ГЛАСНИК 61 1 2017
ISSN 0583-4961
СТАТИИ
УДК 323.1 (=163.3) «18» 316.7-051 (497.7)”18”
МАКЕДОНСКИТЕ КУЛТУРНИ ДЕЈЦИ: ПРОТОНАЦИОНАЛНИ ПОЈАВИ ВО XIX ВЕК Александар Саздовски незвисен истражувач
Abstract The article traces the development of Macedonian proto-nationalism in the 19th century, through the claims for cultural affirmation and distinction and their two key manifestations - the use of the vernacular language in the literary production, as well as in education, and the struggle for an independent church. The article locates the emergence of Macedonian proto-nationalism as early as the beginning of the 19th century when the first manifestations of cultural awareness and distinction found their expression in the use of vernacular dialects, as alternative to Greek. Then it proceeds to present the position of the Macedonian proto-national intellectuals on the need to use the Macedonian dialect in education. Finally, it looks at demands for an independent church, firstly in the re-establishment of the Ohrid Archbishopric, then in the Union with the Roman Catholic Church. The article, thus asserts two key arguments, namely that Macedonian proto-nationalism developed from the beginning of 19th century, as an independent movement, with its own specific expression and development; and can be divided into two periods: Pan-Slavic and anti-Greek (from the beginning of 19th century, to the 1840s); Macedonist and anti-Bulgarian (from the 1840s to the outbreak of the revolutionary movement). Keywords: Proto-nationalism, cultural awareness, Macedonian nationalism, Macedonian Question, Eric J. Hobsbawm
ВОВЕД „Није сме должни да милуаме нашијот јазик, зашчо тој јет наш, исто така, као шчо ни јет наша таткоината ни.“1 Крсте Петков Мисирков Во однос на објаснувањето на појавата и развитокот на нациите, постои своевиден консензус и доминација на модернистичкиот пристап во литературата за нациите и национализмот, при што се нагласува нивното модерно потекло, но и нивната конструирана природа. Во таа смисла, карактеристична е концепцијата 1
Крсте Мисирков, За македонцките работи, Скопје, 2003, 115.
107
ГЛАСНИК 61 1 2017
Александар Саздовски
на Бенедикт Андерсон за нацијата како „замислена заедница“, и тоа замислена истовремено како ограничена и суверена. Нациите, според него, се културни артефакти од посебен вид, кои, за да се разберат, потребно е внимателно да се разгледа како настанале низ историјата, како со времето се менувало нивното значење и зошто денес располагаат со толку длабок емоционален легитимитет.2 За Ернест Гелнер, пак, „национализмот (...) измислува нации каде што не постојат“.3 Нациjата, според Хобсбаум, е двоен феномен, суштински конструирана одозгора, која, меѓутоа, не може да се разбере доколку не се анализира одоздола.4 Меѓутоа, во ваквиот пристап кон нацијата одоздола, Хобсбаум остава простор за постоење колективни културни врски, кои потоа можат да бидат мобилизирани од страна на модерниот национализам. Тој ги нарекува ваквите врски „протонационални“ и тие можат да се најдат во јазикот, религијата, етницитетот и во политичката историја, а се израз на отпорот кон туѓото–туѓата култура, јазик, религија и слично. Овој процес го предводи протонационалната интелигенција, која го иницира националното раздвижување најчесто преку оживување на народниот мајчин јазик и култивација на културата на нацијата. Ова подразбира дека може да се следи развојот на протонационализмот од кој произлегуваат, или истовремено се создаваат, модерните национални идентитети. Протонационализмот, притоа, се разликува од модерниот национализам во идеолошкиот квалитет, односно додека протонационализмот се стреми кон културна афирмација и дистинкција, целта на модерниот национализам е создавање национална држава. Иако Хобсбаум не ги изедначува протонационалните врски со модерниот национализам, заклучува дека онаму каде што постои, протонационализмот значително му ја олеснува задачата на модерниот национализам.5 Токму ваквите протонационални врски се предмет на овој труд. Пишувајќи во весникот Македонија во 1871 година, Петко Рачов Славејков ќе забележи: „Македонското прашање најпосле излезе на јаве и се појави во печатот. Велиме најпосле затоа што ова прашање не е нова работа. Сме чуле за него уште од пред десетина години од некои од Македонија. (...) Многу пати имаме слушнато од македонистите“, продолжува Славејков, „дека тие не биле Бугари, туку Македонци, потомци на древните Македонци“, кои, притоа, „ги посочуваат разликите меѓу македонските и горнобугарските наречја, од кои првото било поблиско до словенскиот јазик, а второто било помешанo со татаризми.“ Ваквата идеја, ќе заклучи Славејков, не била „само празни зборови, туку мисла што мнозина сакаат да ја спроведат во живот“. 6 Во својата статија Славејков јасно ги идентификува елементите на македонскиот протонационализам–стремежот за културна афирмација и дистинкција преку нагласување на особеностите на македонското наречје, како и свеста за етнодистинкција помеѓу Македонците и Бугарите. 2
Бенедикт Андерсон, Замислени заедници, Скопје, 1998, 17–21. Anthony D. Smith, Nationalism and Modernism, London, 1998, 28. 4 Eric J. Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780 – Programme, Myth, Reality, Cambridge, 1990, 10–11. 5 Истото, 46–77. 6 Цитирано според: Блаже Ристовски, Столетија на македонската свест, Скопје, 2001, 68–70. 3
108
МАКЕДОНСКИТЕ КУЛТУРНИ ДЕЈЦИ
Меѓутоа, она за што тој тврди дека се чуло пред десетина години, всушност, е кулминација на еден процес кој почнал да се развива неколку децении претходно, имено на почетокот на XIX век, најпрвин преку употребата на народниот јазик во литературната продукција и во просветата, а подоцна и низ стремежот за сопствена црква. Притоа, може навистина да се зборува за протонационализам најнапред поради тоа што залагањата се барем делумно „национални“, но и поради тоа што дел од главните актери подоцна ќе бидат директно вклучени во национално-политичките движења и организации. Во периодот на револуционерните превирања во Македонија, протонационалните манифестации ќе најдат израз во различните културно-политички програми и залагања кои покрај прашањето за посебноста на македонскиот народ, ќе го постават и она за создавање македонска држава. Оттука, развојот на модерниот македонски национализам, кој хрватскиот книжевен историчар Горан Калоѓера го карактеризира како најдинамичниот период во историјата на македонскиот народ,7 е директно и тесно врзан со протонационалните манифестации во XIX век. Овој труд ја лоцира појавата на македонскиот протонационализам во периодот кој македонската историографија го означува како „преродба“, или период на национално будење. Во македонската историографија постојат повеќе обиди за периодизација на временската рамка на процесот на националното будење и развиток. Така, за Блаже Конески периодот на национално будење започнува на крајот од XVIII век и завршува во втората половина на XIX. Блаже Ристовски, пак, разликува два периода, имено преднационален, кој го опфаќа времето од античката македонска држава, па сè до крајот на XVIII век, и национален период, кој, според Ристовски, следејќи го Конески, започнува на крајот од XVIII век, но трае сè до крајот на Втората светска војна, до кодификацијата на македонскиот литературен јазик. Секој од овие периоди, пак, е поделен на неколку потпериоди.8 Ендрју Росос е поконкретен и, според него, процесот на националното будење започнува во 1800 година, а завршува во 1913 година, а, пак, Виктор Фридман идентификува четири периоди, започнувајќи од 1794 година и завршувајќи со 1913 година.9 Иако македонската историографија нема установено единствена и јасно определена периодизација на временската рамка на национално будење, сите овие автори, како и повеќето други кои се занимаваат со споменатава тематика, зачетоците на овие процеси ги лоцираат на почетокот од XIX век. Без да навлегува во поопширна дискусија за проблематичноста на „преродбата“ како концепт и за нејзините политички оптоварувања, како и без опширна теоретска дискусија за формирањето и создавањето на нациите, кои не се предмет на оваа анализа, овој труд го истражува развојот на македонскиот национализам, чии зачетоци ги лоцира во протонационализмот од почетокот на XIX век. Дополнително, трудот разликува две фази во развитокот на македонскиот национализам, имено фаза на културен протонационализам (од почетокот на XIX век до втората половина 7
Горан Калоѓера, Македонскиот XIX век, Скопје, 2014, 41. Блаже Ристовски, Столетија..., 9–25. 9 Види: Andrew Rossos, Macedonia and the Macedonians: a History, California, 2008; Victor A. Friedman, Macedonian Language and Nationalism during the Nineteenth and Early Twentieth Centuries, Macedonian Review, Vol. 16, No. 3, 1976. 8
109
ГЛАСНИК 61 1 2017
Александар Саздовски
на XIX век) и фаза на политички национализам, која започнува со национално-политичките револуционерни превирања. Меѓутоа, ваквата дистинкција е нужно аналитичка и арбитрарна, од една страна поради фактот што опфаќа процеси кои се протегаат во подолг временски период10, но и поради тоа што е исклучително тешко да се определи јасна линија помеѓу двете фази. Фазата на политичкиот национализам е надвор од опфатот на овој труд. Следствено, овој прилог го следи развојот на македонскиот протонационализам во текот на XIX век како стремеж за културна афирмација и дистинкција преку неговите две клучни манифестации–употребата на народниот јазик во литературната продукција и во просветата и борбата за сопствена самостојна црква. Притоа, во него се пласираат две клучни тези, имено дека македонскиот протонационализам се развива од почетокот на XIX век како самостоен процес со специфичен израз и развој и дека опфаќа два периода: панславистички и антигрчки–од почетокот, па сè до 40-тите години на XIX век, и македонистички и антибугарски–од 40-тите години на XIX век до појавата на револуционерното движење. Оттука, оваа статија се поставува и се надоврзува на една поширока рамка на трудови кои го проучуваат македонскиот национален развиток. Тука, секако, меѓу другите, е значајно да се издвојат опширните истражувања на Блаже Ристовски, Тодор Чепреганов, Крсте Битовски, Владо Поповски, потоа оние на редица странски истражувачи како што се Виктор Фридман, Хју Поултон, Ендрју Росос, но и поновите истражувања на Силвана Сидоровска-Чуповска (за културно-просветните прилики во XIX век), на Наташа Котлар-Трајкова и Лилјана Гушевска (за улогата на македонскиот јазик во создавањето на замислената заедница), на Билјана Ристовска-Јосифовска (за улогата на Ѓоргија Пулевски во национално-револуционерното дело), како и повеќе други автори.11 Притоа, за разлика од повеќето од нив, трудот се обидува да го помести пристапот кон прашањето за македонскиот национален развиток исклучиво од полето на историографијата во полето на теоријата за нациите и национализмот. Карактерот на истражувањето го наметна методолошкиот пристап студија на случај, како метод кој овозможува лонгитудинална анализа на развојните тенденции и манифестации на македонскиот протонационализам во текот на XIX век.
10
Одредени протонационални манифестации можат да се најдат и пред XIX век, но нивната спорадичност ги прави аналитички ирелевантни за истражувањето на развитокот на модерниот македонски национализам. 11 Види: Блаже Ристовски, Историја на македонската нација, Скопје, 2011; Тодор Чепреганов, Историја на македонскиот народ, Скопје, 2008; Крсте Битовски, „Македонија во XIX век“, Историја на македонскиот народ (гл. ред. Тодор Чепреганов), Скопје, 2008; Силвана Сидоровска-Чуповска, Просветно-културните прилики во Македонија во 19 век, Скопје, 2009; Liljana Gushevska and Natasha Kotlar-Trajkova, „Macedonian National Movement in the 19th Century: Development Stages and Conceptions“, Iustinianus Primus Law Review, Vol. 5:2, Skopje, 2014; Билјана Ристовска-Јосифовска, Ѓорѓија М. Пулевски како револуционер и културно-национален деец, Скопје, 2008.
110
МАКЕДОНСКИТЕ КУЛТУРНИ ДЕЈЦИ
ОПШТЕСТВЕНО-ПОЛИТИЧКИОТ КОНТЕКСТ ВО ОТОМАНСКАТА ИМПЕРИЈА Од аспект на македонскиот протонационализам, значајно е да се претстави општествено-политичкиот контекст во кој се развива поради фактот што тој не се појавува во општествено-политички вакуум. Одредени настани од крајот на XVIII и почетокот на XIX век директно влијаат врз неговата појава, но и врз понатамошниот тек и развој, како и врз формите низ кои се манифестира. Она што е, веројатно, најзначајно за неговата појава и развој е административниот систем на Отоманската Империја и институционализацијата на милет-системот, односно поделбата на султановите поданици по верски линии. Во согласност со ваквата поделба, сите православни христијански народи биле ставени под еклезијастичка јурисдикција на истиот милет. За православните христијански народи тоа значело ставање во рамките на рум-милетот на чело со Цариградската патријаршија. Притоа, секој милет имал право да го користи својот јазик, да ја исповеда својата вера, да ја развива сопствената култура, како и да формира свои верски образовни институции. Меѓутоа, веќе од почетокот на XIX век постепено започнала да се менува содржината на милет-системот главно под влијание на продорот на западните идеи за нацијата. Цариградската патријашија, институција која дотогаш ги претставувала сите православни христијански народи во Империјата, започнала да се трансформира во политичка институција и да се идентификува со грчкиот народ, постепено прераснувајќи во грчка национална црква. Овој факт, како и укинувањето на Пеќската патријаршија во 1766 година и на Охридската архиепископија следната година, биле искористени од страна на институциите на Цариградската патријаршија за наметнување на грчкиот јазик и култура, бидејќи само оној народ што имал своја црква можел да има и училиште, јазик, литература и култура.12 Како резултат на ваквата грчка доминација, речиси сите православни христијански народи во рамките на Империјата, без разлика на нивниот мајчин јазик и етничко потекло, биле нарекувани Грци. Овој елемент на отоманската општествено-политичка организација, според Џон Алкок, „има големо значење за понатамошниот развој на етницитетот и на политичката култура на Балканот“.13 И навистина, првичните манифестации на македонскиот протонационализам имаат изразено антигрчки карактер. Истовремено, крајот на XVIII и почетокот на XIX век се карактеризираат со значително слабеење на Отоманската Империја и заостанување особено во однос на нејзините европски ривали. Тоа е период во кој Империјата е соочена со предизвици за одбрана на своите позиции и однадвор, првенствено од Русија и од Австро-Унгарија, што доведува до неколку последователни воени порази и губење на позициите во Европа, но и одвнатре, од организираните борби на балканските народи за национално осамостојување. Во настојувањата да се спречи ваквото бавно слабеење, отоманските власти се обидуваат преку воведување редица реформи за модернизација на Империјата да го обезбедат 12 13
Блаже Ристовски, Столетија..., 63. John Allcock, Explaining Yugoslavia, London, 2000, 148
111
ГЛАСНИК 61 1 2017
Александар Саздовски
нејзиното преживување.14 Овој период, кој започнува во 30-тите години од XIX век, е познат како танзимат. Реформите имале за цел да ги заменат постојните застарени институции, кои повеќе не успевале да ги задоволат потребите на модерното време и ги опфаќале сите аспекти на интеракција помеѓу државата и нејзините субјекти. Од аспект на анализата на протонационализмот, најзначајни се реформските акти познати како Ѓулхански хатишериф, кој бил донесен во 1839 година и прокламирал целосна рамноправност на населението пред законот без разлика на етничката или верската припадност, и Хатихумајунот од 1856 година, со кој се гарантирала верската и националната рамноправност на сите народности во Империјата, како и слободата на вероисповед. Танзиматските реформи, во суштина, го трасираат патот за верско-политичките превирања кај балканските народи во XIX век, што резултира со реорганизација на милет-системот и рушење на монополот на Цариградската патријаршија најпрвин преку создавањето на Бугарската егзархија во 1870 година како официјален претставник на бугарскиот народ во Империјата, а потоа и на Српската православна црква во 1879 година.15 Овие настани, пак, ја играат клучната улога во трансформацијата на македонскиот национален развој од културен протонационализам во политички национализам. Конечно, од не помало значење е и тоа што овие процеси коинцидираат со појавата на тогаш сè уште младото македонско граѓанство во градовите, кое ги согледувало разликите помеѓу своите интереси и оние на поразвиеното, а особено на бугарското, граѓанство на околните православни народи во Империјата и можноста тие да бидат загрозени од некое од нив. Во такви околности се создава една македонска урбана средна класа, која согледувајќи ја нужноста од диференцирање на сопствените интереси од интересите на другите народи, ќе застане на чело на процесите на национално „будење“.16 МАКЕДОНСКИОТ ПРОТОНАЦИОНАЛИЗАМ И ЈАЗИКОТ На почеток на дискусијата е важно да се напомене дека македонскиот протонационализам, за разлика од сличните процеси кај соседните словенски народи, се појавува и се развива без институционална поддршка. Во таа смисла, македонскиот протонационализам се појавува во отсуство на културно-просветни и верски институции, континуирана и посебна литература и, што е најважно, во отсуство на јасно дефинирани етно-историски граници и посебно „национално“ име кое би ги диференцирало Македонците од соседните словенски народи. Покрај тоа, не постои историски континуитет на независна државност, на која македонскиот протонационализам би можел да се повика. Дистинкцијата помеѓу своето и туѓото, на „ние“ наспроти „вие“, се наметнува како очигледна единствено преку јазикот. Оттука, и првичните манифестации на македонскиот протонационализам се изразуваат преку јазикот, поконкретно преку употребата 14
Hugh Poulton, Who are the Macedonians?, London, 1995, 40. Истото, 41. 16 Владо Поповски, Македонското национално-ослободително дело до ТМОРО, Скопје, 1989, 9–34. 15
112
МАКЕДОНСКИТЕ КУЛТУРНИ ДЕЈЦИ
на народниот, односно на мајчиниот јазик во литературната продукција и во просветата. Притоа, во развојот на македонскиот лингвистички протонационализам можат да се идентификуваат два периода, во голема мера детерминирани од општествено-политичкиот контекст во дадениот момент, имено: панславистички и антигрчки (од почетокот до 40-тите години на XIX век) и македонистички и антибугарски (од 40-тите години на XIX век до појавата на револуционерните движења). Додека ознаката антигрчки се однесува на отвореното спротивставување, ознаката антибугарски повеќе се однесува на разликување, иако, како што ќе се види од содржината на трудот, дури и ваквото разликување постепено ќе прерасне во отворено спротивставување. Имајќи го предвид општествено-политичкиот контекст опишан погоре, како одговор на растечките обиди за елинизација се јавува панславизмот како алтернатива. Така, во првите децении од XIX век основниот етнички белег на населението во Македонија е словенството, со што, истовремено, тоа се издвојува од Грците и се приклучува кон другите словенски народи.17 Паралелно започнува и постепеното напуштање на употребата на грчкиот јазик и негова замена со народниот јазик. Во таа смисла, првите автори кои во своите дела користат народен јазик базиран на македонските дијалекти се Јоаким Крчовски и Кирил Пејчиновиќ. Иако делата на двајцата автори се со религиозно-морален карактер, нивното значење од аспект на македонскиот протонационализам се состои во тоа што тие се првите автори кои своите дела ги издале на секојдневниот говорен јазик и со тоа ги поставиле основите за развој на литературното творештво на него, но и со тоа што претставиле алтернатива за дотогаш доминантниот грчки јазик. За значењето на народниот јазик говори и Теодосиј Синаитски во својот предговор кон делото на Пејчиновиќ, Утешение грешним, каде што народниот јазик го споредува со железен клуч со кој единствено може да се стигне до срцето на простиот човек. Значајно е да се напомене дека и двајцата автори го нарекуваат „болгарски“ или „славеноболгарски“ јазикот што го користат, меѓутоа во врска со ова, Виктор Фридман тврди дека во контекст на борбата против елинизацијата и архаизацијата, авторите избрале да творат на своите локални дијалекти, поради што разликата помеѓу македонскиот и бугарскиот јазик, во суштина, е неважна во овој период.18 Тој оди и понатаму и тврди дека стремежот за единствен македонско-бугарски јазик за првпат се изразува токму во делата на Крчовски и на Пејчиновиќ.19 Сепак, и покрај ваквите назнаки, постојат јасни разлики помеѓу двата јазика. Овие разлики ги воочил и Вук Караџиќ, кој во 1822 година во поговорот на својот Додатак к Санктпетербургским сравнитељним рјечницима ќе напише за јазикот на Различна поучителна наставленија на Крчовски дека не е ниту бугарски, ниту српски, ниту пак руски, туку бесправилна смеса од трите јазици.20 Исто така, за различноста на двата јазика зборува и преводот на делото Чудеса пресвјатија Богородици од Крчовски од „славенскиј на славеноболгарскиј“ 17
Блаже Ристовски, Столетија..., 108. Victor A. Friedman, „The Sociolinguistics of Literary Macedonian“, International Journal of the Sociology of Language, Vol. 52, 1985, 33. 19 Victor A. Friedman, „Macedonian Language...“, 282. 20 Трајко Стаматовски, Македонскиот јазичен идентитет, Скопје, 2004, 22. 18
113
ГЛАСНИК 61 1 2017
Александар Саздовски
направен од бугарскиот учител, учебникар и книжар Најден Јованович .21 Накусо, иако без национален призвук, во првиот период користењето на народниот јазик претставува израз на отпорот кон туѓото, во случајов кон наметнатата културно-лингвистичка грчка доминација, со што се поставуваат основите на идејата за јазично-културна посебност. Оттука, тој претставува важна етапа во натамошниот развој на македонскиот протонационализам. Преминот од првиот во вториот период ќе го означи потребата од воведување на народниот јазик во просветата и печатење учебници на мајчин јазик. Првите обиди за задоволување на ваквата потреба, иако сè уште нецелосно ослободени од црковнословенскиот јазик, ги прават Анатолиј Зографски со учебникот Началное учение од 1838 година и Јордан Хаџи Константинов-Џинот со својата Таблица перваја од 1845 година.22 Во овој период македонскиот лингвистички протонационализам постепено добива антибугарска димензија, во смисла на потреба од дистинкција помеѓу македонското и бугарското наречје и употреба на првото во црковно-просветната дејност во Македонија. Ваквиот развој е реакција на непосредниот допир на скромната македонска интелигенција од овој период со бугарскиот говор, при што била утврдена разликата помеѓу двете наречја, но и на наметнувањето на бугарското наречје во просветата и во печатот (што особено доаѓа до израз по создавањето на Бугарската егзархија во 1870 година), кое иако блиско до македонското, не било целосно разбирливо. „Овој стремеж“, ќе напише подоцна Стојан Новаковиќ, „почна да се буди, особено од противностите меѓу бугарскиот и македонскиот говор, и меѓу бугарскиот и македонскиот карактер.“23 Во таа смисла, Виктор Фридман заклучува дека во овој период доаѓа до кристализација на македонскиот национален и лингвистички идентитет главно во две форми, кои тој ги нарекува унитаристи и македонисти. Унитаристите се залагале за заеднички македонско-бугарски литературен јазик, кој, притоа, би се базирал на македонското наречје, додека, пак, македонистите сметале дека разликата помеѓу двата јазика е преголема и се залагале за посебен македонски литературен јазик.24 Еден од првите автори кои се залагале за заеднички македонско-бугарски литературен јазик е Партениј Зографски. Тој е првиот автор кој отворено се заложил за компромисно решение во заеднички литературен јазик за Македонците и Бугарите, при што нагласува: „Нашијот јазик, како што е познато, се делит на две главни наречја, от които едното се говорит во Болгарија и Тракија, а пак другото во Македонија.“25 Пишувајќи во 1858 година, Зографски ја прави првата филолошка обработка на македонскиот јазик и ги претставува неговите главните карактеристики во 12 точки и вели дека основа на општиот писмен јазик треба да е македонското наречје, како пополнозвучно, пополно и побогато.26 Ваквиот јазик Партениј го користи во својата учебникарска и литературна дејност, а под21
Блаже Ристовски, Столетија..., 62. Блаже Ристовски, Македонскиот..., 194. 23 Цитирано според: Драган Ташковски, Раѓањето на македонската нација, Скопје, 1967, 143. 24 Victor A. Friedman, Macedonian Language…, 283. 25 Блаже Ристовски, Столетија..., 100. 26 Трајко Стаматоски, Македонскиот..., 46. 22
114
МАКЕДОНСКИТЕ КУЛТУРНИ ДЕЈЦИ
готвува и граматика на овој јазик, каде што укажува на тоа дека за негова основа треба да се земе наречјето од „југозападните страни на Македонија“.27 Според Блаже Ристовски, во ваквите негови залагања Партениј тргнува по примерот на Договорот од 1850 година потпишан во Виена за заеднички јазик на Србите и Хрватите, но и од еден општословенски стремеж.28 И навистина, имајќи предвид дека Партениј Зографски бил руски воспитаник, ваквото тврдење можеби и не е далеку од вистината. Залагањата на Партениј нашле поддршка и следбеници во дејноста на редица учебникари од Македонија, кои исто така ја нагласувале разликата помеѓу двете наречја и се залагале за македонското наречје како основа на литературниот јазик. Значајни да се издвојат се стремежите на Ѓорѓи Динката, кој објавува неколку статии во весникот Македонија на Славејков на македонско наречје, а во 1870 година изготвува и граматика на македонско наречје која ја користи во својата просветна дејност, како и учебниците на Димитар Македонски од 1867/1868 година. Слично на нив, и Венјамин Мачукоски го најавува подготвувањето на својата Бугарска граматика на македонско наречје во 1872 година, а неколку години претходно, во 1868 година слична граматика ќе состави и Кузман Шапкарев.29 За Мачуковски бугарската граматика е еден од најтешките предмети за учениците во македонските училишта, што, всушност, се должи на несообразноста на граматичките форми на бугарските граматики со оние на македонското наречје, додека, пак, Шапкарев посочува дека никој во Македонија не знае да чита бугарски.30 Кај сите автори, притоа, јасно се забележува разликувањето на „ние и вие“ и на „наше и ваше“. Оттука, иако унитаристите се залагале за заеднички македонско-бугарски литературен јазик, кај сите нив е јасен ставот за различноста помеѓу двете наречја, како и залагањето таквиот литературен јазик да се базира на македонското наречје. Од аспект на македонскиот протонационализам, меѓутоа, значајна е, исто така, и реакцијата во Бугарија на ваквите залагања на македонските учебникари и просветни дејци. Илустративни се примерите на Партениј Зографски, кој по објавувањето на своите статии бил наречен Арнаутин кој се обидува да состави бугарска граматика, а неговиот јазик бил наречен мешаница од бугарски и српски,31 но и на граматиката на Мачуковски, чие објавување било спречено поради силниот притисок од бугарскиот печат. Согледувајќи го, меѓутоа, од една страна ефектот на отпорот кон бугарскиот јазик и ентузијазмот со кој биле прифаќани учебниците на македонската протонационална интелигенција, во рамките на Бугарското читалиште во Цариград, кое Ристовски го нарекува „центар на бугарското национално движење“, во 1869 година се формирала посебна комисија, во која членувал и самиот Славејков. Задача на комисијата била да ги преведе бугарските учебници на македонско наречје, со што би се овозможило бугарската национална пропаганда полесно да навлезе во Македонија.32 Со 27
Блаже Ристовски, Столетија..., 100. Истото, 63. 29 Блаже Ристовски, Македонскиот..., 432–433. 30 Блаже Ристовски, Столетија..., 66–67. 31 Истото, 69. 32 Истото, 65. 28
115
ГЛАСНИК 61 1 2017
Александар Саздовски
тоа разликите помеѓу двете наречја биле признаени и од страна на бугарското национално движење. Првичните манифестации на македонистичката струја, која отворено се залагала за посебноста на македонскиот јазик во споредба со бугарскиот, се изразени во писмото на Никола Поп Филипов до неговиот учител Најден Геров во 1848 година, во кое Филипов искажува отворено незадоволство кон користењето на правописот од Источна Бугарија, со кој се направил јазикот „помачен за изучување од елинскиот и од словенскиот“. Поп Филипов продолжува и понатаму во писмото нуди низа реформи преку кои би се осовременило писмото и би се изградил литературен јазик врз основа на народниот говор. За ваквите реформи неколку години подоцна ќе се застапуваат Јордан Хаџи Константинов-Џинот и Партениј Зографски, но подоцна и Крсте Петков Мисирков, поради што Трајко Стаматоски ќе го нарече Никола Поп Филипов ран претходник на Мисирков.33 Покрај тоа, обраќајки се во весникот Македонија на Славејков во 1868 година по прашањето за користењето на народниот јазик во богослужбата, Поп Филипов ќе напише: „Учебните книги што се преведувале на бугарски (...) јазик досега малку нешто ни беа поразбирливи нам на Македонците од оние на црковнословенски јазик: затоа и полза сосем мала имаме придобиено од нив.“34 Ваквиот став, но и фактот што на двете негови отпечатени книги од 1887 и од 1888 година се потпишал како Македонец, говорат доволно за неговата улога во развитокот на македонскиот протонационализам. Освен Филипов, во македонистичката струја се вбројува и ученикот на Партениј Зографски, Кузман Шапкарев, кој иако најпрвин следејќи го својот учител започнува како унитарист, потоа постепено прераснува во македонист. Во периодот од 1868 до 1874 година Шапкарев издава осум учебници, а подготвува уште дополнителни три, кои не успева да ги издаде. Покрај плодната учебникарската дејност, Шапкарев отворено се залага против употребата на бугарското наречје во просветата. Притоа, во ноември 1870 година Шапкарев успева да предизвика револт во Ресен против употребата на учебници напишани на бугарски јазик во училиштата. За тоа сведочи учителот во ресенското училиште, кој напишал во весникот Право дека Шапкарев дошол да го посети и штом ги видел учебниците, рекол дека таквите учебници не треба да се користат затоа што биле на бугарско наречје и дека треба да бидат заменети со учебници на македонско наречје. Ваквата антибугарска дејност на Шапкарев наидува на остри реакции во бугарскиот печат. Така, на пример, во истиот бугарски весник (Право) во 1870 година, за Шапкарев се вели дека зборовите му биле полни со омраза кон сè што е бугарско, а воедно и му се припишува изјавата: „Одвај се ослободивме од Грците, сега пак Шопје ли да станеме“. 35 Понатаму се вели дека некои од учителите во Македонија ги убедувале Македонците дека едно биле Бугарите и бугарскиот јазик, а друго Македонците и македонскиот јазик.36 Слично на тоа, во 1875 година редакцијата на весникот Ден ќе напише: „Па каква полоша 33
Трајко Стаматоски, Македонскиот..., 40–50. Истото, 47. 35 Цитирано според: Блаже Конески, Кон македонската преродба. Македонските учебници во 19 век, второ издание, Скопје, 1959, 67. 36 Горан Калоѓера, Македонскиот..., 97. 34
116
МАКЕДОНСКИТЕ КУЛТУРНИ ДЕЈЦИ
мисла од таа треба да има г. Шапкарев? Тој знае каде пипа. Денеска букварче, утре други учебни книги, и туку ќе го видиш ти извадил и ти составил и некоја историја на македонскиот народ (...).“37 Меѓутоа, најважната улога во поглед на македонскиот протонационализам веројатно му припаѓа на Ѓорѓија Пулевски. Во периодот од 1873 до 1880 година Пулевски издава три учебници, а истата 1880 година во Софија објавува и македонска граматика. Издавањето на учебниците, како што вели тој, доаѓа како резултат на неговото согледување на конкретната состојба и на неговиот стремеж како Македонците „да се обрнат кон својот мајчин јазик, да се запознаат себеси и својата народност“.38 За Пулевски прашањето за литературен јазик претставува национално прашање.39 Меѓутоа, она што го издвојува Пулевски од другите е фактот што кај него има јасно и недвосмислено национално маркирање. Така, во 1875 година во Речник за три језика, Пулевски јасно ќе го одвои македонскиот народ и јазик од другите соседни народи, потенцирајќи дека тој има сопствена татковина – Македонија. Тој ќе напише: „Народ се велит људи који се од еден род и који зборувајет еднаков збор, и који живувајет и се другарат еден со други и који имајет еднакви обичаји и песни и веселја (...) а место во које живуват народ се велит отечество од тој народ. Така и Македонциве се народ и местово нивно е Македонија.“ За јазикот, пак, Пулевски вели дека е „најсроден со црквенославјанските книги и тој је старославјански“.40 Поради ваквото свое дејствување, тој ќе се најде на прво место меѓу носителите на македонскиот антибугаризам, заедно со Венјамин Мачуковски, во четиритомното издание на т.н. Македонски научен институт во Софија со наслов Национално-ослободителното движење на македонските и на тракиските Бугари 1878–1994.41 Дејноста на Ѓорѓија Пулевски, всушност, ќе го означи преминот меѓу првата и втората фаза од развојот на македонскиот национализам, односно преминот од културен протонационализам во политички национализам, кој ќе се изрази низ појавата на револуционерните движења. Се разбира, во еден ваков краток приказ е невозможно да се претстави во целост комплексноста на македонскиот лингвистички протонационализам низ сите негови пројави и манифестации, како ни сите личности кои биле вклучени во овие процеси, а се секако значајни (браќата Миладиновци, Григор Прличев, Рајко Жинзифов, за илустрација). Меѓутоа, заедничко за сите нив, без разлика дали нивните стремежи ги изразуваат од унитаристичка или од македонистичка позиција, е свеста за различноста на сопственото од туѓото, на „нашето“ наречје од „вашето“ наречје. Во таа смисла, Ендрју Росос дури и говори за „нашизмот“ како период на „неутрална“ национално-културна идентификација во Македонија, кој подоцна преминува во „македонизам“.42 Она што е значајно од аспект на про37
Блаже Ристовски, Столетија..., 121–122. Цитирано според: Блаже Ристовски, Ѓорѓија М. Пулевски – меѓник во нашата културно-национална историја, Скопје, 1996, 8. 39 Подетално кај: Билјана Ристовска-Јосифовска, Ѓорѓија М. Пулевски како револуционер и културно-национален деец, Скопје, 2008. 40 Блаже Ристовски, Столетија..., 72. 41 Блаже Ристовски, Ѓорѓија…, 6. 42 Andrew Rossos, Macedonia ..., 155 38
117
ГЛАСНИК 61 1 2017
Александар Саздовски
тонационализмот е тоа што ваквите стремежи на македонската протонационална интелигенција за културна афирмација врз основа на јазикот подоцна ќе одиграат клучна улога во развојот на модерниот македонски политички национализам. Од изнесената анализа јасно се забележува лингвистичката основа на македонскиот протонационализам. Оттука, земени како целина, двата периода укажуваат на значењето на лингвистичките протонационални врски во развојот на модерниот македонски национализам, особено имајќи предвид дека отпорот кон јазикот и културата кои биле сметани за туѓи и неразбирливи бил придружуван со културно-национална идентификација со македонското наречје, кое се стремело да се изгради во литературен јазик. Ваквата тенденција подоцна ќе стане основа на националниот сепаратизам, кој како национално-политичка програма, залагајќи се за национална посебност на македонскиот народ, за изградба на македонски литературен јазик, но и за создавање на македонска држава, ќе најде израз во различни политички и културни организации, почнувајќи од Македонската лига (1880), преку лозарите (1892), па сè до Македонското научно-литературно другарство (1902). МАКЕДОНСКИОТ ПРОТОНАЦИОНАЛИЗАМ И ЦРКОВНОТО ПРАШАЊЕ Паралелно со стремежите за воведување на народниот јазик, односно на „македонското наречје“ во просветата и во учебниците, се поставува и прашањето за црквата. Имено, поради специфичноста на отоманскиот милет-систем, кој не признавал националности, туку само вери, само оној народ што има своја црква може да има и свои училишта, свој јазик и своја култура. Поради тоа Владо Поповски ќе заклучи дека црковното прашање и црковните процеси во тоа време претставуваат преобразени народносни прашања и народносни процеси.43 Тоа, пак, од аспект на македонскиот протонационализам се изразува низ стремежите за возобновување на Охридската архиепископија како самостојна македонска црква. За тоа децидно говори фактот дека кога во 1867 година се водат преговори за основање на Бугарската егзархија, жителите од Преспанско-охридската епархија ќе побараат да се обнови и Охридската архиепископија независно од Трновската патријаршија. Во весникот Македонија истата година Тоде Кусев ќе напише: „Грците секогаш воделе борба за погрчување на Македонците, уништувајќи ја и Охридската Архиепископија–искрата на нашата иднина. Но колку и да се мачеа (...) не можеа да го искоренат сосема чувството Македонците да не бидат Македонци.“44 Неколку години подоцна, пак, за обновување на Охридската архиепископија ќе се заложи и Митхад-паша, кој бил солунски валија. За него во 1872 година Петар Карапетров ќе забележи дека се обидувал да ги убеди некои од повидните македонски граѓани дека „тие не се Бугари, туку Македонци, дека се тие народ посебен од бугарскиот, што се гледало и од нивниот јазик, кој не бил бугарски, и дека добро ќе сторат ако се одделат од Бугарите (...) ќе си имаат и 43 44
118
Владо Поповски, Македонското..., 37. Блаже Ристовски, Столетија..., 111–112.
МАКЕДОНСКИТЕ КУЛТУРНИ ДЕЈЦИ
своја самостојна црква преку обновувањето на Охридската архиепископија.“45 А кога ваквите стремежи не успеваат, тие наоѓаат израз во унијатството, односно во отфрлањето на покровителството на Цариградската патријаршија и во прифаќањето на покровителството на римскиот папа. Притоа, значајно е да се наведе дека овие процеси, поддржани од силното фанариотско свештенство, доаѓаат до израз во период кога постои речиси целосна доминација на грчкиот јазик во црквите и во училиштата, но и кога првите католички мисии започнуваат да го шират своето влијание на територијата на Македонија. Македонската историографија идентификува три брана на унијатството во Македонија. Првиот брат започнува во 1858/1859 година во Кукуш на чело со Нако Станишев и е резултат на повеќекратните одбиени барања на жителите на овој град да им биде назначен Словен за владика, по што била побарана помош од францускиот конзул и од лазаристичката католичка мисија во Солун. Во молбата што е поднесена до римскиот папа се признава неговото покровителство, а се бара тој, за возврат, да го гарантира користењето на мајчиниот словенски јазик со кирилското писмо во богослужбата, но и во училиштата. Покрај тоа, во молбата, исто така, се барало народот да го избира архиепископот на црквата, а тој, како и другиот дел од свештенството, да биде избиран од месната популација.46 Како кандидат за владика кукушаните го предлагаат токму Партениј Зографски. Унијатското движење веднаш предизвикува реакција кај Цариградската патријаршија, која под притисок на Русија одлучува да го прифати предлогот Партениј Зографски да биде прогласен за дојранско-кукушки владика, по што во 1859 година тој ја одржува првата служба на словенски јазик. Далеку позначаен е, меѓутоа, вториот унијатски бран, кој доаѓа до израз непосредно по основањето на Бугарската егзархија во 1870 година. Манифестацијата на вториот унијатски бран се појавува кога шест епархии од Македонија, како резултат на преговорите помеѓу Патријаршијата и Егзархијата за поделба на епархиите во Македонија, решаваат во 1873 година да се обратат најпрвин до Англиканската црква, а потоа повторно до лазаристите од Солун за унија со Рим. Овој пат на чело на движењето ќе застане Димитар Поп Георгиев-Беровски, кој подоцна ќе стане водач на револуционерните активности поврзани со Разловечкото (1876) и со Кресненското (1878) востание. Вториот унијатски бран јасно го поставува националното прашање за посебен македонски народ со сопствен јазик базирано на црковна основа, односно преку залагањето за самостојна македонска црква. За значењето на ваквото унијатско движење пишува и самиот Славејков во своите писма до егзархот Антим I, во кои за дејноста „на македонските дејци“ од „македонското движење“, чија појава ја лоцира „пред дваесетина години“, вели дека има сепаратистички тенденции „за обособување на една нова етничка област“ преку „независно црковно ослободување“. На крајот, ќе нагласи Славејков, „тука има еден момент од важен политички карактер: сепаратизмот се проширува од црковна на поширока народносна основа.“47 Славејков во писмата 45
Блаже Ристовски, Пројави и процеси од македонскиот културно-национален развиток, Скопје, 2015, 88. 46 Драган Ташковски, Раѓањето..., 63; Блаже Ристовски, Столетија..., 253. 47 Сведоштва за македонскиот идентитет (XVIII–XX) (гл. ред. Тодор Чепреганов, Билјана Ристовска-Јосифовска и Лилјана Гушевска), Скопје, 2010, 26–28.
119
ГЛАСНИК 61 1 2017
Александар Саздовски
го идентификува преминот кон она што Мирослав Хрох во својата типологија го нарекува фаза Б, односно фаза на национална агитација, што особено ќе дојде до израз во третиот бран на унијатството во последната деценија од XIX век, кој го предводи Теодосиј Гологанов. Тоа е период во кој македонскиот национализам веќе ја добива својата национално-политичка димензија, во која решавањето на црковното прашање повторно се поставува преку унијата со Рим. Слично како и со јазикот, залагањата во XIX век не доведуваат до создавање самостојна македонска црква. Меѓутоа, како што може да се забележи од изнесената анализа, македонската протонационална интелигенција преку прашањето за црквата, всушност, го поставува прашањето за културна афирмација. Ваквото тврдење уште повеќе добива на сила поради фактот што овие стремежи особено се засилиле и добиле јасен национален карактер по воспоставувањето на Бугарската егзархија како бугарска национална црква. Во таа смисла, од аспект на протонационализмот, прашањето за црквата се наметнува не како прашање од религиозен карактер, туку, како што забележува и самиот Славејков, како сепаратистичка „културно-национална програма“ за „духовно-народносно“ решавање на „македонското прашање преку унијата“.48 ЗАКЛУЧОК Од анализата може да се согледа дека македонскиот протонационализам почнува постепено да се развива во текот на XIX век како самостоен процес на културна афирмација и дистинкција во однос на она што било перципирано како туѓо и различно. Поради спецификите на општествено-политичкиот контекст, но и на историскиот развој на македонскиот народ, протонационализмот бил поставен на една јазично-културна основа манифестирајќи се во стремежите за обликување на сопствена национална култура изразена преку борбата за самостојна црква и за литературен јазик базиран на македонското наречје. Оттука, македонското протонационално раздвижување во голема мера соодветствува со протонационализмите на другите источноевропски народи анализирани од Хрох, кај кои на чело на протонационалното движење се наоѓа мала група интелектуалци кои покажуваат интерес кон народниот јазик, културата, традициите и кон историјата на идната политичка нација. Поради тоа, проучувањето на секоја модерна политичка нација, вклучувајќи ја и македонската, мора да започне со детална анализа на протонационализмот кој ја обликува. Од аспект на македонската историографија, проучувањето на македонскиот протонационализам е значајно од неколку причини. Првенствено затоа што го поставува процесот на формирање на модерната македонска нација во една поширока теоретска рамка на студиите за нациите и национализмот. Понатаму, го лоцира зачетокот на модерниот македонски политички национализам, кој ќе се изрази во залагањата на националноослободителното револуционерно движење, во протонационализмот од раниот XIX век и го следи неговиот развој, со што укажува на еден самостоен тек со сопствени специфики, кој се развива паралелно со процесите на национална афирмација на другите балкански народи. Ова, пак, 48
120
Блаже Ристовски, Столетија..., 256–257.
МАКЕДОНСКИТЕ КУЛТУРНИ ДЕЈЦИ
отвора перспективи и насоки за понатамошни истражувања, кои дополнително би го зајакнале разбирањето на овие процеси. Имено, во таа смисла, интересно би било да се види каков е односот на македонскиот протонационализам со оној на другите балкански народи, а особено на бугарскиот, и какво влијание имал ваквиот однос врз карактерот и формата преку кои се манифестирале. Ова е уште позначајно доколку се забележи дека балканската историја во голема мера е пишувана како паралелни истории на одделните балкански народи, притоа занемарувајќи ги развојните процеси низ кои поминувале другите народи и нивното меѓусебно влијание. Поради ваквиот пристап, а имајќи предвид дека македонското наречје не прераснува во форма на македонски литературен јазик сè до периодот на Втората светска војна, ќе се создаде еден став кај националните историографии на околните балкански држави за тоа дека македонскиот јазик, а оттука и македонскиот народ, културата и државата се манипулација и конструкција на Тито и на комунистичкиот систем во стремежот за раздвојување на Македонците од Бугарите. Ваквиот пристап одозгора, меѓутоа, занемарува една цела низа историски пројави, процеси и манифестации во текот на XIX век кои се одвивале одоздола и без кои, како што наведува Хобсбаум, е невозможно да се разбере феноменот на модерната нација. Оттука, нивното проучување ќе ни даде многу појасна слика за комплексните процеси и развојни тенденции преку кои се создаваат модерните нации и држави не само на Балканот туку и пошироко.
121