tuaany nhom? (What is Mental Illness?)
Yeŋö yenë tuaany nhom?
awuɔ̈ɔ̈c, të ye raan käŋ tïŋ, piŋ, ŋöör, ka bi käŋ thiɛ̈ɛ̈p, ka cïe tɔ̈.
Kë cït raan tök në kɔc ke Australia ke dhiëc yiic ka bi tuaany nhom yök, ku kɔc juëc ke wok ka lëu bïk ka ke tuaany nhom në aköl kk ke pïïr-da yic.
Psychotic episode ka lëu bïk kɔc riääc ka riirkë kek nhïïm. Duciɛ̈ŋ cït yekënë acïe kɔ̈c bi deetic enɔŋ kɔc kuc yeen.
Kë ye cɔl tuaany nhom e wt ye lueel të jimë kɔc në ka juëc ke tuaany nhom ku ka ci liääp ye tuɛny tuɛny ke piu bi. Tuaany nhom (mental health illness) e kë ka pial gup dhal kɔc ye të raan rɔt yök, tɛk thïn, käŋ luɔɔi thïn ku ciɛɛŋ kenë kɔc kk, waar. Aye akïm yök në dhöl lon kïïm cig am. Wt cɔl ye mental disorder (nhom ci liääp) ayenë jam eya në rin ke ka ke tuaany. Badhaal ke tuaany nhom (mental health problem) eya ka të ye kɔc tak, röth yök, ye kek luui, rik, të thïïn koor wäär tuaany nhom. Badhaal ke pial nhom ka juëc ku ka nɔŋ yiic ka cït tuaany nhom ye bn në ka ke gum de pïïr, cekic. Ka pial gup ke nhom ka cïe rac wärk tuaany nhom, ku kek ka lëu bïk bn ke kek ye tuaany nhom të këc kk tïŋ ku looi apiath. Tuɛny tuɛny ke nhom ka ye gum dït bi enɔŋ kɔc ci keek dɔm ku agut kɔcken ku mthken. Ke käk eya ka ye röth ke kek juak ke yiic. Ajuiɛɛr Pial Gup de Piny Nhom, World Health Orgainsation (WHO) aye lueel lan ke diprethcin ke bi ya töŋ ke ka dït pial gup bi kɔc jöör në run 2020.
Tëk të yic tuaany nhom Tuɛny tuɛny nhom ka wääc ku tuɔ̈c-den ke wuɔ̈ɔ̈c. kɔ̈k ke käk ka ye diprethcin, diɛɛr, cidhofereniya, bipolar mood diɛorder, duciɛ̈ɛ̈k ci liääp ku cäm ci liääp. Ka juëc ke tuaany nhom ka ye diɛɛr rac ku kë ye cɔl depressive disorders. Ku na cak ya mɛn ye raan ebɛ̈n nɔŋ ka cïe guɔ̈p ye cɔk lɔyum, riɔ̈ɔ̈c, dhiɛ̈n piɔ̈u, në aköl kɔ̈k, tuaany nhom e tɔ̈ të ye käk bɛ̈n ke kek di dït ku bïk kɔc cɔk cïe lëu bïk ka ye kek looi në nyindhia cït luɔi, rëër piath ku ceŋ kenë kɔc ya looi Të ci yekënë dït apɛi, ke kɔc nɔŋ depressive disorder ka cïe lëu bïk röth jɔt të de tɔ̈c ka bïk gup-ken tïŋ apiath. Kɔc nɔŋ kɔ̈k ke depressive disorder, ka cïe lëu bïk jäl ɣööt ka bïk käŋ looi ka bi ka yekë yök ke bi kek cɔk piɔl ku bi riɔ̈ɔ̈c-den nyaai. Ka lik ka ye tuɛny tuɛny ke nhom thiääk kenë thaikothith. Yekënë ka nɔŋ yiic cidhofereniya ku bipolar mood disorder. Kɔc gum apɛi në döm de thaikothith, ka ye pïïr ke kek kuc yic ku yekë këriɛ̈ɛ̈c tïŋ në dhöl peei. Bïk yic cït tɛ̈k tɛ̈k, të ye kɔc röth yök ku täu tɔ̈u käŋ, e riääk enɔŋ kek. Kë ye cɔl psychotic episode anɔŋic ka cït delusions (pïïr mec kenë yith), cït bi thɔ̈ɔ̈ŋ ke nɔŋ kɔc yɔŋ raan, rɔt yök ke nɔŋ
Dɔ̈c ku nyɛɛi de tuaany nhom Tuɛny tuɛny juëc ke nhom ka lëu bïk kek dɔɔc ku nyɛɛiyë keek. Bi ka nyooth tuɔ̈l de tuaany nhom ku bi dɔ̈c ku ka bi yeen lac nyaai ka piath. Të gɔɔcë dɔ̈c ku took (tuaany) ke ka bi naŋ kë piath. Ka ke tuaany nhom ye tuɔ̈l ka lëu bïk bɛ̈n ku jiɛ̈lkë në pïïr de kɔc yiic. Kɔc kɔ̈k ka ye tuaany ke dɔm arak tök në pïïr-denic ku bïk pial apɛi, enɔŋ kɔc kɔ̈k, tuaany e tuɔ̈l në pïïr-denic në thaa thok ebɛ̈n. Dɔ̈c ku ka ye tuaany nyaai ka nɔŋ yiic gɛm de walk u kë ye cɔl cognitive behavioural and psycholical therapyies, psychosocial support, psychiatric disability rehabilitation ku gël de ka lëu bi kɔc yiɛ̈k ɣän lëu bi kɔc yiɛ̈k käräk cït miäu ku wɛl rɛc kɔ̈k, ku bi kɔc piɔ̈ɔ̈c bi kɔc röth mac apiath. Në aköl juëc ka cïe rɔt ye lëu bi raan nɔŋ tuaany nhom bi looi bi ka ye tuaany nyuccth cɔk jiɛ̈l wɛ̈t riɛr de piɔ̈u. Tɛ̈k tɛ̈k cït yekënë acïn kë ye kony. Kɔc nɔŋ tuaany nhom ka wïc kuɔɔny cït kuɔɔny ye gäm kɔc tuaany në tuɛny tuɛny kɔ̈k ke guɔ̈p. Tuaany nhom acïe wääc kenë tuɛny tuɛny kɔ̈k- yeen acïe tuaany lëu bi raan tuaany gɔ̈k. Kɔc nɔŋ tuaany nhom ka lëu bïk tɔ̈ ke kek tɔ̈ ke kek lëu bi miäu ku wɛl rac ke luɔ̈i kërac. Yenëkënë e dɔ̈c ku nyɛɛi tuaany cɔk ririric apɛi, në ye wɛ̈të, lon të bi luɔ̈i dëŋ miäu ku lööm wɛl rac awïc bi looi apiath. Bi raan rɔt nɔ̈k e rɔt juak enɔŋ kɔc nɔŋ tuɛny tuɛny ke nhom, ku në të piacë kek kek yök ke kek tuaany ka të piacëe kek lony paan akïm.
Lueth, kuɔ̈c pïŋ ku wël yith wɛ̈t tuaany nhom Lueth, kuɔ̈c pïŋ, ku wël ye kɔc nyuɔɔth ke kek rac të cïe kek rack u të të ye tiɛ̈ŋ tuaany nhom ka tɔ̈. ke käk ka ye kɔc nɔŋ tuaany nhom cɔk tïŋ ke kek kɔc ke ayäär, ye kek guem, ye kɔc kat enɔŋ kek, agut ci kɔc ke mɛcthok-ken ku kɔc took kek. Ka yeke thiɛ̈ɛ̈c ne nyindhia në wɛ̈t tuaany nhom ka ye: (common questions are:
Ye tuɛny tuɛny ke nhom ka ke nhom niɔp ka ye kë nyinh ci riääk? Acïe yeen. Kek ka ye ttuɛny tuɛny cït tuaany dɛ̈t, ye tuaany piɔ̈u, thukari ku adhima. Ka na cak ya mɛn ye käc de piɔ̈u, kuɔɔny, ku gɛ̈m de kapiëth kɔ̈k, ka yekë looi cït ciɛɛŋ nyic, ke kɔc nɔŋ tuaany nhom ka yiɛ̈k ke käk.
Ye tuɛny tuɛny ke nhom yr kɛ vïr ke dɔɔc ku bi kek nyaai ku yekë tɔ̈ në pïïr athɛɛr? Acïe yic. Të yenënë dɔɔc ku bi lac yiɛ̈k kë piath bi yeen nyaai, ke kɔc juëc ka ye pial apɛi ku cïe ka ke ye tuaany nyuɔɔth cïe ber bɛ̈n në pïïr-denic ebɛ̈n. Enɔŋ kɔc kɔ̈k, tuany nhom alëu bi ya dhuk në pïïr-denic ebɛ̈n ku ka wïc bi dɔɔc ku ka bi yeen nyaai. Yekëenë ka thöŋ kenë tuɛny tuɛny kɔ̈k ye kɔc dɔm, cït thukari ku tuaany piɔ̈u. cït mɛn de ye tuɛny tuɛny ye tɔ̈ kenë kɔc në pïïr-denic ebɛ̈n, tuaany nhom alëu bi mac apiath agut të bi kɔc tuaany në kek pïïr apiath cït kɔc kɔ̈k piɔl gup. Ku na cak ya mɛn ye kɔc kɔ̈k na ŋääth në wɛ̈t ci kek naŋ tuaany nhom, kɔc juëc eke ci kan tëëk në tuaany nhom ka ye pïïr ke ye kɔc lëu röth ku loikë ka piath.
Nɔŋ kɔc yeke dhiɛ̈ɛ̈th ke kek nɔŋ tuaany nhom? Acïe yic. Bi raan tɔ̈ ke lëu bi tuaany nhom dɔm, cït bipolar mood diɛorder, alëu bi tɔ̈ në kuatic. Ku në kɔc kɔ̈k ka lëu bïk tuaany nhom keek dɔm ke liu në kuatic. Ka juëc ka ye luui bike tuaany nhom gɔɔc. Kek ka nɔŋic ɛtreɛɛ (badhaal ke pïïr), dhiɛ̈n de piɔ̈u de thuɔ̈ɔ̈u, riääk ciɛɛŋ (röör/diäär ku ka kɔ̈k yin-ya), yaaŋ cït ka ke tɔŋ ku rum nyïïr/diäär në riɛr, rëër të cïn luɔi, rëër raan yetök, tuaany-dït ka ŋääth. Ka nyicku keek në wɛ̈t tuaany nhom alɔ ke juakic ye yic.
Ye raan ebɛ̈n yen lëu bi tuaany nhom dɔm? E yic. Në yic, raan tök në kɔc ke dhiɛ̈c yiic në kɔc ke Australia alëu bi tuaany nhom dɔm, në aköl dɛ̈t në pïïr-denic. Raan ebɛ̈n atɔ̈ ke lëu bi tuaany nhom dɔm. Kɔc juëc ka nyiaar wɛ̈t ye cɔl “nervous breakdown” (yuiɛɛt dhäär nhom) ku ka cïe tuaany nhom. Ku në yic, apiath bi bi kɔc jam ke cïn kë mony në wɛ̈t tuany nhom, në kë yekënë kɔc kuɔny bi de wɛ̈t ayäär nyaai ku bi dɔ̈c ku ka bi tuaany nyaai lac wïc.
Ciin-thiin koor de kɔc tuaany nhom ka wïc bi kek tïŋ took paan akïm, kun a aköl kɔ̈k bi kek laar ke cïkë wïc. Ka piath ci röth looi në dɔ̈c ku ka ke nyɛɛi de tuaany ka ye leer kɔc paan akïm cɔk koor, ku kɔc lik wäär raan tök në kɔc ke 1000 ka ye laar paan akïm.
Ye wɛ̈t ayäär ye wɛ̈t-dïit dhal kɔc në rin ke kɔc nɔŋ tuaany nhom? E yic. Töŋ dhal kɔc piɔl në tuaany nhom e e bïk kɔc kɔ̈k yök ye kek kuɔ̈c tïŋ. Në wël kɔ̈k, kɔc nɔŋ tuaany nhom ka ye kɔc kat enɔŋ keek ku bï keek gɔ̈ɔ̈r ku guem keek në rin tuɛɛny kek. Pïïr ye käŋ tïŋ apiath ku ŋäth de macthok, mɛ̈ɛ̈th, ɣän ye kɔc yiɛ̈k/ɣɔ̈c ka ke pïïr, kɔc ye kɔc luɔ̈ɔ̈i ku kɔc juëc kɔ̈k ke akutnhom de ciɛɛŋ/kuat enɔŋ kɔc nɔŋ tuaany nhom londen apiath në wɛ̈t bïk kek pïïr de kɔc nɔŋ tuaany nhom kuɔny bïk pial.
Yeŋö lëu bi looi në wɛ̈t ye kɔc nɔŋ tuaany nhom dɔl gup? • Ye tuaany nhom tïŋ ke cït tuaany dɛ̈t ka ka kɔ̈k ke pial guɔ̈p ye kɔc dɔm ku ɣäthë keek aɣeer. • Jam wenë raa ebɛ̈n ye yïn piny rɔ̈m wenë yeen në wɛ̈t tuaany nhom ke cïn riɔ̈ɔ̈c de guɔ̈p- e kë de gäi mɛn ke tuaany nhom, ku jal ya ka wën aliääp cït diprɛthcin ku diɛɛr. • Lɛ̈kë ku piööcë akutnhom ciɛɛŋ/kuat bïk lueth gɔc röth të cïn yic ka bi nyaai. • Cɔk wɛ̈t de pial nhom ku pïïr ye kɔc käŋ tïŋ apiath piŋ, gɔɔc në mïth agut ci pïïr de kɔc-dït. • Piöcë ba guɔ̈m në ciɛɛŋ wenë kɔc kɔ̈k, të tɔ̈ yïn thïn, ku ka loo röth ba keek looi apiath.
Ye kɔc nɔŋ tuaany nhom yekë kɔc lëu bïk kɔc kɔ̈k luɔ̈i kërac?
• Kuɔnyë mɛ̈ɛ̈thku ku macthok nɔŋ tuaany nhom bïk kuɔɔny yök të cïn cïn gääu.
Acië yic. Yenëkëne ke luenh atɔ̈ në wël rɛc ci kk kuɔ̈c piŋ në wɛ̈t tuaany nho. Kɔc nɔŋ tuaany nhom ka cië tɔ̈, në nyindhia, ke kek kɔc lëu bïk kɔc kɔ̈k luɔ̈i karac. Agut ci kɔc gum apɛi në tuaany nhom lööm wɛl piath ka cïe tɔ̈ në nyindhia ke kek lëu bïk kɔc kɔ̈k luuɔ̈i kërac ku kuɔɔny.
• Bi them bi kuɔɔny piath de dɔ̈c ku nyɛɛi tuaany yiɛ̈k kɔc nɔŋ tuaany nhom bïk pial. • Ba mɛ̈cthook ku kɔc tök kɔc nɔŋ tuaany nhom kuɔny apɛi, ku keek eya cïk naŋ mum nhom, guɔ̈m, ku ayäär yenë keek dɔl ye cath kenë tuaany nhom.
Bi kɔc nɔŋ tuaany nhom nyaai në akutnhom ciɛɛŋ/kuat?
• Tïŋ wɛ̈t de guɛɛm apaith, ne pïïric ebɛ̈n në ɣän cït të luɔi, thukul, ku të yenë kɔc ka ke pïïr yök thïn, kuɔɔny ka ke akutnhïïm ku kɔ̈k yïn-ya.
Acïe yic. Kɔc juëc nɔŋ tuaany nhom ka ye lac pial ku ka cïe wïc b kë tääc paan akïm. Kɔ̈k ke kek ka lëu bïk tɔ̈ paan akïm në kaam cekic bïk wal lööm. Dɔ̈c ku ka ke nyɛɛi tuaany nhom në run juëc ci lɔ aye nyuɔɔth mɛn ke kɔc juëc ka aye rëër në akutnhïïm ke ciɛɛŋ/kuat, ku ka cïn kë lëu bi kek nyaai në kɔc yiic, ɣɔn yenë të yenë yeen luɔɔi thïn.
• Kuɔnyë kɔc wïc bïk tuaany nhom deetic apɛi bi kɔc kuɔny në dɛ̈t de të ye ke tuɛny tuɛnykë pïïr kɔc waar ku bi gël ku/ka bi dɔɔc ku nyaai.
Të bi yïn kuɔɔny yök
Wɛ̈t de athörë
• Akïmdu • Të akutnhomduɔ̈n pial guɔ̈p
Ye athorë a töŋ de ka ci juiir në wɛ̈t tuaany nhom ku ye Akuma de Australia kuɔny në wëu ku mɛc National Mental Health Strategy (Ajuiɛɛr Lui ka ke Aköl dɛ̈t Baai Ebɛ̈n Lon de Tuaany Nhom). Athöör kɔ̈k tɔ̈ në ke käk aye:
• Te akutnhomduɔ̈n pial guɔ̈p N wël ke lëk në kuɔɔny, tïŋ Community Help and Welfare Services ku kuɔɔny de käräk tɔ̈ në thɛɛ ke 24 në nambaai ke telefuun tɔ̈ të rëër yïn thin. Në wɛ̈t kuɔɔny de jiɛ̈ɛ̈m rɔt lac looi, ke yïn cɔl ajuiɛɛr Lifeline në telefuun namba 13 11 14. Lifeline alëi bi yïïn yiɛ̈k ɣän wïc keek, wël kɔ̈k ke lëk kuɔɔny. If you need an interpreter contact TIS
• • • • • •
Yeŋö yenë tuaany nhom? Yeŋö yenë bipolar mood disorder? Yeŋö yenë depressive disorder? Yeŋö yenë cäm ci liääp? Yeŋö yenë personality disorder? Yeŋö yenë schizephrenia?
On telephone 13 14 50
Kek athöörkë ka cïe ye ɣaac ka tɔ̈ në: Yän kk lëu bi ke wël ke lëk yök thïn në wt tuaany nhom: SANE Australia www.sane.org Mental Fellowship of Australia www.mifa.orga.au The Public Area of the Royal Australian And New Zealand College of Psychiatrists www.ran.cp.org Auseinet www.auseinet.com Australian Government’s HealthInsite www.healthinsite.gov.au For more translated information, try the following links: http://www.mmha.org.au/ http://www.mhcs.health.nsw.gov.au/mhcs/topics. html http://www.healthtranslations.vic.gov.au/
Mental Health and Workforce Diviɛion of the Australian Government Department of Health and Ageing: GPO Box 9848 CANBERRA ACT 2601 Tel 1800 066 247 Fax 1800 0634 400 www.health.gov.au/mentalhealth
For copies in other languages contact: Multicultural Mental Health Australia Tel (02) 9840 3333 http://www.mmha.org.au