LARRAUNGO HERRI-DANTZAK

LARRAUNGO HERRI-DANTZAK Larraungo herrietan XX. mende hasieratik erdialdera arte egiten ziren dantzak

Uitzi, 19251.

1. Argazkia: Mitxausenea Kultur Etxea.

Versiรณn en castellano en www.soinuenea.eus

Bilduma: Herri Musika Bilduma Izenburua: Larraungo herri-dantzak Testuak: Juan Mari Beltran Argiñena Produkzioa eta edizioa: Juan Mari Beltran Argiñena Musikariak: Ikusi grabaketen azalpenean Grabazio eta edizio teknikaria: Javier Ignacio Larrayoz “Larri” Azaleko argazkia: Uitzi, 1925. Mitxausenea Kultur Etxea Diseinua: Orkatz Arbelaitz Olaziregi Argitaratzailea: SOINUENEA FUNDAZIOA Tornola, 6. 20180 OIARTZUN www.soinuenea.eus HMB-2016-1154-CD Argitaratzailea:

L.G.: SS-1154-2016 Laguntzaileak:

CD-Liburuska hau aurretik argitaratutako SILLA-DANTZA ETA ALMUTE-DANTZA IRIBESKO BI DANTZA-JOKU2 eta LARRAUNGO INGURUTXOA EDO INGURUTXOA LARRAUN ALDEAN3 idazlanen osagarria da.

2. BELTRAN ARGIÑENA, Juan Mari: Silla-Dantza eta Almute-Dantza Iribesko bi dantza-joku. Sukil, Cuadernos de Cultura Tradicional 1. Iruñea. 1995.

3. BELTRAN ARGIÑENA, Juan Mari: Larraungo Ingurutxoa edo Ingurutxoa Larraunen. Dantzariak. 2006.

3

SARRERA Larraungo herri-dantzei buruzko lan honek baditu aurrekariak. Ama larraundarra izanik, txikitatik izan dut harreman eta lotura zuzena Larraun bailararekin. Urtetan, haurtzaro osoan, bertan pasatzen genuen denbora luzea eta tarte horretan tokatu zitzaidan amaren gaixoaldi luze batengatik ikasturte oso bat Iribasko Eskolan ematea.

Beraz, ondo ezagutu nituen 1950. hamarkadako inguru horretako eguneroko, ospakizunetako eta festa nahiz jaietako giro eta ohiturak. Horrezaz gain, ahaztu gabe, etxean ama larraundarrak hazi gintuela.

1962an, 15 urte nituelarik Etxarri Aranatzetik Donostiara bizitzera aldatu ginenean ez zen asko aldatu aurretik Larraunekiko genuen joera.

1967an Donostiako Argia Euskal Dantza Taldeko partaidea nintzela hasi nintzen Larraungo folkloreari buruzko nire lehen informazio bilketak egiten. Garai hartakoak dira Iribasko Juan Bautista Lasarteren ahotik jaso nituen ingurutxoaren musika eta bestelako kantak. 1968an Argia Taldeko dantzariek Ingurutxoa ikasi zuten eta haiekin batera Iribasko gazte batzuk ere bai. Iribasko taldeak Lekunberrin dantzatu zuen orduan ikasitako Ingurutxoa eta ni izan nintzen taldeko txistularia. Larraungo folkloreari buruzko bilketa lanaren hasiera hartan ez nuen grabaziorik egiten, zuzenean paperean gordetzen nuen jasotakoa, baina laster hasi nintzen hots grabazioak egiten eta gordetzen.

1970ekoak dira grabatutako Ingurutxoaren lehen doinuak, baita sunpriñua eta bere “durunbeleeeeee”, txulubitak egiteko azala arrotzeko kantatzen zen abestitxoa eta abar... Ordukoak dira Larraunen egin nituen lehen grabazioak eta gaur egun Soinuenearen fonotekan kontsultagarri daudenak. Ondoren etorri ziren silla-dantza, almute dantza, ezpainetako soinua eta abar luze bat. Hasieran nire familiaren Iribas eta Allin herrietan, eta gero Larraungo beste herrietan, hala nola Baraibarren, Errazkinen, Uitzin, Gorritin...

1970 eta 1971an Sunpriñua jo nuen Donostian antolatutako Euskal Jaietako Euskal Soinu-tresnen Jaialdian Larraungo herri kulturaren perla musikal hau Larraundik kanpo aurkeztuz.

4

Iribas, 1973. Txulubitak egiten Juan Bautista Lasarte eta Juan Mari Beltran.

Bilketa eta ikerketa lan horren ondoren 1973an Azal Doinuak. Sunpriñu eta txulubite tituluarekin 17 minutuko iraupena duen 16 milimetrotan egindako pelikula aurkeztu genuen.

Aurrekoaren osagarri gisa 1978an publikatu nuen Azal doiñuak: Sunpriñu eta Txulubite Iruñeko Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra aldizkariko 29 zenbakian4.

1985ean Larraungo sunpriñua aurkeztu genuen Euskal Herriko Soinu tresnak tituluarekin IZ argitaletxearekin argitaratutako bideoan, diskoan eta honekin batera argitaratutako koadernotxoan5.

1987an Iruñean antolatutako Udako Euskal Unibertsitateko Musika Saileko Taldearekin Iribasera egin genuen irtenaldian Silla-dantzaren inguruko informazio zabala bildu genuen. Lan honetan bildutakoarekin 1990ean artikulu bat publikatu zen UEUren Printzak Saileko 5 zenbakian: Doinu zaharren inguruan. Iribas6.

4. BELTRAN ARGIÑENA, Juan Mari (1978): Azal doiñuak: Sunpriñu eta Txulubite. Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 29 zk. 349-362 or. Institución Principe de Viana. Pamplona.

5. BELTRAN ARGIÑENA, Juan Mari (1985): Euskal Herriko Soinu tresnak. IZ Diska Etxea. Donostia. IZ. 217-D diskoaren kuadernotxoa.

(2006) Larraungo Ingurutxoa edo Ingurutxoa Larraunen. Dantzariak. 2006.

6. (1987): Doinu zaharren inguruan. Iribas. UEUren Musika Saila; Bilbo; 1990.

5

1991an Iruñeko Ortzadar Euskal Folklore Elkarteak antolatutako “Herri Kirolak eta Jokuak” izenburuko VII. Folklore eta Kultura Tradizionalari buruzko Jardunaldietarako prestatu nuen Silla-dantza eta Almute-dantza.

Iribasko bi dantza jokuak. Lan hau 1995ean Sukil, Cuadernos de Cultura Tradicional 1. zenbakian argitaratu zen7.

2002an Uitzin, Sanmigeletako festa nagusietan eta herriko guraso gazte koadrilarekin batera Ingurutxoa antolatzen hasi ginen. Horrela jarraitu genuen 2006ra arte. San Migel egunaren bezperako ilunabarrean elkartzen ginen herriko Elkartera biharamunean dantzatu behar zen Ingurutxoa prestatzeko. Han egiten genuen Juan Luis Ibarra Argiñena Iribasko dantzariaren zuzendaritzapean Ingurutxoaren entsegua eta San Migel eguneko eguerdian herriko plazan Ingurutxoa dantzatzen zen.

Herri Musikaren Txokoak 2003an Oiartzunen antolatutako “Herri Musika eta Herri Dantza” izenburuko Herri Musikaren 3. Jardunaldietan Dantza zaharren berreskurapena. Larraungo Ingurutxoa tituludun komunikazioa aurkeztu nuen. Bertan azaldu nuen aurreko urteetan Iribasen eta Uitzin Ingurutxoaren inguruan bizitutako esperientzia8.

2004an Aztarna argitaletxearekin batera Ondarea izenburuko proiektua aurkeztu genuen. Bertako bildumarentzat Larraungo herri bizitzaren musika, kantak eta hotsak. (XX. mende hasieratik erdialde-arte) titulua zuen zenbakia prestatzen hasi ginen, baina hainbat arrazoi eta arazorengatik momentuz ezin izan da argitaratu.

2006an Larraungo Ingurutxoa edo Ingurutxoa Larraunen artikulua idatzi nuen. Bertan aurkeztu nuen urtetan Ingurutxoari buruz Larraunen bildutako informazioa. Hau “Dantzariak” aldizkarian argitaratu zen. Artikulu honetan Ingurutxoari buruzko informazio zabala aurki daiteke9.

Larraunekin lotura duen beste proiektu bat 2008an Astizko Mendukilo kobazuloko arduradunek eskaturik bertako bisita musikaturako sortu eta grabatu genuen musika da.

Orain aurkezten duguna Larraungo herri kultura eta dantzen inguruan egindako ibilbide horren beste urrats berri bat besterik ez da.

7. BELTRAN ARGIÑENA, Juan Mari (1995): Silla-Dantza eta Almute-Dantza Iribesko bi dantza-joku. Sukil, Cuadernos de Cultura Tradicional 1. Iruñea.

8. BELTRAN ARGIÑENA, Juan Mari (2008): Dantza zaharren berreskurapena. “Herri Musikaren 2. eta 3. Jardunaldiak.

Herri Musika Bilduma, 5. Oiartzun, 2008.

9. ARGIÑENA, Juan Mari: Larraungo Ingurutxoa edo Ingurutxoa Larraunen. Dantzariak. 2006.

6

AURKEZPENA Larraungo herri-dantza bilduma honetan XX. mende hasieran bailarako herri bizitzan antolatzen eta egiten ziren ospakizunetan, festetan eta bestelako ekintzetan agertzen ziren dantzen bilduma zabala sartu nahi izan dugu; herrietako festa nagusietan, udaberrian, udan, udazkenean eta neguan egiten ziren ospakizunetan, igandero-jaierokoetan eta bestelako bileretan egiten ziren hainbat motako dantzak. Horien artean aurkitzen dira edozein festa, festatxo, ospakizun eta bileretan dantzatzen ziren jota eta bizkaiko izenekin ezagututako dantza soltekoak, herrian etxez etxe egiten ziren kale-bueltak egiterakoan eta plaza edo antzekoetan eskutik helduta dantzatzen ziren korruko saltotakoak.

“Agarrau” edo heldutako motako balsak, pasodobleak eta garai hartan arrakastatsuak ziren azken momentuko modako dantzak ere jotzen eta dantzatzen ziren. Egindako elkarrizketetan entzun dugu azken motako dantza hauek jotzeko erabiltzen zen akordeoiari ematen zioten “Infernuko hauspoa” definizio beldurgarria ere.

Etxeetan edo ostatuetan egiten ziren aulki-dantzak eta almute dantzak bezalako dantza-jokoak eta ingurutxokoak bezalako herri dantza sozialak.

Ospakizun, ekitaldi, dantza mota, eguna edo momentuaren arabera dantza hauek etxeetako larrainetan, frontoietan, herri barneko bideetan, etxeetako sarreretan, ganbaretan eta bestelakoetan egiten ziren.

Oso garrantzizkoa da musikari eta soinu-joleei buruz jaso dugun informazioa. Aurretik bagenekien, edo bagenuen susmoa, txistu eta danbolinarekin jotakoa zela 1900 mende hasieran herri horietan presentzia gehien zuen musika. Jakin izan dugu musikari horietako batzuen izena eta jatorria, nondik nora eta zein herritan aritzen ziren, zein festa eta ospakizunetan, zenbat kobratzen zuten,...

Danbolintero hauetako batzuek gure herrietara iritsi berria zen “akordeona” jotzen ikasi zuten. Beste kasuetan 7

seme batek ikasiko zuen eta horrela, garai haietan herri batzuetan akordeoi joleak txanda hartu zion danbolinteroari.

Pandereta jotzaileak ere ugari ziren, funtzio garrantzitsua zuten gainera. Hauek ziren beren kantu eta pandereta hotsarekin jaieroko dantzaldi xumeetan eta bestelako festa eta ospakizunetan protagonista musikalak.

Bazen dantzetan entzuten zen hots berezia. Hau dantzariek dantza egiterakoan erritmoa markatzeko jotzen zituzten kaskaineten errepiken hotsa zen.

Aho-soinuak ere danbolinteroen eta “akordeonaren” hotsa ordezkatzen zituen urtean zehar egiten ziren dantzaldi askotan.

Tronpa edo musugitarra ere ezaguna zen Larraungo etxe eta ostatuetan egiten ziren famili eta lagun arteko ospakizun eta bileretan.

Euskal Herriko beste lurraldeetan bezala, Larraunen ere indartsu sartu zen akordeoia XX. mende hasieran eta ikus daitekeenez batzuetan aurreko danbolinteroen eskutik egin zuen bere sarrera. Garai hartan, funtzio batzuetan, “Akordeonak” txanda hartu zion ordura arte funtzio horiek egiten zituen danbolinteroari.

Informatzaile asko izan ditugu urte hauetan bertan egindako bilketa lanetan. Eztarri eta belarri oneko abeslariak, oin arinetako dantzari trebeak eta orokorrean memori oneko herri dantza eta musika zaleak.

Azpimarratzekoa da ere bisitatutako herri eta etxe guzietan beti jaso dugun harrera eta tratu aparta. Larraundar hauen bitartez osatu dugu hemen aurkitu daitekeena.

Oso garrantzitsua izan da Mitxausenea Lekunberriko Kultur Etxeak eskaini eta utzi digun XX. mende hasieran Larraungo herrietan egindako argazkien bilduma.

Mitxausenea Lekunberriko Kultur Etxeak eta Barakaldoko Laguntasuna Kultur Elkarteak proiektu honen argitaratzean kolaboratu dute.

8

LARRAUN BAILARA Hona hemen lan honetan aurkezten dena hobeto kokatu ahal izateko informazio osagarri gisa XX. mende hasierako Larraungo aurkezpen orokor eta labur bat.

Larraungo bailara Nafarroako ipar-mendebaldean, Aralar mendiko ipar magalean aurkitzen da. Honako hamazazpi herriek osatzen dute Larraungo bailara: Madotz, Oderitz, Astiz, Alli, Iribas, Baraibar, Albiasu, Errazkin, Mugiro, Arruitz, Aldaz, Etxarri, Lekunberri, Uitzi, Gorriti, Azpiroz eta Lezaeta. Hauetako Errazkin, Lezaeta, Gorriti eta Azpiroz administrazio aldetik Larraungo Udalerrikoak badira ere, geografikoki Araitz-Betelu bailara edo isurialdekoak dira eta Madotz Arakilgoa.

XX. mende hasiera aldeko Larraun Bailarak 3.500 pertsonak osatutako biztanleria zuen. Hizkuntza aldetik garai hartako larraundar biztanleria ia erabat euskalduna zela esan genezake.

Orain dela gutxi arte bailara osoak udalerri bakarra osatzen zuen Lekunberri hiriburua zelarik eta 1990 hamarkadaren hasieratik aurrera bi udalerritan banatuta dago: Lekunberri alde batetik eta Larraungo beste herri guztiak bestetik.

Bailarari izena ematen dion Larraun ibaiak Aralarko magalean, Iribas aldean, du hasierako iturria eta bere izena hartzen duen bailara zeharkatzen du. Segidan Basaburua eta Imotz ibaien urak hartu eta Irurtzun inguruan Arakilera isurtzen da, ondoren Arga ibaiarekin bat egiteko.

Hego-ekialdetik ipar-mendebaldera zeharkatzen duen Irurzun-Tolosa errepidea izan da urtetan Larraungo bide nagusia (1995etik aurrera Leitzarango autobidea). Bailara osoa menditsua eta kare-harrizkoa da eta harkaitzen artean kobazulo, leize eta amildegiz beterik dago.

9

Ugariak dira mendi gailurretan pagadiak, beherago hariztiak eta garai hartan behealdean, herri inguruetan, belardi eta soroak.

Bataz beste herri bakoitza osatu duten familia kopurua hamabost eta hogeita bosten artekoa da (ehun eta berrehun biztanle artean). Nekazaritza eta abeltzaintza ziren bizitza aurrera ateratzeko larraundarren jarduera nagusiak.

Nekazaritzaren aldetik, herri hauetan bizitzeko behar zuten gehiena etxetik ateratzen zutela kontuan hartuta, produkzioa era askotakoa izaten zen. Esate baterako abereentzako artoa, arbia, erremolatxa, belarra,... edota etxekoentzat: “banabarrak� (babarrunak), babak, patata, barazkiak, aurretik aipatutako artoa... eta 1960ko hamarkadara arte garia ere bai.

Abeltzaintza ere era askotakoa zen. Ardiak, behorrak, zaldiak, behiak, txerriak, oiloak... hazi eta zaintzen ziren. Arkumeak, txekorrak, moxalak, oiloak eta bestelako animalien salmenta, ardi-gaztaren ekoizpena eta bestelako lanak ziren nekazaritzatik lortutakoarekin etxe haietako diru edo irabazien iturriak.

Irurtzungo asteroko feria izaten zen larraundarren ganadu eta bestelako tratuetarako plaza nagusia. Gaur egun bezala IruĂąera joan behar izaten zuten udaletxean tramitatu ezin zituzten asunto ofizial guztiak bideratzeko.

Feria, pelota, erosketak eta bestelako arrazoiengatik Tolosara joateko joera handia zegoen. Larraundar askorentzat Tolosa zen bigarren hiriburua. Ezin dugu ahaztu IruĂąa eta Tolosa Lekunberritik distantziakide direla.

10

LARRAUNGO HERRI-DANTZAK IGANDERO-JAIEROKO GAZTEEN DANTZALDIAK Jaiero, gehienetan elizako bezperetako elizkizunen ondoren egiten ziren horrelako dantzaldi herrikoiak Larraungo herrietan. Hori horrela zela adierazten eta erakusten duten hainbat testigantza bildu ditugu bailarako zenbait herritan. Besteak beste eta herriz herri horietako batzuk ditugu honako hauek: Pandero edo panderetekin antolatzen zuten Allin Elizaren atzeko aldean jaiero egiten zen bezperen ondoren, Errazkinen plazan, Baraibarren Otxokeneko larrainean, Azpirotzen...

Honela kontatzen zigun Errazkingo Zelestino Artolak nolakoak ziren bere gaztaroan jaieroko saioa horiek: —Igandetan ez al zen soñurik izaten?

—Ez, ... hoi bai, garai batean neskatxek berak panderetakin larraiñetan bildute dantzatzen zien, ... ta geo ... baso-mutilek eta langileak, ateatzen zienak, han dantzatzen zien pandereta jo eta kantatu.

—Hori igandero egiten zen?

—Bai, nere gazte denboran bai, jaietan ... herriko neskatxa guziek ... etxen bateko larraiñean bildu ta jotzen zen pandero-jotzailee ekartzen zen ... eta kantatu ... eta dantzatuz.

—Zer dantzatzen zen?

—Jota dantzatzen zen. ...Halaxe, ... geo ... karretera hau egin zenean kostunbre hau denak galdu zuena, ... geo gazteak alde egiten zuen ... orduan karretera ez zenian ... inora joatik ez ... karretera txarra ta...

—Panderetarekin egiten zen dantza saioak noiz izaten ziren, goizean, eguerdian, atsaldetan...?

—Atsaldean.

—Zenbat denbora irauten zuten?

—Hiru bat ordu. ...Hori udako lanak hasi bitartean egiten ziren. Geo, udan, lanak hasten zienean akabo! Eta udako lanak egiten zirenean, berriz.

Iribasen ezpainetako soinuarekin musikatzen zen Martikoneako larrainean edo etxeko sarreran jaiero egiten 11

zen gazteen dantza saioa. Dantzaldi hauetan dantza mota asko dantzatzen ziren: tradiziozkoak ziren soltekoak eta korrukoak, inguruko hiri eta herri handietan ezagututako “agarrau” edo heldutakoak, baita dantza jokoak ere.

ARTAZURIKETAKO ETA BESTELAKO GAZTE BILERETAKO DANTZA-JOKOAK Gazteak urteko edozein festa, ospakizun eta ekitaldietan elkartzen ziren noski eta topaketa horietan ez ziren faltatzen kantuak, dantzak eta halako dantza-jokoak. Baina bereziki negu aldean etxeetako sarreretan, sukaldeetan edo ganbaretan arto multzoaren inguruan artoa zuritzeko baita aletzeko ere elkartzen zirenean agertzen ziren dantza-joko hauek. Gazteek bilera hauek aprobetxatzen zituzten eta lana egiteaz gain, bertan kantatu, dantzatu, jolastu egiten zuten, eta noski beren arteko harremanetarako eta gorteatzeko ere bai.

Ugariak dira euskal kantutegian agertzen diren bilera hauetako doinu eta kantak. Oso interesgarria da Alan Lomax musikologo iparramerikarrak 1952an Uitzin grabatu zuen artazuriketako kantu bilduma10.

Aita Donostiak bere Euskal Kantutegiaren doinu eta kantuak gaika edo generoka antolatu zituen eta hauen arteko bat da “artaxuriketak” izenekoa. Multzo hau 39 doinu eta kantuz osatuta dago, hauetako bost Larraunen hartuak: lau Gorritin (276, 506-1, 694, 896) eta bat Etxarrin (279).

Nahiz eta “artaxuriketak” gaikoak izan, Aita Donostiak ez zituen Almute Dantzak eta Aulki Dantzak multzo honetan sartu “Dantzak” izeneko multzo orokorrean sartu zituelako11. Hauek dira kantutegi horretako Larraungo jatorria duten dantzak: 1562, Almute-dantza: 1918an Etxarrin jasotakoa. Disko honetan sartu dugun Iribasko Almute-dantzaren antzekoa.

1564, Silla-dantza (Atxuri beltxa): 1921ean Etxarrin jasoa. Dantza hau Francisco Arrarasen liburuan agertzen den Etxarriko Alki Dantza bezalakoa da12.

1970etik 1987ra arte Iribasen egindako bilketa lanetan bertan dantzatzen ziren Silla-dantza eta Almutedantza hauek jaso genituen13.

10. e Spanish Recordings: Basque Country: Navarre. Rounder Select 82161-1773-2.

11. DONOSTIA, P. (1994): Cancionero Vasco P. Donostia. (I, II, III, IV.). Donostia. Eusko Ikaskuntza.

12. ARRARAS SOTO, Francisco (1987): Danzas e indumentaria de Navarra. Merindad de Pamplona, I. Colección breve ilustrada nº 7. Gobierno de Navarra. Departamento de Educación y Cultura. Institución Príncipe de Viana.

13. BELTRAN ARGIÑENA, Juan Mari (1987): Doinu zaharren inguruan. Iribas. UEUren Musika Saila; Bilbo; 1990.

(1995): Silla-Dantza eta Almute-Dantza Iribesko bi dantza-joku. Sukil, Cuadernos de Cultura Tradicional 1. Iruñea.

12

SILLA-DANTZA Iribasen bildutako informazioaz gain, Luisa Argiñena, nire ama zenak esaten zuenez berak ezagutu zuen Allin bere gaztaroan Silla-dantza hau.

Iribasko Juan Bautista Lasartek eman zizkigun 1973. urtean bertako Silla-dantzaren lehen berriak eta dantzajoko horren koreografia eta musika. Berak kontatu zigun nola dantzatzen zuten gazteek edozein festa eta ospakizunetan: festetan, inauterietan, jaiegunetan eta negu aldeko gazteen bileretan.

Ondoren, 1987an Udako Euskal Unibertsitateko Musika Saileko ikasle eta irakasleekin antolatutako Silladantza ikasteko bisitarako dantza-joko hau ezagutzen zuten iribastar beteranoekin talde bat osatu genuen.

Bertan izan genituen gurekin Masterreneako Ines eta Domingo Iribarren, Mitxeleneko Manuel Nogera Garaikoetxea, Martikoneako Periko Garaikoetxea Nogera eta Periko Garaikoetxea Garaikoetxea. Egun hartan jaso genuen audio eta argazkietan aspaldiko partez Iribasen egiten ez zen Silla-dantza.

Dantzatu gabe urte asko pasa baziren ere, dantzari hauek ondo gogoratzen zuten nola dantzatu eta jolastu behar zen aulkien inguruan zortziko formazko birak eginez, koreografia hori gero eta azkarrago errepikatuz.

Saioaren hasieran neronek txistuarekin jotako Zubietako Xalbador Mutuberriak jotzen zuen bertsioarekin dantzatu zuten eta ondoren Martikoneako Periko Garaikoetxea itsuak trebetasun handiz ezpainetakoarekin bertan eta zuzenean jotako bertsioarekin.

Antzeko musika zuten bi bertsio ziren eta biekin koreografia bera egiten zuten.

Dantza-jokoak bi zati ditu: lehen zatia dantza-joko honen “dantza” dena eta bigarrena “jokoa” dena.

Dantzan hasteko hiru aulki ilaran jarri behar dira batetik bestera metro eta erdiko edo bi metroko tartea utzita. Dantzariek bizi bizian jira bira egiterakoan aulkiak ez mugitzeko, edo ez botatzeko, aulki bakoitzaren gainean atzekoz aurrera pertsona bat esertzen da aulkiaren bizkarraldea besoekin helduz.

13

Ines eta Domingo Iribarren eta Manuel Nogera Silla-dantza dantzatzen. Iribas, 1987.

Aulki-dantza hasteko hiru dantzari, aulkiak ezkerrean dituztela, bakoitza aulki baten parean jartzen dira.

Doinua entzuten hasten denean hirurak batera dantzan hasten dira, aulkien inguruan pixkanaka aurreraka mugituz, beti erlojuaren orratzen mugimenduaren kontrako norabidean.

Doinuaren buelta bakoitzean dantzari bakoitzak hiru aulkien distantzia aurreratzen du. Hau da, hasierako aldean lehen dantzaria zenak, alde hartako muturreko aulkiaren parean zegoenak, beste aldean berdin bukatzen du eta beste bi dantzariek mugimendu berdintsua egiten dute. Lehen zati hau hiruko erritmoan dantzatzen da eta doinuari hiru buelta emanez egiten omen zen.

Bigarren zatia, jokoa dena, biko erritmoan egiten da. Zati honetan dantzariak saltoka eta aurreraka aulkien inguruan zortziko formazko birak eginez mugitzen dira. Hamaika buelta egiten zituzten koreografia hori abiadura lasai xamarrean hasi eta gero eta azkarrago errepikatuz bizi bizian bukatzeko.

14

Marrazkian ikus daitekeenez, hasieran ilarako azkena denak erdiko aulkia inguratuz buelta ematen du eta orduan ilarako aurrelaria bihurtzen da. Horrela egiten dute buelta bakoitzean, esan dugun bezala, gero eta azkarrago. Eta noski, abiadura bizian ez galtzea edo nahastea gero eta zailagoa da. Joko honetan azkena aurrera pasatzerakoan aurrelariak aldaketa horretan harrapatzen badu bizkarreko bat edo antzeko kolpea emango zion. Hori zen joko honen broma eta jolas kutxuko ezaugarrietako bat.

Iribasen jasotakoaz gain Errazkingo Eraso Txiki baserriko Zelestino Artolak Azkaraten ikusitako Silla-dantzari buruzko informazioa eskaini zigun 1981ean berarekin egindako elkarrizketetan: Azkaraten ikusi izandu nun pestako batean ... silla-dantza bat ... familiko zen baten etxean.

Kontatu zigunez Iribaskoaren antzekoa omen zen berak ikusitako Silla-dantza.

Disko honetan Iribasen zuzenean hartutakoak eta Patxi Arrarasek Lekunberrin, Azpirotzen eta Etxarrin bildutakoak entzun daitezke. Etxarrikoa den azken hau aipatutako Aita Donostiaren kantutegiko bera da.

ALMUTE-DANTZA Aurretik Almute-dantza erakutsi eta kantatu izan bazidan ere, Iribasko Juan Bautista Lasarteri Almutedantzaren kantua 1978ko apirilaren 2an grabatu nion.

Berak kontatu zigun nola, noiz eta non dantzatzen zuten dantza-joko hau.

Negu aldean, baserrietan egiten zituzten lanetako bat artazuriketa izenekoa da. Ilunabarretan, koadrilan elkartuta izaten ziren artoa zuritzen eta aletzen. “Almutea� aletutako arto-alea neurtzeko erabiltzen zen. Lan horiek egiten zituzten bitartean kontu kontari eta kantatzen aritzen ziren gazteen arteko giro onean eta lanaren atsedenean edo bukaeran, han elkartutakoek, askotan Almute dantza egiten zuten.

Dantza-joko hau egiteko, inguruan, zirkuluan eserita dagoen jendearen erdian, almutea ahoz behera lurrean jartzen da.

Iribasko Trutxoneako almute zahar bat.

15

Dantzatu behar duena horren gainera igotzen da eta orduan besteak dantza-joko honetakoa den kantu bat kantatzen hasten dira, txalo joka erritmoa markatuz.

Kantuarekin batera, dantzaria besoak altxatuz eta gora behera nahiz alde batera eta bestera mugituz, erritmo horretan dantzan hasten da. Oinen puntetan jarrita, hankekin (belaunetatik okertuta) aurrera eta atzera, gora eta behera eginez, eta batera gorputza biratzen. Zaila da oreka mantentzea eta almutetik erori gabe kantua bukatzea. Hori izaten da dantzari guztien helburua.

Denek, beraien trebetasuna erakutsi nahian, ahal zen eta zailena egiten saiatzen ziren eta bere saioetatik ongi ateratzen baziren, jendearen txaloak jasoko zituzten, bestela, oreka galtzerakoan erdi eroriz, oinak behaztopatzen zutenean edo erortzen baziren, guztien irria eta burla jasoko zuten.

Esteban ArgiĂąena Almute-dantza dantzatzen.

Iribas, 1987.

Trutxoneako Esteban ArgiĂąenak ikusia zeukan bere haurtzaroan gazteek nola dantzatzen zuten Almute-dantza eta dantzatu zuen almute gainean Juan Bautista Lasarteri ikasitako Baratzeko, aldapeko, sagarraren... kantua Trutxoneako sarreran abestu genuenean.

FESTETAKO ETA BESTE OSPAKIZUNETAKOAK: Festa Nagusiak, Inauteriak, Eguberrietan,...

Herrietako Festa Nagusietako egitarauetan musikak presentzia handia eta zabala zeukan. Goizeko dianak eta etxez etxeko buelta, eguerdiko nahiz arratsaldeko eta gaueko dantzaldiak, ingurutxoak....

Egun osoan aritzen ziren musika jotzen kalean, plazetan, larrainetan, ostatua eta tabernetan, etxeetan...

Baina egun horietako musika gehiena dantzarako musika izaten zen. Beste ospakizunetan bezala mota askotako dantzak egiten ziren: sokakoak eta korrukoak, plazako azken modako dantza helduak, tradiziozko jotak, fandangoak, porrusaldak eta bizkaiko bezalako dantza soltekoak, denetatik dantzatzen ziren, ahaztu gabe egun horietan beti dantzatzen zen ingurutxoa.

16

Inauterietan mutilak hiru egunetan aritzen ziren festa bizian, danbolinekin etxez etxe puska biltzen, dantzan, jaten, edaten.... Horrela kontatu ziguten Allin, Iribasen, eta Errazkinen: (...) Alliko karnabaletan mutillak hiru egun pasatzen zuten musikarekin herrian festa handia eginez. Arratsaldetan neskatxak ostatuan sartzen ziren musikarekin dantza egiteko, baina afari ordurako alde egin behar genuen handik eta berriz mutillak bakarrik geratzen ziren ostatuan14. (...) Errazkinen, I単auterietan iru eunean mutillak, eta ateratzen eta egiten zuen otorduek, ... ta jan ...ta ... dantzatu ... atsaldetan danbolinekin, ... ta puskak bildu etxez etxe ... ta opil beteta ... hiru edo lau arraultze ematen zittuen etxe bakotxetan, ... ta geo denak tabernara. ...Tabernaa eraman da mutillek han jan, hiru egunetan, geo kostunbre bat berri jarri zen ... ollua emateko ... eskatzen zuna ... ta ematen zuen da hamalau ... hamahiru ... ollo biltzen alleatu nintzen15.

Eguberrietako ospakizunei buruz informazioa eman zigun Errazkingo Zelestino Artolak: (...) Eguberritan bai, eguberri bezpean zen kostunbrea lagun arteko guzik txistue eta danboli単e hartu ta neskatxitzen etxeetara joan eta neskatxa hoik denak joan da eseritzen zien da ardoa eta ogie ... ta geo ... gantxilluekin ... gantxilluek ... bete edo gutxio ... intxaurrak ta geo sagarrak edo nanajak ... nahastu ... ematen zituen ... bakoitzai ... ta attuna ta batek zakua heltzen zun ... eta altxatze zen ... ta geo ... herrie pasatzen zenean etorri ta dena partitzen zen ... bakoitzai.

INGURUTXOA LARRAUNEN Nire ama Luisa Argi単enarengandik jaso nituen Ingurutxoari buruzko lehenetako berriak. Berak oso ondo gordetzen zuen bere haurtzaroko eta gaztaroko oroitzapenen artean orduan ezagututako dantza hau. Berak ezagutu zuen Zubietako Xalbador danbolinteroa Iribasko festetatik Allira nola etortzen zen. Hasieran Xalbadorrek txistua eta danbolina jotzen zituen eta bere semeak danborra. Urte batzuk beranduago semea akordeoiarekin etortzen zen eta Xalbadorrek danborrarekin laguntzen zion.

Iribasko Juan Bautista Lasarte izan da Ingurutxoari buruz informazio gehien eskaini diguna. Musika, koreografia eta Ingurutxoaren inguruko bestelako informazio zabala eta garrantzitsua hartu genion. Iribasen bertan Masterreneako Ines, Domingo eta Antorioengandik ere Ingurutxoari buruzko informazio asko jaso genuen.

Allin eta Iribasen bildutako informazioaren arabera Ingurutxoa urtean zehar behin baino gehiagotan egin 14. Alliko Luisa Argi単ena. Elkarrizketa.

15. Errazkingo Zelestino Artola. Elkarrizketa.

17

zezaketen (“Karnabaletan” esate baterako), baina azken garaietan Ingurutxoa modu finko eta “ofizialean” herriko festetan egiten zen. Herriko festetatik kanpo egiten bazen, beti edo gehienetan “musikaririk” gabe egingo zen, taldekoek abestuz edo bertako norbaitek jotako “ezpainetakoaren” hots laguntzarekin. Musika joleari buruz lehenago esan dugunez Iribas eta Allin urtean behin edo bitan kontratatzen zuten danbolintero bat. Festetarako beti, eta urte batzuetan, gazteen aukera ekonomikoaren arabera, “karnabaletarako” ere bai.

Danbolinteroak ziren Ingurutxoa jotzeko soinulariak, baina ezagutu dugu Ingurutxoa jotzen zuen Baraibarko Miel Jose Oreja akordeoilaria. Bakarra izango zen? Ez dut uste.

Egia esateko ezin dugu zehaztasun handirik lortu halako saioei buruz. Badirudi askotan ospakizun horren edozein momentutan Ingurutxoaren zati edo dantza bakan batzuek egin zitzaketela eta ez zela beti osoa egiten.

Bi modutan ematen zitzaion hasiera Ingurutxoari: 1.- Ingurutxoa dantzatzeko ordua eta tokia aurretik finkatua zegoenean.

Dantza saioak tokia eta ordua jarriak zeuzkanean, aurretik denek zekiten tokian eta orduan elkartuta, txistularia jotzen hasten zen banan bana, hasieratik bukaera arte, Ingurutxoaren dantzen doinu guztiak.

2.- Ingurutxoa dantzatzeko ordu finkorik ez zegoenean.

Iribas eta Allin esate baterako ez zegoen Ingurutxoa dantzatzeko ordu finkorik jarria (pentsa dezakegu beste herri batzuetan ere horrela izango zela). Arratsaldean egiten zen eta Ingurutxoa hasteko agindua festetako “Maiordomoak” ematen zuen.

Festa egunetan txistulariek, txandaka eta aurretik adostutako etxeetan bazkaltzen eta afaltzen zuten. Beraz, egokia iruditzen zitzaion momentuan “Maiordomoak” zuzenean edo laguntzaile baten bitartez danbolinteroei jotzen hasi behar zutela agintzen zien (Iribasen esaten zigutenez, hau arratsaldeko bostak aldean izaten zen).

Orduan, hauek soinu-tresnak hartu, zeuden etxean hasi eta herrian barrena buelta bat emanez Ingurutxoa dantzatuko zen “plazara” edo larrainera biribilketa bat joaz joaten ziren. Modu horretan herriko etxe guztietan jakiten zuten Ingurutxoa hastera zihoala eta hura dantzatu edo ikusi nahi zutenak mahaia utzi eta musikarekin batera dantza tokira gerturatzen ziren.

Dantza tokira iristen zirenean Ingurutxoaren Inguru Handiaren lehen doinua jotzen hasten ziren eta pixkanaka inguratutako dantzari bikoteak dantzan hasten ziren.

Ingurutxoa bukatzen zenean ez zen dantza saioa bukatzen. Larrainean, plazan edo dantza-toki berean festak jarraitzen zuen eta lehenago esan dugun bezala musikariek joko zuten herriko gazteek dantzatzeko eskatzen zuten guztia.

18

Etxeetako larrainak dantzarako erabiltzen ziren garaian, elkartzeko eta egoteko onak izaten ziren. Koskarik gabeko lurra, belar finak, eta jendea esertzeko pareta izaten zituzten.

Beraz, horrelakoa izaten zen ingurutxoaren inguruan sortzen zen giroa: gazteak larrain barruan dantzan, harremanak lantzen, hasitako harremanak sendotzen, bikote bila edo besterik gabe musika eta dantzaz gozatzen.

Helduak eta zaharrak berriz, inguruan hori dena ikusten eta askotan beren aurrean gertatzen ari zen horri buruz hitz egiten.

Baraibarko Zaldueneko Jose Perezekin 1981-02-04an egindako elkarrizketan Ingurutxoari buruz informazioa jaso genuen: —Baraibarren ingurutxoa egiten zen.

—Bai, gero zea pañuelu hartu ta hola ... azpitik pasatu. Je, je, je.

Dantza batzuen musika gogoratzen zuen eta besteen artean Zortzikoaren hitzen zati bat kantatu zuen: Labaingo apaiz gaztea seme bat emen du ez da gaizki esana konprenitzen badu aitak meza eman da semiak lagundu ... je, je... ez dakit.

—Ingurutxoa zeinek jotzen zuen festetan, txistulariak edo akordeonistak?

—Edozeinek!

Errazkingo Eraso Txiki baserriko Zelestino Artolak Ingurutxoari buruzko informazio zabala eskaini zigun 1981ean berarekin egindako elkarrizketetan: —Ingurutxoa akordeoiarekin jotzen al zen?

—Akordeoiarekin ez. ... Ingurutxoa ... danbolinak jotzen zun.

—Akordeoiak zer jotzen zuen?

—Dantzak, gero zortzikoa ateratzen zuen, zortzikolariak.

—Txistulariak zer jotzen zuen?

—Jotak, ... txistu jotak ... ingurutxoak eta jotak ...

Errazkinen jotzen ziren Ingurutxoaren hainbat doinu eskaini zizkigun. Besteak beste Ingurutxoaren Zortziko bat kantatu zigun: Errazkingo neskatxak san Pedro goizian zapatillak jantzita Betelun sartzian ...otxikien alabak laguna egiten du gosaria berenik izango bagenu 19

—San joanetan?

—Txistue danbolin joaz, jota ta ingurutxue ta, ... nire amak esaten zuen urtero sanjoan egunean suñue izaten zela Errazkinen, danboliñekin. ta geo pestakoan ta iñautetan ... ta gañerakoan gutxi.

—Ingurutxoa non egiten zen?

—Plazan.

—Plazatik ez al ziren ateratzen Ingurutxoarekin?

—Ez, ez zen ateratzen.

Dantzariak aldizkarian 2006an argitaratutako Larraungo Ingurutxoa edo Ingurutxoa Larraunen ez genuen Ingurutxoen zerrendan sartu kantutegi honetan agertzen den “Larraungo Ingurutxoak” izeneko doinu bilduma.

Multzo honetan agertzen diren bost dantzak “Inguru txiki” hiruko erritmokoak dira.

Hona hemen Aita Donostiaren “Cancionero Vasco” kantutegian agertzen den Larraungo Ingurutxoa: LARRAUNGO INGURUTXOAK (1575-1579) Colección de danzas (5 números) enviadas por D. Manuel Viscarret. Proceden de “Xubita”, el zarra*.

1575.- Larraungo Ingurutxoak 1 (Uitziko 8. dantza bezalakoa da).

1576.- Larraungo Ingurutxoak 2 (Interpretazioan bariazio asko dituen Inguru txikiko dantza berezia).

1577.- Larraungo Ingurutxoak 3 (lehen zatia Uitziko 9. dantzaren lehen zatia bezalakoa eta bigarrena Uitziko 7. dantzaren bigarren zatia bezalakoa).

1578.- Larraungo Ingurutxoak 4 (Uitziko 9. dantzaren 5. zatiarekin badu antzekotasunaren bat).

1579.- Larraungo Ingurutxoak 5 (Uitziko 7. dantza bezalakoa). (*) Manuel Viscarret Lekunberriko botikaria zen. Hauekin batera kantu eta partitura gehiago bidali zizkion Aita Donostiari 1934. urtean. Jaso dugun informazioan ez da aipatzen zein herritan jaso zituen doinu hauek.

“Xubita el zarra” garai hartan bertan jotzen zuen danbolinteroren bat izan daiteke. Xubita Zubieta izango da eta akaso “Xubita el zarra” Zubietako Xalbador bera da? Nork daki.

Pentsa daitekeen bezala eta Larraungo beste arloetan gertatu den bezala, aldaketak eta gora-beherak izan ditu Ingurutxoaren egoerak azken garaietan.

Urte askotan galdua edo utzita zegoela 1960. hamarkadaren bukaeran Donostiako Argia Euskal Dantza Taldekoek eta Iribasko gazte koadrila batek ikasi zuen. Argiakoek Euskal Herri osoan erakutsi zuten Iribasen ika20

sitako Ingurutxoa eta nagusiki horren eraginez beste euskal dantza talde askok ezagutu eta ikasi zuten dantza hau. Iribasko taldeak urte gutxi iraun zuen dantzan.

Hogei urte baino gehiago Ingurutxoa dantzatu gabe pasa ondoren 1990. hamarkadan iribastar talde batek Ingurutxoa dantzatuko zuen taldea berriro martxan jartzea erabaki zuen.

Talde hau izan da geroztik eta urtez urte Iribasko festetan Ingurutxoa dantzatu duen taldea eta Basakaitz izenarekin sortu zen taldearen oinarria. Iribasen dantzatzeaz gain Basakaitz taldea izan da Ingurutxoa Euskal Herri osoan gehien aurkeztu duen taldea.

1995eko irailaren 3an Iribasko Joaineako larrainean Ingurutxoa egin zuen taldea.

Aurretik Uitzira bisita batzuk egin banituen ere, 1999. urtean Uitzira gerturatu nintzen Alan Lomax etnomusikologo amerikarrak Euskal Herrian 1952. urtean egindako hots grabazio bilduma argitaratzeko Uitzin grabatutakoari buruz behar genuen informazioa jasotzeko. Bisita horietan ekin nion berriro ingurutxoaren gaiari.

Aspaldian neure eskuetara iritsi ziren Uitziko Ingurutxoaren partitura zaharrak harturik bertako jende zaharrarekin informazioa biltzeko elkarrizketak egin nituen. Oraindik ez dut lortu jakitea partitura horiek zeinek idatzi zituen. Testu guztiak erdaraz idatzirik daude eta dirudienez musikari batek bertan aritutako txistulariari edo ber-

Iribas eta Basakaitz gehi Uitziko dantzariak Arruitzen 2006ko Larraun Bailarako Egunean.

Ingurutxoa dantzatzen.

Uitzi, 2003ko Sanmigeletan.

21

tako dantzari izandako zaharren bati jaso eta idatzi zituen. Joanita Azpirozek dionez, Uitziko Perutzeneako Zipriano Garro izan zitekeen partitura horiek idatzi zituena. Honek harmoniuma jotzen omen zuen eta musika idazten bazekien. Partitura zahar horietan agertzen denarekin bat dator Martin Martirena Uitziko garai hartako dantzariak esaten zuena.

Uitziko beterano batzuekin elkarrizketa batzuk egin ondoren, musika bagenuela eta dantza ikastea posible zela ikusita, Uitziko gazte batzuen artean Ingurutxoa berreskuratzea planteatu zen. Horrela jarri zen egitasmo hori martxan eta 2003. urteko San Migeletan adin ezberdinetako dantzariz osatutako taldeak plazan Ingurutxoa dantzatu zuen. Geroztik, urte batzuetan San Migel eguneko egitarauaren ezinbesteko osagai izan zen.

Uitzin Ingurutxoa martxan jarri ondoren urtero Larraun Bailarako Egunerako antolatzen ziren ospakizunetan Ingurutxoa dantzatzen zen. Egun horietan Iribasko eta Basakaitz taldeko dantzariekin batera Uitzikoek parte hartzen zuten talde handiago eta zabalagoa osatuz.

Txistulariak Ingurutxoa jotzen Arruitzen antolatutako 2006ko Larraun Bailarako Egunean.

Bixente Beltran, Juan Mari Beltran, Xanti Begiristain eta Gotzon Huitzi.

22

SOINU-TRESNAK ETA SOINU-JOLEAK XX. MENDE HASIERAN Lan sakon eta dedikazio handia beharko lirateke XX. mende hasieran Larraungo herrietan entzuten ziren soinu-tresna guztiak eta soinu-jotzaile guztien izenak biltzeko. Hemengo zerrendan ez dira denak agertuko baina agertzen diren soinu-tresnak entzuten ziren eta agertzen diren soinulariak ibili ziren Larraungo lurretan XX. mende hasieran.

Hauek dira urte hauetan egindako hamaika elkarrizketetan lortutako informazioan Larraunen agertzen diren garai hartan erabilitako soinu-tresnak eta ibilitako soinu-jotzaileak.

DANBOLINTEROAK XX. mende hasieran Larraungo herrietan bertako eta kanpoko danbolinteroak ibiltzen ziren eta askotan danbolintero berak hainbat herritan jotzen zuen. Adibidez, halakoak ziren Zubietako Xalbador Mutuberria eta Beteluko Artotxa. Bi hauek Larraungo herri askotan jotzen zuten. Iribas, Alli, Errazkin, Uitzi eta Baraibarren egindako informazio bilketa lanetan hauek dira Larraunen garai hartan gehien agertzen ziren danbolinteroak.

1970etik 2000ra arte Larraunen bildutako informazioan garbi agertzen da DanboliĂąe edo Danbolinteroa izan dela XX. mende hasieran Larraun aldean gehien agertzen den soinularia. Batzuetan bertakoak ziren eta besteetan inguruko beste eskualderen batetik etorritakoak. Herriko festa nagusietan jotzeaz gain askotan azaltzen dira inauterietan eta urtean zehar ospatutako bestelako festa eta ekintzetan.

Beren funtzio musikala anitza izaten zen: ingurutxoetan jotzen zuten, kale bueltetan eta puska biltzeetan, dantzaldietan, dantza-jokoetan...

23

Jakin izan dugu Artotxa Beteluko “danbolinek” Baraibarren, otordu eta hostatuaz gain, hiru duro kobratzen zituela hiru egunetan jotzeagatik, eguneko duro bat.

Errazkingo Zelestino Artola16: —Eguberritan?

—Eguberritan bai, eguberri bezpean zen kostunbrea lagun arteko guzik txistue eta danboliñe hartu ta neskatxen etxeetara joan eta neskatxa hoik denak joan da eseritzen zien da ardoa eta ogie ... ta geo ... gantxilluekin ... gantxilluek bete edo gutxio ... intxaurrak ta geo sagarrak edo naranjak nahastu ... ematen zituen ... bakoitzai ta attuna ta batek zakua heltzen zun ... eta altxatze zen ... ta geo ... herrie pasatzen zenean etorri ta dena partitzen zen ... bakoitzai.

—Kantatu egiten zen?

—Ez, kantatu ez zen egiten, ... txistue , bai.

—Iñauterietan, ze festa edo nola ospatzen zenuten?

—Iñauterietan iru eunean mutillak eta ateratzen eta egiten zuen otorduek, ... ta jan ... ta ... dantzatu ... atsaldetan danbolinekin, ... ta puskak bildu etxez etxe, ... ta opil beteta ... hiru edo lau arraultze ematen zittuen etxe bakotxetan, ... ta geo denak tabernara, tabernaa eraman da mutillek han jan, ... hiru egunetan, ... geo kostunbre bat berri jarri zen ... ollua emateko ... eskatzen zuna ... ta ematen zuen da, ... hamalau, hamairu ... ollo biltzen alleatu nintzen...

Baziren danbolintero larraundarrak ere. Gure 17 informazio bilaketan besteak beste honako hauek Etxarri, 1942 . agertzen dira: Migel Jose Beraza Errazkingo danbolintero zaharra, Uitziko Joakin Sukuntza danbolinteroa eta Pako Balda atabalaria; baita Jesus Mari Sukuntza Sagastibeltza. Azken hau gaztetan bere osaba Joakin Sukuntza danbolinteroarekin atabalari gisa aritu zen.

16. Errazkingo Eraso Txikiko Zelestino Artolarekin 1981an egindako elkarrizketa.

17. Argazkia: Mitxausenea Kultur Etxea.

24

MIGEL JOSE BERAZA. Errazkingo danbolintero zaharra.

Errazkingo Zelestino Artola18: —Ijitoa zen beste txistularia bazela esan zenuen?

—Herrikoa, ... hori aspaldikoa zen. Hue ez nuen ezagutu nik.

—Artotxa baño zaharrago?

—Bai, ... aittek eta amak esanda. Harren emazteak esana: “Nire senarrak hiru ofizio, ... saskigile, danbolin ... ijitoa”. Je, je,... Nik ez nuen ezagutu baño nire ama zenak esaten zuen ijitoak soñujotzailea ... danboliñe bazela Errazkinen. Gero leku batzuetan joko zun.

—Ez al zera akordatzen bertako txistulari harren izena? Ze izen zuen lehenengo txistulari harrek, hil zan hori?

—Miel Jose... eta apellidoa... Etxeberrikoa zen???? ... Beraza, ... Migel Jose Beraza.

—Zure edadekoa zen hori?

—Ez, zaharragoa ... danboliñe eta txistue berak bakarrik, ... orain danborra beste batek jotzen du.

—Bestea, danborreroa, herrikoa zen?

—Bai. —Nola esaten zenioten danborra edo atabala?

—Atabala.

—Txistulariak zer jotzen zuen?

—Jotak,... txistu jotak ... ingurutxoak eta jotak ...

ZUBIETAKO XALBADOR MUTUBERRIA ETA SEMEA. "PONTXOTARRAK” Hauek Zubietatik etortzen ziren Larraungo herri batzuetara jotzera. Bildutako informazioan ikus daitekeenez Uitzin, Allin, Iribasen eta Baraibarren ezagutu zuten bikote hau.

Nire amak esaten zuenez, Iribasen festetako hiru egun pasatzen zituen eta ondoren Allin beste hiru. Baina urte batzuetan Iribasko festetako hirugarren egunak Alliko lehen egunarekin kointziditzen zuen eta orduan Iribasen bi egunetan bakarrik jotzen omen zuen.

Uitzin Manuel Zabaleta eta Martin Martirenarekin egindako elkarrizketetan danbolintero honi buruzko informazioa jaso genuen: XX. mende hasieran Zubietako Xalbador Mutuberria bere seme atabalariarekin etortzen zen Uitzira. Beti Festetako bezperan etortzen omen ziren eta oso berezia izaten zen herrian egiten zuten sarrera.

Zubietatik, Leitzan barrena oinez etortzen ziren eta Uitzi bistan zutelarik, kaskotik hasten omen ziren jotzen eta 18. Errazkingo Eraso Txikiko Zelestino Artolarekin 1981an egindako elkarrizketa.

25

horrela, herriraino isildu gabe jotzen iristen ziren. Txistularien musika entzuterakoan jendea leihoetara ateratzen omen zen. Hauek urtero etortzen ziren hogeita hamargarren hamarkada bukaera aldean herriko txistulariak hasi ziren arte. Urte batzuk beranduago Xalbadorren semeak akordeoia jotzen zuen eta orduan aitak danborra jotzen laguntzen zion.

ARTOTXA (Antonio) Artotxa Beteluko danbolinteroa.

Beteluko Artotxa danbolinteroa Larraungo herri askotan ezaguna zen. Hona hemen Baraibar eta Errazkinen berari buruz jasotako informazioa.

Baraibarko Jose Perez19: —Hemen, Baraibarren txistularirik ba al zen?

—Hemen? ez, ez, ez zen txistularirik.

Pestetan? ... Pestetakoan zea ... Artotxa. Hemen maitatzen zena zen hau ee ... zea ... Betelukoa zen, ... argiñe ofizioa.

Beteluko Artotxak Baraibarko pestetan urtero jotzen zuen, hiru egunetan, hiru duro kobratzen zuen, duroa egunekoa, geo bazkari, afari....

Zea Artotxa, bai, ... pestetakoan etortzen zen, karnabaletan,... hori izandu zen urte frankoan ... guk gogoan giñula.

Bera bakarrik etortzen zen, txistua eta danbolinarekin. Jotak eta, zea ere bai, bizkaikoak. Ingurutxoa ere bai.

Errazkingo Zelestino Artola20: —Hemen ze soinu-jotzaile edo musikari aritzen ziren?

—Hemen ... txistue ... inoiz ... Pazkotan da Eguberritan da ...??? txistularie famatue Betelukoa zen, ... Artotxa esaten zioten, hue San fermiñetan joaten zen Iruñea pestakoan.

Hemen ere leku askotan ... Errazkinen ere askotan ekartzen zuten. Pestakotan ee ... hiru egunetan Iruñeaño joaten ziren txistua joaz ... Belelukoa famatuxeagoa.

Orain dela 50 bat urte hil zan. Zaharra zen.

Ni Iruñan soldau nengoela han ikusi nuen eta zaharra zen 70 bat urte izango zituen.

19. Zaldueneko Jose Perezekin Baraibarren 1981-02-04an egindako elkarrizketa.

20. Errazkingo Eraso Txikiko Zelestino Artolarekin 1981an egindako elkarrizketa.

26

INTZAKO DOMIKENEKO DANBOLINTEROA Baraibarko Jose Perez21: (...) Geo, zea lehenago, ...(Artotxa)...baino lehenago ... hil zen arte ... zea izaten giñun ... joe ... ez det orain gogoan... Intzako Domikeneko danbolinteroa etortzen zen Baraibarrera.

Hue bizi zen arte ez genun ekartzen zea ...(Artotxa)... Intzakoa izan zen ... Intzakoa, nola da, Intzako Domikenekoa, izandu da hemen asko asko, urte askoan.

Bera bakarrik etortzen zen, txistua eta danbolinarekin.

Ingurutxoaren dantza batzuk gogoratzen zituen eta tartean Zortzikoaren hitzen zati bat kantatu zuen: Labaingo apaiz gaztea seme bat emen du ez da gaizki esana konprenitzen badu aitak meza eman da semiak lagundu je, je... ez dakit

BEDAIOKO SARASOLA Errazkingo Zelestino Artolak eman zigun danbolintero honek Errazkinen jotzeari buruzko informazioa22.

—Bedaiko Sarasola txistularia ezagutuko zenuen ba?

—Aitzea bai, ... Bedaioko danboliñe etorria hue izandu zen ni mutil gaztea nintzela, honea, txistu jotzea. Hori izango zen (Sarasola).

UITZIKO TXISTULARIAK 1930 hamarkada bukaeran 1940 hasieraren inguruan Uitziko txistulariek txanda hartu zioten Zubietako Xalbador Mutuberriari. Hauek izan ziren herriko txistulari taldea osatu zutenak eta Uitzin 1948ra arte Ingurutxoa jo zuten azken txistulariak.

Geratxoeneako Joakin Sukuntzak txistua eta akordeoia jotzen zituen, eta elizan harmoniuma ere bai. 19301940 inguruan Joakinek “txistu banda” laukote klasikoa osatu zuen: Txistuak, Joakin Sukuntza eta bere iloba Bautista Sukuntza Sagastibeltza (1930. urtean jaioa); silbotea, Pako Balda; atabala, Juan Luis eta Nikolas Balda.

Geroago, Joakinen iloba Jesus Mari Sukuntza Sagastibeltza, Uitzin 1933. urtean jaioa, izan zen atabalaria.

21. Zaldueneko Jose Perezekin Baraibarren 1981-02-04an egindako elkarrizketa.

22.Errazkingo Eraso Txikiko Zelestino Artolarekin 1981an egindako elkarrizketa.

27

LEKUNBERRIKO TXISTULARIAK Noizkoak diren Lekunberriko txistulariak ez badakigu ere, 1940. hamarkadan baziren bertan eta inguruko herrietan jotzen zuten txistulariak. Ondoren belaunaldi berriak izan dira eta bertako txistularien presentzia ez da faltatu gaur egunera arte.

Txistulariak. Lekunberri, 194623.

23. Argazkia: Mitxausenea Kultur Etxea.

28

PANDERETA-PANDERO JOTZAILEAK Erabateko erantzun zabala ematen ez badigute ere, jarraian agertzen diren adibide hauek ondo argitzen digute inguru horietan eta garai haietan panderoa-panderetak Larraun aldean bere tokia eta bere funtzioa bazuela.

Bestalde, oso adierazgarria da zeinen eskuetan agertzen zen soinu-tresna hau. Egindako informazio bilketan beti emakumezkoen eskuetan agertzen da.

Hau hala da Euskal Herriko beste tokietan ere. Pandereta jotzailea profesionala zenean, herriz herri, plazaz plaza ibiliz, gehienetan gizonezkoa izaten zen eta profesionala ez zenean eta bere etxe inguruan, herrian jotzen zuenean emakumezkoa izaten zen.

Neurri handiago edo txikiagoan pandereta jotzaileen presentzia eta jarduerak Allin, Azpirotzen, Baraibarren, Errazkinen eta Iribasen aurkitu ditugu.

FRANTZISKA ARGIÑENA ELBERDIN 1903. urtean, Larraungo, Alliko Argañean jaioa. 20 urte zituela, bere semea jaiotzerakoan, umea izan eta zortzi egunetara hil zen.

Nire ama Luisa Argiñenak esaten zuenez, bera haurra zelarik, 6, 7, 8 urterekin ezagutu zuen Allin jaiero-igandero egiten zen neskamutilen dantzaldia edo gazteen bilera. Hau, elizan jaiegunetako arratsaldeetan egiten ziren “bezperak” izenarekin ezagutzen ziren elizkizunen ondoren egiten zen. Herriko neska-mutilak elizaren atzealdeko zelaitxoan elkartzen ziren eta bertan dantzatzen zuten.

Noski, ez zuten musika joko zuen soinu-jotzailerik edo danbolinterorik. Garai hartan, danbolinteroa (geroago akordeoilaria) herriko festetan bakarrik eta batzuetan inauterietan kontratatzen zuten.

Horregatik zeukatenarekin moldatu behar izaten zuten.

Alliko jaieroko dantzaldi horietan musika nire izeba Frantziskak jotzen zuen. Bere pandereta edo panderoa hartuta han aritzen zen kantatzen eta panderoa jotzen besteek dantza egin zezaten.

Ez dakit zer egingo zuten gazte haiek bilera haietan baina nire 29

Frantziska Argiñena Elberdin.

ama zenak esaten zuenez saio horiek ez ziren herriko apaizaren gustukoak izaten eta “panderetera ofizio” hori betetzeagatik herriko apaizak ez omen zuen Frantziska begi onez ikusten.

AZPIROTZ. Juan Bautista Lasarteren amona.

Interesgarria da Iribasko Joaineako Maizter etxeko Juan Bautista Lasartek etxean zeukan pandereta zaharrari buruz kontatutako historia. Juan Bautistak etxean gorderik zuen Azpirozko bere amona izandakoaren pandereta zaharra, harrek Azpirotzen jotzen zuena.

Bere amona 1857. urte inguruan jaioa zen. Bere izena ezagutzen ez badugu ere hau dugu Azpirotzeko XIX. mendeko pandero-jolea.

Allin bezala Azpirotzen jaiero panderoa jotzen omen zen eta dirudienez baita bertako festetan, gazte bileretan eta artazuriketetan ere.

Pandereta ederra da. Handi xamarra baina ez da batere astuna, larru hots gozoa ematen duena eta era berean metalezko txindatatxoen hots alaitasunez jantzita dagoena.

Juan Bautista Lasarteren Azpirozko amonaren panderoa.

Non egindakoa eta non erosia ote zen? Juan Bautistak esaten zuenez, ziur aski Iruñean erosia izango zen, agian San Fermiñetan edo beste festa edo feria egun batean.

Juan Bautistak berak ere jo izan omen zuen pandereta hori baina nirekin harremanetan zebilenerako berak erabiltzen ez zuenez, niri eman zidan pandereta hori ondo zaindu, baloratu eta gordeko nuelakoan. Gaur egun Soinuenearen erakusketako bitrinetan ikusgai dago.

Pandereta honekin grabatu ditugu 1979an Periko Garaikoetxea ezpainetako jotzaileak jotako musika haiek laguntzeko sartu ditugun pandereta joaldiak.

Disko honetako pandereta joaldia grabatzen.

Oiartzun, 2016.

30

ERRAZKINGO NESKATXAK Errazkingo Zelestino Artola24: —Errazkinen igandeetan ez al zen soñurik izaten?

—Ez, .... hoi bai, garai batean neskatxek berak panderetakin larraiñetan bildute dantzatzen zien ... ta geo baso-mutilek eta langileak ateatzen zienak han dantzatzen zien pandereta jo eta kantatu.

—Hori igandero egiten zen?

—Bai, nere gazte denboran bai, jaietan, herriko neskatxa guziek etxen bateko larraiñean bildu ta jotzen zen, pandero-jotzailee ekartzen zen ... eta kantatu eta dantzatuz.

—Zer dantzatzen zen?

—Jota dantzatzen zen.

BARAIBARKO NESKATXA PANDERO-JOTZAILEAK Baraibarko Jose Perezek eskainitako informazioa25 ikusita garbi geratzen da Baraibarren igandero antolatzen ziren arratsaldeko gazteen dantzaldietarako panderoa eta kantua izaten zirela saioa haietako musika: —Panderoa erabiltzen al zen?

—Panderoa, bai hori ere gogoan dot nik ... panderoa nola jotzen zuin neskatxek ... tirikitiki tiki tiki, tirikitiki tiki tiki, tirikitiki tiki tiki, ... zean plazan zola jotzen zuin ... dantzarako.

—Baiño panderoa bakarrik?

—Panderoa bakarrik, gero bea kantatu, bai ... jota beak kantatzen zuin ... tirikitiki tiki tiki, tirikitiki tiki tiki, tirikitiki tiki tiki, (panderoa imitatzen arin arin erritmoa kantatu zuen).

—Ez dezu gogoratuko jotaren bat?

—Ez, ... ea ... nola zen ee ... porrusalda esaten giñun ... ee ... porrusalda esaten giñuna zen Bizkaikoa ... eta Bizkaikoa zan ... hue ... ez dakit nola kantatzen zien ... ee ... arraiua!

Orain kantatuko det Bizkaiko berrie ... arraio!

—Eta hori, panderorekin, igandero egiten zen?

—Bai, igandero.

24. Errazkingo Eraso Txikiko Zelestino Artolarekin 1981an egindako elkarrizketa.

25. Zaldueneko Jose Perezekin Baraibarren 1981-02-04an egindako elkarrizketa.

31

—Bezperen ondoan?

—Bai, bezperen ondoan.

Bai, bezperen ondoan han, zean, ateratzen ziren, Otxokeneko larraineen ... han dantzaa...

Hoi jo ta ... denak dantzan ... mutilak ee Ikusten denez, dantzaldi hauek larrainean egiten ziren eta Larraungo beste tokietan bezala hemen ere porrusalda eta arin-arina “bizkaiko” izenarekin agertzen da.

SOINU-JOLEAK-AKORDEONA XX. mende hasierarako entzuten zen akordeoia Larraungo herrietan eta pixkanaka nagusitzen joan zen danbolinteroei konpetentzi handia eginez. Musikaren melodia eta armonia emateko dituen gaitasunak eragingo zuen herri mailan eman zuen presentziaren gorakadan.

Jakinik hauek ez direla denak, hona hemen garai hartako Larraunen aritzen zirenetako jaso ditugun akordeoilarien izenak.

Etxarri, 195026.

26. Argazkia: Mitxausenea Kultur Etxea.

32

Lekunberri. 1950ko inauteriak27.

BARAIBARKO MIEL JOSE OREJA "Sukalde txiki" Baraibarko Jose Perez28: —Trikitixa edo soinu-txiki edo akordeoia Baraibarren jotzen al zen?

—Bai, akordeona.

—Ze izena ematen zenioten zuek soinu-tresna horri?

—Akordeona.

—Infernuko auspoa entzuna al daukazu?

—Je, je ... bai, je, je, zaharrek hala esaten zioten Inpernuko auspoa ... ez bai zitzaien gustatzen zea, horrek jotzen zituen dantza klaseek.

—Zein etorri zen lehena akordeona jotzen?

—Lehendabizi, zea, oandikoan zea, zea ikasi zuen hemen, gu umek, ume ume giñela ... oso gazte giñela ordurako ikasia zen ... Miel Jose Oreja.

27. Argazkia: Mitxausenea Kultur Etxea.

28. Zaldueneko Jose Perezekin Baraibarren 1981-02-04an egindako elkarrizketa.

33

—Nongoa zen, hemengoa?

—Hemengoa, ... zeakoa, Martin Lorentzoen etxekoa ... horko ... sukalde txikikoa ... “Sukalde txiki” esaten zitzaion harri ... ta harrek ee jotzen zun akordeona.

—Zure edadekoa zen hue?

—Ez, ez, zaharragoa! Bai. —Hura baino lehenago ez zen kanpoko beste inor ibili akordeona jotzen hemen?

—Ez, akordeonaekin ez. Hue ikusi giñun lehendabizi akordeona jotzen.

—Herrian festetan jotzen zuen?

—Bai, bai.

—Eta bera jotzen eta txistularia jotzen batean ibiltzen ziren?

—Bera jotzen eta ... txistulariik atabala jotzen bazekin eta atabala jotzen hue ibiltzen zen.

Ta zea beste ... joño .... zeakoa ... Intzakoa (txistularia) ... ta harrek txistu eta bestee atabala, ... harrek txistua eta Migel Jose Orejak atabala.

—Ordun elkarrekin jotzen zuten, batek akoedeona eta bestea atabala eta besteetan batek txistua eta besteak atabala?

—Bai. —Ordun, aspalditik ezagutzen da hemen akordeona?

—Bai, nik gogoa dudanetik. Ni txiki oso, txiki nintzela harrek bazekin akordeona jotzen.

—Ingurutxoa akordeonarekin jotzen al zen?

—Bai, harrek bai. Jotzen zun harrek.

—Ordun, ingurutxoa zeinek jotzen zuen festetan, txistulariak edo akordeonistak?

—Edozeinek!

—Eta “agarraua” jotzen al zen?

—Je, je,... Horri esaten zitzaion “ipernuko auspoa”.

34

MUTUBERRIA "PONTXOTARRA” Gure ama zen Alliko Luisa Argiñenak kontatzen zigun nola etortzen ziren Zubietatik Xalbador Mutuberria txistu eta danbolinarekin eta bere semea atabalarekin, baina urte batzuk beranduago nola aldatu zen bikotearen osaketa eta orduan Xalbadorren semeak akordeoia jotzen zuela eta aitak danborrarekin laguntzen ziola.

JOAKIN ETXARRI Errazkinen ere ezagutu zuten akordeoia XX. mende hasieran.

Errazkingo Zelestino Artola29: —Nere gazte denboran ez zen besterik (danbolinteroa). Gero akordeona hasi zen.

—Gutxi gora behera gogoratzen al dezu noiz hasi zen akordeona?

—Bai, 30 bat urte nituen garaian (1928an).

Akordeonista hemen Joakin Karratxo ... Joakin Etxarri.

Hemen bazen oker bat aitzen zena, geo hue akabatu zen da.

—Ze akordeoi klase jotzen zuen?

—Akordeoi txar bat, txikia, okertue. Hue aspaldian hil zen.

Bi aldetara jotzen zuen (diatonikoa????).

Pello Josepe jotzen zuen.

—Jotzen al zuen akordeoiarekin ingurutxoa?

—Akordeoiarekin ez. Ingurutxoa ... danbolinak jotzen zun.

—Orduan akordeoiak zer jotzen zuen?

—Dantzak, ... gero zortzikoa ateratzen zuen, zortzikolariak.

JOAKIN SUKUNTZA Uitziko Geratxoeneako Joakin Sukuntzak txistua eta akordeoia jotzen zituen, eta elizan harmoniuma ere bai.

29. Errazkingo Eraso Txikiko Zelestino Artolarekin 1981an egindako elkarrizketa.

35

AHO-SOINUA - EZPAINETAKO SOINUA PERIKO GARAIKOETXEA Ezpainetako soinu-jotzaile aparta zen Iribasko Periko Garaikoetxea Martikoneako itsua. Harrek azkar ikasten zuen herriko festetara etortzen ziren akordeoilariek eta musika taldeek jotzen zuten dena, baita sukaldean zeukaten irratitik entzuten zuena ere. Errepertorio zabala zuen: jotak, porru-saldak, balsak, pasodobleak, martxak, modako kantak... Dena trebetasun handiz interpretatzen zuen hamaika aldaera eta aldaketak eginez, beti jotzen zuen guztiari bere partikulartasuna emanez eta berea eginez.

Haurra nintzela ordu asko pasatu nituen Periko Garaikoetxearekin jolasten bere etxeko atarian, kanpoan edo barruan, herriko beste haurrekin batera. Orduan Iribasen Perikok egiten zuen gaur ludotekek egiten duten funtzioaren antzekoa. Askotan aritzen ginen kantuan eta dantzan harrek “ezpainetako-soinuarekin” jotzen zuen musikarekin.

Periko Garaikoetxea. Iribas, 1987.

ERRAZKINGO AHO-SOINU JOTZAILEA Errazkingo Eraso-txikiko Zelestino Artola30 izan zen aho-soinuari buruzko informazio hau eman ziguna: —Errazkinen filarmonika edo jotzen al zen?

—Gutxi, holako bat bazen ... ahoko txiki hoitakoakin jotzen zuena.

TRONPA-JOLEAK Baraibarko Zaldueneako Jose Perezen31 bidez jaso genuen soinu-tresna honi Baraibarren ematen zitzaion erabilerari buruzko informazio interesgarria.

Josek esan zigunez, bere haurtzaroan ezagutu zuen soinu-tresna hau. Izena ere ez zuen gororatzen, baina garbi adierazi zigun: ... A! trun, trun ... hue, aittua izan dut, baino oso gaztea nintzela ... ta hola jarri ta hola jotzen zena.

Bai, bai. Burnizko katxarroa. Hola, hemen tartin hola zea zula. Hori muturrean jarrita... Hoi ez dakit ba nik. Hoi zeinek jotzen zun? .... tabernan.

30. Errazkingo Eraso Txikiko Zelestino Artolarekin 1981an egindako elkarrizketa.

31. Zaldueneko Jose Perezekin Baraibarren 1981-02-04an egindako elkarrizketa.

36

KASKAINETAK-KASKAÑUELAK Iribasko Juan Bautista Lasartek erakutsi zigun nola jotzen zituzten soinu-tresna hauek Ingurutxoaren lehen zatiko (inguru handi) bukaeran eta azken multzoko (inguru txiki) dantzetan.

Dantzariek behin zapia lepoan jartzen dutela, Inguru handiko bukaerako dantzan kaskainetak jotzen dituzte zehaztasun handiz biko erritmoa markatzen eta Inguru txikiko dantza guztietan jotzen dute hiruko erritmoa emanez. Indar handia ematen diote musikari eta dantzari kaskaineten hotsak.

Ez dakigu zenbateraino zabaldurik egongo zen ohitura hau baina Iribasen dantza hauek egiterakoan mutilek musikaren erritmoa markatuz “kaskañetak” jotzen zituzten.

Iribasko Juan Bautista Lasarteren kaskainetak.

GITARRA Beste tokietan bezala Larraunen ere jotzen ziren gitarra bezalako sokazko soinu-tresnak bereziki kantuak laguntzeko. Ez dakigu Euskal Herriko beste lurraldeetan erabiltzen zen bezala Larraunen gitarra dantza doinuak jotzeko eta laguntzeko erabiliko zen ala ez.

1952ko Lekunberriko festetan32.

32. Argazkia: Mitxausenea Kultur Etxea.

37

AKORDEOIA, SAXOFOIA, PERKUSIOA Allin eta Iribasen jasotako informazioaren arabera Zubietatik etortzen zen Xalbador Mutuberria danbolinteroaren semeak aitari danborra joaz laguntzen zion. Ondoren akordeoia jotzen hasi zen semea eta aitak danborrarekin laguntzen omen zion. Eta 1950etik aurrera musika taldea osatuz hasi omen ziren.

Garai hartan akordeoia, jazbana eta saxofoiaz osatutako halako taldeak, batzuetan “Orkestina� izena hartzen zutela, asko ibiltzen ziren Larraungo herrietan, bai dantzaldietan eta bai etxez etxeko ibilaldietan. Azken hauetan bateria joleak gerritik zintzilikaturik zeraman danborra jotzen zuen.

Orkestina bat Lekunberrin 1950ean33.

33. Argazkia: Mitxausenea Kultur Etxea.

38

INFORMATZAILEAK

39

Larraungo herri-dantzei buruzko informazio nagusia, bailara honetako herri eta pertsona ezberdinekin egindako edo izandako elkarrizketetan bilduta dago:

40

ALLI ArgaĂąeako Luisa ArgiĂąena Elberdin. Nire ama zena 1911 eta 1989 artean bizitu zen.

Bizi zen bitartean ama izan da Larraungo herri kultura eta ohiturari buruzko nire informatzaile iraunkorra. Berarekin kontsultatzen nituen nire zalantzak eta beharrak.

BARAIBAR Zaldueneako Jose Perez 1900 inguruan jaioa zen. 1981ean egin genion elkarrizketan informazio ugari eman zigun.

41

ERRAZKIN Erasotxiki baserriko Zelestino Artola (1898-XX). 1981ean egindako elkarrizketak.

IRIBAS Joaineako Maisterretxeko Juan Bautista Lasarte (1907-1986).

1970tik 1985era arte egindako elkarrizketetan Juan Bautista Lasarterengandik informazio ugari eta aberatsa bildu genuen: dantzak (ingurutxoa, jota, bizkaikoak, almute dantza, silla-dantza), kantuak (dantzetakoak, urteberrikoak), sunpriĂąua, txulubita...

Iribas, 1977ko maiatzean Juan Bautista Lasarte eta Juan Mari Beltran Joaineako Maizter-etxe aurrean.

42

Joaineako Maisterretxeko Inazio Azpiroz Lasarte (1940-XX), Juan Bautista Lasarteren iloba.

Masterreneako Ines Iribarren Elberdin (1907-2001), Domingo Iribarren Elberdin (1917-2010) eta Antonio Mitxaus (19192009. Urtxuenean jaiotakoa).

Ezkerrean Domingo eta eskuinean Ines Iribarren. Iribas, 1987.

43

Mitxeleneko Manuel Nogera Garaikoetxea (1909-08-12 - 1993-07-10).

Martikoneako Periko Garaikoetxea Nogera (1909-XX) eta Periko Garaikoetxea Garaikoetxea Martikoneko itsua (1941ean jaioa).

Periko itsua oso trebea zen ezpainetakoa jotzen eta berarekin egindako grabazio saioetan errepertorio zabala jaso genuen. Trebea zen ere haize hotsa emateko ziriak egiten eta jotzen.

Manuel Nogera Garaikoetxea, Periko Garaikoetxea Nogera eta Periko Garaikoetxea Garaigoetxea. Iribas, 1987.

Trutxoneako Esteban ArgiĂąena (1930-2009).

Informatzaile hauek Larraungo herri kulturaren aurrekoen eta gure arteko katearen kate-begia izan dira, eta horren emaitza den zure eskuetan eta belarrietan jartzen dugun lan honek kate horren beste katebegi bat besterik ez du izan nahi.

44

UITZI (1999-2003) Goikoetxeako Juanita Azpiroz (1930), Martin Azpiroz (1932) eta Joxean Azpiroz (1957). BuztiĂąeko Kontxita Zabaleta (1933) eta Manuel Zabaleta (1930). Anparo Sukuntza.

Uitziko informatzaile taldea.

Martinpereneako Martin Martirena (19202015). Uitzin 1948. urte arte Ingurutxoa dantzatu zuenetako bat.

Martin Martirena Juan Mari Beltranekin. Uitzi, 2006.

45

Pako Balda, Uitziko atabalaria izana. Hernanin, 2001ean elkarrizketatua.

Jesus Mari Sukuntza Sagastibeltza, gaztetan bere osaba Joakin Sukuntza danbolinteroarekin atabalari gisa aritu izan zena.

46

BIBLIOGRAFIA ARRARAS SOTO, Francisco (1987): Danzas e indumentaria de Navarra. Merindad de Pamplona, I. Colección breve ilustrada nº 7. Gobierno de Navarra. Departamento de Educación y Cultura.

Institución Príncipe de Viana.

AZKUE, R.M. (1915): Cancionero Popular Vasco. Biblioteca de la Gran Enciclopedia Vasca. Bilbao, 1968.

BELTRAN ARGIÑENA, Juan Mari (1978): Azal doiñuak: Sunpriñu eta Txulubite. Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 29 zk. 349-362 or. Institución Principe de Viana. Pamplona.

(1985): Euskal Herriko Soinu tresnak. IZ Diska Etxea. Donostia. IZ. 217-D diskaren kuadernotxoa.

(1987): Doinu zaharren inguruan. Iribas. UEUren Musika Saila; Bilbo; 1990.

(1995): Silla-Dantza eta Almute-Dantza Iribesko bi dantza-joku. Sukil, Cuadernos de Cultura Tradicional 1.

Iruñea.

(2006): Larraungo Ingurutxoa edo Ingurutxoa Larraunen. Dantzariak. 2006.

(2008): Dantza zaharren berreskurapena. “Herri Musikaren 2. eta 3. Jardunaldiak. Herri Musika Bilduma, 5.

Oiartzun, 2008.

DONOSTIA, P. (1994): Cancionero Vasco P. Donostia. (I, II, III, IV.). Donostia. Eusko Ikaskuntza.

OLAZARAN DE ESTELLA, P. (1931?): Ingurutxo. Danza baska popular de Leiza. (Nabarra). Ediciones Arilla.

Pamplona, San Sebastián.

(1935): Txistu - tratado de flauta vasca. Estudios Grafor. Bilbao, 1970.

(1972): Tratado de Txistu y Gaita. D. F. N. Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular. Pamplona.

URBELTZ, Juan Antonio (1978): Dantzak. Ed. Lankide Aurrezkia-Caja Laboral Popular. Bilbao.

(1983): Ingurutxoak. Dantzariak, 26 (21. orri.).

47

DISKO HONETAKO ERREPERTORIOA

49

DANTZA-JOKOAK Artazuriketako eta bestelako gazte bileretan mota eta era askotako dantza jokoak aurki daitezke euskal herri tradizioan eta hauen artean aulki-dantzak eta almute-dantzak.

AULKI-DANTZA: XX. mende hasierako Festa nagusi eta Inauterietan Ingurutxoa eta bestelako dantzak jotzera etortzen ziren danbolinteroek beraiek jotzen zuten Aulki-dantzarako musika (azaltzen zen azkena, Zubietako Xalbador Mutuberria izan zen, honekin batera bere semea atabalarekin). Danbolinterorik ez bazen, “ezpainetakoa” edo aho-soinua jotzen zekien norbaitek joko zuen, eta soinularirik ez zegoenean, aulki-dantzarako musika denen artean kantatuz ematen zuten.

Iribasen zuzenean egindako bilketetan Iribasko Silla-dantzaren bi bertsio ikasi genituen: bat Juan Bautista Lasartek kantatu ziguna, Xalbador danbolinteroak jotzen zuena eta kantatzen zena, bestea, “ezpainetako jotzaile” aparta zen Iribasko Periko Garaikoetxea Martikoneko itsuari jasoa.

Zuzenean izan ez bazen Perikok ezagutuko zuen Xalbadorren bertsioa kantatzen zuen jendea eta haiengandik jasoko zuen silla-dantzaren doinua, baina oinarrian doinu bera dela ikusten bada ere, Perikok desberdin jotzen zuen, erritmo eta doinua pixka bat aldatuz. Ez dakigu zergatik ote zen, edo soinu-tresna horrek dituen ezaugarriengatik edota bere interpretazio joera musikalarengatik. Agian, bi arrazoiek eragin zuten bere bertsioak hartu zuen forman.

Silla-dantza. Iribas, 1987an. Dantzan Domingo Iribarren, Ines Iribarren eta Manuel Nogera.

50

1. SILLA-DANTZA [2:22] Zubietako Xalbador Mutuberria danbolinteroak jotzen zuen Silla-Dantza. Xalbador Mutuberriak Silla-dantza hau Iribasen, Allin eta Larraungo beste herrietan jotzen zuen.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Akordeoia: Errege Belda.

2. SILLA-DANTZA (1987AN IRIBASKO TRUTXONEAN EGINDAKO SILLA-DANTZA) [1:23] Aurrekoa bezala, hau ere Xalbador Mutuberriak jotzen zuen Silla-dantza bera da. 1987ko uztailaren 28an Iribasko Trutxonean Udako Euskal Unibertsitateko taldearekin Silla-dantza ikasteko egindako saioan zuzenean grabatu genuen.

Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran. Iribas, 1987an grabatua.

3. SILLA-DANTZA (PERIKO GARAIKOETXEA EZPAINETAKO JOTZAILEAREN BERTSIOA) [2:33] 1987ko uztailaren 28an Iribasko Trutxonean Udako Euskal Unibertsitateko Musika Saileko taldearekin Silladantza ikasteko antolatutako saioan, ezpainetako soinua jotzen, Iribasko Martikoneko itsua Periko Garaikoetxeari grabatua.

Partituran idatzitakoan ez dira agertzen Perikok jo zituen aldaera guztiak. Hori grabazioan entzun daiteke.

Hemen Perikok jotakoaren bataz besteko hiru bueltako bertsio bat sartu dugu. Nabarmena da Iribasen ikasitako bi bertsioen arteko antzekotasuna34.

Ezpainetako soinua: Periko Garaikoetxea. Iribas, 1987an grabatua.

4. KATADERA DANTZA. LEKUNBERRI [1:48] Francisco Arraras Soto folklorista nafarrak 1987an idatzitako Danzas e indumentaria de Navarra. Merindad de Pamplona, I liburuan aurkitu dugu Lekunberriko jatorria duen Katadera Dantza titulua duen dantza-joko hau35. Ikus daitekeenez Xalbador Mutuberriak jotzen zuen Silla-dantzaren antz handia duen beste aldaera bat da.

P. Arrarasen liburuan partitura osoa 6/8 konpasean idatzia dago baina Xalbador Mutuberriaren bertsioarekin 34. BELTRAN ARGIÑENA, Juan Mari (1995): Silla-Dantza eta Almute-Dantza Iribesko bi dantza-joku. Sukil, Cuadernos de Cultura Tradicional 1. Iruñea.

35. ARRARAS SOTO, Francisco (1987): Danzas e indumentaria de Navarra. Merindad de Pamplona, I. Colección breve ilustrada nº 7. Gobierno de Navarra. Departamento de Educación y Cultura. Institución Príncipe de Viana.

51

duen antzekotasuna ikusirik, lan honetan partitura horrela idatzita dago: dantzarako lehen zatia hiruko erritmoan (3/8 konpasean) eta jokorako bigarrena saltokako biko erritmoan (6/8 konpasean).

Dantza hau R. M. Azkueren CPV kantutegian, “Danzas” atalean Kadira-dantza tituluarekin eta 224 zenbakiarekin agertzen da. Lekunberrin N. Erasmori ikasia.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Akordeoia: Errege Belda.

5. ALKI DANTZA. AZPIROTZ - ETXARRI [2:10] Francisco Arraras Soto folklorista nafarrak 1987an idatzitako Danzas e indumentaria de Navarra. Merindad de Pamplona, I liburuan aurkitu ditugu Azpirotzeko eta Etxarriko jatorria duten Alki Dantza titulua duten dantzajoko honen berdintsuak diren bi bertsio hauek36.

Aita Donostiaren Cancionero Vasco kantutegian Aita Modesto de Lecumberrik 1921ean Etxarrin “Silla-dantza Atxuri beltxa” tituluarekin hartutakoa agertzen da. Hemen entzuten den honen antzeko bertsio bat da, kantatzeko testuarekin (CV P. Donostia, 1564 zk.).

Grabazioaren hasierako bi buelta Azpirozkoak dira eta hirugarren bueltako hasieratik bukaera artekoak Etxarrikoak.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Akordeoia: Errege Belda.

36. ARRARAS SOTO, Francisco (1987): Danzas e indumentaria de Navarra. Merindad de Pamplona, I. Colección breve ilustrada nº 7. Gobierno de Navarra. Departamento de Educación y Cultura. Institución Príncipe de Viana.

52

ALMUTE-DANTZA: Halako dantza-jokoen hamaika bertsio aurki daitezke euskal kantutegietan. Almute-dantzarako, toki gehienetan “Aldapeko sagarraren puntan” kantu ezaguna kantatzen da. Trutxeneako Esteban Argiñenak erakutsi zigun nola dantzatu behar zen. Estebanen ondotik honen anaia Jose Marik ere dantzatu zuen almutearen gainean.

Disko honetan Iribasen Juan Bautista Lasarteri 1978an grabatutako aldaera entzun daiteke.

6. ALMUTE-DANTZA (BARATZEKO, ALDAPEKO,...) [1:18] Joaineako Maizter-etxeko Juan Bautista Lasartek abestuz 1978ko apirilaren 2an Juan Mari Beltran Argiñenak Iribasen egindako grabazioa.

Aita Donostiak halako Almute-dantza bertsio asko jasoak ditu bere “Cancionero Vasco” kantutegian. Hauen artean bada “Alan gosia naiz” titulua duen A. Modesto de Lecumberrik 1916ean Etxarrin hartutako honen antzeko beste bertsio bat (CV P. Donostia, 1562 zk.).

Hauek dira Juan Bautista Lasartek kantatu zuen bertsioaren hitzak: Baratzeko, aldapeko, sagarraren, agarraren, igarraren, puntaren puntan, Txoriñua zegoan kantari.

Bat txiruliruli, Bi txiruliruli.

Nork dantzatuko du soinu hori ongi.

Alangoixian naiz, Olangoixian naiz,

Jose Mari Argiñena Almute-dantza dantzatzen. Iribas, 1987.

Alangoixin, olangoixin, frailia naiz.

Dantzatu naiz eta jakin ez.

Egin dezan, egin dezan buelta bat aldrebes, "Peroi otra bez".

Marikulatxo, Mirakulatxo, Eraion haur hori Katalintxo.

Ahotsa: Juan Bautista Lasarte. Iribas, 1978an grabatua.

Aho-soinua: Aitor Beltran. Oiartzun, 2016an grabatua.

53

EZPAINETAKO SOINUAREN DANTZA SAIOA 1979ko martxoak bostean Iribasko Martikonean egindako grabazio saioan bertako Periko Garaikoetxeak ezpainetakoarekin jotako dantzarakoak ziren 15 doinu grabatu nituen: 8 fandango, arin-arin 1, 5 martxa eta bals 1. Hemen 1979an egindako grabazio hartatik hartutako adierazgarria izan nahi duen bilduma bat dugu.

Perikori hartutako jatorrizko grabazioari panderetaren laguntza erritmikoa erantsi diogu eta horretarako ehun urte baino gehiago dituen Juan Bautista Lasarteren Azpirozko amonak jotzen zuen pandereta zaharra erabili dugu.

7. FANDANGOA [2:15] Garai hartako akordeoilarien errepertorioko bi zatiko fandango arrunta da.

Perikok hiru buelta eta erdiko bertsioa jo zuen.

Periko Garaikoetxea ezpainetakoa jotzen. Iribas, 1979.

Ezpainetakoa: Periko Garaikoetxea. Iribas, 1979an grabatua.

Pandereta: Juan Mari Beltran. Oiartzun, 2016an grabatua.

8. ARIN ARINA [1:06] “Neska zaharrak” tituludun arin-arin ezagunaren hiru zatikoa den Periko Garaikoetxearen bertsio berezia.

Ezpainetakoa: Periko Garaikoetxea. Iribas, 1979an grabatua.

Pandereta: Juan Mari Beltran. Oiartzun, 2016an grabatua.

9. MARTXA [1:35] Txistularien, akordeoilarien eta bestelako musikarien errepertorioetan oso ezaguna den biribilketa edo martxa bat da. Besteetan bezala, kasu honetan ere berezkoa da Perikok eskaintzen digun pieza honen bertsioa.

Ezpainetakoa: Periko Garaikoetxea. Iribas, 1979an grabatua.

Pandereta: Juan Mari Beltran. Oiartzun, 2016an grabatua.

10. BALSA [2:17] “Todos queremos más” tituludun bals ezagunaren Perikoren berezko bertsioa. Bi zati melodiko ditu eta jo zituen bi buelten erdian zati bateko beste aldaera bat jo zuen.

Ezpainetakoa: Periko Garaikoetxea. Iribas, 1979an grabatua.

Pandereta: Juan Mari Beltran. Oiartzun, 2016an grabatua.

54

INGURUTXOA Nafarroako Zubieta herriko Pontxotarrak goitizeneko Xalbador Mutuberria danbolinteroa eta bere semea atabalaria ibiltzen ziren XIX. mende hasieran Larraungo herri askotako festetan jotzen. Hauetaz gain, herri hauetan besteak beste Beteluko Artotxa ospetsua, Intzako Domikeneko danbolinteroa eta Bedaioko Sarasola ibiltzen ziren.

Hauek festetako egitarauko ekitaldi guztietan jotzen zuten eta noski, beraiek jotzen zuten ere Ingurutxoa osatzen duen dantza bilduma osoa dantza hau dantzatzen zenean.

Larraungo herrietan dantzatzen ziren hainbat bertsiorekin osatu dugu lan honetan Ingurutxoaren dantza bilduma hau. Hauetako dantza doinu batzuk herri bakar batean ezagutzen ziren edo ezagutu ditugu. Beste batzuk, berdinak edo antzekoak izanik, herri gehiagotan ezagutzen ziren.

Oso lagungarria izan da Uitzin kontserbatzen zen bertan egiten zen Ingurutxoaren partitura bilduma. Lehenago aipatu den bezala Uitziko Perutzeneako Zipriano Garro izan zitekeen partitura horiek idatzi zituena. Partitura zahar horietan argi eta garbi ikus daiteke ze dantza egiten ziren eta ze ordenan. Dantza hauek gogoratzen zituzten elkarrizketatu genituen Uitziko zaharrek.

Uitziko Ingurutxoaren partitura zaharren lehen orrialdea.

55

Bildutako informazioaren arabera, Larraunen egiten ziren Ingurutxoaren bertsio denetako estrukturan edo osaketan hiru dantza mota hauek agertzen dira: -INGURU HANDIA -ZORTZIKOA - BILANTZIKOA -INGURU TXIKIA Ingurutxo arruntaren piezen osaketa eta ordena kontuan harturik osatu dugu Larraunen egiten zen “Ingurutxo Orokorra� izan daitekeena: Inguru Handi multzokoak eta honen piezen artean dantzatzen diren Zortziko-Bilantzikoak eta segidan Inguru Txiki motakoak.

Larraungo zaharrekin egindako elkarrizketetan garbi agertzen da dantza bilduma honetan hau dela estruktura eta ordena orokorra. Baina garbi ikusten ere bai multzo bakoitzean ordena aldatu daitekeela, doinu bera errepikatu daitekeela.... hau dena danbolinteroaren edo dantzarien gogoaren arabera.

Gauza bera esan behar dugu pieza bakoitzaren luzeraren inguruan. Dantza hauek danbolinteroaren, dantzariaren eta giroaren arabera gehiago edo gutxiago errepikatuaz joko ziren.

Ingurutxoaren errepertorio orokor hau osatzerakoan ez dugu hartu Aita Donostia, R. M. Azkuek eta Francisco Arrarasek idatzitako liburuetan Larraungo jatorriarekin agertzen diren Ingurutxoko dantzarik.

11. MARTXA (XALBADORREN MARTXA) [1:52] Xalbador Mutuberriaren errepertorioko martxa hau Iribasko Masterrenean ikasi nuen. Bazkal ondoren alkateak edo festetako maiordomoak agintzen zuen danbolinteroak bazkaltzen zegoen etxetik dantza egin behar zen larrainera jotzen joatea eta hau zen askotan jotzen zuen martxa haietako bat.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

56

INGURU-HANDI ETA ZORTZIKO - BILANTZIKOAK Ingurutxoa Inguru-handi multzoko dantzekin hasten da. Inguru-handi multzoko pieza guztiak biko erritmokoak dira.

Neska mutilak binaka jarrita, gehienetan zapi baten bitartez helduta, beti erlojuaren orratzen mugimenduaren kontrako norabidean zirkuluz mugitzen dira. Dantza bukatzerakoan danborrak jarraitzen du eta taldeko bikoteek zapia hartuta, eskua altxatuz “zubia� egiten dute. Orduan azken bikotea zubi horren azpitik korrika pasatzen hasten da eta bere atzetik beste bikote guztiek gauza bera egiten dute. Modu horretan azken bikotea zena taldeko lehen bikotea izatera pasatzen da eta lehena zena azkena izatera. Ondoren beste dantza hasten da.

Jaso dugun informazioaren arabera Inguru-handi multzoko dantzekin tartekatuz Zortzikoak edo Bilantzikoak dantzatzen dira. Dantza hauek banaka edo taldeka dantzatzen ziren baina beti bikoteko biek zapia helduta, aurrez aurre jarrita, mutilak neskari dantzatzen zion. Banaka nahiz taldeka egin, dantza hauetan dantzari bakoitzak, bere estilo eta moduan, beste guztien aurrean bere trebezia eta maisutasuna erakusten saiatzen zen.

Inguru-handi dantzatzen. Iribas, 1998.

57

12. INGURU-HANDI 1 [1:06] Iribasen dantza hau jotzen omen zen Ingurutxoa hasteko. Alli, Baraibar eta Errazkinen ere ezagutzen zen.

Azken herri honetan Beteluko Artotxak jotzen zuen.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

13. INGURU-HANDI 2 [1:27] Jasotako informazioaren arabera dantza hau Iribas, Alli eta Baraibarren ezagutzen zen.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Ingurutxoaren Zortzikoa dantzatzen Arruitzen antolatutako 2006ko Larraun Bailarako Egunean.

58

14. ZORTZIKOA [0:41] Hau da Iribasen Xalbador Mutuberriak jotzen zuen Zortzikoa. Alli, Baraibar eta Errazkinen ere ezagutzen zen. Azken herri honetan Beteluko Artotxak jotzen zuen.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

15. INGURU-HANDI 3 [1:26] Jasotako informazioaren arabera Iribasen eta Allin ezagutzen zen dantza hau.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

16. ZORTZIKOA - ARESOARREN BANDERA (KANTATUA) [0:55] Ingurutxoaren beste zortziko honek baditu kantatzeko hitzak. Hemen agertzen den bertsioa Iribasko Juan Bautista Lasartek kantatu zuen.

Aresoarraren bandera, Ai nolakua (i)ote da?

Eraman dute erakustera errekaldera.

Gero leitzarrak bidera Nuerabuenak emaitera.

Al tzuenak harin joan zien igaritera

Ai ai ai ai “sopoiaurrek” “Zeberio koplai orrek” Beste leku geigotan ere badittuk mutillek.

Ogeitabi zien aiek Ustez etzauden bildurrek.

Zintek arrutu “deazkik” amar leitzarrek

Arratza eta ziztue “Bideratxi” balittue Danboliñeri emaiteko konplimentue!

Eztago errukittue Ue goien geldittue.

Jetxi deanak pasaporteak logratu dittue.

Grabazioa: Juan Mari Beltran Argiñenak Iribasen 1978ko apirilaren 4an Juan Bautista Lasarteri egina.

17. ZORTZIKOA - ARESOARREN BANDERA (ALLI, IRIBAS) [0:41] Allin eta Iribasen jaso genituen Zortziko honi buruzko berriak. Hau aurrekoaren dantzatzeko bertsio instrumentala da.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

59

18. INGURU-HANDI 4 [1:23] Hau da Uitziko partitura zaharretan lehen doinua eta Ingurutxoaren 1 zenbakiarekin agertzen den dantza.

Iribasen Zortzikoak dantzatu ondoren zapia lepoan jarri eta dantza multzo honen bukaeran mutilek kaskainetak jotzeko zuten ohitura kontuan harturik, hemen Inguru-handiaren azken dantzetan Basakaitz dantza taldeko dantzariek jo dituzten kaskainetak entzun daitezke.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Kaskainetak/kriskitinak: Juan Luis Ibarra Argi単ena eta I単aki Laplaza.

19. ZORTZIKO - BILANTZIKOA [0:39] Uitziko partitura zaharretan bigarren doinua eta Ingurutxoaren 2 zenbakiarekin agertzen den dantza. Hau da Uitziko Ingurutxoan agertzen den lehen Zortziko-Bilantzikoa. Bilduma honetan 14 zenbakiarekin agertzen den Iribas, Alli, Baraibar eta Errazkinen dantzatzen zen Zortzikoaren oso antzekoa da.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

20. INGURU-HANDI 5 [1:40] Uitziko partitura zaharretan hirugarren doinua eta Ingurutxoaren 3 zenbakiarekin agertzen den dantza.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Kaskainetak/kriskitinak: Juan Luis Ibarra Argi単ena eta I単aki Laplaza.

21. ZORTZIKO - BILANTZIKOA [0:41] Uitziko partitura zaharretan Ingurutxoaren 4 zenbakiarekin agertzen den dantza. Hau da Uitziko Ingurutxoan agertzen den bigarren Zortziko-Bilantzikoa.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

60

22. ZORTZIKOA - ERRAZKINGO NESKATXAK [1:17] Errazkingo Eraso Txikiko Zelestino Artolak kantatu zigun Ingurutxoko Zortziko baten zati hau. Ikusten da Errazkinen hartutako bertsio hau osorik ez dagoela, baina hala eta guztiz ere oso interesgarria iruditu zaigu hemen aurkeztea. Zelestinori hartutakoari txistu eta danbolinaren hotsa erantsi diogu.

Errazkingo neskatxak San Pedro goizian zapatillak jantzita Betelun sartzian

Otxikien alabak laguna egiten du gosaria berenik izango bagenu

Ahotsa: Zelestino Artola. Juan Mari Beltran Argiñenak Errazkingo Eraso Txiki baserrian 1981ean egindako grabazioa.

Txistu eta danbolina: Juan Mari Beltran. Oiartzun, 2016an grabatua.

23. INGURU-HANDI 6 [1:44] Uitziko partitura zaharretan Ingurutxoaren 5 zenbakiarekin agertzen den dantza. Errazkinen ere ezagutzen zen. Azken herri honetan Beteluko Artotxak jotzen zuen.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Kaskainetak/kriskitinak: Juan Luis Ibarra Argiñena eta Iñaki Laplaza.

61

INGURU-TXIKI MULTZOKO DANTZAK Behin edo gehiagotan Zortziko edo Belauntzikoekin tartekatuz Inguru-handiaren bukaeran mutilek zapiak lepoan jartzen dituzte eta honen segidan hasten da azken dantza multzo hau. Inguru-txikiko dantza hauek hiruko erritmokoak dira. Inguru-handikoak bezala, bikoteka eta bat bestearen ondotik inguruka, ezkerrerantz egindako martxa zirkularrean banan bana, baten ondoren bestea eta bukatu arte egiten dira.

Ez dakigu zenbateraino zabalduta egongo zen ohitura hau, baina lehenago aipatu dugun bezala, Iribasen zapia lepoan jarri ondorengo dantza egiterakoan mutilek “kaskaĂąetakâ€? edo kaskainetak jotzen zituzten musikaren erritmoa markatuz. Horregatik horrela grabatu ditugu multzo honetako dantza guztiak.

Inguru-txiki dantzatzen. Iribas, 2000.

62

24. INGURU-TXIKI 1 [1:40] Iribasen dantza honekin hasten omen zen Inguru-txikiko multzo hau. Alli, Baraibar eta Errazkinen ere ezagutzen zen. Azken herri honetan Beteluko Artotxak jotzen zuen.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Kaskainetak/kriskitinak: Juan Luis Ibarra Argiñena eta Iñaki Laplaza.

25. INGURU-TXIKI 2 [0:58] Iribasen hau da multzo honetako bigarren dantza. Dantza hau oso berezia da neurri irregularrarengatik eta dituen erritmo aldaketengatik.

1970eko Aste Santuan egindako elkarrizketan Juan Bautista Lasartek kantatu zidanean eta partitura transkribatu nahi nuenean nire zalantzak izan nituen kantatzen zuenaren fidagarritasunarekin, baina banekien Juan Bautista belarri onekoa eta ospe handiko dantzaria izana zela. Horregatik printzipioz sinesten nuen kantatzen zuena.

Hona hemen neurri berezi eta erritmo irregularra zuen dantza honen berezitasunak: Esaldi melodikoen neurriaren aldetik, beste guztiak zortzi puntukoak dira, hau hamaika puntukoa da, benetan berezia.

Erritmo aldetik multzo honetako beste dantza guztiak bezala hiruko erritmokoa da nagusiki hau ere (hemen 3/4 konpasean idatziak) baina 3. eta 9. konpasean lau zati ditugu eta hirukoa erabat hautsita geratzen da. “Aldrebeskeri” erritmiko hau argitu nahian kantatzen zuen bitartean dantzatzea eskatu nion Juan Bautistari eta orduan argitu zen dena.

Hasieran “bat-bi-hiru ezker, bat-bi-hiru eskuin,...” zirkuluan ezkerrerantz aurrera ibiliz eta segidan zetorren lehen erritmo aldaketa hirukoa laukoa bihurtuz. Orduan oinekin “ba-bi-hiru-lau” gorputza ezkerrerantz biratuz, kontrako norabidean jarraitzen zuen dantzatzen eta bigarren aldaketara iristean gauza bera egiten zuen berriz dantza ibileraren norabidea berreskuratuz. Harrigarria, berezia, ederra eta aberatsa benetan! Koreografikoki oso joko polita da talde osoa bizi-bizi nola ibiltzen den alde batera eta bestera ikusita.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Kaskainetak/kriskitinak: Juan Luis Ibarra Argiñena eta Iñaki Laplaza.

63

26. INGURU-TXIKI 3 [2:21] Iribasen hau da multzo honetako hirugarren dantza. Alli, Baraibar eta Errazkinen ere ezagutzen zen. Azken herri honetan Beteluko Artotxak jotzen zuen.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Kaskainetak/kriskitinak: Juan Luis Ibarra Argiñena eta Iñaki Laplaza.

27. INGURU-TXIKI 4 [2:04] Uitziko partitura zaharretan Ingurutxoaren 6 zenbakiarekin agertzen den dantza.

Inguru txiki 3 eta 4, Iribasen ikasitakoa eta Uitzin jasotakoa, zerrenda honetako 26 eta 27 zenbakiekin agertzen diren Inguru txikiko bi dantza hauek entzunez gero, garbi ikusten da dantza bera den antzeko bi aldaera direla.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Kaskainetak/kriskitinak: Juan Luis Ibarra Argiñena eta Iñaki Laplaza.

28. INGURU-TXIKI 5 [2:07] Uitziko partitura zaharretan Ingurutxoaren 7 eta 8 zenbakiarekin agertzen diren bi dantzekin, bat bestearen segidan jota, osatu dugu bertsio hau.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Kaskainetak/kriskitinak: Juan Luis Ibarra Argiñena eta Iñaki Laplaza.

64

29. INGURU-TXIKI 6 [1:52] Uitziko Jesus Mari Sukuntza Sagastibeltzari ikasitako dantza. Jesus Mari gaztetan bere osaba Joakin Sukuntza danbolinteroarekin atabalari gisa aritu izan zen. Hau ez da agertzen Uitziko Ingurutxoaren partitura zaharretan.

Garai hartan Larraungo herrietan akordeoiak hartu zuen protagonismoa, kasu batzuetan Ingurutxoan ere bai, kontuan hartuta egokia iruditu zaigu pieza honetan txistua, danbolina, atabala eta kaskaineten hotsari akordeoiaren hotsa eranstea.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Akordeoia: Errege Belda.

Kaskainetak/kriskitinak: Juan Luis Ibarra Argiñena eta Iñaki Laplaza.

INGURUTXO ONDORENGOAK EDO INGURUKOAK Toki batzuetan ohikoa zen Ingurutxoaren ondotik fandango-jota, arin-arin edo porrusalda eta martxa bezalako dantzak egitea. Hemen Larraungo herri askotzan ibiltzen zen Zubietako Xalbador Mutuberria danbolinteroak jotzen zituen halako piezetako batzuk sartu ditugu: jota, “bizkaiko” eta martxa.

Lehen aipatutako danbolintero eta akordeoilarien artean Larraunen partekatutako presentzia dela eta, dantza hauek jotzeko egokia iruditu zaigu txistua, danbolina, atabala eta akordeoiaz osatutako taldea antolatzea.

30. JOTA [1:41] Xalbador Mutuberria danbolinteroaren errepertorioko jota. Zortzi konpasetako bost zati ditu eta gaur egun dantza talde gehienek partitura osoari buelta bakarra ematen dion bertsioa dantzatzen dute. Garai hartako dantzaldietan egiten zen bezala guk bertsio luzeagoa egin dugu, naturalago, dantza egin nahi dutenei aukera zabalagoa eskainiz.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Akordeoia: Errege Belda.

65

31. BIZKAIKO (XALBADOR MUTUBERRIA) [2:07] Xalbador Mutuberria danbolinteroaren errepertorioko “bizkaiko� edo arin-arina. Zortzi konpasetako bost zati ditu eta aurreko jota bezalatsu gaur egun dantza talde gehienek partituraren buelta bakarra dantzatzen dute.

Guk honetan ere partitura osoari bi buelta eman dizkiogu.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Akordeoia: Errege Belda.

32. MARTXA (XALBADORREN MARTXA) [1:53] Ingurutxoaren piezen aurretik jendea dantzara bideratzeko Xalbador Mutuberriak jotzen zuen martxa hau sartu dugu txistua, danbolina eta atabalez jota. Orain festa bukaera gisa berriro martxa bera sartu dugu baina oraingoan txistua, danbolina, atabala eta akordeoiaz osatutako taldeak jotzen duen bertsioa.

Oiartzunen 2016ko udaberrian grabatua: Txistua eta danbolina: Juan Mari Beltran.

Atabala: Ander Barrenetxea.

Akordeoia: Errege Belda.

66

PARTITURAK

67

Partiturei buruzko zenbait ohar: - Liburuxka honetan ageri diren partiturak txisturako idatziak dira.

- Periko Garaikoetxeari grabatutako dantzak (7, 8, 9 eta 10. pista) ez daude partitura hauen artean.

- Ingurutxoari sarrera emateko erabili den martxa (11. pista) Ingurutxoaren ondoren jotzen den martxa bera da eta partituren bilduman behin bakarrik ageri da, bukaeran 32 zenbakiarekin.

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

KREDITOAK

93

SOINULARIAK

Txistua-danbolina eta pandereta: Juan Mari Beltran ArgiĂąena.

Atabala: Ander Barrenetxea.

94

Akordeoia: Errege Belda.

Aho-soinua: Aitor Beltran.

Dantzarien kaskainetak/kriskitinak: IĂąaki Laplaza eta Iribasko Trutxoneako Juan Luis Ibarra ArgiĂąena, biak Basakaitz Dantza Taldekoak.

95

GRABAZIOAK Grabazio zaharrak: 1970 eta 1980ko hamarkadetan Juan Mari Beltranek Iribas eta Errazkinen egindako grabazioak.

Grabazio berriak: Oiartzungo Soinuenenan 2016ko martxoan grabatuak.

Grabazio eta edizio teknikaria: Javier Ignacio Larrayoz "Larri" Produkzioa eta edizioa: Juan Mari Beltran

96