Publikacja "Tworzymy Solidarną Szkołę" by Centrum Edukacji Obywatelskiej

Tworzymy Solidarną Szkołę Pomysły na lekcje i projekty edukacyjne

Publikacja powstała w ramach programu „Solidarna Szkoła” realizowanego przez Centrum Edukacji Obywatelskiej oraz Europejskie Centrum Solidarności.

AUTORZY:

Urszula Małek, Katarzyna Szeniawska, Aleksander Pawlicki, Piotr Ulatowski KONSULTACJE MERYTORYCZNE:

Sylwia Żmijewska-Kwiręg, Alicja Pacewicz REDAKCJA:

Kamila Zaborowska OPRACOWANIE GRAFICZNE I SKŁAD:

Zofia Herbich KOREKTA JĘZYKOWA:

Marcelina Metera FOTOGRAFIE NA STR. TYTUŁOWEJ:

Krzysztof Korczyński, Stefan Kraszewski/Zbiory ECS DRUK:

Drukarnia Siedem ISBN: 978-83-89240-98-9

Warszawa 2014 Wydawcami publikacji są Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej i Europejskie Centrum Solidarności.

Program edukacyjny Solidarna Szkoła współfinansowany jest ze środków Europejskiego Centrum Solidarności.

S PI S TR E ŚC I

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział I. Jak uczyć o Solidarności? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nie zapomnijcie tamtych dni – słowo o Sierpniu 1980 . . . . . . . . . . . . 8 Rok 1989. Polityczne domino w Europie Środkowo-Wschodniej. Słowo o zmianach, które rozpoczęła Solidarność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 PRZEPIS NA PROJEKT: Niewidzialne. Kobiety w opozycji lat 80. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 PRZEPIS NA PROJEKT: Wolność i Pokój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

SCENARIUSZ LEKCJI: SCENARIUSZ LEKCJI:

Rozdział II. Jak uczyć o solidarności społecznej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Człowiek jest zawsze solidarny z kimś i dla kogoś . . . . . . . . . . . . . . . 32 Planujemy kampanię społeczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 SCENARIUSZ WARSZTATU: Solidarność w wymiarze globalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 SCENARIUSZ LEKCJI:

PRZEPIS NA PROJEKT:

Rozdział III. Projekt obywatelski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Radio Solidarność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NA PROJEKT: Solidarne Kostki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NA PROJEKT: Badamy razem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NA PROJEKT: Solidarna Gmina. Raport roczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NA PROJEKT: Jestem cieniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NA PROJEKT: Sejmik, czyli open space . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NA PROJEKT: Podaj dalej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

PRZEPIS NA PROJEKT: PRZEPIS PRZEPIS PRZEPIS PRZEPIS PRZEPIS PRZEPIS

Publikacja w wersji elektronicznej oraz wiele innych materiałów edukacyjnych dostępne są na stronie programu Solidarna Szkoła: www.ceo.org.pl/solidarna

41 41 43 44 45 46 48

Gdańsk, styczeń 2014

DLACZEGO SOLIDARNOŚĆ? Solidarność – pojęcie wszechobecne w debacie publicznej i z całą pewnością nadużywane – pojawia się wszędzie tam, gdzie doświadczamy jej braku: coraz głębszych podziałów społecznych, rozpadu więzi między ludźmi, kulturowego konfliktu. Wówczas uświadamiamy sobie, jak bardzo za solidarnością tęsknimy i jak wielką nadzieję niesie ona dla współczesności. Europejskie Centrum Solidarności w Gdańsku powstało z misją upamiętnienia jednego z największych ruchów społecznych w Polsce – ruchu Solidarności – i przeniesienia jego demokratycznego dziedzictwa w przyszłość wskazując na jego aktualność i uniwersalność. W powstającej przy Placu Solidarności siedzibie ECS znajdzie swoje miejsce nowoczesna wystawa stała poświęcona historii Solidarności, wystawa mówiąca o idei solidarności, archiwum i biblioteka gromadząca zbiory dotyczące ruchów wolnościowych na całym świecie. W naszej edukacyjnej pracy nawiązujemy do tradycji Solidarności, odwołujemy się do niezwykłej energii ludzi, która doprowadziła do wielkiej zmiany, do zaufania, do poczucia wspólnoty z czasów strajków sierpniowych, do solidarnego działania na rzecz dobra wspólnego. Ale nawiązanie do historii nie jest łatwe, solidarność została obarczona politycznym konfliktem, a przez wielu po prostu zapomniana. Napięcie między przeszłością a przyszłością to dla nas wielkie wyzwanie i zobowiązanie równocześnie. Zobowiązanie wobec bohaterów Sierpnia, czyli tych, którzy w totalitarnym systemie mieli odwagę powiedzieć „nie” i tych wielu milionów, którzy wspierali ruch anonimowo. Dlatego nasza misja Poznaj historię, zadecyduj o przyszłości. Dlatego Solidarna Szkoła. Wyzwaniem jest pobudzenie wyobraźni młodych ludzi, aby dla siebie odkryli historię Solidarności i dostrzegli w niej ważny element swojej tożsamości. Aby zgodnie z własną wrażliwością chcieli budować swoje relacje ze światem w oparciu o jej ideały. Zapraszamy Was, nauczycieli i uczniów do podjęcia tego wyzwania!

Patrycja Medowska Zastępca Dyrektora Europejskiego Centrum Solidarności

Warszawa, styczeń 2014

SOLIDARNOŚĆ I ZAUFANIE DO INNYCH NIE RODZĄ SIĘ Z DNIA NA DZIEŃ Cały świat podziwiał w 1980 roku polską Solidarność, kiedy kolejne grupy strajkujących włączały się w ruch protestu, aż powstał największy na świecie, dziesięciomilionowy ruch społeczny. Możemy być z tego dumni, był to wyjątkowy rodzaj mobilizacji społecznej, w obronie ludzkiej godności, wolności sprawiedliwości i polskiej nadziei na niepodległość. Ten impuls był na tyle silny, że w 1989 roku Solidarność, choć osłabiona, doprowadziła do rozmów Okrągłego Stołu i upadku komunizmu w Polsce, a potem całej Europie Środkowo-Wschodniej. Ogromna energia buntu i protestu z Sierpnia’80 nie przełożyła się jednak w dostatecznym stopniu na współdziałanie w Polsce po 1989 roku. Dość szybko ujawniły się konflikty społeczne, ostre spory światopoglądowe i wzajemna nieufność, która niestety także dziś dominuje w debacie publicznej. Solidarność i zaufanie do innych nie rodzą się z dnia na dzień. Aby się rozwijały, potrzeba mocnego, przełamującego niewiarę doświadczenia wspólnego działania. Ale jak współpracować, gdy się nie ufa i nie czuje wsparcia? Jak przerwać to zamknięte koło? I tu właśnie wielka role do odegrania ma szkoła. To miejsce, gdzie dzieci i młodzi ludzie mogą nauczyć się nie tylko pisania i liczenia, nie tylko rozumowania i eksperymentowania, nie tylko rozumienia świata i wzmacniania samooceny, ale także – empatii, solidarności i współpracy. Czy polska szkoła jest do tego jakoś przygotowana? Nie zawsze - zbyt często skupia się na indywidualnym sukcesie, podkręca rywalizację i wyścig, każe młodym ciągle sprawdzać, czy są gorsi czy lepsi niż koleżanki i koledzy. Czasami także rodzice współtworzą ten klimat, nie rozumiejąc, że dla przyszłości ich dziecka, równie ważna jak indywidualne sukcesy, jest gotowość do pracy w zespole, otwartość na innych, odpowiedzialność za wspólne dzieło, poczucie więzi, chęć niesienia pomocy – i umiejętność przyjmowania jej od innych. Niektórzy mówią wręcz, że bez zwiększenia w Polsce tzw. kapitału społecznego, o którym tu cały czas mowa, nie mamy szans na dalszy rozwój, bo indywidualna przedsiębiorczość wyczerpała już swój potencjał. To zresztą nie tylko nasz polski problem. Unia Europejska nie wyjdzie z kryzysu gospodarczego, w którym tkwi od pięciu lat, jeśli nie dopuści do głosu marginalizowanych grup, w tym imigrantów i nie stworzy mechanizmu wspierania „najsłabszych ogniw”. A cały świat nie uniknie cywilizacyjnej katastrofy, nie rozwiąże problemów społecznych, w tym plagi głodu

i nędzy, nie ukróci absurdów systemu finansowego i nie zapobiegnie zmianom klimatu, jeśli wszyscy nie zaczniemy myśleć i działać w kategoriach globalnej solidarności. Nie chodzi tutaj o mechaniczną solidarność, prosty odruch zobowiązania tylko wobec „naszych”. Taka solidarność wyklucza „innych”, a we współczesnym globalnym świecie, są właściwie sami „inni” – gdzie się nie rozejrzeć, tam ludzie, którzy co coś innego lubią, inaczej wyglądają, w coś innego wierzą, mają inny kolor skóry, inne poglądy, inaczej żyją. Prawdziwa solidarność nie może być klanowa, plemienna, czy nawet narodowa, musi zawierać gotowość pomocy także „obcym”… Musi być obywatelska i po prostu ludzka. Czy można tego uczyć w szkole? Tak, i w wielu miejscach takie rzeczy się dzieją. Dzieci i młodzi ludzie – pod opieką nauczycieli i innych dorosłych – organizują pomoc dla chorych koleżanek i kolegów, zajmują się młodszymi, organizują imprezy dla dzieci z domów dziecka. Pomagają starszym ludziom z sąsiedztwa robić zakupy, odwiedzają ich i spisują ich historie, uczą dorosłych korzystać z internetu. Szukają „śladów przeszłości”, w której – jak to w polskiej historii – polskie tradycje mieszały się z żydowskimi, niemieckimi, ukraińskimi, rosyjskimi, tatarskimi…. Szukają sposobów, by mieszkańców swojej miejscowości przekonać, że „inni” to także „my” i że można z nimi się porozumieć i nawzajem sobą życzliwie interesować. Dowiadują się, jak wygląda życie w rejonach świata objętych konfliktami, badają jakie problemy mają ich rówieśnicy w krajach Biednego Południa i próbują im pomóc, piszą listy w obronie praw człowieka. Widzą, że świat trzeba urządzić trochę na nowo i chcą brać w tym udział. Solidarna szkoła to taka, w której wszyscy są zachęcani do tego, by uważnie rozglądać się wokół siebie i po całym świecie; zastanawiać, komu i jak można pomóc; rozmawiać i pytać; wykonywać małe gesty, ale też planować większe działania. Ważne, by zacząć to robić jak najwcześniej, by działać razem z innymi i mieć wsparcie swojej wychowawczyni, nauczyciela, dyrektorki, rodziców. Do współtworzenia takich szkół wszystkich Państwa zapraszamy wraz z Europejskim Centrum Solidarności! Alicja Pacewicz Wiceprezeska Fundacji Centrum Edukacji Obywatelskiej

ROZDZIAŁ I

Jak uczyć o Solidarności? W niniejszym rozdziale zamieściliśmy materiały o Solidarności, które pomogą prowadzić edukację historyczną i obywatelską w szkole. Proponujemy dwa scenariusze lekcji poświęcone ważnym wydarzeniom w historii Polski i Europy Środkowo-Wschodniej. Na przykładzie źródeł i tekstów dotyczących Sierpnia 1980 roku uczniowie analizują, czym był ruch Solidarności, a następnie, śledząc przemiany roku 1989 w państwach bloku wschodniego, próbują określić, na czym polegała siła zmian zapoczątkowanych w Polsce. Dodatkowo proponujemy realizację dwóch projektów edukacyjnych, zachęcając do wspólnego działania związanego z tematem zaangażowania kobiet w opozycję demokratyczną oraz zagadnieniem ruchów alternatywnych w PRL.

Fot. Wojciech Milewski/Zbiory ECS

OBSZAR NAUCZANIA:

SCENARIUSZ LEKCJI

historia CZAS TRWANIA ZAJĘĆ:

2 jednostki lekcyjne

Nie zapomnijcie tamtych dni… – słowo o Sierpniu 1980 r.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE

ee magnetofon/odtwarzacz płyt CD ee kartki papieru formatu A4 ee karty do flipchartów ee flamastry

i Milicję Obywatelską. Omówili program i cele opozycji powstałej w latach 70. oraz działalność Komitetu Obrony Robotników, powstałego we wrześniu 1976 r. PRZEBIEG LEKCJI

PIOTR ULATOWSKI

CELE LEKCJI

Uczeń: −− omawia i analizuje przyczyny, które doprowadziły do wybuchu strajków na Wybrzeżu w 1980 r. −− omawia program i żądania robotników strajkujących w VII oraz VIII 1980 r. −− opowiada, jak doszło do powstania Solidarności −− charakteryzuje najważniejszych przedstawicieli strony robotniczej i rządowej, którzy podpisali porozumienia sierpniowe −− ocenia rolę i znaczenie umów społecznych zawartych w sierpniu 1980 r. −− wyjaśnia pojęcia: strajk, strajk okupacyjny, związki zawodowe −− wskazuje na przełomową rolę zmian dokonanych w Polsce w roku 1980. CELE ZAPISANE W JĘZYKU UCZNIA

Po zajęciach: 1. wymienisz przyczyny, które doprowadziły do wybuchu strajków na Wybrzeżu 2. ocenisz rolę i znaczenie umów społecznych podpisanych w sierpniu 1980 r. 3. odtworzysz przebieg wydarzeń w roku 1980 4. opowiesz, czym była Solidarność jako związek zawodowy i ruch społeczny. PYTANIA KLUCZOWE

1. Co spowodowało, że w 1980 r. robotnicy osiągnęli swój cel i rząd zaakceptował ich postulaty? 2. W jaki sposób powstała Solidarność? UWAGI WSTĘPNE

Na poprzednich zajęciach uczniowie zapoznali się z genezą protestów i kalendarium wydarzeń Grudnia 1970 r. Omówili sytuację gospodarczą kraju w latach 1966–1970 pod rządami Władysława Gomułki. Odtworzyli również przebieg wydarzeń radomskich z 1976 r. Poznali przyczyny wybuchu strajków w Radomiu, Płocku i Ursusie. Przeanalizowali metody stosowane wówczas przez ZOMO

Wprowadzenie Wskaż uczniom, że dla powstania Solidarności, o której będą rozmawiać na zajęciach, niebagatelne znaczenie miał stan świadomości ekipy rządzącej wówczas w Polsce oraz fakt, że Edward Gierek i jego ludzie doszli do władzy w następstwie utopionej we krwi rewolty na Wybrzeżu w grudniu 1970 r. W formie rozmowy nauczającej przypomnij, o co walczyli robotnicy oraz bilans ich wystąpień. Powtórz, że w wyniku robotniczego buntu zginęło wówczas 45 osób, rannych zostało 1164 osoby, a przeszło 3000 zatrzymano. Następnie zaproś uczniów do dyskusji o tym, co wydarzyło się w Polsce w roku 1976. Animując rozmowę/dyskusję zwróć uwagę uczniów na fakt, że kryzys gospodarczy był nieodłączną cechą gospodarki PRL, opartej na centralnym planowaniu. Następnie wskaż skalę wystąpień robotniczych, kiedy przeciw podwyżkom cen (w tym także na artykuły pierwszej potrzeby), zaprotestowało ponad 90 zakładów. Zaznacz, że największe rozmiary przybrały protesty w Radomiu, Ursusie i Płocku. Przytocz ogólne statystyki. Przypomnij, że w tylko w proteście radomskim wzięło udział około 20 tysięcy robotników, studentów oraz uczniów. Jednocześnie powiedz, że chociaż Biuro Polityczne KC PZPR zdecydowało ostatecznie o odwołaniu „reformy cen”, to poprzez decyzję o wprowadzeniu bonów na cukier zapoczątkowany został w Polsce okres systemu kartkowego. Wspomniane wydarzenia lat 1970–1976 przyspieszyły kształtowanie się opozycji i wskazywały z wolna na zmierzch PRL. Podsumowując wprowadzenie do zajęć odtwórz „Balladę o Janku Wiśniewskim” w wykonaniu Kazika Staszewskiego bądź poproś chętnego ucznia o przeczytanie na forum klasy dwóch ostatnich zwrotek tekstu autorstwa Krzysztofa Dowgiałły. Rodzi się opozycja – słowo o Wolnych Związkach Zawodowych Poproś uczniów o szczególną uwagę. Trzej wybrani wcześniej (np. tydzień przed lekcją) uczniowie wcielają się w rolę telewizyjnych spikerów i w „tele ekspresowym skrócie’’ relacjonują na forum klasy

kalendarium drugiej połowy lat 70. (MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 I 2 ). Poproś pozostałych uczniów, aby słuchając wypowiedzi kolegów zwrócili uwagę na rolę, jaką w przygotowaniu wydarzeń Sierpnia 1980 r. odegrały powstałe w lutym 1978 r. Wolne Związki Zawodowe. Zaleć, aby zastanowili się nad konsekwencjami wyboru Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową oraz ocenili znaczenie Karty Praw Robotniczych, zredagowanej przez środowiska KOR-owskie. Animuj dyskusję, spisuj wnioski na tablicy. Podkreśl, iż będą one punktem wyjścia do rozważań o Sierpniu 1980 r.

z wizytówek polskiej gospodarki. Tymczasem sytuacja w trójmiejskich stoczniach była tragiczna, wypadkowość wysoka, a standard hoteli robotniczych zatrważająco niski. Ponadto w stoczniach Wybrzeża, zwłaszcza w Gdańskiej, kolportowano wydawane poza cenzurą pisma Wolnych Związków Zawodowych. Jako przykład możesz wskazać, iż w 1980 r. co dwa tygodnie w Stoczni Gdańskiej rozchodziło się 1000 egzemplarzy „Robotnika”, przy czym jeden egzemplarz czytały zwykle 2–3 osoby. Tym samym Trójmiasto było największym odbiorcą „Robotnika” w kraju.

Przed Sierpniem był lipiec… Rozdaj uczniom zapisane w formie haseł, komentarzy, opinii wybrane informacje dotyczące lipcowych strajków w roku 1980. Poproś, aby uczniowie pracując w parach przeczytali wylosowane fragmenty i odpowiedzieli na pytanie: w jaki sposób omawiane wydarzenia mogły wpływać na to, co miało się wydarzyć w kolejnym miesiącu? (MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 ). Podsumowuj wypowiedzi uczniów. Przytocz statystyki, aby podkreślić narastający masowy charakter wystąpień robotniczych. Uświadom uczniom, że strajki lipcowe objęły 177 zakładów pracy z 81 tys. strajkujących. Pokaż, że chociaż strajki nie wyszły poza postulaty ekonomiczne i nie stworzyły strajkowej struktury ponadzakładowej, to jednak okazały się wstępem do Sierpnia.

O strajku, który obrósł legendą Powiedz uczniom, że w tej części zajęć, pracując w zespołach 3–5 osobowych (w zależności od liczebności klasy), spróbują odtworzyć przebieg strajku w Stoczni Gdańskiej im. W. Lenina. Rozdaj poszczególnym grupom teksty opisujące wydarzenia, które rozegrały się w Gdańsku pomiędzy 10 a 31 sierpnia 1980 r. Poproś uczniów, aby dokładnie zapoznali się z tekstami, a następnie wykonali zadania zgodnie z podaną instrukcją (MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4 ). Każda z grup otrzymuje dodatkowo listę 21 postulatów postawionych władzom PRL przez Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5 ). Na zajęciach z klasami zaawansowanymi, realizującymi projekty o tematyce solidarnościowej, można dodatkowo poprosić uczniów, aby wskazali postulaty, które według nich były całkowicie nie do przyjęcia dla władz partyjnych i uzasadnili swój wybór. Po zakończeniu prezentacji zespołów (prezentację rozpoczyna grupa nr 1, potem nr 2 itd.) postaw pytanie: jakie znaczenie dla robotników oraz całej opozycji miał strajk w Stoczni Gdańskiej? Poproś uczniów, aby podeszli do tablicy i na przygotowanej karcie (np. flipchart) zapisali jednym zdaniem swą odpowiedź. Następnie poinformuj uczniów o przebiegu i rezultatach strajków w Szczecinie i Jastrzębiu. Pierwsze porozumienie między stroną rządową i strajkującymi podpisane zostało 30 sierpnia w Szczecinie. Strajki obejmowały już wówczas ok. 700 zakładów, brało w nich udział ok. 750 tys. osób. Władze zgodziły się na postulaty strajkujących, w tym na nowe związki zawodowe. Zaznacz, że nadal strajkowały kopalnie na Górnym Śląsku. Rozmowy z MKS w kopalni Manifest Lipcowy rozpoczęła rządowa komisja, której przewodniczył Aleksander Kopeć. Prasa opublikowała protokoły porozumień szczecińskich i gdańskich.

Dlaczego Wybrzeże? W formie krótkiego wykładu wyjaśnij, dlaczego główne strajki, a potem Solidarność mogła narodzić się na Wybrzeżu. Zwróć uwagę na fakt, iż jednym z powodów było doświadczenie Grudnia 1970 r. Okazało się także, że społeczeństwo jest w stanie wymusić na władzy spełnienie chociaż niektórych żądań. Stało się również jasne, że olbrzymie znaczenie miała taktyka walki: strajk, a warunkiem powodzenia była solidarność między zakładami w regionie. Co ważne, interesy społeczne reprezentowali tym razem nie intelektualiści, lecz robotnicy, jako partnerzy układu z władzami. Dla wszystkich stawało się w końcu oczywiste, że jedną z przyczyn wcześniejszych niepowodzeń był brak instrumentów do wyrażania opinii i mechanizmów negocjacji. Coraz częściej więc zaczęły pojawiać się postulaty niezależności związków zawodowych. W dodatku nastroje buntu potęgować musiał fakt, że wedle oficjalnej wykładni przemysł stoczniowy był jedną

3 września 1980 r. podpisano trzecie porozumienie, w Jastrzębiu-Zdroju na Górnym Śląsku, gdzie strajk rozpoczął się pod koniec sierpnia. Porozumienie zakładało między innymi wprowadzenie w 1981 r. wszystkich wolnych sobót. Kopalnie wznowiły pracę. Wskaż fakt, iż porozumienia nie przesądzały, jaką strukturę będą miały nowe związki. 17 września 1980 r. przedstawiciele Międzyzakładowych Komitetów Założycielskich (przekształconych z MKS) przyjęli statut, który rozstrzygał powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność – jednego ogólnokrajowego związku o strukturze regionalnej. Na czele Krajowej Komisji Porozumiewawczej stanęli: Lech Wałęsa jako przewodniczący oraz Andrzej Gwiazda. 10 listopada 1980 r. Sąd Najwyższy zarejestrował NSZZ „Solidarność”. Wkrótce związek liczył niemal 10 mln członków.

Pomysł na projekt Solidarność, Lech Wałęsa, Jan Paweł II, stan wojenny to hasła, które kojarzą się z naszą historią najnowszą. Spróbujcie w prosty sposób przedstawić, o co chodziło w wydarzeniach, które omawialiście na lekcji. Przygotujcie grę planszową pt. Solidarność. Pamiętajcie o najważniejszych wydarzeniach w Polsce i na świecie, uwzględnijcie różne postaci, symboliczne gesty i momenty. Pamiętajcie, że gra ma pokazywać kontekst tamtych wydarzeń.

Podsumowanie Rozdaj uczniom tekst piosenki: „Nie zapomnijcie tamtych dni” Macieja Pietrzyka (MATERIAŁ POMOCNICZY NR 6 ), który w sierpniu 1980 r. wraz z aktorami Teatru Wybrzeże wystąpił dla strajkujących w Sali BHP Stoczni Gdańskiej. Następnie odtwórz ten utwór z płyty CD. Poproś uczniów, aby uważnie wsłuchali się w słowa piosenki. Następnie zaproponuj dyskusję o przełomowym charakterze wydarzeń tzw. polskiego Sierpnia 1980 r. PRACA DOMOWA

Zleć uczniom napisanie do swoich rówieśników z kraju bądź znajomych z innych państw listów, w których spróbują opowiedzieć, czym była w sierpniu 1980 r. Solidarność i czym jest dla nich dziś. Poproś, aby pisząc listy uwzględnili w nich komentarze, opinie oraz teksty piosenek (MATERIAŁY POMOCNICZE NR 7 , 8 , 9 I 10 ). Jako alternatywną formę podsumowania, pogłębienia i utrwalenia treści zdobytych podczas zajęć zaproponuj uczniom zaprojektowanie tytułowej strony w gazecie. Na pierwszej stronie, oprócz wymyślonego tytułu i zajawek wiadomości w odpowiedniej szacie graficznej ma się obowiązkowo znaleźć artykuł zatytułowany: „Od Solidarności lat 80. do solidarności”.

MATERIAŁY POMOCNICZE DO SCENARIUSZA

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 Wolne Związki Zawodowe UCZEŃ 1

UCZEŃ 2

UCZEŃ 3

Witam Państwa serdecznie. Nie milkną echa wydarzeń z 23 lutego 1978 r. w Katowicach. Otóż pierwszy w Polsce Komitet Wolnych Związków Zawodowych w apelu do pracowników całego kraju wezwał do tworzenia podobnych organizacji. Co więcej, mimo represji Komitet przetrwał i 2 kwietnia przeprowadził pierwszą masową akcję. Udało się wówczas rozdać 1000 ulotek z odezwą do pracowników Górnego Śląska i Zagłębia.

Witam serdecznie z Gdańska. Tu – 29 kwietnia 1978 r. – powołano Komitet Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. Działacze Komitetu podkreślają, że tylko autentyczny, społeczny ruch zawodowy może skutecznie zadbać o prawa pracownicze. To jedyna szansa, aby uratować państwo.

Szanowni Państwo. Rodacy. Już jest. Środowiska związane z Komitetem Obrony Robotników zredagowały Kartę Praw Robotniczych. Znajdziecie w niej postulaty dotyczące rozbudowanego systemu opieki socjalnej oraz wezwanie do tworzenia wolnych związków zawodowych, które jako jedyne mają szansę przeciwstawienia się władzy.

Na podst. Zmierzch PRL-u, Żeby Polska była. Dzieje opozycji w PRL 1945–1989, Informator wystawy, wyd. Muzeum Niepodległości, Warszawa 2008, s. 37

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 Polak papieżem Jeżeli wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża w dniu 16 X 1978 r. wzbudził duże zaniepokojenie władz komunistycznych i to nie tylko w Polsce – to konsekwencje pierwszej pielgrzymki do Ojczyzny mogły uruchomić lawinę wolnościowych pragnień i z niezwykła siłą pobudzić do działania polskie społeczeństwo. Już dziś możemy stwierdzić, iż wizyta Ojca Świętego w Polsce, w VI 1979 r. jest tym momentem, w którym Polacy poczuli jedność przeciwko władzy. Słowa, które papież wygłosił w homilii na Placu Zwycięstwa w Warszawie to niewątpliwie sygnał dla Polaków, że walka o wolność i demokrację ma sens.

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 Przed sierpniem był lipiec Na podst.: Rewolucja Solidarności. Polska od Sierpnia 1980 do Grudnia 1981, Polityka. Wydanie specjalne, nr 4/2005, s.18–19

W maju 1980 r. SB odnotowała wzrost nastrojów niezadowolenia oraz narastanie krytycznych wypowiedzi w odniesieniu do zaopatrzenia rynku, polityki cen i działalności władz.

W połowie lipca najbardziej gorącym regionem kraju stała się Lubelszczyzna. Strajkowały tam 32 zakłady. Strajkiem został objęty także Lubelski Węzeł Kolejowy. 18 lipca Lublin ogarnął strajk generalny, obejmujący 79 zakładów. Wskutek unieruchomienia komunikacji miasto zostało sparaliżowane.

Posłuchajmy raz jeszcze: „Wołam, ja, syn polskiej ziemi, a zarazem ja, Jan Paweł II, papież. Wołam z całej głębi tego Tysiąclecia, wołam w przeddzień Święta Zesłania, wołam wraz z wami wszystkimi: Niech zstąpi Duch Twój!, Niech zstąpi Duch Twój, Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!”

Na podst.: Sierpień 1980–2010, Rzeczpospolita – dodatek specjalny w 30. rocznice strajków 1980 r., VIII 2010, s. 37

Jak zwykle zaczęło się od podwyżki. 1 VII 1980 r. w górę poszły ceny niektórych gatunków mięsa i wyrobów mięsnych, m.in. wołowego bez kości, golonki, pasztetowej, bekonu, indyków, kaczek i gęsi.

Wyniki sondażu, przeprowadzonego przez OBOP, dotyczące opinii o stanie zaopatrzenia w artykuły żywnościowe były następujące: w VI 1980 r. 61% respondentów uznało zaopatrzenie za złe.(…) We wrześniu niezadowolonych było już 78%. W ciągłej sprzedaży brakowało artykułów podstawowych: mleka, sera, jaj czy włoszczyzny.

1 lipca 1980 r. wybuchły strajki

8 lipca pracę przerwali robotnicy

w WSK PZL – Mielec i Zakładach Metalurgicznych POMET w Poznaniu. Dzień później zastrajkowało 2 tysiące osób na Wydziale Montażu Silnika w Zakładach Mechanicznych Ursus. Strajki były uporczywe dla władzy. Jedne zakłady kończyły strajk, kolejne zaczynały.

Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego w Świdniku pod Lublinem. Powodem było podniesienie cen posiłków w stołówce o 60%. Kotlet podrożał z 10,20 zł do 18,10 zł. (…) Do 12 lipca na terenie całego kraju doszło do 34 strajków, w których ogółem udział wzięło ponad 57 tys. osób.

Po raz pierwszy władze nie zdecydowały się na rozwiązania siłowe.(…) Obawiano się, że masowe aresztowania niepotrzebnie zradykalizują strajkujących i podgrzeją atmosferę.

MSW raportowało: nadal w zakładach występują niezadowolenia na tle płacowym i socjalnym, stwarzając groźbę przerwania pracy. Taka sytuacja miała miejsce w Trójmieście, wśród załóg przemysłu lekkiego w Kaliszu i Żyrardowie oraz w ZM im. Waltera w Radomiu.

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4 O strajku, który obrósł legendą

INSTRUKCJA DLA KAŻDEJ Z GRUP

WAŻNA INFORMACJA

Przeczytajcie uważnie teksty opisujące przełomowe wydarzenia podczas strajku w sierpniu 1980 r. Waszym zadaniem będzie wybranie spośród członków zespołu osób, które wcielą się w rolę uczestników opisanych wydarzeń. Na podstawie otrzymanych tekstów ułóżcie scenariusz, a następnie przedstawcie go w formie improwizowanej scenki.

W trakcie prezentacji, na znak dany przez nauczyciela (np. hasło: „stop”) zatrzymacie obraz, po czym nauczyciel podejdzie do wybranych uczniów i zada im kilka pytań. Przygotowując scenki ustalcie odpowiedzi na następujące pytania: −− Kim jesteś? −− Gdzie się teraz znajdujesz? −− Co robisz? −− Dlaczego to robisz? −− Co przeżywasz właśnie w tym momencie?

Na podst.: Co się wydarzyło w Stoczni?, Rewolucja Solidarności. Polska od Sierpnia 1980 do Grudnia 1981, Polityka. Wydanie specjalne, nr 4/2005, s. 24–29

18 dni, które zmieniły historię, Sierpień 1980–2010, Rzeczpospolita – dodatek specjalny w 30. rocznice strajków 1980 r., VIII 2010, s. 6–11

GRUPA 1

7 sierpnia związana z WZZ Anna Walentynowicz zostaje wyrzucona z pracy, choć do emerytury brakuje jej pięciu miesięcy. W stoczni pracowała 30 lat. Bogdan Borusewicz, członek KSS KOR i Wolnych Związków Zawodowych od kilkunastu dni przygotowuje strajk w Stoczni Gdańskiej. Strajk mają rozniecić trzej stoczniowcy, których Borusewicz do tego zadania przeznaczył. Są to: 23-letni Jerzy Borowczak, pochodzący z Białogardu, monter ślusarski Bogdan Felski (25 lat) oraz Ludwik Prądzyński (lat 24), spawacz i monter kadłubów. Od Borusewicza mają konkretne wytyczne: nie dopuścić do tego, aby powtórzył się Grudzień 1970 r. Mieli za wszelką cenę zatrzymać ludzi w stoczni i negocjować w pierwszej kolejności najważniejsze i najtrudniejsze sprawy, by nie skończyło się na podwyżce płac. Borusewicz przekonał ich, że po zwolnieniu tydzień wcześniej suwnicowej Anny Walentynowicz oni będą następni w kolejce. Strajk miał się zacząć o 6.00. Borowczak rozwiesił plakaty. Każdemu, kto wchodzi na teren stoczni, wręcza ulotki mówiąc: „dziś strajkuje cała stocznia”. Plan zakłada, że po roznieceniu strajku do stoczni przedostanie się zwolniony kilka dni wcześniej Lech Wałęsa. Przed budynkiem dyrekcji zorganizowano wiec. Dyrektor stoczni Klemens Gniech sugeruje, że skoro komitet strajkowy już jest wybrany, to pozostali mogą

wrócić do pracy. Chwilę później na koparkę wdrapuje się Lech Wałęsa i pyta Gniecha przez mikrofon: „Poznaje mnie pan? 10 lat pracowałem na stoczni i czuję się nadal stoczniowcem, ponieważ mam mandat zaufania załogi. 4 lata jestem bez pracy.” Następnie krzyczy: „zakładamy strajk okupacyjny”, na co odpowiada mu gromkie: hurra!”. Po południu do strajkujących przyłącza się druga zmiana. W Sali BHP rozpoczynają się rozmowy komitetu strajkowego z dyrekcją. Z żądań, które przedstawili strajkujący (m.in. wśród pierwszych były: zagwarantowanie bezpieczeństwa komitetowi strajkowemu, przywrócenie do pracy Anny Walentynowicz, Lecha Wałęsy i Andrzeja Kołodzieja, podwyżka płac, wyrównanie zasiłków rodzinnych, wybudowanie pomnika stoczniowców poległych w grudniu 1970 r. i przeprowadzenie wolnych wyborów do zakładowych związków zawodowych) dyrektor Gniech zgadza się tylko na gwarancje bezpieczeństwa, przywrócenie do pracy zwolnionych i budowę pomnika. 15 sierpnia strajkują już inne zakłady Wybrzeża. W telefonach jednak panuje głucha cisza. E. Gierek przerywa urlop na Krymie. W sobotę 16 sierpnia pod bramę nr 2 przychodzą mieszkańcy Gdańska. Komitet strajkowy wznawia rozmowy z dyrekcją. Transmisja idzie przez radiowęzeł. Po podpisaniu pierwszego porozumienia Wałęsa ogłasza koniec strajku. Stoczniowcy odśpiewują hymn narodowy. Większość pracowników opuszcza teren stoczni.

GRUPA 2

Na noc z 16 na 17 sierpnia zostaje w sto czni około 1000 robotników. Do stoczni przybywają delegacje innych strajkujących zakładów. Powołują one Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, na czele którego staje Lech Wałęsa. Strajkujący pragną w niedzielę odprawić na terenie stoczni Mszę Św. Za zgodą wojewody Jerzego Kołodziejskiego, następnie z polecenia biskupa, Mszę Św. odprawić ma ks. Henryk Jankowski, proboszcz parafii św. Brygidy, przy której leży stocznia. O 9.00 rano rozpoczyna się przy bramie nr 2 Msza Św., w której oprócz kilkuset robotników ze stoczni uczestniczy kilka tysięcy gdańszczan. Ludzie przynoszą

kwiaty, montują krzyż z biało-czerwonym wieńcem, mocują obraz Matki Boskiej Częstochowskiej oraz portret papieża Jana Pawła II. W Warszawie rząd powołuje komisję do „rozpatrzenia postulatów załóg i problemów Wybrzeża”, na czele której staje wicepremier Tadeusz Pyka. W Gdańsku – w nocy – komitet formułuje 21 postulatów, wymalowanych później na drewnianych tablicach przez Arkadiusza Rybickiego i Macieja Grzywaczewskiego z Ruchu Młodej Polski. Postulaty zostają wywieszone 18 sierpnia na bramie nr 2. W stoczni powstaje prowizoryczna kuchnia, specjalne samochody dostarczają żywność, strajkujący pod

bramą nr 2 rozmawiają z rodzinami. Na twarzach widać wzruszenie. 17 delegacji wyłamuje się z MKS i na własną rękę chce rozmawiać z wicepremierem Pyką. Władza próbuje rozmawiać ze strajkującymi z pominięciem MKS. W tym czasie SB aresztuje 20 członków KOR. 22 sierpnia do stoczni przyjeżdżają Tadeusz Mazowiecki i Bronisław Geremek. Przywożą z Warszawy apel 64 intelektualistów, w którym zawarte jest wezwanie do rozwiązania problemu bez rozlewu krwi. Na terenie stoczni są już dziennikarze polscy i zagraniczni, którzy ślą depesze drukowane natychmiast przez gazety całego świata.

związków zawodowych. Rząd obstaje przy tym, aby pozostawić stare związki i wybrać do nich nowych przedstawicieli. 26 sierpnia głos na Jasnej Górze zabiera prymas Stefan Wyszyński. Mówi, że człowiek ma prawo do zaznaczenia swego stanowiska, niekiedy wstrzymując się od pracy. W stoczni pojawiają się kolejne zagraniczne ekipy dziennikarskie. 28 sierpnia rozpoczyna się trzecia tura rozmów MKS z komisją rządową. Rozmowy dotyczą cenzury oraz losu więźniów politycznych. W poprzednich dniach wielu członków KOR zostaje zatrzymanych, w tym Jacek Kuroń. Andrzej Gwiazda, członek Prezydium MKS, podkreśla, że od sposobu rozwiązania tych

kwestii zależeć będzie przyszłość kraju. Będzie to albo państwo policyjne, albo demokracja. Anna Walentynowicz wskazuje, iż Polska to kraj, w którym jedność wymuszona jest policyjną pałką. Panuje napięta atmosfera. Krążą pogłoski, że do stoczni wejdą radzieckie czołgi. W sobotę 30 sierpnia komisja rządowa po raz kolejny przyjeżdża do Stoczni Gdańskiej. Rząd godzi się na niezależne związki zawodowe i prawo do strajku. Lech Wałęsa mówi wprost o tym, że robotnicy wrócą w poniedziałek do pracy, ale muszą mieć wszystko spisane czarno na białym. Mieczysław Jagielski odpowiada, że tak będzie.

dogadać jak Polak z Polakiem. Jednocześnie wskazuje, że nie wszystko udało się osiągnąć. Stwierdza jednocześnie, że jednak obie strony uzyskały bardzo wiele. Mówi o zwycięstwie obu stron. Informuje wszystkich, że 1 września strajkujący wracają do pracy. Zwraca uwagę na znaczenie 1 września w historii Polski. Nazywa Polskę rodziną. Gwarancją dla przewodniczącego MKS są, jak twierdzi tuż po podpisaniu porozumień, niezależne, samorządne związki zawodowe.

Słynne porozumienie ma postać protokołu zaczynającego się od słów: „Komisja Rządowa i Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, po rozważeniu 21 postulatów żądań załóg Wybrzeża doszły do następujących ustaleń…”. Porozumienie zawiera szczegółowy opis, postulat po postulacie, na co władza zgodziła się od ręki, co ogólnie przyrzekła rozpatrzyć, a co uważa za niemożliwe do spełnienia, np. obniżenie wieku emerytalnego.

GRUPA 3

23 sierpnia: początek negocjacji. Jagielski kontra MKS. Pierwsze rozmowy wypadają źle. Gdy wybuchła dyskusja na temat przywrócenia łączności, sekretarz KC Zbigniew Zieliński próbuje wmówić reprezentantom strajkujących, że nad Warszawą przeszła trąba powietrzna i zerwała przewody. Mieczysław Jagielski wraca do stolicy. Rozpoczyna się długa narada na posiedzeniu plenum KC. Tymczasem w Mszy św. przy bramie nr 2 uczestniczy już około 10 tysięcy mieszkańców Trójmiasta. Premiera Edwarda Babiucha zastąpić ma Józef Pińkowski. W stoczni, podczas kolejnej rundy obrad, trwa zażarta dyskusja na temat konieczności utworzenia wolnych GRUPA 4

Niedziela 31 sierpnia. Komisja rządowa podpisuje kolejne punkty porozumienia. Zapadają uzgodnienia w sprawie cenzury. Odtąd będzie ją można zaskarżyć do sądu. Jagielski odczytuje przyrzeczenie, że nikt nie będzie karany za udział i pomoc w strajkach. O godzinie 16.45 Wałęsa i Jagielski ogromnym długopisem z wizerunkiem Papieża podpisują porozumienie. Na całą Polskę transmituje to oficjalna telewizja. Lech Wałęsa dziękuje premierowi Jagielskiemu, że mogli się

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5 Postulaty Spisano 21 postulatów MKS. Pierwszym i najważniejszym było utworzenie niezależnych od władzy i pracodawców związków zawodowych. Protestujący powoływali się na ratyfikowaną przez PRL konwencję nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy, która gwarantowała wolność związkową. MKS domagał się też: prawa do strajku; wolności słowa, druku i publikacji; przywrócenia do pracy zwolnionych z powodów politycznych; podania w środkach masowego przekazu informacji o utworzeniu MKS i opublikowania listy postulatów; podjęcia działań na rzecz wyprowadzenia kraju z kryzysu; wypłacenia strajkującym wynagrodzenia za okres strajku; wzrostu płac o 2 tys. zł; gwarancji waloryzacji płac w stosunku do wzrostu cen i inflacji; pełnego zaopatrzenia rynku w artykuły żywnościowe; zniesienia cen komercyjnych i sprzedaży za dewizy w tzw. eksporcie wewnętrznym; doboru kadry kierowniczej według kompetencji, a nie przynależności partyjnej, w tym zniesienia przywilejów dla MO i SB; wprowadzenia kartek na mięso i przetwory do czasu opanowania sytuacji na rynku; obniżenia wieku emerytalnego; zrównania rent i emerytur „starego portfela” do aktualnie wypłacanych; poprawy warunków pracy służby zdrowia; zwiększenia liczby miejsc w żłobkach i przedszkolach; wprowadzenia płatnego, trzyletniego urlopu macierzyńskiego; skrócenia czasu oczekiwania na mieszkanie; podwyżki diet; wprowadzenia wszystkich sobót jako dni wolnych od pracy. Cyt. za Sierpniowa fala strajków w Polsce 1980 roku

zapoczątkowała Solidarność, doprowadziły do odzyskania suwerenności przez Polskę i powstania III Rzeczypospolitej. Według raportu MSW dostarczonego Stanisławowi Kani w dniu 30 sierpnia w 28 województwach strajkowało 700 zakładów i ponad 700 tysięcy pracowników. Na podst.: Strajki na Wybrzeżu, www.wszechnica.solidarnosc.org.pl

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 8 Strajk w Stoczni Gdańskiej – zdjęcia z wystawy: Solidarność. Początek drogi. Sierpień 1980–grudzień 1981 w Muzeum Narodowym w Warszawie http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/5,78402 ,2885430,Strajk_w_Stoczni_Gdanskiej___zdjecia_ z_wystawy____Solidarnosc_.html?i=4

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 9 Piosenka dla córki, tekst: Krzysztof Kasprzyk; muzyka: Maciej Pietrzyk http://teksty.org/zakazane-piosenki,piosenka-dla-corki, tekst-piosenki

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 10 Piosenka Solidarność, tekst i muzyka: Marek Grechuta http://www.tekstowo.pl/piosenka,marek_grechuta, solidarnosc.html

LITERATURA POMOCNICZA

http: //dzieje.pl/node/4356

ee Długi zmierzch systemu, Solidarność – 16 miesięcy, e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 6 Piosenka Nie zapomnijcie tamtych dni, tekst: Maciej Pietrzyk http://teksty.org/maciej-pietrzyk,nie-zapomnijcie -tamtych-dni-solidarnosc,tekst-piosenki

cz. II, w: Drogi do wolności, drogi do wspólnej Europy

1945–2007, pod red. J. Eislera, wyd. Fundacja „Instytut Lecha Wałęsy”, Warszawa 2008

ee Rewolucja Solidarności. Polska od Sierpnia 1980 do Grudnia 1981, Polityka. Wydanie specjalne, nr 4/2005

ee Żeby Polska była. Dzieje opozycji w PRL 1945–1989. e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 7 W sierpniu 1980 narodził się, trwający 15 miesięcy, okres względnej wolności w komunistycznym państwie. Powstał wówczas ruch robotniczy i ruch społeczny, który wkrótce przeistoczył się w 10-milionowy NSZZ „Solidarność”. Sierpień 1980 był impulsem do przemian systemowych, które w ostateczności doprowadziły do upadku PRL i innych krajów demokracji ludowej z bloku wschodniego. Zmiany, które

Informator wystawy, wyd. Muzeum Niepodległości, Warszawa 2008.

ee Solidarność – XX lat historii, Oficyna Wydawnicza Volumen, Tysol Sp. ZOO, Warszawa 2000

ee Ku współczesności. Dzieje najnowsze 1918–2006, A. Brzozowski i G. Szczepański, wyd. Stentor, Warszawa 2012

ee Sierpień 1980–2010, Rzeczpospolita – dodatek specjalny w 30. rocznicę strajków 1980 r., VIII 2010

SCENARIUSZ LEKCJI

Rok 1989. Polityczne domino w Europie Środkowo-Wschodniej. Słowo o zmianach, które rozpoczęła Solidarność. PIOTR ULATOWSKI

CELE LEKCJI

Uczeń: −− omawia i analizuje przyczyny, które doprowadziły do upadku bloku wschodniego −− opowiada o zmianach, jakie w 1989 r. dokonały się na Węgrzech, w Rumunii oraz Czechosło wacji −− wymienia okoliczności, w jakich doszło do zjednoczenia Niemiec −− wskazuje na przełomową rolę zmian dokonanych w Polsce w roku 1989 −− charakteryzuje postaci przywódców państw oraz liderów opozycji −− ocenia znaczenie przemian polityczno-społecznych zapoczątkowanych w roku 1989 −− wyjaśnia, czym była tzw. Jesień Narodów −− posługuje się terminami: pierestrojka, głasnost, „Okrągły Stół” −− wskazuje na rolę, jaką w latach 80. odegrał prezydent USA Ronald Reagan. CELE ZAPISANE W JĘZYKU UCZNIA

Po zajęciach: 1. wymienisz czynniki, które doprowadziły do przemian ustrojowych i politycznych w państwach byłego bloku wschodniego; 2. ocenisz rolę i znaczenie tych przemian; 3. odtworzysz przebieg wydarzeń roku 1989, które zmieniły oblicza omawianych państw; 4. opowiesz, czym była Jesień Narodów; PYTANIA KLUCZOWE

UWAGI WSTĘPNE

OBSZAR NAUCZANIA:

Na poprzednich zajęciach uczniowie dowiedzieli się, jak wyglądała Polska po stanie wojennym, jakie decyzje i postanowienia zapadły podczas obrad Okrągłego Stołu oraz zastanawiali się, dlaczego wybory 4 czerwca 1989 r. były przełomowe. Ponadto zapoznali się z terminem “transformacja ustrojowa” i usłyszeli, w czym przejawiało się przechodzenie z gospodarki socjalistycznej do kapitalistycznej. Analizowali również zjawiska i wydarzenia, które zdominowały początki III Rzeczypospolitej. Omówili sytuację w ZSRR i próby reform, jakie podjął Michaił Gorbaczow. Dowiedzieli się także o negocjacjach prowadzonych przez Związek Radziecki z USA w sprawie rozbrojenia. Poznali działania, jakie ze strony USA podjął prezydent Ronald Reagan, republikanin, zwolennik polityki siły w stosunkach międzynarodowych.

historia

PRZEBIEG LEKCJI

Wprowadzenie Przypomnij uczniom, że powstanie rządu Mazowieckiego we wrześniu 1989 r. zapoczątkowało okres przejściowy między PRL a III Rzeczpospolitą, w którym najważniejszymi wydarzeniami były: radykalna przemiana gospodarki sterowanej centralnie w kierunku systemu wolnorynkowego oraz stopniowa zmiana polityki zagranicznej, charakteryzująca się m.in. przebudową relacji z ZSRR i innymi krajami bloku wschodniego. Powiedz, że lata 80. XX w. to schyłek epoki zimnej wojny. Zwróć uwagę, iż pomimo rywalizacji mocarstw i stojących za nimi bloków, mimo propagandy i straszenia się nawzajem arsenałem nuklearnym coraz wyraźniej było widać, że ZSRR nie nadąża w tym wyścigu. Podsumowując wprowadzenie do obecnych zajęć wskaż, że również problemy wewnętrzne ZSRR przyczyniły się do zmniejszenia roli i aktywności Kremla w świecie – dotyczyło to także zaangażowania w sytuację wewnętrzną państw satelickich. W tych państwach zachodziły jednocześnie szybkie i znaczące zmiany.

1. Co spowodowało, że w 1989 r. „runęły mury”, a obywatele państw Europy Środkowo-Wschodniej Europy „poczuli siłę i czas”? 2. Jakie zmiany dokonały się w Czechosłowacji, Rumunii, na Węgrzech? 3. W jakich okolicznościach zjednoczyły się Niemcy?

Zmiany, zmiany, zmiany… słowo o Jesieni Narodów Następnie rozdaj uczniom tekst: „Historyczne pory roku” (MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 ). Poproś, aby uważnie przeczytali tekst i rozwiązali mini-quiz (MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 ). Uczniowie pracując w parach zadają sobie nawzajem pytania i odpowiadają na

CZAS TRWANIA ZAJĘĆ:

2 jednostki lekcyjne ŚRODKI DYDAKTYCZNE

ee utwór muzyczny: Mury Jacka Kaczmarskiego (płyta CD, Album Live odtwarzacz CD) ee zdjęcia z 1989 r.

nie na podstawie wiedzy z poprzednich lekcji oraz tekstu. Następnie zadają te same pytania na forum klasy. Wygrywa ta para, która zdobędzie największą liczbę punktów. Quiz jest formą współzawodnictwa między uczniami i efektywną formą pracy nad utrwaleniem pojęcia “Jesieni Narodów”. W zależności od możliwości czasowych możesz rozwinąć odpowiedzi uczniów i przeprowadzić dyskusję o przyczynach, które nieuchronnie prowadziły do rozpadu bloku wschodniego. W Europie Środkowo-Wschodniej … jesień Podziel klasę na 4 grupy. Każdemu zespołowi przydziel odpowiedni tekst: „Aksamitna rewolucja” (TEKST NR 1 ); „Koniec dyktatora. Rumuńskie powstanie” (TEKST NR 2 ); „Trójkątny stół na Węgrzech” (TEKST NR 3 ); „Tacy sami, a ściana między nami – słowo o upadku berlińskiego muru” (TEKST NR 4 ). Każda grupa otrzymuje także wybrane zdjęcia z ich opisami (zdjęcia należy przygotować przed lekcją). Następnie poproś, aby uczniowie przeczytali uważnie teksty, obejrzeli zdjęcia i wykonali zgodnie z instrukcją MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 . Zaleć, aby uczniowie wykonując zadanie, wykorzystali słownik pojęć i postaci. Następnie zaproponuj uczniom dyskusję o roli i znaczeniu Jesieni Narodów, którą zapoczątkowały wydarzenia w Polsce z 1989 r. Poproś uczniów o wysłuchanie utworu „Mury” autorstwa Jacka Kaczmarskiego, który jest podsumowaniem rozmowy/dyskusji o przyczynach przemian. W przypadku klasy bardziej zaangażowanej bądź we współpracy z polonistą (bezpośrednio na zajęciach języka polskiego) można dokonać interpretacji wspomnianego utworu Jacka Kaczmarskiego. (Poproś, aby uczniowie szczególną uwagę zwrócili na zwroty: „aż zobaczyli ilu ich”; „poczuli siłę i czas”, „wyrwij murom zęby krat, zerwij kajdany, połam bat”…). Porozmawiaj z uczniami o tym, w jaki sposób można treść piosenki odnieść do sytuacji w państwach bloku wschodniego w roku 1989. Warto wspomnieć także o wydarzeniach w Bułgarii, o manifestacjach, pod wpływem których ustąpił przywódca Bułgarskiej Partii Komunistycznej Todor Żiwkow i przygotowano obrady bułgarskiego „okrągłego stołu”. Podsumowanie W formie mini-wykładu lub rozmowy nauczającej omów z uczniami skutki przemian, jakie dokonały się w krajach demokracji ludowej. Podkreśl, że

w wyniku Jesieni Narodów ostatecznie zlikwidowano Układ Warszawski, a wszystkie oddziały Armii Radzieckiej zostały wycofane ze wszystkich dotąd satelickich wobec ZSRR państw. Wycofanie wojsk łączyło się także z demontażem stacjonujących na terytoriach tych krajów wyrzutni rakietowych pocisków z głowicami jądrowymi. Operacja ta wydatnie zwiększyła poziom bezpieczeństwa w Europie i w świecie. Pośrednim skutkiem Jesieni Narodów był też rozpad Jugosławii, w której przez kilka lat trwały krwawe wewnętrzne walki na tle etnicznym oraz pozostający w kontraście do doświadczeń jugosłowiańskich bezkrwawy rozpad Czechosłowacji na Czechy i Słowację. Powiedz, że Jesień Narodów nie przyniosła ich mieszkańcom dobrobytu na poziomie identycznym z krajami Europy Zachodniej, czego niektórzy z nich irracjonalnie oczekiwali. W niemal wszystkich krajach postkomunistycznych wkrótce do władzy doszła socjaldemokracja, często wywodząca się z dawnych partii komunistycznych. Transformacje zapoczątkowane Jesienią Narodów spowodowały, że podział Europy żelazną kurtyną odchodzi do historii. Większość z krajów biorących udział w tamtych wydarzeniach została przyjęta do NATO i do Unii Europejskiej.

PRACA DOMOWA

Zaproponuj uczniom przygotowanie wydania multimedialnej gazetki online o Jesieni Narodów w Europie Środkowo-Wschodniej, różnicach i podobieństwach. Uczniowie indywidualnie lub w grupach poszukują materiałów, piszą reportaże, komentarze, publikują ciekawe historie i mało znane informacje z tego okresu. Ważne, aby uczniowie starali się uwzględnić przebieg wydarzeń we wszystkich krajach bloku wschodniego. Gazetkę można zamieścić na stronie szkoły. Proponujemy wykorzystać do tego zadania narzędzie internetowe qmam: http://redakcja.mam. media.pl/paper/help/

UWAGA

Prosząc o wykonanie pracy domowej uprzedź uczniów, że teksty, które napiszą i zgromadzone materiały posłużą jako podstawa do pracy nad projektem poświęconym Solidarności i przemianom, jakie zapoczątkowała w Polsce i za granicą.

Pomysły na projekt

PROPOZYCJA NR

Jesień. Ze szkolną kamerą po nowej, odmienionej Europie Środkowo-Wschodniej Zadania uczniów 1. Uczniowie zbierają materiały (teksty z lekcji, fotografie, relacje świadków tamtych wydarzeń) na temat roku 1989 nie tylko na Węgrzech, w Rumunii czy w Niemczech przed zjednoczeniem, ale też np. w Bułgarii. 2. Opracowują zebrane/zdobyte materiały, przygotowując np. prezentację multimedialną, wystawę prac i zdjęć, tekst dziennikarskiego wystąpienia. 3. Prezentacja: poszczególne grupy (można zachować układ z lekcji z podziałem na Węgry, Rumunię, NRD itp. bądź podejść do tematu całościowo i zrobić przegląd przez wszystkie wymienione państwa) pokazują owoce swojej pracy. Forma prezentacji: program informacyjny, „telewizyjny”. Na przykład: w klasie trwa główne wydanie wiadomości, a prezenter główny łączy się z korespondentami z poszczególnych państw, którzy relacjonują wydarzenia.

Poszczególne grupy mogą dodatkowo odegrać scenkę z wybranych wydarzeń, np. demonstracji, zrobić transparent itp. 4. Ocenie podlegają wówczas nie tylko merytoryczna treść, ale też czas prezentacji, pomysł, dobór fragmentów prezentowanych oraz dziennikarski komentarz.

PROPOZYCJA NR

Szkolny happening Jesień Narodów Uczniowie na przerwach odtwarzają fragmenty nagrań z przemówień liderów opozycji; chodzą z transparentami wolnościowymi, skandują niepodległościowe, antyrządowe hasła, rozdają rówieśnikom przygotowane wcześniej w formie ulotki podstawowe informacje o wydarzeniach roku 1989.

MATERIAŁY POMOCNICZE

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 Historyczne pory roku – Jesień Narodów Jesień Ludów lub Jesień Narodów to termin określający wydarzenia rozegrane pod koniec 1989 roku w Europie Środkowo-Wschodniej. Związane one były z obaleniem ustroju komunistycznego w krajach tej części świata. Jesień Narodów zamknęła kilkuletni proces rozpadu porządku jałtańskiego w Europie Środkowo-Wschodniej, zaś ogół przemian do 1991 roku spowodował przede wszystkim odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach znajdujących się w strefie wpływów ZSRR. U źródeł demokratycznych przemian 1989 r. leżały wcześniejsze zrywy wolnościowe w krajach „demokracji ludowej”. Miały swój początek we wczesnych latach 50. XX w., a ich charakter różnił się: od demonstracji i strajków po wielotygodniowe zbrojne konflikty. Do najbardziej znanych zrywów

wolnościowych należały chronologicznie: Czerwiec 1953, Poznański Czerwiec 1956, Powstanie węgierskie 1956, Praska wiosna, Marzec 1968, Grudzień 1970, Czerwiec 1976, Sierpień 1980. Ich wynikiem była stopniowa erozja systemu dominacji ZSRR nad państwami satelickimi w Europie Wschodniej. Ważną zmianą w układzie sił w Europie Wschodniej prowadzącą do Jesieni Ludów była rozpoczęta w 1985 r. w ZSRR pieriestrojka. Podczas jej trwania, wobec wciąż trwających w Polsce strajków i niepokojów społecznych, w 1988 r. władze komunistyczne zgodziły się na rozmowy z przedstawicielami (nielegalnej wówczas) opozycji w Polsce. Negocjacje prowadzono wiosną 1989 roku i są znane jako „Rozmowy przy Okrągłym Stole”. Na podst.: Jadwiga Staniszkis W poszukiwaniu paradygmatu transformacji, Warszawa 1994

e e MATERIAŁ

POMOCNICZY NR 2

QUIZ

1. Wymień przynajmniej 3 państwa, w których dokonały się zmiany ustrojowe

2. Co oznacza dokładnie termin: „demoludy”?

3. Na czym polegała radziecka pieriestrojka?

4. Kto/jakie siły polityczne zasiadły do Okrągłego Stołu? Ile miesięcy trwały obrady?

5. Wymień 5 postaci ze sceny politycznej związanych z podanymi powyżej zrywami wolnościowymi.

6. Jakie inne wydarzenie historyczne w swej nazwie nawiązywało do pory roku? W którym to było wieku?

7. Dlaczego zjawisko związane z obalaniem ustrojów komunistycznych nazwano Jesienią Narodów?

KLUCZ PRZYKŁADOWYCH ODPOWIEDZI

1. Np. Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Albania.

2. Kraje demokracji ludowej to kraje zależne od ZSRR, państwa tzw. bloku wschodniego.

3. Pieriestrojka był to program przebudowy Związku Radzieckiego wprowadzany w życie od 1985 r. przez M. Gorbaczowa. Obejmował on reformy gospodarcze i polityczne.

4. Opozycja z Lechem Wałęsą i grupą doradców ze stroną rządową na czele

z Czesławem Kiszczakiem i Aleksandrem Kwaśniewskim. Obrady trwały 2 miesiące: od 6 II do 5 IV 1989 r.

5. 1956 r. – J. Cyrankiewicz, 1968 r. – A. Michnik, H. Szlajfer, 1970 r. – W. Gomułka, Tadeusz Godlewski, 1980 r. – Lech Wałęsa, Tadeusz Mazowiecki, Bronisław Geremek, Mieczysław Jagielski.

6. Wiosna Ludów – ruchy narodowo-wyzwoleńcze z lat 1848–1849.

7. Wydarzenia te rozpoczęły się w większości krajów na jesieni.

e e MATERIAŁ

POMOCNICZY NR 3

INSTRUKCJA DLA KAŻDEJ Z GRUP KROK I

KROK II

Przeczytajcie uważnie teksty. Obejrzyjcie zdjęcia i zapoznajcie się z komentarzami do nich. Następnie postarajcie się stworzyć własny mini-scenariusz i zaprezentować omawiane treści na forum klasy. Pokażcie opisane w tekstach i przedstawione na zdjęciach wydarzenia, wchodząc w rolę ich uczestników, opowiadając w pierwszej osobie, z własnej perspektywy, np. „Widziałem, jak powstańcy węgierscy przejęli czołg”, lub „W końcu doczekaliśmy się – pierwszym niekomunistycznym prezydentem został Vaclav Havel. Byłem tam. Po kolejnych demonstracjach, w których uczestniczyliśmy premier Adamec ustąpił…” Podczas pracy z tekstem powinniście szczególną uwagę zwrócić na następujące kwestie: −− czas, w którym rozgrywają się omawiane wydarzenia −− postaci liderów opozycji oraz strony rządowej w poszczególnych państwach −− metody i formy rządzenia, walki z opozycją −− przejawy walki o demokratyzację życia i reformy podejmowane przez opozycję.

Na podstawie przeczytanych tekstów i po analizie zdjęć odpowiedzcie na pytania: −− O czym „opowiadają” te zdjęcia? Kto jest bohaterem uwiecznionych wydarzeń? −− Jaką rzeczywistość opisują materiały pomocnicze, które otrzymaliście? −− Jakie uczucia wywołują w Was otrzymane fotografie? −− Co jest dla Was szczególnie ważne w tych przekazach? −− O jakich wartościach „mówią” te źródła? −− Wyjaśnij, jakie znaczenie dla omawianych wydarzeń mogły mieć przemiany w Polsce z roku 1989.

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4 . TEKSTY DLA GRUP. TEKST NR 1 Aksamitna Rewolucja Atmosferę marazmu i zniechęcenia w Czechosłowacji próbowała przełamać stosunkowo nieliczna grupa opozycjonistów. Ogłoszoną w styczniu 1977 roku deklarację Karty 77 podpisały jednak jedynie 242 osoby. Społeczeństwo pozostawało obojętne także wobec nasilających się represji, kiedy na przełomie lat 70. i 80. wielu opozycjonistów trafiło do więzień a innych bezprawnymi metodami zmuszano do emigracji. Ożywienie działań opozycyjnych przyniósł dopiero 1988 rok. Powstały wówczas nowe grupy, między innymi „Czeskie dzieci”, Inicjatywa Demokratyczna, Czechosłowacki Komitet Helsiński oraz Ruch na rzecz Wolności Obywatelskiej. Skupiały one różnorodne środowiska, łączyła je chęć przełamania marazmu i dążenie do ożywienia społeczeństwa. Optymizmem napawały sygnały napływające z Polski i Węgier. W styczniu

Fot. Zygmunt Błażek/Zbiory ECS

1989 roku przypadała 20 rocznica śmierci Jana Palacha, który dokonał samospalenia w proteście przeciwko zdławieniu Praskiej Wiosny i przeciwko narastającej apatii społeczeństwa. Na wezwanie opozycji tysiące mieszkańców Pragi wyszło na ulice, wielodniowe manifestacje nazwano „tygodniem Palacha”. Organizatorów demonstracji skazano na kary kilku miesięcy więzienia. W odpowiedzi kilkaset osób ze środowisk kulturalnych podpisało się pod otwartym protestem. W początkach listopada działacze założonej w 1981 roku Solidarności Polsko-Czechosłowackiej zorganizowali we Wrocławiu Przegląd Czechosłowackiej Kultury Niezależnej. Tysiące młodych Czechów mogły spotkać się z zakazanymi w kraju emigracyjnymi artystami. Przede wszystkim jednak mogli posmakować wolności, którą ich rodzice poznali w 1968 roku. Vaclav Havel

stwierdził po latach, iż przegląd ten był „uwerturą do aksamitnej rewolucji”. Rozpoczęła się ona 17 listopada 1989 roku w Pradze. Zorganizowano wówczas legalną uroczystość upamiętniającą wydarzenia z listopada 1939 roku, kiedy to studencki protest przeciwko niemieckim okupantom zakończył się zamknięciem uczelni i egzekucją przywódców buntu. W obchodach niespodziewanie wzięło udział kilkadziesiąt tysięcy osób. Zgromadzenie przerodziło się w antykomunistyczną manifestację, którą brutalnie rozpędzono. Kilkaset osób pobito, rozeszła się także pogłoska o ofierze śmiertelnej. Setki młodych ludzi trafiło do aresztów. 19 listopada doszło do kolejnej manifestacji w Pradze, powstał studencki komitet koordynacyjny oraz główna struktura opozycyjna „aksamitnej rewolucji” – Forum Obywatelskie na czele z Vaclavem Havlem. Nazajutrz w Bratysławie powołano słowacki odpowiednik OF, Społeczeństwo Przeciwko Przemocy. 20 listopada na ulicach Pragi manifestowało już 200 tysięcy osób, kolejne 40 tysięcy demonstrowało w Brnie. Następnego dnia komunistyczny premier Ladislav Adamec przyjął przedstawicieli OF, jednak wyraźnie stwierdził, że przedmiotem negocjacji nie może być zmiana prezydenta (wciąż był nim Gustav Husak), ani zmiana ustroju. W tej sytuacji doszło do kolejnych demonstracji, opozycja poparła studencki apel o wzięcie udziału w dwugodzinnym strajku generalnym 27 listopada 1989 roku. 27 listopada w samo południe rozpoczął się strajk generalny. Przebiegał on pod hasłami „Dość rządów jednej partii” i „Wolne wybory”. Stanął cały kraj. Miliony ludzi uczestniczyły w wiecach i manifestacjach. Dysponując poczuciem ogromnej siły, podczas rozmów z rządem 28 listopada Vaclav Havel przedstawił szereg nowych żądań, w tym dymisji rządu oraz zmiany konstytucji. Ponieważ władze nadal nie chciały się na niektóre z nich (zwłaszcza na dymisję prezydenta i premiera) zgodzić, studenci przedłużyli swój strajk do 3 grudnia. Wobec groźby ponownego strajku generalnego tydzień później prezydent Husák powołał rząd koalicyjny z udziałem przedstawicieli opozycji. Na jego czele stanął komunista Marián Čalfa. Natychmiast po powołaniu rządu Husák ogłosił swoją rezygnację z zajmowanego stanowiska. W ten sposób KPCz ostatecznie straciła kontrolę nad przebiegiem wydarzeń. Desygnowani przez nią posłowie Zgromadzenia Federalnego posłusznie wybrali 29 grudnia nowego prezydenta w osobie niedawnego więźnia Vaclava Havla. W dniach 8–9 czerw-

ca 1990 roku odbyły się wolne wybory, w których zwyciężyły Forum Obywatelskie (w Czechach) oraz Społeczeństwo Przeciw Przemocy (na Słowacji). Już wcześniej zmieniono godło i nazwę państwa, przeprowadzono szereg reform we wszystkich obszarach życia społecznego. Federalizacja państwa, która dokonała się w kwietniu 1990 roku, nie zapobiegła jednak jego rozpadowi, który dokonał się z dniem 1 stycznia 1993 roku. Na podst.: www.rok1989.pl/r89/aksamitnarewolucja (opracowanie IPN)

Koniec dyktatora. Rumuńskie powstanie Rumunia pod koniec lat 80 . uchodziła za jedną z najbardziej kuriozalnych środkowoeuropejskich dyktatur. Na mocy decyzji rządzącego od 1965 r. Nicolae Ceauşescu wyburzono kilka dzielnic Bukaresztu, by wznieść monumentalne gmachy publiczne. Podobny los spotkał setki wsi, które zniszczono w ramach programu „systematyzacji”, ludność przesiedlono do bloków. Kolejne próby przebudowy gospodarki prowadziły do jej całkowitego załamania, którego symbolem stały się nieustanne braki żywności oraz niedobór energii elektrycznej. Kraj pogrążał się także w międzynarodowej izolacji. Grozę siała znienawidzona, wszechwładna tajna policja – Securitate. Systematycznie rozwijał się kult osoby lidera partii. W 1989 r. wydawało się, że władza dyktatora nie jest zagrożona. Jedyną realną grupę opozycyjną stanowić mogli byli działacze partyjni, usunięci przez Ceauşescu. Dyktator jednak obawiał się konsekwencji wydarzeń w innych krajach bloku. W połowie sierpnia kierownictwo RPK wystosowało list do partii innych państw komunistycznych zawierający apel o niedopuszczenie do powołania w Polsce rządu, na czele którego stanąłby działacz Solidarności. Prawdziwy początek wydarzeń rozegrał się w Timişoarze. Od dłuższego czasu wzrastało tam napięcie, związane z prześladowaniem mniejszości węgierskiej, której liderem był pastor László Tőkés. 15 grudnia przed jego domem zbierali się wierni, by uniemożliwić deportację duchownego do prowincjonalnej parafii. Następnego dnia doszło do zamieszek, które przeciągnęły się do godzin rannych. 17 grudnia przeciwko demonstrantom użyto broni, zginęło ponad 60 osób. Sytuacji jednak nie opanowano – 18 grudnia trwały walki, 19 rozpoczął się strajk miejscowych fabryk. 20 grudnia w Timişoarze powstał Rumuński Front Demokratyczny. TEKST NR 2

22 grudnia w stolicy w manifestacjach uczestniczyły dziesiątki tysięcy ludzi. Nowomianowany głównodowodzący armii wydał jej rozkaz powrotu do koszar. Dyktatorowi pozostała już tylko ucieczka helikopterem z oblężonego przez demonstrantów gmachu Komitetu Centralnego. Władzę przejął Front Ocalenia Narodowego, którego kierownictwo tworzyli byli działacze partyjni i przedstawiciele wojska. Tymczasowym prezydentem został Ion Iliescu, drugoplanowy działacz partyjny. W wielu miastach pojawili się uzbrojeni obrońcy reżimu, określani mianem „terrorystów”, którzy strzelali do demonstrantów, zabijając dziesiątki osób. W godzinach popołudniowych 22 grudnia uciekający Ceauşescu został aresztowany, następnie wraz z żoną Eleną stanął przed naprędce zwołanym trybunałem wojskowym. Orzeczono wobec nich kary śmierci, którą wykonano 25 XII 1989 r. W toku walk zginęło łącznie 1104 Rumunów. Do dziś przebieg wydarzeń budzi szereg wątpliwości, dotyczących roli, jaką w wydarzeniach odegrał Związek Sowiecki, czy szczegółów przewrotu w elitach władzy. Nie jest też jasne, kto stał za „terrorystami”, których działalność pociągnęła za sobą najwięcej ofiar. Rewolucja zwyciężyła, aczkolwiek był to dopiero początek drogi Rumunii do demokracji. Nowy reżim bynajmniej nie zamierzał w pełni respektować jej reguł, co ukazały wydarzenia z czerwca 1990 r. Prezydent Iliescu wezwał wówczas do stolicy górników, którzy brutalnie rozpędzili protest studentów. Po raz kolejny na ulicach Bukaresztu polała się krew. Siły wywodzące się z ugrupowań opozycyjnych dopiero w 1996 r. zdołały przejściowo odsunąć Iliescu i jego ekipę od władzy. Na podst.: www.rok1989.pl/r89/rumunia (opracowanie IPN)

Trójkątny stół na Węgrzech Transformacja na Węgrzech odbyła się w miarę spokojnie. Wynikało to z faktu, iż poziom życia obywateli tego kraju nie był tak dramatycznie niski jak w pozostałych krajach bloku sowieckiego. Jednak nadchodzący kryzys pochłonął wszelkie rezerwy budżetowe i pożyczki zagraniczne. Kierownictwo węgierskiej partii komunistycznej szybko zdało sobie sprawę, że receptą na wyjście z zapaści powinno być porozumienie z opozycją i stopniowe przekazanie jej władzy i odpowiedzialności. Należało też rozliczyć się z bolesną przeszłością. Aby zrozumieć przyczyny i przebieg transformacji na Węgrzech, należy cofnąć TEKST NR 3

się do roku 1956. Społeczeństwo węgierskie wyszło wtedy na ulice, chcąc zmienić rzeczywistość swojego kraju. Rewolucja została jednak krwawo stłumiona przez armię radziecką. Była to sroga lekcja zarówno dla społeczeństwa węgierskiego, jak i dla elit rządzących. W latach 60. i 70. doszło do zawarcia niepisanego kontraktu władzy z obywatelami. Władza miała zapewnić liberalizację polityki wewnętrznej i doprowadzić do poprawy stopy życiowej. W zamian Węgrzy mieli zaniechać jakiejkolwiek aktywności politycznej skierowanej przeciw partii rządzącej. Realizatorem tej polityki stał się János Kádár, sekretarz generalny KC węgierskiej partii komunistycznej w latach 1956–1988, który przeprowadził poważne reformy gospodarcze w latach 60. i 70. Program ten nieźle sprawdzał się w warunkach węgierskich aż do połowy lat 80., co sprawiło, iż poziom życia społeczeństwa był wówczas znacznie wyższy i bardziej wyrównany niż w pozostałych krajach RWPG. Mimo, że gospodarka Węgier funkcjonowała lepiej niż w innych państwach bloku radzieckiego, jej stan nie był najlepszy. W 1988 r. w wewnątrzpartyjnej rozgrywce zwyciężyła frakcja reformatorska. W maju 1988 r. ze stanowiska ustąpił Kadar, nowym sekretarzem generalnym WSPR został uznawany za liberała Károly Grósz. W listopadzie 1988 r. premierem został kolejny reformator, Miklós Németh. Nowe kierownictwo zdecydowało się na rozpoczęcie daleko idących zmian systemu politycznego. Dopiero dzięki reformom 1988 roku wśród budzącego się społeczeństwa zaczęły pojawiać się ruchy i partie opozycyjne. 10 stycznia 1989 roku, dzięki ustawie o stowarzyszeniach, praktycznie zalegalizowano system wielopartyjny. Wkrótce też zaczęto zmieniać oficjalne stanowisko w sprawie wydarzeń 1956 roku. Zamiast używać określenia „kontrrewolucja” mówiono już o „powstaniu ludowym”. Wkrótce pojawiły się dziesiątki nowych ugrupowań politycznych. 22 marca 1989 r. główne ugrupowania opozycyjne postanowiły skoordynować swoje działania. Powołano Okrągły Stół Opozycji – w celu wypracowania wspólnego stanowiska w najważniejszych kwestiach i prowadzenia jednolitej polityki wobec władz. Ostatecznie 13 czerwca 1989 r. rozpoczęto rozmowy „trójkątnego stołu”, w których obok władz i opozycji reprezentowane były również organizacje społeczne i związki zawodowe. W obradach uczestniczyli przedstawiciele Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej i Węgierskiego Forum Demokratycznego (niezależnej organizacji

opozycyjnej zalegalizowanej w 1988). W odróżnieniu od wydarzeń w Polsce, gra toczyła się nie o parlament kontraktowy, ani nie o podział władzy. Tutaj chodziło wyłącznie o wolne wybory. Trzy dni później, 16 czerwca, około ćwierć miliona ludzi uczestniczyło w Budapeszcie w uroczystym pogrzebie Imre Nagya. 6 lipca został on formalnie zrehabilitowany. Za symboliczny należy uznać fakt, iż tego samego dnia zmarł Janos Kadar. W międzyczasie w maju 1989 r. rozpoczęto likwidację zasieków na granicy z Austrią. We wrześniu otwarto ją całkowicie, aby umożliwić ucieczkę tysiącom obywateli NRD. 7 października 1989 r. WSPR została rozwiązana, na jej bazie powołano Węgierską Partię Socjalistyczną. 18 października parlament zmienił konstytucję, formalnie ustanawiając system wielopartyjny. Pięć dni później zmieniono nazwę państwa, zamiast „Węgierskiej Republiki Ludowej” wprowadzając „Republikę Węgierską” 25 marca 1990 r. na Węgrzech odbyły się pierwsze w Europie Środkowo-Wschodniej wolne wybory parlamentarne. Zwyciężyło w nich Węgierskie Forum Demokratyczne. Nowym premierem został Józef Antall. Arpad Góncz objął urząd prezydenta. Na podst.: www.rok1989.pl/r89/ wegry/historia/ (opracowanie IPN)

Tacy sami, a ściana między nami – upadek muru berlińskiego W początku lat 80. w NRD stopniowo zaczął się kształtować niezależny ruch pokojowy i ekologiczny. Oparcie znalazł on w niektórych strukturach Kościoła ewangelickiego. Stopniowo pojawiały się niezależne pisma wydawane poza cenzurą. W grudniu 1985 roku powołano „Inicjatywę na rzecz pokoju i praw człowieka”. Od tego momentu główną siłę opozycji. Wielkie nadzieje wiązano z polityką Michaiła Gorbaczowa. W efekcie władze NRD zakazały rozpowszechniania niektórych sowieckich czasopism. Do pierwszej od lat próby zorganizowania przez środowiska opozycyjne manifestacji doszło 17 stycznia 1988 w Berlinie. Opozycjoniści chcieli wykorzystać oficjalne uroczystości do przedstawienia swoich żądań. Większość została aresztowana jeszcze przed rozwinięciem transparentów. Części pozwolono na wyjazd z kraju, pozostałych zwolniono. Represje nie były jednak w stanie powstrzymać rozwoju ruchu opozycyjnego, ani nasilającego się zjawiska ucieczek z kraju. Punktem przełomowym stały się wybory z 7 maja 1989. Na wezwanie opozycji około 100 tysięcy osób TEKST NR 4

publicznie zapowiedziało, iż zamierza zbojkotować wybory. Podejmowano również próby prowadzenia niezależnych szacunków frekwencji. Nie powstrzymało to władz przed ogłoszeniem, iż podobnie jak w poprzednich latach, do urn wyborczych stawiło się 99% obywateli, którzy poparli jedyną listę. Po podaniu tych danych zgłoszono szereg protestów, które opierały się także na cząstkowych wynikach z poszczególnych komisji wyborczych. Kolejne protesty związane były z masakrą studentów na placu Tiananmen, jakiej dopuściły się chińskie władze komunistyczne 4 czerwca 1989. W wielu miastach NRD pojawiały się ulotki i napisy na murach, w Berlinie i Lipsku doszło do manifestacji. Tymczasem 4 czerwca, w czasie częściowo wolnych wyborów Polacy jednoznacznie opowiedzieli się przeciwko systemowi komunistycznemu. W efekcie przemian na Węgrzech pod koniec czerwca zlikwidowano zasieki na granicy z Austrią. Dla społeczeństwa NRD były to jednoznaczne sygnały, że oba te państwa (do których można było stosunkowo łatwo wyjechać) stanowić mogą punkt etapowy w ucieczce na Zachód. Od lipca setki, a potem tysiące obywateli NRD starało się przez Węgry przedostać do Austrii. Z czasem zaczęli też wdzierać się na teren ambasad RFN w Budapeszcie, Pradze i Warszawie, żądając azylu. Zjawiska o tak masowym charakterze nie dało się ukryć. 7 października 1989 przypadała 40. rocznica powstania Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Tymczasem w Lipsku 2 października manifestowało już 20 tysięcy ludzi, wznosząc okrzyki na część Gorbaczowa i żądając legalizacji Nowego Forum. Mimo mobilizacji gigantycznych sił policyjnych nie udało się zapobiec manifestacjom podczas obchodów rocznicowych. Do różnorodnych protestów doszło w 18 miastach, zatrzymano 3456 osób. W Berlinie wznoszono okrzyki „Gorbi, Gorbi”, licząc, iż sowiecki przywódca nakłoni Honeckera do rozpoczęcia reform. 9 listopada przyjęto projekt rozporządzenia wprowadzającego swobodę emigracji do RFN. Nieprecyzyjne informacje podano w trakcie konferencji prasowej. Rozpowszechniła je zachodnioniemiecka telewizja. Już po kilkudziesięciu minutach tysiące mieszkańców Berlina zaczęło zmierzać w kierunku znienawidzonego muru dzielącego miasto. Pod naporem tłumu podjęto decyzję o natychmiastowym otwarciu granicy. Berlińczycy spontanicznie przystąpili do niszczenia muru. Łącznie w przeciągu kilku dni granicę przekroczyło ponad 4 miliony mieszkańców NRD. W tej sytuacji

kolejne podejmowane reformy, a także zmiana rządu były już niewystarczające. 22 listopada zapowiedziano rozpoczęcie obrad „okrągłego stołu”. Nowy lider SED wyraził gotowość do usunięcia z konstytucji zapisu o „przewodniej roli partii”, z której w międzyczasie wyrzucono Honeckera. Aczkolwiek przywódcy NRD zdecydowanie odrzucali proponowane przez kanclerza RFN, Helmuta Kohla, podjęcie rozmów o zjednoczeniu obu państw, postulat ten coraz częściej zaczął pojawiać się wśród żądań społeczeństwa. W początkach grudnia mieszkańców NRD poruszyła wiadomość, iż w siedzibach AfNS, następcy Stasi, masowo niszczone są dokumenty dotyczące przestępczej działalności tajnej policji. Spowodowało to natychmiastową reakcje – manifestanci zdobyli i okupowali budynki do niedawna wszechmocnych tajnych służb. Posłuszeństwo SED wypowiedziały dotychczas nie posiadające żadnego znaczenia „stronnictwa sojusznicze”. Rozpoczęty 8 grudnia zjazd SED wybrał nowe kierownictwo partii. Gospodarka chyliła się ku upadkowi. W takiej atmosferze 7 grudnia 1989 rozpoczęła się pierwsza tura rozmów „okrągłego stołu”. Uczestniczyli w nich w równej liczbie przedstawiciele opozycji i obozu rządowego, a także obserwatorzy z ramienia Kościoła ewangelickiego. Powołano szereg zespołów roboczych, których zadaniem było wypracowanie porozumienia w poszczególnych kwestiach. Dotyczyły one przebudowy systemu społeczno-politycznego NRD, wprowadzenia mechanizmów demokratycznych, pluralizmu mediów itp. Najważniejszym okazało się podjęcie decyzji o zorganizowaniu w niedługim czasie wolnych wyborów do parlamentu. Pomimo trwającej kampanii wyborczej kontynuowano obrady „okrągłego stołu”. Zakończyły się one dopiero 12 marca. W kampanii

wyborczej wiodącą rolę odgrywali politycy zachodnioniemieccy – H. Kohl wspierający wschodnioniemiecką CDU i Willy Brandt promujący SPD. Wybory odbyły się 18 marca 1990 r. Miażdżące zwycięstwo odniosła CDU, która wspólnie z sojusznikami zdobyła 48,1% głosów. Sukces zawdzięczała nie tylko popularności kanclerza Kohla, lecz przede wszystkim otwartemu stawianiu sprawy zjednoczenia Niemiec, które w tym momencie dla większości obywateli NRD było jedyną drogą do pomyślnej przyszłości. Na SPD padło 21,9% głosów, zaś na następczynię SED – Partię Demokratycznego Socjalizmu – 16,4%. Wynik wyborów oznaczał początek końca NRD. Rozpoczęto negocjacje na temat warunków zjednoczenia Niemiec. Miały one zarówno wymiar wewnątrzniemiecki, jak i międzynarodowy. Ostatecznie zjednoczenie Niemiec nastąpiło 3 października 1990. Na podst.: www.rok1989.pl/r89/niemcy (opracowanie IPN)

LITERATURA POMOCNICZA

ee W stronę zjednoczonej Europy, cz. III, Drogi do wolności, drogi do wspólnej Europy 1945–2007, pod red. J. Eislera, wyd. Fundacja „Instytut Lecha Wałęsy”, Warszawa 2008

ee Ku współczesności. Dzieje najnowsze 1918–2006, A. Brzozowski i G. Szczepański, wyd. Stentor, Warszawa 2012

ee Sierpień 1980–2010, Rzeczpospolita – dodatek specjalny w 30. rocznicę strajków 1980 r. , VIII 2010

ee Fotografie i zdjęcia z albumu 10 lat. Fotografie Gazety Wyborczej pod red. Piotra Wójcika, tom III, Warszawa 1999

Fot. Damian Och

PRZEPIS NA PROJEKT

Niewidzialne. Kobiety w opozycji lat 80. ALEKSANDER PAWLICKI

Projekt badawczy, do którego Was zachęcamy ma charakter roboty nie tyle nawet dla historyczki, ile dla archeolożki, nie tyle dla dziennikarza, ile dla detektywa. Trzeba bowiem dotrzeć do osób, które ćwierć wieku temu były niewidzialne i dzięki swej niewidzialności mogły wiele zdziałać. Kłopot w tym, że ich niewidzialność nie ustąpiła wraz z upadkiem komunizmu. Pisanie historii osób niewidzialnych i milczących, osób, które mają poczucie, że nie robiły niczego specjalnego, że „historia działa się gdzie indziej”, to wyzwanie, któremu sprostać mogą tylko prawdziwi tropiciele i tropicielki. Dość powiedzieć, że tymczasem nie sprostał mu nikt, kto zawodowo trudni się pisaniem historii w Polsce. Inspiracją dla Was niech będą trzy fragmenty z książki ułożonej na podstawie wywiadów z najbardziej znanymi spośród setek (tysięcy?) działaczek solidarnościowego podziemia. Książkę napisała amerykańska autorka Shana Penn. Innym, podobnym opracowaniem, jest zbiór rozmów Ewy Kondratowicz zatytułowany Szminka na sztandarze (Warszawa 2001). Teraz Wasza kolei. Propozycje działań znajdziecie pod tekstami. Cytaty z Penn podano kursywą. Tytuły, boldowane wprowadzenia, wtrącenia w nawiasach kwadratowych pochodzą od autora scenariusza. TWORZENIE PODZIEMIA

W historii Polski nieraz zdarzało się, że miejsce mężczyzn (aresztowanych, wywiezionych, zabitych) zajmowały kobiety kontynuując dzieło w warunkach nieporównywalnie trudniejszych. Tak też działo się w latach 80. [Opowiada Barbara Labuda:] Obok znanych wszystkim bohaterów klasy robotniczej, takich jak Władysław Frasyniuk i Zbigniew Bujak, stały kobiety. To ich dziełem była praca koncepcyjna i organizacyjna. To my, kobiety, wymyśliłyśmy siatkę i struktury podziemia. My wydawałyśmy i kolportowałyśmy nielegalną literaturę, odbudowałyśmy sieć kontaktów, organizowałyśmy spotkania, szmuglowałyśmy pieniądze i materiały poligraficzne, przenosiłyśmy

listy, broniłyśmy więźniów politycznych i ich rodzin. Nie wszyscy mężczyźni mieli kwalifikacje potrzebne do kierowania podziemiem. Kobiety bywały jego mózgiem, ale się z tym nie zdradzałyśmy. Barbara Labuda i Władysław Frasyniuk kierowali w czasie stanu wojennego Regionem Dolny Śląsk. Omawiali i ustalali plany działania, przy czym ona wykonywała główną część pracy logistycznej (...). On nie mógł brać we wszystkim udziału po prostu dlatego, że musiał się ukrywać. (...) Był znanym przywódcą (...), jednym z nielicznych, którzy uniknęli aresztowania w Gdańsku. Shana Penn, Podziemie kobiet, Warszawa 2003, s.43, przeł. Hanna Jankowska SIŁA BEZSILNYCH

Wiele form kulturowych specyficznych dla życia codziennego kobiet (kierowanie domem, zakupy, spotkania koleżeńskie, udział w nabożeństwach, opieka nad dziećmi), bardzo prywatnych i „niepolitycznych”, wypełniło się niespodziewanie polityczną, wywrotową treścią. Z oporem przeniesionym z ulic i fabryk do domów i kościołów komuniści nie poradzili sobie. Kobiety współtworzyły alternatywne wobec oficjalnego życie społeczne, „równoległą polis”, z osobną kulturą, prasą, pocztą, handlem... Stereotypowy obraz kobiety (...) na różne sposoby przysłużył się podziemiu. (...) Komuniści zachowywali się tak, jakby kobiety nie miały za sobą wieloletnich doświadczeń w opozycji, jakby nigdy nie organizowały związków zawodowych, nie wydawały niezależnej prasy i nie dostarczały jej do fabryk, kopalń i stoczni. Wygodniej było przyjąć założenie, ze w ciężkich warunkach stanu wojennego zajmą się one domem i rodziną, zwłaszcza pod nieobecność internowanych mężów. Setki kobiet, wykorzystują przypisaną im rolę płciową, pracowały w podziemiu. Stereotyp służył jako kamuflaż; domowe urządzenia pełniły funkcję schowków. (...) Milicjanci rzadko rewidowali kobiety z dużymi torbami (...) Kobieta z torbą lub siatką wyglądała jak osoba idąca z zakupami. Mężczyzna z plecakiem lub torbą sprawiał wrażenie niebezpiecznego konspiratora. Grupa kobiet rozmawiających w kawiarni – to przyjaciółki, które przysiadły by poplotkować. Grupa mężczyzn przywodziła na myśl spiskowców knujących przeciw władzy ludowej. Mężczyźni reprezentowali zagrożenie. Kobiety były uosobieniem tego, co nieistotne. Lepiej sprawdzały się też w roli obstawy. (...) Szybko stało się jasne, że mężczyzna pojawiający się

w towarzystwie kobiety ma większe szanse przemknąć niezauważony. W razie potrzeby mogli udawać zakochaną parę. (...) Kobieta nadawała każdej sytuacji wymiar osobisty. Automatycznie kojarzyła się z życiem prywatnym – rodziną, domowym ciepłem, talerzem barszczu. (...) [Funkcjonariusze bezpieki] patrzyli na opozycjonistkę, ale widzieli matkę Polkę spieszącą do domu, żeby ugotować mężowi obiad. (...) W tej grze pozorów i pomyłek brały udział – w taki czy inny sposób – setki kobiet w różnym wieku i z różnych warstw społecznych. (...) [Emerytki] stanowiły niemałą grupę. Wiele z nich miało doświadczenia jeszcze z czasów okupacji hitlerowskiej. Były nieustraszone i działały jak wytrawne konspiratorki. [Dla niektórych kobiet] działalność opozycyjna stała się podstawowym, pełnoetatowym zajęciem. (...) [Inne] pełniły funkcję kurierek albo udostępniały mieszkania na redakcje, ośrodki kolportażu, skrzynki kontaktowe, miejsca spotkań lub tymczasowe lokale dla ukrywających się działaczy, wydawców prasy i innych osób (...). [W relacji Joanny Szczęsnej] najmłodsza, czternastolatka, nosiła nielegalne wydawnictwa w szkolnej teczce. Najstarsza z łączniczek miała prawie osiemdziesiąt lat. Kiedyś chciano ją przesłuchać, ale udawała głuchą i nie odpowiadała na pytania. (...) Udostępnianie mieszkań leżało w gestii kobiet. (...) Jeżeli kobieta uważała, że mąż mógłby się sprzeciwić, po prostu o niczym mu nie mówiła. Zaangażowanie wielu kobiet można więc nazwać tajemnicą domową. [Inne jeszcze były żonami działaczy]. Kobiety były często żywicielkami rodzin. Zarabiały na życie, kiedy mężczyźni siedzieli po więzieniach, ukrywali się albo nie mogli znaleźć pracy z powodu swej działalności politycznej. (..) Praktycznie wszystkie kobiety, które miały dzieci, a zwłaszcza samotne matki, były szantażowane – pisze Joanna [Szczęsna] – Bezpieka groziła, że zabiorą im dzieci i umieszczą w sierocińcu.

W grudniu 1990 roku Agnieszka [Maciejowska] z pewną ironią, ale i z goryczą, że dręczy ją świadomość, iż nie ma żadnych kwalifikacji przydatnych w normalnych czasach. „Do czego w demokracji może się przydać umiejętność konspirowania? Nawet meliny z wódką nie da się prowadzić, bo są już nocne sklepy.” Czego się nauczyłam w podziemiu? – zastanawiała się – W takich czasach człowiek nie uczy się niczego przydatnego. Co z tego, że umiem się zorientować, że śledzi mnie milicja, albo że potrafię zaszyfrować numer telefonu? (...) Dla takich jak ja, którzy zajęli się podziemną działalnością zaraz po ukończeniu studiów, opozycję można porównać do wydłużonego okresu dzieciństwa, do zabawy w złodziei i policjantów. Wszyscy byliśmy przekonani, że żyjemy w absurdalnych warunkach, a w takiej sytuacji bezsensem jest żyć jak dorośli. Więc niby sprostaliśmy tej sytuacji, bawiąc się i knując, i zarazem starając się ją zmienić, żeby móc wkroczyć w dorosłość. (...) Mam bardzo mieszane uczucia, jeżeli chodzi o podziemie – te słowa Anki Grupińskiej wyrażały emocje podobne do tych, o których mówiła Agnieszka Maciejowska. – Z jednej strony uważam, że to była strata czasu. Z drugiej – nie mogłam wtedy robić nic innego. (...) To zżarło całe moje życie, nie tylko zdolności twórcze, ale wszystko – życie rodzinne, prywatność, pasje (...). To było uczciwe życie – pod pewnymi względami podziemie było czymś wspaniałym, bo wszyscy wykazywali się odwagą. Łączyła nas solidarność. Ale nie mogłam swobodnie oddychać. (...) [Ewa Kulik-Bielińska opowiada:] Spotkałam się niedawno ze sporą grupą ludzi z podziemia. (...) Uświadomiłam sobie, że oni wszyscy, którzy tak wiele wtedy zrobili „dla sprawy” pozostali anonimowi. Szkoda. Wtedy działali anonimowo, teraz też nikt o nich nie wie. (...) Za tę pracę nie dostaje się nagrody.

Penn, dz.cyt., ss.122–131

e e ZADANIE 1 . MAŁE, NIEWIDZIALNE ZDARZENIA Odnajdźcie kobiety, które uczestniczyły w działalności opozycyjnej w Waszej okolicy. Co robiły? W jaki sposób działały? Co je motywowało? Jakie cele sobie stawiały? Bądźcie wyczuleni na rozmaitość biografii – nie trzeba koniecznie szukać „wielkich postaci”, warto poznać bliżej także rozmaite małe aktywności, które złożyły się na sukces ruchu solidarnościowego.

STRACONE LATA

Dla bardzo wielu osób działających w podziemiu, nieproporcjonalnie częściej dla kobiet, niż dla mężczyzn, upadek komunizmu oznaczał wyjście z polityki i konieczność nowego określenia swojej roli. Nowe życie nie było kontynuacją poprzedniego, ale zupełnie nowym wyzwaniem.

Penn, dz.cyt. ss.274–280

e e ZADANIE 2 . PORADNICZEK KONSPIRATORKI W oparciu o relacje zgromadzone przez Was, a także o te opublikowane i udostępnione (nie tylko w książkach Penn czy Kondratowicz, także w innych zbiorach wywiadów i opowieści), przygotujcie „Encyklopedię wiedzy nieużytecznej. Poradniczek konspiratorki”. Zwróćcie uwagę, że tego rodzaju poradniki w rozmaitych formach publikowano także w latach 80. (np. Mały konspirator Bielckiego, Kelusa i Sikorskiej, skany tu: http://www.sw.org. pl/mk/mk.pdf ). Zastanówcie się nad formą: powinny to być hasła encyklopedyczne, czy rodzaj FAQ, czy może zestaw „dobrych rad”? Pamiętajcie, aby dla każdego z haseł zestawiać bibliografię, a więc wskazywać źródła, z których zaczerpnęliście informacje.

e e ZADANIE 3 .

RECYKLING BIOGRAFII

/ REZONANS BIOGRAFII

W wypowiedziach zebranych we fragmencie „Stracone lata” autorki nie snują opowieści o bohaterskich czynach. Stwierdzają: było trzeba poświęcić parę lat życia i zrobiłyśmy to. Po zapoznaniu się z relacjami w przywołanych książkach, po wysłuchaniu opowieści, które sami wywołacie swoimi poszukiwaniami i badaniami, zaproponujcie recykling „straconych lat”. Przetwórzcie tamto doświadczenie w tekst, obraz, muzykę, taniec, społeczne działanie tu i teraz. Nie chodzi o upamiętnienie tego, co było, lecz o tworzenie czegoś nowego inspirowanego dawnym. Mówiąc jeszcze inaczej: to, co przygotujcie, będzie odpowiedzią na pytanie: Co z tamtych biografii rezonuje we mnie (w nas)? Jak rezonuje?

Fot. Stanisław Składanowski/Zbiory ECS

Fot. Janusz Balanda Rydzewski/Zbiory ECS

PRZEPIS NA PROJEKT

Wolność i Pokój ALEKSANDER PAWLICKI

Zapoznajcie się z dziejami ruchu Wolność i Pokój wykorzystując dostępne publikacje książkowe i internetowe. Informacje znajdziecie m.in. na http://fundacjawip.wordpress.com/ oraz na http://tezeusz.pl/cms/tz/index.php?id=1855.

e e ZADANIE 1 . RELACJE Poszukajcie informacji o działaniach wipowców w Waszej okolicy / regionie. Jeżeli taka była, postarajcie się dotrzeć do uczestników i świadków. Zgromadźcie relacje poszukując m.in. informacji, na czym polegała odrębność koncepcji WiP w stosunku do głównego nurtu opozycji solidarnościowej. Relacje, ewentualnie pozyskane dokumenty czy fotografie wykorzystajcie przygotowując wystawę poświęconą ruchowi. e e ZADANIE 2 . PLAKATOWANIE. Przygotujcie duże plakaty, które w skrótowej, symbolicznej formie ujmować będą albo idee ruchu Wolność i Pokój, albo któreś z wydarzeń z jego historii. Następnie zróbcie ekspozycję. Wystawę uzupełniajcie informacją o WiP, tak aby oglądający mogli uchwycić myśl autorów plakatów. (Ekspozycja plakatów może być elementem większej całości, jeżeli mogliście zrealizować zadanie 1). e e ZADANIE 3 . DEBATA Zorganizujcie publiczną debatę nt. idei WiP. (Zapoznajcie publiczność z deklaracjami ruchu zamieszczonymi poniżej). Jeżeli zdecydujecie się na debatę oksfordzką, to proponujemy, aby strona tezy twierdziła, że „Deklaracje WiP to sensowny program polityczny tak samo kiedyś, jak i dziś”.

MATERIAŁY POMOCNICZE

Deklaracja Założycielska Ruchu „Wolność i Pokój” Niżej podpisani, inspirowani w szczególności orędziami pokojowymi Papieża Jana Pawła II postanawiamy założyć w Krakowie Ruch „Wolność i Pokój”. 1. Podstawowym celem działania Ruchu będzie propagowanie i pozyskiwanie jak największych rzesz Polaków dla prawdziwej, niczym niezafałszowanej idei pokoju. „Słowo pokój – mówił Jan Paweł II w orędziu pokojowym z 1979 roku – stało się sloganem, który usypia bądź zwodzi”. Jest ono współcześnie najczęściej wypowiadane przez tych, którzy głosząc hasła pokoju, współpracy i rozbrojenia pragną w ten sposób pozbawić wolnych ludzi na całym świecie środków i woli obrony swoich swobód. Skala tego zjawiska sprawia, że dla coraz większych rzesz ludzkich – także w Polsce – intencje każdego wypowiadającego słowo pokój stają się moralnie podejrzane, a polityczne obce. Dlatego pragniemy przede wszystkim przywrócić moralną i polityczną wartość działalności na rzecz pokoju. 2. Warunkiem zaistnienia pokoju w życiu politycznym państw i narodów jest skuteczne zagwarantowanie wszystkim ludziom wolności osobistej. Nie ma pokoju nigdzie tam, gdzie zlikwidowano tradycyjne wartości polityczne, gdzie stworzono systemy państwowej represji, przymusu ideologicznego, gdzie pozbawiono jednostkę praw do samodzielności i inicjatywy. Nie ma więc pokoju w rządzonej przez komunistów Polsce. Pragniemy zrobić wszystko, co przyczynić się może do zwiększenia zakresu wolności człowieka w naszym kraju, a tym samym dać w Polsce szansę pokojowi. 3. Pragniemy współpracy ze wszystkimi ruchami, instytucjami i osobami w Polsce i za granicą, które swoją aktywność poświęcić chcą na rzecz pokoju urzeczywistnianego w warunkach wolności. Będziemy natomiast piętnować tak liczne w świecie dzisiejszym przejawy pogardy dla pokoju, zwłaszcza gdy uzasadniane są one ideologiami, które z przemocy uczyniły narzędzie swoich sukcesów. Szczególnie drastycznymi przykładami takiej ideologicznej przemocy są zjawiska międzynarodowego

terroryzmu i planowo przeprowadzana eksterminacja narodu afgańskiego w imię ideologii komunistycznej. Elementarna solidarność ludzka wymaga, abyśmy zaprzestali milczenia wobec tych najbardziej niebezpiecznych zamachów na ideę światowego pokoju. Zwracamy się do wszystkich identyfikujących się z naszymi poglądami o czynne poparcie naszych starań. Kraków 1985.04.14 Darek Rupiński, Piotr Świder, Radosław Huget, Marek Kozielski, Cezary Michalski, Barbara Syc, Artur Waluś, Agata Michałek, Anna Klich, Bogdan Klich, Marek Bik, Ewa Bik, Janusz Trybus, Krzysztof Żydowicz, Krzysztof Walczyk, Jan M. Rokita, Wojciech Modelski, Grzegorz Surdy, Jan Rojek. Deklaracja Ideowa Ruch „Wolność i Pokój” powstał jako wyraz przekonania, że cele stawiane sobie przez dotychczas istniejące instytucje i organizacje niezależne nie obejmują wielu zjawisk, wobec których nie powinni zostać obojętni ludzie dobrej woli. Słuszna jest walka o prawa obywatelskie, wolność słowa, druku, zgromadzeń, swobodę zrzeszeń. Słuszne są prowadzone przez związki zawodowe działania, które mają na celu obronę pracowników przed wyzyskiem i niesprawiedliwością. Godną szacunku jest postawa kościoła katolickiego, który jest rzecznikiem aspiracji narodowych i uniwersalnych wartości moralnych pełniąc te rolę z godnością instytucji o najwyższym autorytecie społecznym. Niezbywalną częścią walki o prawa ludzkie jest domaganie się wolności religijnej, inicjatyw społecznych i kulturalnych związanych z kościołem. Ruch „Wolność i Pokój“ uważa wszelkie dążenia do niezależności narodowej za uprawnione. Ucisk narodowy jest złem, którego wyeliminowanie prowadzi do zdobycia wolności przez narody i pokoju między nimi. Ruch „Wolność i Pokój“ traktuje walkę o prawa obywatelskie, wolność religijną i niepodległość narodową jako pierwszy fundament swego działania. W chwili obecnej świat staje wobec kolejnego zagrożenia wojną, której skutki mogą być nieodwra-

calne dla ludzkiej cywilizacji. Wielu Polaków nie dostrzega tego zagrożenia, traktując je jako twór komunistycznej propagandy. Nie dostrzega się w Polsce wagi zagrożenia wojną jądrową, problemu militaryzmu i militarystycznego wychowania. Dążenie do zmiany tej sytuacji stanowi drugi fundament działania ruchu „Wolność i Pokój”. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że zmiany polityczne, odczuwane powszechnie za niezbędne, są jednak niewystarczające. Nie gwarantują one bowiem, że miłość i prawda będą dominować w stosunkach międzyludzkich. Ruch „Wolność i Pokój“ chce popularyzować wiedzę ułatwiającą człowiekowi odnalezienie sensu życia i swego miejsca w świecie, wywodzącą się z osiągnięć etyki chrześcijańskiej, psychologii humanistycznej, filozofii Wschodu i innych kierunków myśli ludzkiej, traktujących człowieka podmiotowo. To stanowi trzeci fundament, na którym chce oprzeć swoje działanie ruch „Wolność i Pokój”. Zagadnienia

1. Prawa człowieka Wywalczenie podstawowych praw ludzkich, jak swoboda wyrażania swoich opinii, możliwość nieskrępowanego tworzenia związków zawodowych i innych zrzeszeń, pełna wolność religijna jest podstawą jakichkolwiek głębszych zmian społecznych. Nieustanne naruszanie i negowanie tych spraw stanowi cechę charakterystyczną porządku politycznego, w którym żyjemy. Specjalne miejsce zajmują w tym względzie prawa więźniów. Celem, na którym chce skupić swoje wysiłki ruch „Wolność i Pokój” jest uzyskanie przez więźniów sumienia w Polsce i na świecie odpowiedniego statusu. Niedopuszczalne jest stosowanie wobec więźniów przemocy fizycznej i presji psychicznej. Ruch „Wolność i Pokój” będzie walczył o prawa więźniów, rozpowszechniał informacje o ich łamaniu, organizował akcje pomocy na ich rzecz. Jesteśmy przeciwko karze śmierci stanowiącej hańbę współczesnych systemów prawa. W tych sprawach pragniemy współpracować z organizacjami i instytucjami stawiającymi sobie podobne cele – jak np. „Amnesty International”.

2. Wyzwolenie narodowe Ruch „Wolność i Pokój“ popierać będzie walkę narodów zniewolonych przez przemoc o charakterze obcym narodowo bądź ideologicznie. Nie do pomyślenia jest we współczesnym świecie sytuacja, kiedy wola uzyskania niepodległości przez narody nie znajduje odzwierciedlenia w rzeczywistości politycznej. Godne poparcia są dążenia grup etnicznych i mniejszości narodowych do uzyskania autonomii i większego wpływu na swoje losy. Ruch „Wolność i Pokój“ będzie organizował akcje solidarnościowe z tymi narodami i mniejszościami, które upominają się o swoje prawa. Będziemy popierać mniejszości narodowe w Polsce w ich dążeniu do uzyskania autentycznej instytucji kultury i stowarzyszeń. Jednocześnie przy każdej okazji działać będziemy na rzecz Polaków w innych krajach, gdzie stanowią oni mniejszość.

3. Zagrożenie wojną, międzynarodowy ruch na rzecz pokoju Wobec faktu, że największym zagrożeniem dla współczesnego świata jest atomowa zagłada, działać będziemy na rzecz uświadomienia polskiemu społeczeństwu ogromu tego zagrożenia. Konieczna jest zmiana militarystycznego wychowania młodzieży, podtrzymywanego przez dom jak i szkołę. Ruch „Wolność i Pokój“ uważa za podstawowy środek walki ze złem, walkę bez przemocy. Stanowi ona najtrudniejszą, ale najsłuszniejszą drogę do wywalczenia przez społeczeństwo swoich praw. Konieczne jest wypracowanie metod walki bez przemocy, które byłyby skuteczne w warunkach komunistycznego totalitaryzmu. Uznajemy, że w sytuacjach wyjątkowych, np. zagrożenia życia, zwłaszcza kiedy dochodzi do masowej eksterminacji /jak narodu żydowskiego podczas II wojny światowej czy kambodżańskiego podczas rządów Pol Pota/ człowiek ma moralne prawo odwołać się do przemocy. Czas, aby – wobec nieskuteczności działań podejmowanych przez rządy – same społeczeństwa Wschodu i Zachodu, mające stanąć naprzeciwko siebie w ewentualnej wojnie,

rozpoczęły działania prowadzące do dialogu i wzajemnego poznania. Szczególnie dla nas ważne jest zbliżenie z Niemcami, z narodem, od którego dzieli nas przepaść najnowszej historii, a z którym łączy wspólna sytuacja zagrożenia. Ruch „Wolność i Pokój“ uważa za niezbędne zdemilitaryzowanie i utworzenie strefy bezatomowej w Środkowej Europie, której istnienie zmniejszyłoby groźbę, pod warunkiem zdemokratyzowania krajów Wschodu. W obecnej sytuacji sankcjonowany prawem nakaz służby wojskowej stanowi, wobec rozbieżności celów państwa i narodu, akt łamania ludzkich sumień. Obowiązujący tekst przysięgi wojskowej w Ludowym Wojsku Polskim, który nakazuje wierność rządowi, a także sojuszowi z tzw. „bratnimi armiami” często nie jest zgodny z sumieniem żołnierzy. Ruch „Wolność i Pokój“ zamierza działać na rzecz zmiany roty przysięgi wojskowej, aby ci, którzy pragną być w zgodzie z własnym sumieniem – jak Marek Adamkiewicz – nie trafiali do więzień. Niejednokrotnie względy moralne, polityczne czy religijne nie pozwalają zgodzić się człowiekowi na odbycie służby wojskowej. Ruch „Wolność i Pokój” zmierza do uzyskania przez każdego poborowego w Polsce prawa zamiany służby wojskowej na niezagrażającą życiu innych służbę cywilną, tak jak to ma miejsce w wielu innych krajach. Z najwyższym szacunkiem i uznaniem traktujemy wysiłki wielu organizacji i instytucji oraz grup ludzi na rzecz zaprowadzenia na całym świecie pokoju. Ruch „Wolność i Pokój” chce aby jego działalność stała się trwałą częścią tych wysiłków. Dlatego tak cenne są przekazane nam wyrazy poparcia i solidarności przez organizacje pokojowe w Europie Zachodniej takie jak: Comité pour le Désarmement Nucléaire en Europe /CODENE/, Interkerkelijk Vredesberaad /IKV/, European Nuclear Disarmament /END/. Chcemy współdziałać z międzynarodowym ruchem na rzecz pokoju. We współdziałaniu tym jest dla nas szczególnie ważne docenienie tej podstawowej prawdy, że nie przeciwstawimy się skutecznie wojnie, jeśli nie zwalczymy systemów politycznych

opartych na wewnętrznej przemocy państwa wobec obywateli. Dla nas – mieszkających w warunkach jednego z takich systemów – jest to pierwsza i najważniejsza droga prowadząca do powszechnego pokoju. Chcemy iść tą drogą ze wszystkimi niezależnymi ruchami pokojowymi w Europie i świecie.

4. Ochrona środowiska Wobec rosnącej groźby zniszczenia biosfery, powietrza, wody i ziemi, wolność powinna być również możliwością wyboru życia w niezdewastowanym środowisku naturalnym. W chwili obecnej bogactwa przyrody są marnowane, a krótkowzroczna polityka władz przynosi naturalnemu środowisku nieodwracalne zniszczenia. Głównym źródłem jest w tym przypadku przemysł, często szukający oszczędności w braku urządzeń chroniących przed zanieczyszczeniami. Nieprzemyślana gospodarka prowadzi do wyjaławiania gruntów, zanikania lasów i wód. Ruch „Wolność i Pokój“ będzie walczył o pełne informowanie społeczeństwa na temat niszczenia naturalnego środowiska. Polsce nie grozi dynamiczny rozwój energetyki atomowej, jednak próby jej przeniesienia na polski grunt wzbudzają – po doświadczeniach innych krajów – nieufność. Ruch „Wolność i Pokój“ będzie współpracował ze wszystkimi ludźmi działającymi, którzy sprzeciwiają się zagrożeniu środowiska i próbom nuklearnym na całym świecie.

5. Głód na świecie, pomoc charytatywna Ruch „Wolność i Pokój“ traktuje głód we współczesnym świecie jako hańbę współczesnej cywilizacji. Demilitaryzacja Europy Wschodniej służyć ma nie tylko poprawie losu narodu polskiego i sąsiednich,

ale także zaoszczędzić środki na pomoc dla krajów dotkniętych nędzą i masową śmiercią głodową. Chociaż pomoc charytatywna nie zastąpi nigdzie strukturalnych przemian, zapewniających człowiekowi życie, ale nic – z drugiej strony – nie jest w stanie zastąpić ochotniczej pomocy na rzecz potrzebujących. Dotyczy to również ludzi dotkniętych niedostatkiem, chorobami, samotnością w Polsce. Ruch „Wolność i Pokój“ deklaruje pomoc i współdziałanie ze wszystkimi organizacjami, które stawiają sobie za cel pomoc potrzebującym.

6. Rozwój człowieka Człowiek współczesny staje wobec pytań podstawowych: jaki jest sens życia ludzkiego, jak kształtować swoje relacje z najbliższymi i z ludźmi w ogóle, jak dawać sobie radę z problemami osobistymi ludzkiej osobowości. Ruch „Wolność i Pokój“ chce inicjować i wspomagać działalność odczytową, wydawniczą i inną, mającą na celu pomoc ludziom poszukującym swojej drogi życia.

7. Tolerancja Podstawom pozwalającym działać w ramach ruchu ludziom o różnych światopoglądach jest tolerancja i wzajemne zrozumienie dla różnych dróg wiodących do rozwiązania istotnych problemów współczesnego świata. Łączyć nas natomiast będzie niezgoda na zło, ucisk, nietolerancję, obojętność wobec cierpienia. 17 listopada 1985 r. Machowa k. Tarnowa. Ruch „Wolność i Pokój“ Gdańsk, Kraków, Warszawa, Wrocław.

ROZDZIAŁ II

Jak uczyć o solidarności społecznej? Zachęcamy do poświęcenia lekcji wychowawczej lub wiedzy o społeczeństwie tematyce związanej z solidarnością społeczną oraz różnymi kręgami solidarności. Proponujemy scenariusz zajęć, podczas których uczniowie mierzą się z refleksją nad solidarnością lokalną, analizują znaczenie akcji społecznych, projektują własną kampanię społeczną, dyskutują o tym, co decyduje o solidarnym zachowaniu. Dodatkowo lekcję można kontynuować poprzez wykorzystanie scenariusza warsztatów poświęconych solidarności globalnej.

Fot. Tomasz Kwiręg

SCENARIUSZ LEKCJI

Człowiek jest zawsze solidarny z kimś i dla kogoś (J. Tischner, Etyka solidarności, Znak, 2005, s. 16) URSZULA MAŁEK

ŚRODKI DYDAKTYCZNE

CELE

ee metodnik lub światła, kartki czerwone, żółte, zielone ee sprzęt do odtwa rzania muzyki

Uczeń: −− dowie się, na czym polega solidarność społeczna i pozna przykłady działań związanych z angażowaniem się na rzecz innych; −− będzie umiał wskazać różne kręgi solidarności społecznej oraz podać ich znaczenie dla jednostki, grupy, społeczności lokalnej i globalnej.

odpowiedź na pytania. Pamiętaj, że celem aktywności nie jest poznanie odpowiedzi, ale sprawdzenie – poprzez samoocenę – jaka jest wiedza uczniów, na czym możesz bazować jako prowadzący zajęcia. Rozdaj uczniom MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 lub – jeśli w pracowni jest dostęp do Internetu – podaj linki do stron www i poproś o zapoznanie się ze źródłami. Poinformuj uczniów, że będą pracować w parach i szukać odpowiedzi na postawione na początku zajęć pytania. Wyznacz czas, a po jego zakończeniu poproś o refleksję. Zapytaj np.: czego nowego się dowiedzieli? Co ich szczególnie zaskoczyło? Zastosuj rundkę bez przymusu, a po jej zakończeniu dokonaj podsumowania odwołując się do zapisanych na tablicy pytań i jeszcze raz podkreśl powód powstania utworu: wyraz solidarności artystów z poszkodowanymi z pożarze osobami. Zwróć szczególną uwagę na pojęcie „solidarność”.

CELE ZAPISANE W JĘZYKU UCZNIA

Na dzisiejszych zajęciach: 1. Dowiesz się, dlaczego warto być solidarnym zarówno z najbliższymi, jak i z tymi, których nie znasz, a którzy potrzebują twojej pomocy.

Jako podsumowanie możesz również zaprezentować fragment filmu dokumentalnego, który znajduje się na stronie Portalu „dlaStudenta.pl” czas 9:10–10:04 lub 7:25–10.04 UWAGA!

http://muzyka.dlastudenta.pl/artykul/Najtragiczniejszy_ koncert_w_Polsce_(24_11_94),75462.html

PYTANIA KLUCZOWE

1. Dlaczego niektórzy stoją z boku, czyli dlaczego brak solidarności międzyludzkiej? 2. Czy ja jestem potrzebny/potrzebna, aby zmienić ten świat? 3. Czy aby żyć, siebie samego trzeba dać? PRZEBIEG:

Wprowadzenie Rozpocznij zajęcia od odtworzenia utworu Golden Life „24.11.94”: http://www.youtube.com/watch?v=JqDWrsBWBhw [dostęp 15.12.2013]

Zapisz na tablicy pytania: Dlaczego tytuł utworu to „24.11.94”? Z jakim wydarzeniem wiąże się jego powstanie? Sprawdź znajomość odpowiedzi używając „świateł”: zieloną kartkę podnoszą uczniowie, którzy znają odpowiedź na oba pytania; żółtą, gdy znają odpowiedź tylko na jedno; czerwoną, kiedy nie znają żadnej. Alternatywnie – zamiast świateł – możesz zastosować technikę głosowania, czyli poprosić o podniesienie ręki tych uczniów, którzy znają UWAGA!

Pojęcie „solidarność” Podaj cel zajęć w języku ucznia i sprawdź jego zrozumienie za pomocą „świateł”. Czerwone oznacza: „nie rozumiem”, żółte: „w części rozumiem” a zielone: „w pełni rozumiem”. Zapisz temat lekcji i poproś uczniów o rozmowę w parach (2 min) na temat: co oznacza, że „Człowiek jest zawsze solidarny z kimś i dla kogoś”? UWAGA! Alternatywnie możesz poprosić uczniów o rozmowę w parach na temat: Co oznacza bycie solidarnym z innymi ludźmi? Warto dostosować pytanie do grupy uczniów, z którą pracujesz. Kręgi solidarności Podziel uczniów na grupy i każdej z nich rozdaj jeden z MATERIAŁÓW POMOCNICZYCH OD 2 DO 8 , a także karty pracy (MATERIAŁ POMOCNICZY NR 9 ). Wyjaśnij zadanie, które będą wykonywali uczniowie: powinni przeczytać tekst, a następnie zastanowić się, w jaki sposób opisane zachowanie lub działanie miało pozytywny wpływ na: −− jednostki – każdą zaangażowaną osobę, −− grupę biorącą udział w danej akcji/działaniu,

−− społeczność lokalną, −− społeczność globalną. Podkreśl znaczenie solidarności i jeszcze raz przypomnij temat lekcji. Sprawdź za pomocą świateł (zielone, żółte, czerwone) poziom zrozumienia poleceń, a następnie wyznacz czas pracy. Kiedy czas minie, zadaj uczniom pytania: Co było łatwe? Co było trudne? Następnie poproś poszczególne zespoły o krótką prezentację. Uczniowie mogą przedstawiać po jednym pozytywnym aspekcie dla jednostki, grupy itd. W podsumowaniu zwróć uwagę, że w ćwiczeniu skupiliście się na aspektach pozytywnych, aby w ten sposób pokazać, jak wiele dobrego można zrobić odwołując się do solidarności międzyludzkiej. Podkreśl, że zawsze w tego typu działaniach występują aspekty negatywne oraz trudności i że do nich też możemy się przygotować. Zawsze warto pamiętać, jak wiele mogą przynieść tego typu akcje na wielu poziomach: zmieniają człowieka, który je podejmuje, społeczeństwo i poniekąd cały świat. Możesz wybrać materiały pomocnicze lub przygotować własne np. dotyczące inicjatyw lokalnych. Jeśli uczniowie będą mieli trudności z wymiarem globalnym, wskaż im, że wszystkie materiały pomocnicze, nad którymi pracują pochodzą z internetu – sieci globalnej. Dzięki niemu dowiedzieli się, w jaki sposób ktoś rozwiązał problemy lokalne, a nawet jednostkowe. UWAGA!

Dyskusja. Dlaczego brak solidarności międzyludzkiej? Zadaj uczniom pytanie, czy znają inne „zaangażowane” utwory muzyczne, których twórcy utożsamiają się z jakąś akcją lub ideą. Zbierz przykłady, a następnie odtwórz jeden z podanych poniżej utworów i zapisz temat dyskusji: „Dlaczego brak solidarności międzyludzkiej?” lub Czy aby żyć, siebie samego trzeba dać? Utwory: −− „ Przeżyj to sam” Lombard: http://www.youtube. com/watch?v=K8XqfbGJyMc [dostęp 16.12.2013] – zwróć uwagę na materiały archiwalne dotyczące historii Polski, w tym walki Solidarności −− „ Tolerancja” Stanisław Soyka: http://www.youtube.com/watch?v=nZz 6 XtdmOHY [dostęp 16.12.2013] – zwróć uwagę na refren i słowa: […], życie nie tylko po to jest, by brać Życie nie po to, by bezczynnie trwać I aby żyć siebie samego trzeba dać. Następnie przeprowadź dyskusję, a w podsumowaniu zwróć uwagę na znaczenie solidarności międzyludzkiej w każdym wymiarze – od lokalnego po globalny. Dyskusję poprzedź rozmową w parach lub w grupach, tak aby uczniowie mogli zebrać argumenty. Dodatkowo możesz podzielić uczestników na dwie grupy i przeprowadzić debatę „za i przeciw”. Warto przeprowadzić tę część zajęć ze względu na dodatkowy aspekt wychowawczy. UWAGA!

w tej części zajęć uczniowie pracując w tych samych zespołach mogą podać jedną trudność, jaką napotkali lub mogli napotkać organizatorzy działania w opisanych przypadkach. Powinni też wymyślić przykładowe sposoby jej rozwiązania. FAKULTATYWNIE:

Pomysł na projekt

1. Poproś uczniów o zaplanowanie happeningu na temat zaangażowania się w pomoc innym.

Podsumowanie Wróć do celu zajęć a następnie poproś uczniów o dokończenie zdań: −− Z dzisiejszych zajęć zapamiętam… −− Solidarność międzyludzka jest ważna, ponieważ… −− Należy być solidarnym, ponieważ…

2. Zaplanujcie koncert utworów na temat „Czy aby żyć, siebie samego trzeba dać?”

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 : Dobry sąsiad – opiekun seniora? [fragment]

MATERIAŁY POMOCNICZE

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 „Życie choć piękne tak kruche jest” TEKST 1 . Najtragiczniejszy koncert w Polsce (24.11.94) http://muzyka.dlastudenta.pl/artykul/Najtragiczniej szy_koncert_w_Polsce_%2824_11_94%29,75462.html [16.12.2013] Serwis muzyka.dlastudenta.pl – na stronie znajdują się zdjęcia archiwalne i film dokumentalny.

Zaczął się remont Pomnika Ofiar Pożaru w Hali Stoczni Gdańskiej TEKST 2 .

http://www.wybrzeze24.pl/aktualnosci/zaczal-sie-remont-pomnika-ofiar-pozaru-w-hali-stoczni-gdanskiej [16.12.2013], Serwis wybrzeze24.pl

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 : Maraton Pisania Listów. Newsletter z dnia 17.12.2013 r. Rekordowy Maraton! Tegoroczny Maraton Pisania Listów znów okazał się rekordowy. Napisaliśmy 214 472 LISTY w 430 miejscach w całej Polsce! W tym roku uczestnicy najchętniej pisali w obronie etiopskiego dziennikarza Eskindera Negi, Meksykanki Miriam López, Romów z Wrocławia oraz demonstrantów z Kijowa. Pisaliśmy m.in. w szkołach, urzędach, kawiarniach, bibliotekach, zakładach karnych, a nawet na jachcie płynącym po Morzu Bałtyckim... i w jednym miejscu w Rumunii, które przyłączyło się do polskiego Maratonu. Wszystkie miejsca łączyło ogromne zaangażowanie i wiara, że listy mogą zmieniać świat. Dzięki ogromnej mobilizacji w takich miejscowościach jak Białystok, Podwiesk czy Zabudów napisano bardzo wiele listów. Tegoroczni rekordziści napisali ponad 14 000 listów! Teraz zbieramy na znaczki! Dziękujemy, że jesteście z nami! Nasze listy zmieniają świat! Dziękujemy także Partnerom Strategicznym: Siódemka, naTemat.pl, Evolution Media oraz The Digitals. Razem mamy siłę! Zespół Amnesty International Polska! Więcej na temat Maratonu Pisania Listów znajdziesz na stronie http://amnesty.org.pl/ maraton-pisania-listow.html [16.12.2013]

21–09–2012 Autor: Redakcja StarsiRodzice.pl http://starsirodzice.pl/dobry-sasiad-opiekun-seniora/ dobry-sasiad-opiekun-seniora [16.12.2013]

„Sąsiad bliższy niż rodzina” – mówi polskie przysłowie. Stare porzekadło sprawdza się zwłaszcza w przypadku osób starszych, które mieszkają same. Kiedy dzieci opuszczają rodzinny dom albo umiera małżonek, często sąsiad staje się jedną z najbliższych osób dla seniora, a nawet jego opiekunem. Potwierdzają to wyniki badania PolSenior. Pomocna dłoń Kilka miesięcy temu starsza mieszkanka Przemyśla nagle źle się poczuła. Nie była w stanie podejść do stolika, na którym leżał telefon, ani tym bardziej opuścić mieszkania. Zrozpaczona kobieta zaczęła słabym głosem wołać o pomoc. Na pomoc starszej pani ruszyli sąsiedzi. Co prawda nie mogli dostać się do środka, bo drzwi były zamknięte na klucz, ale wezwali pogotowie i straż pożarną, które pomogły chorej. Takich przypadków, gdy starsi ludzie mogą liczyć na swoich sąsiadów, jest wiele. Seniorzy często mieszkają w swoich domach przez całe lata – raz zawarte znajomości stają się przyjaźniami do końca życia. Choć wścibska sąsiadka jest przedmiotem złośliwych anegdot, często czujność znajomych zza ściany ratuje starszych ludzi z opresji. Warto, by nie tylko senior utrzymywał dobre stosunki z sąsiadami. – W trosce o własnych rodziców staraj się mieć dobre relacje z ich znajomymi, jeśli wiesz, że mają z nimi bardzo żywe kontakty. Oni dużo wiedzą o twoim rodzicu. Gdyby coś się działo, mogą ci poradzić, jak ugryźć problem. Mogą zaalarmować, że dzieje się coś złego – radzi dr Piotr Szukalski, gerontolog z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego. Sąsiedzkie przysługi Sąsiedzka pomoc przydaje się nie tylko w awaryjnych, dramatycznych okolicznościach. Sąsiedzi często nawzajem świadczą sobie drobne przysługi – robią zakupy, gdy ktoś ma problemy z opuszczeniem domu, załatwiają sprawy w urzędach, podwożą na wizytę u lekarza. Wyniki badania PolSenior wskazują, że z pomocy sąsiadów i przyjaciół korzysta 28% polskich seniorów. Zdecydowana większość z nich mieszka samotnie. Co ciekawe, najczęściej są to mieszkańcy średnich i dużych miast. W trzech czwartych przypadków sąsiedzi pomagają starszym ludziom bezinteresownie. Tylko niecałe 5% osób robi to za pieniądze, a 18% – częściowo odpłatnie. […]

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4 Sprawiedliwy handel. Zaproszenie do działania http://www.biosprawiedliwi.pl/sprawiedliwy_handel.

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5 Czytamy, pomagamy – wolontariat w szpitalu dziecięcym

html [16.12.2013]

http://kopernika.pl/index.php?topic=21482.0 [16.12.2013]

Mamy świadomość, że nasz świat dostarcza wszystkiego na nasz stół. Nasza cała kultura życia i jedzenia jest pod wpływem ofert z całego świata. Nie zastanawiamy się, skąd pochodzą używane przez nas produkty, a jeszcze mniej – w jakich warunkach zostały wyprodukowane. Produkcji i handlu nie zatrzymują żadne granice. To nie zmienia faktu, że gospodarka światowa dzieli świat na bogatych i biednych. Koszty dzisiejszego handlu światowego spoczywają na barkach większości populacji ludzkiej. Przepaść między biednymi i bogatymi krajami powiększa się dokładnie tak samo jak w ramach jednego kraju między elitami a najsłabszymi socjalnie. Prawo do jedzenia, opieki zdrowotnej, dachu nad głową, kształcenia, pracy i sprawiedliwej zapłaty jest jednakowe dla wszystkich ludzi na naszej planecie! Sprawiedliwy Handel stanowi na tym tle pewien kontrapunkt. Pokazuje, dlaczego zmiana niewłaściwych zasad handlu jest niezbędna. Wskazuje możliwości, jak dokonywać tego każdego dnia. Zyskuje na tym jakość codziennego życia – zarówno ludzi z południa naszego globu jak i nasza. Hasło „Handel zamiast pomocy“ jest od lat 60-tych podstawowym mottem ubogich krajów południa. Handel sam w sobie nie jest jednak żadnym gwarantem powodzenia. Wszystko zależy od tego, jak będzie zorganizowany. Równoprawny i świadomy udział w nim obu stron jest decydujący! Wraz z powstaniem pierwszych organizacji Sprawiedliwego Handlu na przełomie 60. i 70. lat ubiegłego wieku propagowane są nieprzerwanie idee handlu alternatywnego. Z wielu pojedynczych inicjatyw powstał silny europejski ruch. Dziś produkty Sprawiedliwego Handlu stają się dostępne tak szeroko jak nigdy dotąd. Około siedmiu milionów ludzi z południa naszej planety utrzymuje się dziś ze Sprawiedliwego Handlu. Z perspektywy czasu to dużo i mało jednocześnie. Przedsiębiorcy, politycy i całe gospodarki, a więc my wszyscy mamy przed sobą konkretne wyzwanie: nieustannie wprowadzać nową jakość myślenia i świadomość, że za wszystkimi produktami, które nas otaczają stoją żywi ludzie, tacy jak my!

Witajcie! Serdecznie zapraszam wszystkich do udziału w projekcie Czytamy, pomagamy. Pomóżmy dzieciom na chwilę zapomnieć o bólu i szpitalnej codzien ności ^. Na czym polega akcja? Idziemy grupą 5– 6 osobową do Wojewódzkiego Szpitala Dziecięcego im. Św. Ludwika na ul. Strzelecką, tuż obok ul. Kopernika. Tam prowadzimy przez 1,5–2 h zajęcia dla dzieci. Głównym punktem programu jest bajka, którą czytamy z podziałem na role. Następnie urozmaicamy czas małym pacjentom przeróżnymi zabawami, grami i zajęciami plastycznymi związanymi z tematem. Kiedy idziemy? Najbliższe wyjście odbędzie się W ŚRODĘ 14.03 O GODZINIE 14.30. Spotykamy się przy wejściu do szpitala (ul. Strzelecka 2). Kto może iść? Każdy! Cały czas czekam na Wasze zgłoszenia. Jeśli najbliższy termin Wam nie pasuje – bez obaw, będą kolejne wypady ' Wszystkich zainteresowanych środowym wyjściem lub w ogóle uczestnictwem w projekcie proszę o maila na adres: o.dudzik@gmail.com Dzieci na nas czekają ' Pozdrawiam serdecznie i zapraszam, Ola Dudzik Koordynator Projektu „Czytamy, pomagamy” e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 6 Londyn – Szukamy wolontariuszy Źródło: http://www.wosp.org.pl/ [16.12.2013]

W TYM TYGODNIU OSTATNIA SZANSA ABY ZOSTAĆ WOLONTARIUSZEM!!!! http://www.wosp.org.pl/fundacja/aktualnosci/londyn_ szukamy_wolontariuszy [16.12.2013]

Hurricane of Hearts po raz trzeci zaczyna działać na rzecz pomocy dzieciakom i seniorom!!!! Chcesz dołączyć? Zapraszamy każdego, kto: 1. Chce zbierać pieniądze na rzecz WOŚP 2. Chce działać w sztabie organizacyjnym jako: specjalista od mediów – chętnych do pisania tekstów, robienia filmików na kanał YOUTUBE;

specjalista od social mediów (Facebook, Twitter, Google +); Grafików i specjalistów IT; nauczycieli, pedagogów, opiekunów młodzieży. Jeśli chcesz od siebie dać cegiełkę swojej aktywności, poznać mnóstwo pozytywnie zakręconych ludzi.... to zapraszamy do działania i na regularne wtorkowe spotkania o godzinie 19:00 POSK Sala PUNO SIE MA!!!!! Sztab Londyn info: info@wospuk.com , info@hurricaneofhearts.com, Hurricane of Hearts, Londyn)

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 7 Zagrają dla Zuzi Informacje na temat koncertu można znaleźć na stronach: http://www.isanok.pl/aktualnosc/id8323,dzisiaj-koncert-dla-chorej-zuzi [16.12.2013] http://www.youtube.com/watch?v=1U__N7uajjA [16.12.2013]

e e MATERIAŁ POMOCNICZY NR 8 Szlachetna Paczka Źródło: http://www.szlachetnapaczka.pl/o-projekcie [16.12.2013]

e e MATERIAŁ

POMOCNICZY NR 9 :

Karta do pracy w grupie

Przeczytajcie otrzymany materiał pomocniczy, a następnie zastanówcie się, w jaki sposób to konkretne działanie może mieć pozytywny wpływ na: −− jednostki, czyli każdą zaangażowaną osobę −− grupę, która bierze udział w danej akcji −− społeczność lokalną −− społeczność globalną.

Do wykonania zadania możecie wykorzystać zamieszczoną poniżej tabelę. Na jej podstawie stwórzcie plakat: powinien on zawierać wszystkie elementy tabeli. Będziecie poproszeni o zaprezentowanie efektów Waszej pracy.

Przykład działania: Pamiętaj o solidarności i temacie lekcji: Człowiek jest zawsze solidarny z kimś i dla kogoś (J.Tischner, Etyka solidarności, Znak, 2005, s. 16) POZYTYWNY WPŁYW DZIAŁANIA NA:

Jednostkę, czyli osobę, która będzie angażowała się w inicjatywę

Grupę, która bierze udział w danej akcji/działaniu

Społeczność lokalną, w której ma miejsce to działanie

Społeczność globalną

PRZEPIS NA PROJEKT

Planujemy kampanię społeczną URSZULA MAŁEK

Uczniowie pracują w tych samych grupach co w poprzedniej części zajęć; zastanawiają się, w jaki sposób zaplanować kampanię społeczną w szkole czy w środowisku lokalnym, aby zachęcić młodych ludzi do aktywności na rzecz innych. Uczniowie powinni wykonać zadanie w formie plakatu. Rozdaj uczniom MATERIAŁ POMOCNICZY i sprawdź poziom zrozumienia treści poleceń stosując np. światła. Podkreśl, że karta pracy ma ułatwić przy-

e e MATERIAŁ

gotowanie plakatu. Wyznacz czas pracy, a po jego zakończeniu poproś uczniów, aby rozwiesili opracowane materiały. Następnie rozdaj każdemu po dwie małe samoprzylepne kartki i poproś, aby przykleić je na dwa plakaty reklamujące sprawy/akcje, w które dany uczeń chciałby się zaangażować. Na koniec poproś o refleksję – rozmowę w parach na temat: co decyduje o zaangażowaniu na rzecz innych? Po zakończeniu rozmowy zbierz refleksje uczniów w rundce bez przymusu.

Możesz zrezygnować z rozdawania samoprzylepnych kartek i po pokazaniu plakatów przejść do rozmowy w parach i refleksji na temat pracy na rzecz innych. UWAGA!

POMOCNICZY

Planujemy kampanię społeczną Zastanówcie się w grupie nad przygotowaniem elementów planu kampanii społecznej, która będzie

przeprowadzona w szkole lub w środowisku lokalnym, aby zachęcić młodych ludzi do aktywności na rzecz innych.

Problem społeczny – krótki opis

Cele kampanii – dwa, trzy powody dlaczego warto się zaangażować

Odbiorcy, czyli do kogo będzie kierowana kampania?

Sposoby dotarcia do odbiorców

SCENARIUSZ WARSZTATU

Solidarność w wymiarze globalnym KATARZYNA SZENIAWSKA

CELE

Uczeń: −− dyskutuje na temat wagi globalnej solidarności −− identyfikuje sytuacje, w których globalna solidarność jest kluczowa −− dyskutuje na temat mocnych i słabych stron różnych działań w ramach globalnej solidarności.

Po zakończeniu pracy w grupach poproś uczniów, aby ułożyli kartki na podłodze w środku sali tak, aby były widoczne dla wszystkich. Poproś o kilka komentarzy. Czy uczniowie zgadzają się z pomysłami kolegów? Może ktoś wpadł na nową myśl? Podsumuj, podkreślając, że niektóre wyzwania wymagają globalnego wsparcia ze względu na skalę (np. niektóre katastrofy naturalne), brak wsparcia w kraju (np. represje wobec pewnej grupy etnicznej albo walka z opresyjnym reżimem) oraz globalny wymiar przyczyn problemu (wiele wyzwań ekologicznych, ale też np. walka o prawa pracownicze). Zaznacz, że globalna solidarność może wiązać się z poczuciem odpowiedzialności wobec szerokich skutków naszych działań. GLOBALNA SOLIDARNOŚĆ

WPROWADZENIE

W DZIAŁANIU

Wyjaśnij, że zajęcia będą dotyczyć globalnego wymiaru solidarności. Zapytaj uczniów, co rozumieją przez globalną solidarność; zbierz 4–5 odpowiedzi i podsumuj, podkreślając, że globalna solidarność to wsparcie dla ludzi w potrzebie, także mieszkających daleko od nas.

Rozdaj uczniom samoprzy- ee karteczki lepne karteczki i długopisy. samoprzylepne Poproś, żeby każdy przyjrzał ee długopisy się raz jeszcze wyzwaniom zebranym podczas pierwszego ćwiczenia i wypisał maksimum 3 przykłady działań podejmowanych w odpowiedzi na nie (np. zbiórki darów, podpisywanie petycji etc.) – po jednym przykładzie na każdej karteczce. Daj uczniom 5 min na to zadanie. Poproś, aby każdy, kto skończy, w ciszy podszedł do tablicy i przykleił tam swoje karteczki. Porządkuj karteczki na bieżąco w grupy o podobnym temacie. Podsumuj odpowiedzi, wymieniając różne rodzaje działań. W razie potrzeby uzupełnij je i zwróć uwagę na różnorodność rozwiązań i ich zależność od rodzaju problemu.

GLOBALNE WYZWANIA – BURZA MÓZGÓW

ee tablica/flipchart ee markery

Zapytaj uczniów, w jakich sytuacjach (w odpowiedzi na jakie wyzwania) globalna solidarność jest szczególnie potrzebna. Zapisuj odpowiedzi na flipcharcie/ tablicy na zasadzie burzy mózgów. W razie potrzeby naprowadź uczniów na brakujące odpowiedzi, zwracając ich uwagę na fakt, że globalna solidarność jest potrzebna nie tylko w sytuacjach katastrof naturalnych i konfliktów zbrojnych, ale również wobec mniej „medialnych” wyzwań, jak łamanie praw człowieka (w tym praw politycznych i pracowniczych), długoterminowe zmiany w środowisku naturalnym (zanieczyszczenia i zmiany klimatu) i ubóstwo. DLACZEGO GLOBALNIE, A NIE TYLKO LOKALNIE?

ee 10–15 kartek A4 ee markery

Podziel uczniów na 3– 4 osobowe grupy i każdej grupie rozdaj po kartce A4. Poproś, aby każda grupa wypisała 3–4 przyczyny, dla których globalna solidarność jest tak ważna (dlaczego czasem wsparcie na poziomie lokalnym lub narodowym nie wystarcza). Daj grupom 10 min na wykonanie zadania.

PRZYKŁADY ODPOWIEDZI:

−− indywidualne wsparcie finansowe i rzeczowe (np. zbiórki pieniędzy i darów dla osób poszkodowanych w trzęsieniu ziemi, adopcja na odległość) −− podpisywanie petycji i listów (np. w sprawie więźniów politycznych) −− świadoma konsumpcja (np. bojkot produktów firmy łamiącej prawa pracownicze) −− świadome obywatelstwo (np. podpisywanie petycji do rządu w sprawie przeciwdziałania zmianom klimatu, głosowanie na partie, które wspierają takie działania)

−− pomoc rozwojowa (np. wsparcie budżetowe dla krajów o niższych dochodach, wsparcie działań organizacji międzynarodowych, projekty organizacji pozarządowych np. budujących szkoły, studnie, prowadzących szkolenia etc.) −− interwencja militarna (np. interwencja w Iraku, interwencja w Libii). MOCNE I SŁABE STRONY

Podziel uczniów na 4 grupy. ee 4 wydrukowane Każdej grupie wręcz jeden arartykuły (lub zestawy tykuł. Poproś, aby przeczytali artykułów) artykuł i na jego podstawie ee 4 flipcharty (korzystając też z własnej ee markery wiedzy i przemyśleń) zapisali na flipcharcie mocne i słabe strony działania, o którym opowiada artykuł. Co sprawia, że działanie jest skuteczne? Co ogranicza jego skuteczność? Poproś, aby przedstawiciele wszystkich grup krótko zaprezentowali wyniki pracy. Podsumuj ćwiczenie, zwracając uwagę, że nawet przy najlepszych chęciach wszystkie działania mają swoje mocne i słabe strony, a w niektórych przypadkach mogą nawet czynić więcej szkody niż pożytku. Warto więc angażować się z głową. ZAKOŃCZENIE

Podsumuj zajęcia. Jeśli wystarczy czasu, poproś uczniów o kilka wypowiedzi – spytaj, czego nowego dowiedzieli się lub co ich zaskoczyło w trakcie zajęć.

Rozdział III

Projekt obywatelski Solidarna Szkoła to społeczność, która podejmuje wspólne działania na rzecz innych, która uczy współpracy i odpowiedzialności za wspólnotę. W tym rozdziale zachęcamy do pracy metodą projektu, która realizuje te cele. Materiały przeznaczone są dla uczniów, dlatego proponujemy oddać inicjatywę uczniom, tak aby zwiększyć ich motywację oraz umożliwić współpracę przy samodzielnej realizacji przedsięwzięcia. Wszystkie działania opierają się na zaangażowaniu w projekty uczniowskie społeczności lokalnej. Przy okazji ich realizacji uczniowie nie tylko pogłębiają wiedzę, ale też zdobywają i doskonalą swoje umiejętności oraz kształtują postawy obywatelskie.

Fot. Tomasz Kwiręg

PRZEPIS NA PROJEKT

Radio Solidarność ALEKSANDER PAWLICKI

TWORZENIE BAZY DŹWIĘKÓW

Przesłuchajcie zgromadzone relacje. Zastanówcie się wstępnie nad scenariuszem audycji radiowej. Jakie tło dźwiękowe będzie Wam potrzebne? Zbierzcie np. pisk tramwaju, tupot nóg, sygnał wozu milicyjnego, piosenkę Jacka Kaczmarskiego...

IDEA

TŁO HISTORYCZNE

Wśród rozmaitych form przekazu w projektach uczniowskich dominują te wizualne. Niewykorzystane pozostają natomiast możliwości, jakie daje radio internetowe. Rzadko dokumentuje się głosy i dźwięki z przeszłości, w najlepszym razie towarzyszą one obrazowi, który je skutecznie usuwa na drugi plan. Stąd pomysł, aby zebrany przez młodzież materiał historyczny zaprezentować w formie podcastów – kilkuodcinkowego, radiowego serialu dokumentalnego.

Zapoznajcie się z zachowanymi audycjami Radia Solidarność i jego historią. Może jakiś fragment tych nagrań będzie dla Was inspiracją?

BADANIE

Zaplanujcie i przeprowadźcie badanie dotyczące biografii jednej lub kilku postaci albo wydarzenia znaczącego w regionalnych dziejach pierwszej Solidarności. Wskazówki dotyczące określenia tematu i pytań znajdziecie w materiale pt. Badamy razem. Dotrzyjcie do świadków i nagrajcie ich wypowiedzi. Zadbajcie o jakość nagrania. Eksplorujcie domowe archiwa, zwłaszcza zachowane kasety magnetofonowe lub szpule. Zapytajcie właścicieli o możliwość zrobienia kopii. W trakcie wywiadów poproście także o opowieść o dźwiękach. Co bym usłyszał, gdybym stanął wówczas pod tą bramą? Jakich piosenek Pan/Pani wówczas słuchała? Czy pamięta Pan/Pani odgłosy tamtej nocy? Jak brzmiała wówczas ta ulica?

SCENARIUSZ

Przygotujcie scenariusz audycji radiowej. Rozważcie, w jakiej kolejności chcecie prezentować informacje: materiały źródłowe i ewentualne komentarze. Jak wprowadzicie temat, co będzie kulminacją audycji, jak chcecie spuentować? Czy materiał rozbijecie na kilka odcinków, czy będzie to jedna audycja? Jak wykorzystacie zebraną dokumentację dźwiękową – kiedy ulokujecie ją w tle, a kiedy odegra samodzielną rolę? Zaprezentujcie scenariusz bohaterom swojej audycji z prośbą o autoryzację wybranych wypowiedzi. Zapytajcie raz jeszcze o dźwięki – możliwe, że nowy kontekst wypowiedzi otworzy jakieś zakamarki ich pamięci. POSTPRODUKCJA I PUBLIKACJA

W jednym z powszechnie dostępnych programów komputerowych wykonajcie montaż audycji. Usuńcie szumy. Opublikujcie w formie podcastów na stronie szkoły. Zadbajcie, by wiadomość o audycji dotarła do możliwie wielu osób (notka w lokalnej gazecie, informacja podczas ogłoszeń duszpasterskich itp.).

PRZEPIS NA PROJEKT

Solidarne Kostki ALEKSANDER PAWLICKI

IDEA

Zadanie, które stoi przed Wami, oparte jest na schemacie popularnej gry Story Cubes. Gra polega na snuciu opowieści przez każdego z uczestników. Fabuła jednak nie jest jednak zupełnie swobodna.

Należy w niej wykorzystać 9 wylosowanych przedmiotów lub postaci. Są one narysowane na dziewięciu sześciennych kostkach (w sumie 54 elementy). Gracz rzuca kostkami, aby dowiedzieć się, które

z przedmiotów lub postaci będzie musiał wykorzystać w swojej opowieści. Wasze zadanie polega na przygotowaniu kostek z 54 przedmiotami i postaciami związanymi z historią Solidarności w latach 80. Następnie rozegracie turniej opowiadaczy – opowiecie i posłuchacie mniej lub bardziej fantastycznych historii osnutych na dziejach ruchu solidarnościowego w Polsce, w Waszym lokalnym środowisku lub w rodzinie. Oceniana będzie autorska fantazja i dbałość o wykorzystanie historycznego detalu. PRZYGOTOWANIE LISTY PRZEDMIOTÓW I POSTACI

Przygotujcie listę przedmiotów i postaci (np. powielacz, tajniak, transparent, Radio Wolna Europa...) pracując w grupach. Każda z ekip analizuje inne źródło w poszukiwaniu inspiracji: prowadzicie wywiady ze świadkami, przeglądacie zdjęcia i materiały filmowe (także filmy fabularne), prowadzicie badania „archeologiczne” na terenie domu i szkoły, czytacie dostępną literaturę piękną, wspomnieniową i historyczną. Utwórzcie listę 54 przedmiotów i postaci. Dla każdego elementu sporządźcie krótki opis, który zawiera w miarę możliwości zdjęcie, informację o funkcji, odnośnik do źródeł.

GRA „PARA ZA PARĄ”

Gra toczy się w obecności publiczności. Pary, które zgłosiły się do turnieju rzucają kostkami, a po rzucie otrzymują 5 minut na przygotowanie opowieści. W tym czasie prowadzący opowiada publiczności o dziewięciu wylosowanych przedmiotach. Para prezentuje swoją opowieść. Może być to gawęda, dialog albo historia, w której jeden z zawodników opowiada, a drugi pokazuje treść. Najlepszą opowieść wybiera publiczność.

PRZYGOTOWANIE KOSTEK

GRA „SPOTKANIE SKLEROTYKÓW”

Dla każdego przedmiotu i postaci opracujcie czytelny ideogram, który można będzie umieścić na ściance kostki do gry. Następnie stwórzcie zestaw dziewięciu sześciennych kostek. (W szkole może powstać kilka takich zestawów). Podczas gry zapewnijcie opowiadającym wgląd w opisy. Zgromadzony podczas przygotowań materiał warto uczynić przedmiotem wystawy.

Gra toczy się w trójkach. Dwie osoby opowiadają na przemian, trzecia jest arbitrem. Pierwszy opowiadacz wprowadza jakiś przedmiot, a gdy kończy, drugi mówi „nie, to nie było tak...” i proponuje alternatywną wersję. Arbiter wybiera jeden z pomysłów, a jego autor podejmuje kolejny z wylosowanych przedmiotów i kontynuuje opowieść. W ten sposób przechodzimy przez dziewięć przedmiotów, za każdym razem wybierając jeden z dwóch proponowanych wariantów opowieści o danej rzeczy (postaci). Po zakończeniu rundy wymieniamy skład pary sklerotyków, tak aby każda osoba z trójki raz była arbitrem, a dwa razy sklerotykiem (gramy zatem trzy rundy).

GRA „TURNIEJ OPOWIADACZY”

Czas trwania jednej opowieści nie powinien przekroczyć 5 MINUT.

przedmiotów/postaci. Jeżeli macie jeden zestaw kostek, przekazujecie go sobie w trakcie gry z grupy do grupy. Po sześciu historiach wskazujecie tę, która najbardziej wam się spodobała. Każdy z uczestników rekomenduje jedną (nigdy własną) historię – zasadą jest, że rekomendując wybraną opowieść wskazujemy wyłącznie jej zalety. Inny wariant oceny to wzajemna informacja zwrotna. Ustalacie kryteria, np. język, wykorzystanie potencjału wylosowanych przedmiotów, suspens... Za każde z kryteriów (lepiej aby ich lista nie była długa, ale za to wspólnie uzgodniona) każdy słuchacz przyznaje opowieści od 0 do 2 punktów i krótko uzasadnia swoją decyzję. Opowiadacz sumuje swoje punkty.

Gra toczy się w sześcioosobowych grupach. Każdy zawodnik kolejno rzuca kostkami i improwizuje historię, w której wykorzystuje wszystkie dziewięć

PRZEPIS NA PROJEKT

Badamy razem ALEKSANDER PAWLICKI

IDEA

Projekty „Badamy razem” mają na celu połączenie prowadzonych już w ramach wielu programów badania historii lokalnej (najczęściej w nurcie oral history – historii mówionej) z historią porównawczą i współpracą różnych lokalnych grup młodych badaczy w skali kraju. Pomysł realizuje się poprzez: −− określenie przez każdą z zaangażowanych grup problemu badawczego o charakterze ogólnym, związanego jednak z pierwszą Solidarnością i jej historią w latach 80. (np. nielegalny ruch wydawniczy albo kobiety w podziemnej Solidarności), −− założenie strony internetowej dla takiego pojedynczego projektu, −− wymianę potrzebnych danych z innymi grupami: „zbierzemy dla was dane o nielegalnych drukarniach, opiszcie dla nas historie kilku kobiet aktywnie działających w Solidarności podziemnej w waszym regionie”, PLANOWANIE POZNAWCZE

Spośród zebranych kwestii wybierzcie i dopracujcie te, które wydadzą się Wam najciekawsze i najsłabiej rozpoznane. Sformułujcie pytania badawcze, czyli zagadnienia, których rzetelny opis będzie celem Waszego badania. REKONESANS LOKALNY

Przeprowadźcie teraz zaplanowane badanie. Zbierzcie relacje świadków, spróbujcie dotrzeć do archiwów domowych, nawiążcie kontakt z lokalnym oddziałem IPN i jego ekspertami. W trakcie tych działań znajdźcie czas, aby kilkakrotnie zebrać się i wspólnie zastanowić, czy pojawiły się jakieś nowe wątki albo czy w jakichś kwestiach bylibyście ciekawi szerszego tła. Zapisujcie swoje spostrzeżenia i pytania. PRZYGOTOWANIE STRONY INTERNETOWEJ

Stwórzcie stronę internetową lub witrynę Google, w której udostępnicie pierwsze wyniki swoich poszukiwań. Zadbajcie o atrakcyjność strony i jej przejrzysty układ. Przede wszystkim jednak postarajcie się, aby obok informacji o tym, co już wiecie, znalazła się także lista Waszych pytań badawczych oraz te pytania, na które poszukujecie odpowiedzi i przy których liczycie na wsparcie kolegów i koleżanek z innych zespołów w kraju. Dział „Czego nie wiemy” jest najlepszym świadectwem Waszych historycznych umiejętności – cała sztuka uprawiania historii leży w zadawaniu pytań, znajdowanie odpowiedzi jest relatywnie łatwiejsze.

Przygotujcie dwa białe plakaty. Na plakacie pierwszym wypiszcie hasłami wszystko, co już wiecie o działaniach Solidarności w Waszym regionie. Następnie na drugim plakacie zapiszcie, czego chcielibyście się dowiedzieć. Zwłaszcza drugi plakat warto wypełnić metodą burzy mózgów – tym razem niech będzie to burza pytań (sformułujcie nie mniej niż trzydzieści pytań!). Nie poprzestawajcie na dwóch czy trzech kwestiach najbardziej się narzucających. Ustalcie z góry, że na tablicy powinno pojawić WSKAZÓWKA! się przynajmniej trzydzieści Praktycy burzy mózgów kwestii i nie odpuszczajcie, lubią kontraktować się WYMIANA INFORMACJI nawet jeżeli przejściowo przed nadejściem burzy Strony podobne do Waszej założą także inne będziecie doznawać uczu- na przynajmniej 70–80 zespoły. Poprzez bazę adresową na stronie cia, że „wszystko już jest”. rozwiązań i – dzięki CEO odnajdźcie się i zobaczcie, nad czym Burza mózgów polega na nieustępliwości – swój pracują inni i jakiej pomocy oczekują od Was. wyzwoleniu energii i pomy- cel zwykle osiągają. Skomunikujcie się ze sobą. Warto urządzić słów, zwłaszcza tych głębotelekonferencję na Skype, aby wymienić się ko zakopanych pod różnymi „tego się nie da” albo pytaniami i doświadczeniami z badań. Udzielcie „to niepoważne”. Aby dostać się do nich, trzeba wysobie wskazówek, np. do sposobu przeprowadzetrwać w postanowieniu „będzie trzydzieści”. nia wywiadu.

WYMIANA INFORMACJI ZWROTNYCH

Przekazywanie wiadomości, zdobywanie ich dla siebie nawzajem to istotna rzecz. Równie ważna jest informacja zwrotna na temat pytań badawczych oraz kształtu stron internetowych. Jeżeli nawiązujecie współpracę z jakimś zespołem, niech elementem tej współpracy będzie także wzajemna pomoc w doskonaleniu tego, co znalazło się na stronach www, zarówno w aspekcie merytorycznym, jak i formalnym.

Zanim przekażecie sobie informacje, ustalcie, czego mają one dotyczyć i w jakiej formie macie je sobie przekazać. Aby informacja zwrotna była z pożytkiem wykorzystana, powinno udzielić się jej tak, jak tego oczekuje informowany i dotyczyć kwestii, które go interesują. Pamiętajcie przy tym, żeby konstruktywnie opowiedzieć komuś o swoich wrażeniach z lektury strony i nie wymądrzać się niepotrzebnie.

PRZEPIS NA PROJEKT

Solidarna Gmina. Raport roczny ALEKSANDER PAWLICKI OD PLANOWANIA POZNAWCZEGO IDEA

DO PYTAŃ BADAWCZYCH

Uczniowie raz do roku przeprowadzają badania, sporządzają raport i rekomendują rozwiązania w związku z problemami społecznymi, kulturalnymi lub gospodarczymi swojej gminy. Raport prezentowany jest publicznie.

W grupie zastanówcie się nad tym, czego chcielibyście się dowiedzieć na temat wybranego wątku. Ważne będą dla Was dwie sprawy: po pierwsze ustalenie potrzeb, po drugie opisanie, jak w tej chwili społeczność radzi sobie z nimi. Wykonajcie planowanie poznawcze. Przygotujcie dwa białe plakaty. Najpierw wyobraźcie sobie, że na krześle przed Wami siedzi osoba należąca do grupy, której dotyczy badanie (np. osoba niepełnosprawna, utalentowane dziecko albo emeryt). Na plakacie pierwszym wypiszcie hasłami wszystko, co już wiecie o tej osobie. Następnie na drugim plakacie zapiszcie, czego chcielibyście się dowiedzieć. Zwłaszcza drugi plakat warto wypełnić metodą burzy mózgów – tym razem niech będzie to burza pytań (nie mniej niż 30!). Spośród zebranych kwestii wybierzcie i dopracujcie te, które wydadzą się Wam najciekawsze i najsłabiej poznane. Pamiętajcie, aby sprawdzić, co się w tym temacie dzieje i kto jest w Waszym środowisku odpowiedzialny za poszczególne działania. Sformułujcie pytania badawcze, czyli zagadnienia, których rzetelny opis będzie celem Waszego badania.

WYBÓR PRZEDMIOTU BADANIA

Zróbcie w klasie burzę mózgów, wskazując najbardziej interesujące Was problemy społeczne w Waszej okolicy (np. stan dróg, zaopatrzenie w wodę, problem bezrobocia, opieka nad dziećmi, wsparcie dla niepełnosprawnych...). Nie poprzestawajcie na dwóch czy trzech najWSKAZÓWKA! bardziej narzucających się. Ustalcie Praktycy burzy z góry, że na tablicy powinno pojawić mózgów lubią konsię przynajmniej trzydzieści haseł traktować się przed i nie odpuszczajcie, nawet jeżeli przejnadejściem burzy ściowo będziecie doznawać uczucia na przynajmniej „wszystko już jest”. Burza mózgów po70–80 rozwiązań lega na wyzwoleniu energii i pomysłów, i – dzięki nieustęzwłaszcza tych głęboko zakopanych pliwości – swój cel pod różnymi „tego się nie da” albo „to zwykle osiągają. niepoważne”. Aby dostać się do nich, trzeba wytrwać w postanowieniu „będzie trzydzieści”. Wybierzcie jeden spośród zaproponowanych albo też grupę kilku powiązanych ze sobą tematów. Jeżeli Wasza ekipa jest liczna, lepiej pracować z zestawem tematów, tak aby każda trójka czy czwórka badaczy miała swój wątek.

Przykłady takich pytań: −− Na jakie udogodnienia mogą liczyć na terenie naszej gminy zamieszkujące tu osoby z różnego rodzaju niepełnosprawnościami? −− W jaki sposób włącza się osoby niepełnosprawne w rozmaite wspólne przedsięwzięcia?

−− Jakie instytucje, grupy czy środowiska – i w jaki sposób – angażują się na rzecz integracji osób niepełnosprawnych na terenie naszej gminy? OD PYTAŃ BADAWCZYCH DO PLANU BADANIA

Zaplanujcie swoje badanie. Ustalcie, kogo i w jaki sposób chcecie przebadać? Jakie osoby odwiedzicie, do jakich ekspertów chcielibyście dotrzeć, jakie dokumenty należy przejrzeć? Przygotujcie wywiady, ankiety, zestawy wycinków prasowych, dokumentację fotograficzną. Zastanówcie się, jakie pytania powinny być zadane np. w wywiadzie, aby zbliżyło to Was do odpowiedzi na pytania badawcze. Ustalcie odpowiedzialnych za poszczególne działania i harmonogram pracy.

wane zjawiska. Co powinno należeć do obowiązków instytucji państwowych i samorządowych, co powinny wziąć na siebie obywatelskie stowarzyszenia, co wspólnoty religijne, a o co zadbać mogliby pojedynczy obywatele? Sformułujcie rekomendacje. Co trzeba zmienić w Waszym środowisku i jak to zrobić? RECENZJA

Przed publikacją raportu zaprezentujcie swoje ustalenia nauczycielowi oraz socjologowi lub innemu specjaliście w dziedzinie nauk społecznych. Poproście go o uwagi do Waszego badania. Jeżeli potrzeba, wprowadźcie zmiany, ewentualnie przeprowadźcie dodatkowe badania i analizy. PREZENTACJA RAPORTU

OD BADANIA DO REKOMENDACJI

Przeprowadźcie zaplanowane badanie. Przeanalizujcie wyniki i opiszcie zaobserwowany stan rzeczy. Jeżeli pracujecie w kilku grupach nad kilkoma wątkami tego samego dużego tematu, zintegrujcie teraz efekty swoich dociekań. Przedyskutujcie wspólnie, jak Waszym zdaniem powinna rozkładać się odpowiedzialność za obserwo-

Rozważcie, jak najlepiej zaprezentować wnioski z Waszych badań i wynikające z nich rekomendacje, tak, aby zapewnić im możliwie najszerszy oddźwięk. Może dobrym pomysłem będzie uroczysta prezentacja w szkole lub wystąpienie w radzie gminy? Skuteczna może też być specjalnie założona strona internetowa albo artykuł w lokalnej prasie.

PRZEPIS NA PROJEKT

Jestem cieniem ALEKSANDER PAWLICKI

IDEA

KROK W KROK, MYŚL PO MYŚLI

Cień jest metodą badań jakościowych, niekiedy z angielska nazywaną Shadowing. W naszym wypadku jest to jednocześnie badanie i rodzaj społecznikowskiego stażu. Pomysł polega na tym, że pojedynczy uczniowie co najmniej przez jeden dzień (a najlepiej przez dwa lub trzy) towarzyszą w pracy osobom zaangażowanym w rozmaite formy społecznej pomocy i interwencji: kuratorowi, pracownikowi OPS, pracownikowi urzędu pracy, działaczowi społecznemu, policjantowi, pielęgniarce środowiskowej... Chodzą za nimi krok w krok (oczywiście z ich akceptacją) przez cały dzień. Ważne, aby nie tylko poznali specyfikę ich zadań, ale też odczuli znaczenie czasu czy przestrzeni, w jakiej poruszają się obserwowani.

Przez cały dzień towarzyszysz komuś, kto pracuje wśród ludzi w Twojej społeczności – spieszy im z pomocą, interweniuje w sytuacjach tego wymagających. Przedmiotem Twojej obserwacji jest przede wszystkim ów człowiek, a dopiero w drugim rzędzie sytuacje i ludzie, z którymi się spotyka. Staraj się przyjrzeć jego postawom, emocjom, wyborom, jakich dokonuje. W trakcie badania możesz notować spostrzeżenia, na pewno zrób to po powrocie do domu. Zapisz także swoje emocje i sądy. Bądź skrupulatny. Staraj się zachować jak najwięcej z tego, czego doświadczysz. Badacz w tego rodzaju ćwiczeniu jest zaangażowany w sytuację. To, co się z Tobą dzieje, ma wpływ na to, co obserwujesz.

UWAGA!

Uczniowie w tym czasie zwolnieni są z zajęć szkolnych.

Osoba, której towarzyszysz, będzie Cię zapewne przedstawiała każdemu, wyjaśniając Twoją rolę badacza. Gdyby ktoś z interesantów czy podopiecznych nie godził się na Twoją obecność, oddal się bez podejmowania dyskusji i poczekaj. Zapewne nie każda z poproszonych osób zgodzi się na wzięcie ze sobą cienia. Poproście dyrektora szkoły, aby skierował do odpowiednich instytucji pismo przewodnie prosząc o „jednodniowe staże”. Nie zniechęcajcie się odmową ze strony tego czy innego pracownika – poszukajcie kogoś innego. OMÓWIENIE

Spotkajcie się całą grupą po wykonaniu zadania. Przynieście swoje notatki. Omówcie je i sporządźcie zestawienie swoich obserwacji. Które są podobne,

które różne? Jaki wpływ miała osobowość obserwowanego, cechy obserwatora, specyfika zawodu czy roli społecznej? REKOMENDACJE

W oparciu o swoje obserwacje, a także o introspekcję, sformułujcie krótkie poradniki: Zanim zaczniesz pomagać oraz Jak pomagać pomagającym? Celem poradników, zwłaszcza drugiego, nie jest oczywiście wzięcie odpowiedzialności za osoby dorosłe, które obserwowaliście, ani wsparcie psychologiczne dla nich. Chodzi o to, abyśmy zdali sobie sprawę z zadań i możliwości wolontariusza, który towarzyszy osobie pracującej z potrzebującymi. Takimi wolontariuszami przecież bywamy. U WAGA !

PRZEPIS NA PROJEKT

Sejmik, czyli open space ALEKSANDER PAWLICKI

IDEA

W wielu komentarzach dotyczących fenomenu pierwszej Solidarności wskazuje się na pokrewieństwo przyjętego przez członków związku sposobu dyskutowania z tradycją sejmikową. Nie ma ona najlepszej opinii w polskiej historiografii, ale w tym wypadku oznaczała równość zgromadzonych, swobodę wniosków, cierpliwe dążenie do zgody. Współczesną formą deliberacji, nieco podobną do sejmiku, jest tzw. Open Space. Takie zgromadzenie, zorganizowane przez młodych ludzi jako okazja do rozmowy na tematy ważne dla społeczności lokalnej, jest dobrym pomysłem na zwiększenie obywatelskiego zaangażowania – nie tylko uczniów. NAJWAŻNIEJSZE ZASADY

Koncepcja Open Space wychodzi od banalnego i często lekceważonego spostrzeżenia: podczas większości konferencji i zgromadzeń najciekawsze rozmowy toczą się w kuluarach. Stąd krok do wniosku: nie przeszkadzajmy zgromadzonym w rozmowach na tematy ich interesujące, pomóżmy im w tym. Podczas zgromadzeń typu Open Space duże grupy ludzi same wybierają tematy i swobodnie

zmieniają grupy dyskusyjne. Każdy jest „panem swoich dwóch stóp” – może odejść od jakiejś grupy i przyłączyć się do innej, może zebrać ludzi wokół siebie i zainicjować zupełnie nową rozmowę. TEMAT WIODĄCY

Jedna z zasad Open Space brzmi: cokolwiek tu się wydarzy, miało się wydarzyć. Oznacza to m iędzy innymi, że próby sterowania wielkim zgromadzeniem, które ma inne potrzeby i cele, niż te założone przez organizatorów, na niewiele się zda. Można próbować, pamiętając przy tym, że jeżeli wspólnota uczestników pójdzie w innym kierunku, nie musi to być niekorzystne. Widocznie tego potrzebowali. Temat wiodący dla zgromadzenia, które będziecie organizować, brzmi: „Szanse i bariery rozwoju naszej społeczności lokalnej”. Rozważcie także inne pomysły – dbajcie jedynie, aby zagadnienie było określone w sposób możliwe szeroki i otwarty na interpretacje. Zwróćcie uwagę, że ten sposób roztrząsania problemu może być ciekawy także dla mniejszej szkolnej wspólnoty: nauczycieli, uczniów i rodziców. Może

chcielibyście porozmawiać np. wokół tematu „Demokracja w szkole: kto, po co, w jaki sposób?” albo „Zmiany, których potrzebujemy w naszej szkole”? PRZYGOTOWANIE SALI

Sala do Open Space powinna być odpowiednio duża, zależnie od liczby spodziewanych uczestników. Mieścimy w niej forum, na którym mogą zgromadzić się wszyscy uczestnicy oraz – w innej części WSKAZÓWKA! – kilkanaście stołów i po Komfort uczestnikom 7–8 krzeseł wokół każdego. dyskusji zapewnia Byłoby idealnie, gdybyśmy dostępny cały czas zapewnili miejsca siedzące bufet z kawą także na forum ogólnym. i przekąskami. Stoły numerujemy. Przygotowujemy duże plakaty, na których umieszczamy numery stołów. Plakaty z numerami wieszamy w widocznym miejscu. Gdy zbiorą się grupy dyskusyjne, obok każdego numeru stołu wpisujemy temat, który grupa wybrała sobie do rozmowy. Przygotowujemy także duże białe plakaty, dużo kartek A3 i flamastry oraz taśmę, która pozwoli nam przytwierdzić kartki i plakaty do ścian. TARGOWISKO

Spotkanie rozpoczynamy od przedstawienia koncepcji spotkania i tematu wiodącego. Następnie urządzamy tzw. targowisko. Zebrani na sali rozmawiają przez chwilę w parach zastanawiając się nad tym, o czym ich zdaniem warto byłoby debatować w ramach tematu wiodącego. Każdy z osobna zapisuje na kartce ważne dla siebie zagadnienia, pytania, idee. Kartki przyklejamy do ściany. Zachęcamy do zgłaszania możliwie licznych propozycji, nie poprzestajemy na kilkunastu pierwszych. WYBÓR TEMATÓW – ZAWIĄZANIE SIĘ GRUP – ROZMOWY

Gdy pomysły wyczerpią się, głośno je odczytujemy. Każdy może podejść i zdjąć kartkę z tematem, który go interesuje. Nie musi brać żadnego ze zgłoszonych przez siebie. Osoba, która wzięła kartkę, zbiera wokół siebie chętnych i idzie do odpowiedniego stołu. Tam zaczyna się swobodna rozmowa. Swoje spostrzeżenia, wnioski, rekomendacje uczestnicy zapisują na plakacie – czytelnie, aby nieobecni mogli zapoznać się z najciekawszymi wątkami. Ustalamy czas pracy na 45 minut. Grupa może przepracować cały ten czas, może też np. po 20 minutach uznać, że temat jest wyczerpany i rozproszyć

się po innych grupach albo też podjąć nowe, jeszcze nie zagospodarowane zagadnienie. W trakcie pracy każdy może odejść z grupy i każdy może do niej dołączyć. Starajmy się tylko, aby liczba rozmówców nie przekroczyła dziesięciu. Jeżeli chętnych jest więcej, mogą powstać dwie grupy równolegle rozmawiające na ten sam temat. Ktoś (jedna lub dwie osoby) z ostatniego składu grupy biorą na siebie zadanie zaprezentowania plakatu z ustaleniami na forum. Czasem robi się dwie rundy. Wówczas po 45 minutach raz jeszcze robimy targowisko, generujemy tematy, podejmujemy je, rozchodzimy się do grup, mamy kolejne trzy kwadranse. Oczywiście czas dyskusji może być inny, pamiętajcie jednak, żeby dać go uczestnikom wystarczająco dużo. ZEBRANIE EFEKTÓW PRACY

Po zakończeniu rozmów zbieramy się z powrotem wszyscy razem. Reprezentanci każdej z grup, które zawiązały się podczas sesji prezentują w ciągu 2–3 minut najważniejsze ustalenia. Nie mówią w swoim imieniu – reprezentują grupę. Wszyscy słuchacze zastanawiają się nad tym, co usłyszeli. Zadbajmy o dobrych kilka minut ciszy do tego celu. Na małych karteczkach samoprzylepnych każdy może zapisać teraz jakąś decyzję, którą podjął – w związku z pracą w swoich grupach, albo w związku z tym, co usłyszał na forum. Karteczki anonimowo przyklejamy na odpowiednich plakatach, aby inni mogli inspirować się naszymi pomysłami. POTEM

Warto zadbać, aby plakaty i karteczki na nich przyczepione były eksponowane gdzieś przez kilka dni, tak, aby każdy mógł się z nimi swobodnie i spokojnie zapoznać. Warto także poruszone podczas Open Space wątki przedyskutować jeszcze w radzie gminy, szkolnym samorządzie, radzie szkoły czy w lokalnej gazecie. DŁUGO POTEM

Kilka miesięcy po pierwszym Open Space można zebrać się po raz drugi. Wówczas temat wiodący brzmi: co się zmieniło, co nie (i dlaczego) po naszych rozmowach?

PRZEPIS NA PROJEKT

Podaj dalej ALEKSANDER PAWLICKI

IDEA

PODAJ DALEJ

Metoda Each one teach one przypisywana jest niekiedy Frankowi Lambachowi, pastorowi, który położył wielkie zasługi w walce z analfabetyzmem na Filipinach. Być może jednak pomysł powstał w odciętych od edukacji społecznościach niewolniczych w południowej części Stanów Zjednoczonych. Tak czy siak, rzecz jest prosta i nadzwyczajnie efektywna: jeżeli czegoś się nauczyłeś (zostałeś nauczony), to powinieneś nauczyć tego samego przynajmniej jedną osobę.

W kolejnym etapie nauczcie kogoś innego tego, czego sami się dopiero co nauczyliście. Kiedy stajecie się nauczycielami, nawet jeszcze niewprawnymi, siebie samych uczycie najintensywniej. Uczniów szukajcie także w innych klasach. Od tej pory wymienianie się wiedzą i umiejętnościami powinno mieć już charakter ogólnoszkolny.

CO POTRAFIMY?

WSKAZÓWKA!

Ustalcie spotkania w parach i czas pracy, nie dłuższy niż dwa tygodnie.

Niech każdy z Was zastanowi się, czego wartościowego mógłby nauczyć innych w swojej klasie. Jaką umiejętność wykształcić, jaką wiedzę przekazać? Rozważcie zwłaszcza umiejętności w Waszej grupie unikalne, ale oczywiście niekoniecznie takie. Każdy zapisuje to, co chciałby zaproponować innym, na samoprzylepnej karteczce. Oto przykłady: Umiem pielić grządki. Marek. Potrafię żonglować trzema piłkami. Ania. Wyjaśniam równania chemiczne. Iza. Gram na flecie prostym. Monika. Rozpoznaję style architektoniczne. Piotr. Tworzę strony w Wordpressie. Kasia. Ważne, aby każdy z Was zaproponował coś innym i sam wybrał jakąś rzecz, której chciałby się nauczyć. Dzielimy się tym, co mamy i pragniemy korzystać z daru innych. I dawanie i branie są ważnymi i niełatwymi umiejętnościami.

OD PODSUMOWANIA DO PLANU WIELKIEJ ZMIANY

Po dwóch miesiącach omówcie w klasach doświadczenie uczenia się metodą „Marcin Marcina”. Co się udało? Co warto poprawić? Jak się zmieniliście w tym czasie? Zaplanujcie kampanię na szerszą skalę. Jak przekonać Waszych rodziców, przyjaciół i sąsiadów, aby i oni nauczyli kogoś czegoś i czegoś od kogoś? Zorganizujcie bank umiejętności, zbierzcie do niego dane o umiejętnościach mieszkańców Waszej dzielnicy czy wsi, otwórzcie biuro pośrednictwa, przygotujcie akcję reklamową. ZASADA NACZELNA

Pamiętajcie, że kluczowa reguła brzmi: jeżeli ktoś nauczył Cię czegoś, Ty powinieneś przekazać to komuś innemu. Each one teach one albo Podaj dalej.

Fot. Zbiory ECS

WYBRANE PROGRAMY CENTRUM EDUKACJI OBYWATELSKIEJ

Solidarna Szkoła

Wszystkie materiały z serii KOSS prezentują wiedzę

Uczniowie wychodząc od refleksji nad ruchem „So-

w nowatorski sposób, angażując uczniów i uczen-

lidarności” realizują projekty uczniowskie nawiązu-

nice do pracy poprzez projekty uczniowskie, ćwi-

jące do idei solidarności społecznej angażując spo-

czenia interaktywne oraz dodatkowe materiały.

łeczność lokalną w działania: spotkania, kampanie

W przystępny sposób omawiają tematy bliskie co-

społeczne, gry miejskie, wydarzenia lokalne. Pro-

dziennemu doświadczeniu uczniów i uczennic, co

gram współorganizowany z Europejskim Centrum

czyni edukację bardziej skuteczną.

Solidarności.

Program KOSS został wyróżniony przez Ministra Edukacji Narodowej, a za jego wprowadzenie CEO

Opowiem Ci o wolnej Polsce

otrzymało odznakę honorową ZA ZASŁUGI DLA

– spotkania młodzieży ze świadkami historii

OŚWIATY.

Uczniowie przeprowadzają wywiady z osobami, które czynnie sprzeciwiały się systemom władzy

Kulthurra! Zajęcia artystyczne w szkole.

w Polsce w latach 1939–1989. Spotkania rejestrują

Uczniowie przygotowują projekty z dziedziny teatru,

w formie audio lub wideo, a następnie opracowu-

filmu czy fotografii pod hasłem „Moje miejsce, moja

ją pisemne relacje. Na bazie zebranego materiału

historia”. Biorą udział w warsztatach z twórcami

przygotowują np. filmy, spektakle, happeningi, wy-

– ekspertami, których efektem są spektakle, filmy,

stawy zdjęć. Program jest prowadzony z Instytu-

wystawy, instalacje.

tem Pamięci Narodowej oraz Muzeum Powstania Warszawskiego.

Filmoteka szkolna. Akcja! Projekt ma na celu upowszechnianie wybitnych

KOSS (Kształcenie Obywatelskie

polskich filmów z zestawu Filmoteki Szkolnej oraz

w Szkole Samorządowej)

wspieranie nauczycieli w wykorzystaniu materiału

Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samorządowej

filmowego na zajęciach szkolnych i promocję do-

to program nauczania, podręczniki, materiały dydak-

brych praktyk z zakresu edukacji filmowej. Zachęca

tyczne (zeszyty ćwiczeń, krzyżówki, testy, scenariu-

młodych ludzi do własnej twórczości, w tym reali-

sze zajęć, poradniki dotyczące oceniania) i serwis

zowania filmów.

online do nauczania WOS-u w gimnazjum. KOSS pomaga uczniom i uczennicom w kształtowa-

Szkoła z klasą 2.0.

niu niezbędnych umiejętności obywatelskich oraz

Celem programu jest wypracowanie zasad korzy-

zdobywaniu użytecznej wiedzy o życiu społecznym,

stania z nowoczesnych technologii informacyjno-

politycznym i gospodarczym społeczności lokalnej,

-komunikacyjnych (TIK) w edukacji. Pomaga uczniom

Polski, Europy i świata. Umożliwia realizację wyma-

odpowiedzialnie i bezpiecznie korzystać z internetu

gań szczegółowych określonych w podstawie pro-

w szkole i poza nią. Szkoła z Klasą to ogólnopolska

gramowej kształcenia ogólnego z zakresu edukacji

akcja edukacyjna prowadzona od 2002 roku przez

globalnej.

CEO i „Gazetę Wyborczą”.

Europejskie Centrum Solidarności Europejskie Centrum Solidarności – powołane przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego, marszałka województwa pomorskiego, gminę miasta Gdańsk, NSZZ „Solidarność” i Fundację Centrum Solidarności – od roku 2007 realizuje bogaty program promocji dziedzictwa Solidarności w Polsce i Europie, także program edukacji obywatelskiej oraz projekty kulturalne, naukowe i muzealne. www.ecs.gda.pl

Centrum Edukacji Obywatelskiej CEO jest niezależną instytucją edukacyjną. Upowszechnia wiedzę, umiejętności i postawy potrzebne w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Wprowadza do szkół programy, które podnoszą efektywność kształcenia, pomagają młodym ludziom rozumieć świat, rozwijają krytyczne myślenie, wiarę we własne możliwości, zachęcają do angażowania się w życie publiczne oraz działania na rzecz innych. www.ceo.org.pl