Утврдени пајонски населби во долно Повардарје - Киро Ристов

Киро Ристов

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Скопје, 2004

Vo spomen na mojot prijatel Vlado Avramov - arheolog

Sodr`ina VOVED OSNOVNI KARAKTERISTIKI NA UTVRDENITE NASELBI

KATALOG NA NEKROPOLI

5 16 16 23 23 25 26 29 31 32 33 36 38 39 42 50 92 109 109

ODNOSOT NA NEKROPOLITE SO NASELBITE

144

POJAVA I RAZVITOK ODBRANBENI ELEMENTI

Izbor na mestoto Oblik na naselbite Odbranben yid Terasi Rov Grani~ni odbranbeni objekti - Tumuli - Nasipi - Kuli-stra`arnici Vlez vo naselbite VIZUELNI VRSKI I KATEGORII NA NASELBITE

OPIS NA NASELBITE PODVI@NI ARHEOLO[KI NAODI NEKROPOLI I ODNOSOT SO NASELBITE

ZAVR[NI SOGLEDBI HRONOLO[KA I KULTURNA OPREDELBA ETNI^KI I ISTORISKI OKOLNOSTI

ZAKLU^OK SUMMARY KRATENKI BIBLIOGRAFIJA ILUSTRACII

127 127 1 3 147 158 165 166 175

7

6

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Predgovor

Golemiot broj otkrieni grobovi na nekolkute nekropoli od `eleznoto vreme vo Gevgelisko-valandovskiot region, bea predizvik da se postavai pra{aweto za locirawe na nivnite mati~ni naselbi. Be{e logi~no ovie nekropoli da imaat svoi mati~ni naselbi, no za istite dotoga{ se zboruva{e samo za pretpostaveni lokacii. Mnogu od niv vo prethodnite rekognoscirawa bea okarakterizirani kako docna anti~ki ili srednovekovni utvrduvawa.

Toa u{te pove}e ja uslo`ni rabotata na niv, taka {to be{e neophodno da im se definira karakterot.

Kako dolgogodi{en arheolog-kustos vo Naroden muzej vo Gevgelija, a podocna i vo Muzej na grad Skopje, imav mo`nost da se posvetam na evidentirawe i istra`uvawe na ovie lokaliteti. Po nivnoto evidentirawe jasno be{e deka na ovaa problematika dotoga{ voop{to ne í bilo posveteno dovolno vnimanie, ne samo vo ovoj region, tuku i po{iroko na celata teritorija na Makedonija. Toa be{e dopolnitelen pottik da se prodol`i so istra`uvawata. Se poka`a deka na ovoj mikro region vo tekot na `eleznoto vreme egzistirale golem broj naselbi utvrdeni so odbranben yid, koi vo svojata koncepcija nosat mnogu konstruktivni elementi podredeni na preventivnata za{tita. Poradi toa se nametna potreba rezultatite od ovie istra`uvawa da se kompletiraat i prika`at vo eden oddelen trud, kako pogodna osnova za natamo{ni poobemni i pokompleksni istra`uvawa na ovaa problematika. Bidej}i istra`uvawa nemaa karakter na arheolo{ki iskopuvawa, rezultatite {to se ovde prezentirani se dol`at na povr{inskite opservacii na terenot. Toa vo osnova ja ograni~i rabota vo odnos na nivnoto pocelosno stratigrafsko opredeluvawe, no ne pretstavuva{e pre~ka da se opredeli fortifikaciskiot del na naselbite i nivniot odbranben sistem.

Rezultatite od terenskite istra`uvawa se proizvod na pove}egodi{ni kampawi, koi vo zavisnost od vremenskite priliki bea izveduvani vo razli~en period od godinata. Pri takvite okolnosti sekoga{ ima{e vreme da se posveti dovolno vnimanie na sekoj lokalitet odvoeno. Vo ramkite na na{ite istra`uvawa treba{e da se posetat i obrabotat mnogu lokaliteti.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

7

Tie ne }e bea vo takov obem otkrieni i obraboteni, a ovoj trud nema{e da bide celosen, da ne mi be{e pru`ena ogromna pomo{ i poddr{ka za negova realizacija. Poradi toa, vo ovaa prilika izrazuvam iskrena blagodarnost na site onie {to pomognaa vo realizacija na terenskite istra`uvawa, a osobno na Ilija Lazarovski od Mrzenci, Jovan Dimov od Valandovo, Ivo Todorovi} od Smokvica, Yvonko Jovanov i Naso Zoev od Gevgelija i Nikola [eldarov od Skopje.

Na Ilija Karajanov, lektor na ovoj trud, mu izrazuvam blagodarnost za sorabotkata.

Posebno sakam da ja izrazam svojata blagodarnost do recenzentite na knigata d-r Eleonora Petrova i d-r Viktor Lil~i}, koi preku svoite sugestii dadoa ogromen pridones ovoj trud da gi dobie sega{nite ramki.

Avtorot

8

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

VOVED

Prou~uvaweto na materijalnata i duhovnata kultura na `eleznoto vreme, vo poslednite dvaesettina i pove}e godini, pretstavuva eden od najdobro istra`enite periodi na arheolo{kata nauka vo Makedonija.

Vakvite prou~uvawa osobeno se zna~ajni koga se orientirani kon odredena teritorijalna celina, {to vo osnova dava beleg vo izu~uvawe i interpretacija na kulturnite vrednosti i nivnite nositeli.

Dosega vo Makedonija osobeno vnimanie be{e posvetuvano na istra`uvawe na nekropolite. Glavno preku na~inot na pogrebuvawe i pogrebnite obi~ai bea razre{uvani, odnosno, komentirani relaciite na materijalnata i duhovnata kultura. Vakviot pristap bezdrugo gi opravduva istra`uvawata na niv. Prou~uvaweto na grobovite kako zatvoreni arheolo{ki celini, ovozmo`uva da se dobijat zgolemen broj informacii {to obezbeduvaat mo{ne sigurni hronolo{ki relacii me|u arheolo{kite naodi. Kon ova odi vo prilog i poednostaveniot metodolo{ki pristap {to se primenuva so istra`uvawe na nekropolite, preku koj pak se obezbeduva zgolemen broj hronolo{ki mo{ne osetliv arheolo{ki materijal.

Razgrani~uvaweto na poziciite vo ramkite na prou~uvaweto na edna kulturna zaednica vo odnos na manifestaciite pri pogrebuvawe od edna strana, i na~inot na organizirawe na nivniot me|useben odnos, a u{te pove}e vo odnos na nivnite op{testveno-politi~ki relacii, re~isi ne se dopreni. Prou~uvaweto na ovoj del od materijalnata i duhovnata kultura na zaednicite, treba da se o~ekuva so istra`uvawe na nivnite naselbi, ako se imaat tuka predvid i mo{ne maliot broj podatoci {to gi ostavile nekoi od anti~kite avtori.

Pra{awata {to se vrzani za razvitokot na edna kulturna zaednica, nivnoto etnokulturno formirawe, odnosno, za nivnoto teritorijalno razgrani~uvawe, ednostavno, ne mo`at da se odgovorat samo so podatocite {to se dobivaat so istra`uvawe na nekropolite. Za vakvite krupni pra{awa neophodno e istra`uvawe na naselbite. Pokraj arheolo{kite naodi, tie obezbeduvaat informacii za strukturata na naselenieto, na~inot na formirawe i organizirawe na naselbata, teritorijalna zastapenost, me|usebniot odnos i vzaemnite vrski. So pi{uvanite podatoci ostaveni od anti~kite avtori, lingvisti~ki i onomasti~ki primeri mo`at da se potvrdat

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

9

mnogubrojnite informacii dobieni so istra`uvawe na naselbite. Od druga strana, so istra`uvawe na naselbite, mo{ne va`en faktor pretstavuva priodot kon razre{uvawe na hronolo{kite problemi. Tie obezbeduvaat cvrst reper, ne samo vo odnos na egzistiraweto i razvitokot, tuku i vo sevkupnite hronolo{ki relacii vospostaveni na po{iroka teritorija.

Predmet na istra`uvaweto Vo ovoj trud se opfateni utvrdenite naselbi od `eleznoto vreme vo Dolno Povardarje. Okrivaweto i istra`uvaweto na golem broj nekropoli locirani vo ovoj region, be{e edna od pri~inite da se zafatime so ova istra`uvawe. Dosega na naselbite od ovie ne kropoli ne im be{e posveteno dovolno vnimanie. Vo edna takva sostojba realno be{e da se o~ekuva deka }e bidat otkrieni pogolem broj naselbi ~ii nekropoli se poznati. Spored toa, koristej}i gi ovie istra`uvawa, se obidovme da odgovorime na pra{aweto za postoeweto naselbi na ovie nekropoli, nivniot karakter, osnovnite belezi i nivnata vzaemna vrska.

Na naselbite od `eleznoto vreme vo Dolno Povardarje dosega voop{to ne se izveduvani arheolo{ki iskopuvawa. Isklu~ok pravat iskopuvawata na anti~kite naselbi Vardarski Rid-Gevgelija i Isar-Marvinci, kade {to se otkrieni horizonti na `iveewe od `eleznoto vreme, no vo golem del uni{teni od podocne`nite naselbi.

Ne samo vo regionot na Dolno Povardarje, tuku i na teritorija na Republika Makedonija, naselbite od `eleznoto vreme dosega se parcijalno istra`uvani. Tie vo dovolna merka ne se obrabotuvani i ne se poznati od aspekt na nivnata kulturno-istoriska opredelba. Zaradi toa naselbite {to se predmet na na{ite istra`uvawa, podetalno se prou~uvani od aspekt na nivniot fortifikaciski del i negovite elementi. Arheolo{kite naodi {to se prezentirani poteknuvaat od dosega{nite arheolo{ki istra`uvawa na spomenatite lokaliteti, no i od povr{inskite opservacii na terenot.

Toa se glavno fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi i sitni bronzeni predmeti. Tie ovozmo`ija da se opredeli hronologijata i kulturnata pripadnost na naselbite. Poradi zadr`uvawe vo ramkite na temata, periodite {to se zastapeni pred ili po datumot {to e predmet na trudot, nema da bidat zemeni predvid.

Vo ovoj trud e obrabotena hronolo{kata polo`ba na naselbite, odnosno, nekoi aspekti od stepenot na nivniot kulturen razvitok. Edna od

10

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

zada~ite vo ovoj trud be{e i opredeluvawe na kategoriite naselbite {to go nosat belegot na `eleznoto vreme. Vo odnos na toa se razjasneti pove}e aspekti od nivniot razvitok, ili poto~no, opredeleno im e mestoto i ulogata {to go zazemale vo kulturno-istoriskiot kontekst.

Bidej}i na golem broj naselbi ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa, nivnata relativna hronologija e opredelena preku naodite isfrleni na povr{inata. Na ovoj na~in ne se obezbeduva celosna diferencijacija na hronolo{kite odnosi, no ovozmo`uva da se definiraat oddelni fazi od nivniot razvitok. Be{e neophodno da se primeni takviot metod na rabota, so ogled na toa {to primarna cel na na{ite istra`uvawa pretstavuva{e opredeluvawe na fortifikacijata i nejzinite elementi.

Naselbite se prezentirani po azbu~en redosled na naselenite mesta kade {to se nao|aat, bez ogled na toa dali se raboti za utvrdeni naselbi so podolg ili pomal kontinuitet na `iveewe.

Teritorijalni i hronolo{ki ramki Poimot Dolno ili Ju`no Povardarje glavno go opfa}a regionot {to go zazema Gevgelisko-valandovskata kotlina. Toa pretstavuva edinstvena geomorfolo{ka celina ome|ena pome|u Demirkapiskata Klisura na sever i Ciganskata Klisura na jug (sega na teritorijata na Republika Grcija, oddale~ena okolu 5 km ju`no od administrativnata granica so Republika Makedonija). Zafa}a dol`ina od okolu 30 km i {irina od okolu 40 km.

Na jug od ovoj region se protega ramninata na golemoto Solunsko Pole do slivot na Vardar vo Egejskoto More, vo naukata poznat kako Dolen ili Ju`en Vardar. Ovoj region ne e zemen predvid vo ovoj trud, najmnogu poradi administrativnite ograni~uvawa i nemo`nosta toj da se istra`uva.

Vo hronolo{ka smisla opfaten e periodot na `eleznoto vreme, {to se dvi`i vo ramkite na XII – VI vek pred n.e. Poradi faktot {to pome|u bronzenoto i `eleznoto vreme ne e mo`no da se povle~e konkretna granica, odnosno, te{ko mo`at da se odvojat manifestaciite {to go ozna~uvaat krajot na bronzenoto od edna i po~etokot na `eleznoto vreme od druga strana, za po~etok na na{ata rabota e zemen periodot koj vo globalni ramki go ozna~uva po~etokot na Golemite egejski preselbi od krajot na XIII i po~etokot na XII vek pred n.e. Poradi istorodnite kulturni manifestacii {to vo narednite dva veka }e bidat prisutni na po{irokata teritorija

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

11

na Balkanot, a koi so svoite kulturni vrednosti ne pripa|aat nitu na bronzenoto, nitu na `eleznoto vreme, ovoj period e ozna~en kako preoden, do potpolnoto nastapuvawe na `eleznovremenskite vrednosti od vtorata polovina na XI vek pred n.e.

Sli~na e sostojbata i so krajot na `eleznoto vreme. Vremenskata ramka ograni~ena so krajot na VI vek pred n.e. ne go ozna~uva i krajot na egzistirawe na utvrdenite naselbi. Naprotiv, nivnoto egzistirawe prodol`uva i vo tekot na ranata antika (V-IV vek pred n.e.) so nenamalen intenzitet, no so drugi merila i vrednosti {to gi diktiraat silnite vlijanija na kulturni manifestacii dojdeni od jug. Probivot na ovie vrednosti zapo~nuva vo tekot na VI vek pred n.e., no na krajot od VI i po~etokot na V vek pred n.e. novite kulturni elementi }e go zazemat mestoto i }e se vtemelat namesto starite predistoriski tradicii, normi i vrednosti.

Na prostorot na Sredno i Gorno Povardarje ovoj proces se odvival pozabaveno. Tesno vrzani za starite tradicionalni normi {to gi producirale vlijanijata od severen Balkan, ovoj region duri vo tekot na V vek pred n.e. }e do`ivee vistinski procut vo otkrivawe na anti~kite vrednosti. Spored toa, periodot od vtorata polovina na VI vek do dlaboko vo V vek pred n.e. na ovie prostori, vo osnova go ozna~uva preminot od ve}e konzervativnata predistorija do potpolnoto nastapuvawe na anti~kite vrednosti.

Dosega{ni istra`uvawa So dosega{nite iskopuvawa na arheolo{ki lokaliteti {to se vr{eni vo Republika Makedonija, onie na nekropolite imaat zabele`itelno golem primat. Iskopuvawa na utvrdeni naselbi, osobeno na onie od bronzenoto i `eleznoto vreme, se ograni~eni na poedini intervencii preku sondirawa, koi ni od daleku ne ja zadovoluvaat potrebata od takov vid prou~uvawa.

Celosni i sistematski iskopuvawa na naselbi od `eleznoto vreme dosega ne se vr{eni, ne samo na lokaliteti vo Dolno Povardarje, tuku i na teritorijata na Republika Makedonija. Sondirawa se vr{eni na nekolku utvrdeni naselbi, kade {to se konstatirani horizonti na `iveewe od periodot na `eleznoto vreme, no tie vo dovolna merka ne se ispitani.

Prvite iskopuvawa na utvrdeni naselbi bile vr{eni me|u dvete svetski vojni vo gr~kiot del na Makedonija. Toga{ bile organizirani obemni istra`uva~ki akcii vo Centralniot i Zapadniot del na gr~ka

12

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Makedonija od strana na pove}e istra`uva~i. Me|u niv najzna~ajni se onie na L. Rej, S. Kason i V. A. Hertli.1 Posebno za odbele`uvawe se iskopuvawata i sondirawata {to gi vr{el Hertli na dvaesettina predistoriski naselbi vo gr~ka Makedonija. Rezultatite od ovie istra`uvawa se publikuvani vo trudot "Predistoriska Makedonija".2 Vo ovaa smisla isto taka vredno za odbele`uvawe se obemnite iskopuvawa izvedeni na lokalitetot Tumba kaj Kastanas vo Dolen Vardar.3 Vo periodot od 1975-1979 godina na ovoj lokalitet se vr{eni najobemnite iskopuvawa od lokalitetite locirani po dolinata na Vardar i zasega pretstavuva najdobro istra`ena predistoriska naselba, so konkretno opredeleni kulturni horizonti na `iveewe od bronzenoto i `eleznoto vreme.

Vo periodot me|u dvete vojni vr{eni se obemni iskopuvawa na sega ve}e najdobro istra`eniot anti~ki grad vo Makedonija, Stobi. Obemni iskopuvawa vo Stobi se vr{eni i vo tekot na sedumdesettite godini. Vo taa prilika, pokraj pove}eto anti~ki gradbi, otkrieni se i naodi od `eleznoto vreme.4 Prvite sonda`ni iskopuvawa na utvrdenite naselbi vo Makedonija se vrzuvaat za rekognoscirawata {to bile izvedeni vo tekot na 1950-1953 godina, od strana na Muzej na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej) i Muzej na grad Skopje pod rakovodstvo na M. Grbi}, vo koi u~estvuvale i B. Josifovska, B. Aleksova i P. Gockova-Slavska.5 Vo taa prilika vr{eni se sondirawa na Kale-Skopje, Isar-Studeni~ani i Gradi{te-Nerezi, kako i na pove}e neolitski naselbi vo skopskiot region.

Vo tekot na {eesettite i sedumdesettite godini na ovie lokaliteti povtorno se organizirani, sega ve}e sonda`ni revizioni iskopuvawa, vklu~itelno i na lokalitetot Gradi{te-Brazda. Od niv, najobemni sondirawa se vr{eni na Kale-Skopje vo 1967 godina, koga e konstatiran horizont od `eleznoto vreme.6 Prvite arheolo{ki iskopuvawa na naselbi vo Dolno Povardarje se vr{eni vo 1961 godina na lokalitetot Isar-Marvinci, od strana na Muzej na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej),7 a od 1977 godina na nego se vr{at sistematski iskopuvawa, koi so mali prekini traat i denes. Iskopuvawata izvedeni na Isar-Marvinci imale cel gi otkrijat ostatocite od anti~kata Rey L., 1916, 257-292; Casson S., 1921, 1-33; Casson S., 1925, 1-29; Heurtley W. A., 1939, 23-59.

Heurtley W. A. 1939.

3 Hänsel B., 1982, 167-202.

4 Wiseman J., Mano-Zisi Dj. 1974, 134, fig. 13.

5 Grbi˚ M. 1954, 99-126.

6 Mikulčić I. 1973, 179-185.

7 DragojeviÊ-Josifovska B. 1967, 307-352.

1 2

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

13

naselba i da se utvrdi nejzinata stratigrafija. Golem del od ovie iskopuvawa bile naso~eni kon otkrivawe na nekropolite, so koi bile dobieni korisni informacii za pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai na naselenieto. Od ovie iskopuvawa proizleze monografijata na V. Sokolovska: "Isar-Marvinci i Povardarjeto vo anti~ko vreme", vo koja se opi{ani istra`uvawata na naselbata i nejzinite nekropoli.8 Pri iskopuvawata na Isarot i so prvite i so sistematskite istra`uvawa, vo anti~kite sloevi bila otkriena `eleznovremenska keramika, no za `al, istata ne e sistematizirana i posebno publikuvana.9 So iskopuvawa vo 1997 godina na prostorot {to go zafa}a anti~kata ju`na nekropola, za prvpat se otkrieni intaktni sodr`ini od `eleznovremenski horizont na `iveewe. So ovie iskopuvawa bilo konstatirano deka pokraj platoto na Isarot, naselbata go zafa}ala i prostorot na ju`nite i jugoisto~nite negovi padini.10 No i pokraj vakviot obem na istra`uvawa, sé u{te postojat brojni otvoreni pra{awa za celosnoto vrednuvawe na naselbata na Isarot. Pra{awata {to se odnesuvaat na kontinuitet vo kulturniot razvitok, hronolo{kite i teritorijalnite ramki sé u{te vo dovolna merka ne se poznati.

Povtorna mo`nost za iskopuvawe na utvrdeni naselbi po dolinata na Vardar se poka`a vo 1979 godina. Poradi trasirawe na vtorata lenta od me|unarodniot avtopat toga{ bea izvedeni sondirawa na Vardarski Rid, Gevgelija i Gradi{te, Zgropolci.

Na Vardarski Rid bile ispitani pet sondi, od koi ~etiri postaveni na severniot, a edna na ju`niot rab od ju`niot rid. Vo niv pokraj anti~kiot materijal bile otkrieni pove}e fragmentirani delovi na kerami~ki sadovi od `eleznoto vreme. No, intencija na ovie sondirawa ne bila da se utvrdi kulturniot razvitok na ovoj del od naselbata, tuku da se konstatira goleminata i nejzinoto nivo na prostirawe, vo funkcija na trasirawe na avtopatot. Rezultatite od ovie sondirawa se publikuvani vo eden mal preliminaren izve{taj.11 Povtorni sondirawa na Vardarski Rid se izvedeni vo 1994 godina, a od 1995 godina naselbata sistematski se istra`uva. Vo 1994 godina sondirawata bea koncentrirani na ju`niot rab od ju`niot rid,12 dodeka iskopuvawata zapo~nati vo 1995 godina bea izveduvani na pove}e punktovi.

Sokolovska V. 1986.

Dragojevi˚-Josifovska B. 1967, 318, T. III, r; Sokolovska V, 1986, T. 10, 1-10.

10 Mitrevski D., Temov S. 1999, 135-155.

11 Vin~i} @., Ivanovski M. 1981, 49-51.

12 Husenovski B., Spasovska-Dimitrioska G. 1999, 157-181.

8 9

14

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Vredno za odbele`uvawe se iskopuvawata {to se vr{eni vo 1999 godina.

Poradi izgradba na vtorata lenta od me|unarodniot avtopat E-75, se nalo`i potreba po vtorpat del od lokalitetot trajno da bide uni{ten.

Vo taa prilika, na isto~nata padina od severniot rid i na celiot severen rab od ju`niot rid, bea izvedeni obemni arheolo{ki iskopuvawa. So niv e otkriena `eleznovremenska naselba i del od odbramben yid izraboten od kr{en kamen vrzan so kal.13 Istra`uvawata {to se vr{eni na naselbite Vardarski Rid, Gevgelija i Isar, Marvinci, poka`aa deka predistoriskite sloevi vo golema merka se uni{teni od podocne`nite anti~ki naselbi. Poradi takvata sostojba, postoi mala mo`nost da bidat otkrieni intaktni sodr`ini od niv.

Na Gradi{te-Zgropolci sondirawa se vr{eni vo 1990 godina. Tie bile koncentrirani na zapadniot del od akropolata i na zapadnata nekropola, bidej}i se o~ekuvalo ovoj del trajno da bide uni{ten so trasiraweto i izgradbata na avtopatot.14

Prirodni i geografski karakteristiki Gevgelisko-valandovskata kotlina pretstavuva edinstvena geomorfolo{ka celina, sostavena od dve aluvijalni ramnini (gevgeliskata i valandovskata), povrzani so rekata Vardar. Se nao|a na najju`niot del na teritorijata na Republika Makedonija, vo naukata poznat pod poimot Dolno ili Ju`no Povardarje (Sl. 1, 2).15Severno od Gevgelisko-valandovskata kotlina se protega Tikve{kata oblast, od koja ja deli planinskiot masiv na planinata Ko`uf i Demirkapiskata Klisura, dodeka planinata Plavu{ ja deli od Strumi~kata Kotlina i golemiot masiv na planinata Belasica. Zapadno od Gevgeliskovalandovskata Kotlina se protega masivot na planinata Ko`uf vo ~ie podno`je, po~nuvaj}i od jug kon sever se protegaat selata Uma, Konsko, Sermenin, Kovanec, potoa Gabrovo i Petrovo. Na istok od Gevgeliskovalandovskata kotlina preku Bogdanskoto pole i visokata planina Karabalija, se protegaat naselbite Dojran i Nikoli}, smesteni na bregot na prekrasnoto Dojransko Ezero. Na jug Gevgelija i Gevgeliskata Kotlina preku Ciganskata Klisura e otvorena kon golemoto Solunsko pole i Mitrevski D. 2001, 13, Karta 2; fot. 3; Crte` 2.

Stan~evski I., 1997, 69, Plan 1; Rezultatite od iskopuvawata ne se vo celost publikuvani.

15 Kartov V. 1966, 14-20; Gevgelija 1986, 5-11.

13 14

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Sl. 1 Geografska polo`ba na Gevgelisko-valandovskiot region

Sl. 2 Polo`ba na Gevgelija i Valandovo vo po{irokiot region

15

16

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Egejskoto More, no ograni~ena od administrativnata granica so Republika Grcija.

Gevgelisko-valandovskata kotlina e dolga okolu 30 kilometri, a {iroka okolu 6-7 kilometri. Najmnogu se stesnuva kaj selata Gr~i{te od levata i Smokvica od desnata strana na rekata Vardar. Probivaj}i ja Demirkapiskata Klisura, po te~enieto na rekata Vardar pominuva patniot koridor na Balkanskata transverzala sever-jug, na koja se povrzani brojni patni nasoki, koi Gevgelisko-valandovskata kotlina ja ~inat komunikativna na site mo`ni strani. Ovie patni nasoki prete`no gi koristat dolinite na rekite koi se pritoki na rekata Vardar, taka {to za levi pritoki se smetaat Anska Reka (Bojmica), koja protekuva niz Valandovskata Kotlina i Luda Mara koja te~e niz bogatoto Bogdansko pole.

Site desni pritoki na rekata Vardar se formiraat od ograncite na planinata Ko`uf. Toa se rekata Petru{ka koja protekuva pokraj selata Petrovo, Gabrovo i Miravci, rekata Zuica i Sermeninska reka {to se vlevaat vo rekata Vardar kaj seloto Prdejci, Kovanska reka koja protekuva niz selata Kovanec, Negorci i Mrzenci i Konska (Suva kaj Gevgelija) reka koja protekuva pokraj selata Konsko, Gorni~et (sega Novo Konsko), Moin i gradot Gevgelija.

Pokraj ovie reki, Gevgelisko-valandovskata kotlina ja prosekuvaat mnogu pogolemi ili pomali potoci {to se vlevaat vo rekata Vardar, ili vo nekoja od nejzinite pritoki. Vo Gevgelisko-valandovskata kotlina vladee dosta prijatna klima. Kako rezultat na toplite leta i prijatnite zimi, se odgleduvaat raznovidni zemjodelski, prete`no ranogradinarski kulturi, kakvi {to se vinovata loza, smokvite i kalinkite, karakteristii~ni pretstavnici na sredozemno-mediteranskoto podnebje.

Osven ovie pogodnosti vo Gevgelisko-valandovskata kotlina postojat prirodni izvori na topla mineralna voda kaj selata Negorci i Smokvica, a nedaleku od seloto Konsko vo padinite na planinata Ko`uf, se nao|a Smrdliva Voda, kade se locirani pro~uenite izvori na mineralna voda, vo ~ija okolina izrasna golem izletni~ki centar. Prirodnite bogatstva prisutni vo Gevgelisko-valandovskata kotlina ne mo`at da se zaokru`at samo so ovie pogodnosti. Zaradi niskata nadmorska visina i blagoprijatnata mediteranska klima, vo ovoj region e ovozmo`eno da se razviva sto~arstvoto, preku mgoubrojnite pasi{ta i bogatiot {umski potencijal, no i rudnoto stopanstvo, {to za `al, pove}e go nema. Od dosega{nite istra`uvawa na staroto rudarstvo izveduvani vo Gevgelisko-valandovskata kotlina, evidentirani se golem broj lokaliteti eksploatirani u{te vo bronzenoto

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

17

i `eleznoto vreme. Vo rudnite nao|ali{ta se eksploatirani zlato, srebro, olovo, hrom, jaglen, no i bakarni i `elezni rudi.

Najpoznati nao|ali{ta na zlato i zlatna ruda se otkrieni vo Konska i Anska Reka, koi se eksploatirani so promivawe na zlatonosen pesok. Po dolinite na ovie reki sé u{te mo`at da se zabele`at grandioznite ostatoci od eksploatacijata na zlatonosniot pesok.16 Vo okolinata na selata Rabrovo, Ba{iboz, Bajramboz i Prsten se otkrieni bogati nao|ali{ta na hromna ruda koi pove}e ne se eksploatiraat.17 Bakarna i zlatna ruda e vadena kaj seloto Kazandol, a blizu do seloto Paqurci e eksploatirana bogata bakarnopiritna ruda. Kaj selata Organxali, Durutli i Sevendekli se eksploatirani rudni nao|ali{ta na olovna ruda. Ju`no od seloto Crni~eni na planinata Karabalija vo mesnosta Mademot e eksploatirana olovo-srebrena ruda, verojatno iscrpena u{te vo antikata. Vo pazuvite na planinata Ko`uf vo blizina na selata Kovanec, Sermenin, Konsko i napu{tenoto selo Brlevo, bila eksploatirana `elezna ruda, dodeka kaj seloto Stojakovo bilo eksploatirano nao|ali{te na jaglen.

Ovie pogodnosti {to vladeat vo Gevgelisko-valandovskata kotlina, mo{ne jasno zboruvaat za toa deka se raboti za region, vo koj se razvile uslovi za `iveewe i egzistencija na kulturnite vrednosti, koi najgolem pe~at }e dadat tokmu vo periodot na `eleznoto vreme.

16 17

Keramidčiev A. 1990, 67-81; Cviji¢ J. 1911, 906.

Keramid~iev A. 1984, 14.

18

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

OSNOVNI KARAKTERISTIKI NA UTVRDENITE NASELBI

Ako se zemat predvid rezultatite od dosega{nite arheolo{ki iskopuvawa i istra`uvawa i najstarite pi{uvani podatoci {to se odnesuvaat na Dolno Povardarje, se ima vpe~atok deka ovoj region pretstavuva celina, {to }e se nametne vo predistoriskite i istoriskite vremiwa kako eden od koridorite {to gi povrzuvala severnite so ju`nite oblasti na Balkanot.

Ostatocite od ovie najstari tragi na civilizaciite ostavile traen beleg vo formiraweto na regionalnite kulturni centri i nivnite vrednosti. Vo osnova nivnoto prisustvoto obvrzuva tie da bidat prou~uvani i na adekvaten na~in pretstaveni so site belezi od nivniot razvitok.

Na ovoj prostor se otkrieni 24 naselbi od periodot na `eleznoto vreme koi ne samo {to se evidentirani, tuku istite se tehni~ki premereni, a e odredena i nivnata relativna hronologija. Toa ovozmo`i da se odredi karakterot, namenata, kategorijata, no i pove}e elementi od nivnata fortifikacija. Pri istra`uvaweto kaj poedini utvrdeni naselbi se koristeni rezultati od prethodni istra`uvawa, dodeka za ostanatite se koristeni rezultati od povr{inskite opservacii.

Po povr{inata na naselbite sé u{te mo`at da se zabele`at tragi od prethodni najstari kulturi, {to ostavile traen pe~at vo kulturata na naselenieto do dene{ni dni. Vakvite lokaliteti naselenieto od bliskite mesta gi imenuvalo so toponimi koi potsetuvaat na nivniot karakter. Taka, ~esto se sre}avaat toponimite Gradi{te, ^uka, Isar, Mramor, Sin Grad, Tufka, Grobi{ta i drugi. Tokmu ovie toponimi bea edna od pojdovnite osnovi pri otkrivawe, evidentirawe i istra`uvawe na naselbite {to se predmet vo ovoj trud.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

19

POJAVA I RAZVITOK Istra`uvawata {to se vr{eni na utvrdenite naselbi vo Dolno Povardarje, ovozmo`ija da se locira polo`bata preku koja bea sogledani karakterot i poedini elementi od nivnata fortifikacija. Po nivnata povr{ina sé u{te se raspoznavaat tragi, {to ovozmo`ija istra`uvawata da se vr{at bez osobena te{kotija. Za opredeluvawe na nivnite karakteristiki ne pretstavuva{e pre~ka {to na golem broj od niv ne se izveduvani arheolo{ki iskopuvawa. Mestopolo`ba jasno zboruva za nivniot specifi~en karakter prilagoden na prirodnite uslovi.

So prou~uvawe na utvrdenite naselbi se opredelija pri~inite za nivnoto sozdavawe, vremeto na egzistirawe i nivniot razvitok. Golem broj od niv se ednoslojni, {to jasno gi otslikuva nemirnite vremiwa na nivnoto sozdavawe.

Prvite naselbi od vakov karakter na Balkanot se pojavile u{te pri krajot na neolitot.18 Nivnata masovna izgradba zapo~nuva vo tekot na eneolitot, kako pri~ina na golemite migracioni dvi`ewa {to ja zafatile Evropa, vo naukata poznati kako Golemi indoevropski preselbi. Vo nekoi podra~ja pojavata na utvrdenite naselbi se opredeluva kon krajot na eneolitot i po~etokot na bronzenoto vreme, odnosno na po~etokot od bronzenoto vreme.19 Osven Golemite indoevropski preselbi, {to vo naukata se zemeni kako pri~ina za pojava na utvrdenite naselbi, treba da se imaat predvid razgradenite ekonomski i socijalni strukturi na naselenieto od vremeto na neolitot, koi isto taka pretstavuvale preduslov za pojava i razvivawe na novi kulturni vrednosti. Ovie odnosi tokmu vo eneolitot }e dojdat do izraz, osobeno so pojava na metalot. Pojavata na prvite utvrdeni naselbi vo Dolno Povardarje se vrzuva za naselbite Vardarski Rid-Gevgelija, TufkaSmokvica i Isar-Marvinci, na koi se konstatirani arheolo{ki naodi od ovoj period.20 Brojot na otkrienite naselbi od srednoto bronzeno vreme e relativno mal. Toa najverojatno se dol`i na op{tata stabilnost {to nastanala po burnite migracioni dvi`ewa {to se slu~ile vo periodot na eneolitot Garašanin M. 1986, 14; Čović B. 1965, 32.

Govedarica B. 1982, 180.

20 Pri iskopuvawata na Vardarski Rid-Gevgelija se otkrieni pove}e naodi odbele`ani kako neolitski (Mitrevski D. 2001, ). So postavuvawe na antenski stolb za mobilna telefonija na lokalitetot Tufka-Smokvica, bea isfrleni mno`estvo fragmenti od kerami~ki sadovi, kremeni i kameni no`iwa od eneolitot i ranoto bronzeno vreme. Od lokalitetot IsarMarvinci poteknuva mala statuetka, sega vo Naroden muzej vo Gevgelija.

18 19

20

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

i ranoto bronzeno vreme. Vo ovoj period naselbite bile locirani vo ramninite, zaradi op{tata stabilnost {to nastanala po burnite nastani.

Od informaciite {to se na raspolagawe, na naselbite vo Dolno Povardarje zasega ne e konstatiran horizont na `iveewe od srednoto bronzeno vreme.

Ne e isklu~ena mo`nosta toj vo idnina da bide potvrden so eventualni arheolo{ki iskopuvawa na nekoi od niv.

Kaj pove}e prou~uva~i na ovaa problematika postoi edinstveno mislewe deka izgradbata na utvrdenite naselbi naedna{ se zgolemuva kon krajot od bronzenoto vreme. Nema somnenie deka vakvata sostojba bila posledica predizvikana od branot na Golemite egejski preselbi, odnosno, migracioni razdvi`uvawa na golem broj narodi {to go zafatile prostorot od Sredna Evropa do Egipet i Sredniot Istok.

Intenzitetot na izgradba na utvrdenite naselbi prodol`uva i vo tekot na `eleznoto vreme. Toga{ ve}e vostanovenata tradicija stanuva na~in na `iveewe so site prosleduva~ki elementi. Osven naselbite za `iveewe se gradat i utvrduvaat zbegovi, stra`arnici i kultni mesta. Se smeta deka najgolem del od utvrdenite naselbi od zapaden Balkan (Bosna, Hrvatska i Dalmatinskoto Primorje) datiraat od `eleznoto vreme.21 Sli~na e sostojbata i vo Dolno Povardarje. Najgolemiot broj utvrdeni naselbi se od preodniot period i `eleznoto vreme.

Zna~i, se raboti za eden ogromen vremenski interval od okolu tri mileniuma, koj odbele`uva nekolku kulturno-istoriski periodi so svoi specifi~ni ekonomski i socijalni strukturi na naselenieto. Spored potrebite naselenieto bilo prinudeno da sozdava utvrdeni naselbi, prilagoduvaj}i gi na sostojbata {to vladeela i uslovite {to im bile na raspolagawe. Vo ovoj ogromen vremenski interval se potvrdeni i evidentirani golem broj utvrdeni naselbi vo pove}e evropski zemji.

Poznati se utvrduvawa vo ^e{ka, Avstrija, Germanija, Romanija, Francija i vo drugi zemji, a najbrojni se onie vo Italija i na Balkanot. 22 Kako region {to neposredno }e bide involviran vo golemite razdvi`uvawa na narodite, re~isi kaj site balkanski zemji se evidentirani utvrdeni naselbi. Me|u niv osobeno se poznati onie vo Bosna, Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Albanija i Grcija. Faktot {to ovie utvrduvawa se izgradeni na visoki dominantni mesta, samo ja potvrduva nivnata naglasena defanzivnost, na koja bile podredeni site ostanati elementi {to gi sodr`ele. Od druga strana, {irokata rasprostranetost uka`uva na toa deka ovie naselbi ne 21 22

Benac A. 1986, 26.

Govedarica B. 1978, 117, zab. 3.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

21

bile karakteristika na eden narod, tuku produkt na nemirnite vremiwa i nedostatok na po{irok sistem na organizacija. Re~isi na site mesta kade {to se pojavuvaat, utvrdenite naselbi imaat sli~ni tipolo{ki karakteristiki vo zavisnost od vremeto i prostorot kade {to se nao|aat.

Vo severnobalkanskite oblasti, osobeno vo regionite {to se vo blizina na patnite koridori, utvrduvawata bile postavuvani na visoki dominantni pozicii, dodeka vo nekoi regioni kako {to se Pelagonija i gr~ka Makedonija tie bile postavuvani na ve{ta~ki izdignati tumbi, obi~no smesteni vo ramninite, kade {to ne postojat prirodni uslovi za nivno postavuvawe.23 Vo ovaa smisla interesna e pozicijata na golem broj naselbi vo Bugarija. Pokraj standardnite pozicii {to se poznati vo drugite regioni, tie ovde se postavuvaat i vo prirodni, ili ve{ta~ki izdlabeni pe{teri, smesteni na nepristapni i visoki karpesti tereni, zadr`uvaj}i gi pritoa site ostanati elementi, naselbata nepre~eno da funkcionira so okolinata.24 Spored pozicija {to ja imale, najgolem broj utvrduvawa bile pogodni za odbrana. Pozicijata i na~inot na vakvata odbrana ~estopati bila pre~ka da se planira nivniot razvitok, zaradi ograni~eniot prostor {to bil na raspolagawe. Zatoa mnogu naselbi nema da imaat mo`nost da go planiraat razvitokot i }e ostanat vo prvata faza na izgradba, egzistiraj}i kako mali utvrdeni naselbi. So zgolemuvawe na brojot na naselenieto, bile okupirani drugi popogodni prostori {to pru`at optimalni uslovi za nepre~en razvitok. Mal broj od niv }e se razvijat vo vistinski gradovi, do`ivuvaj}i vo svojot razvitok visok stepen na urbanizacija. Takov visok stepen na urbanizacija, naselbite dostignale najprvo vo Sumerskata civilizacija.

Osnovniot izgled i struktura, nekoi od ovie naselbi }e go zadr`at duri do antikata i srednovekovieto, so ogled na malite promeni vo nivniot razvitok.25 Pove}e naselbi vo Anadolija, dene{na Turcija, }e dostignat visok stepen vo razvitokot. Me|u niv osobeno se izdvojuva gradot Troja.26 Vo Grcija urbanizacijata osobeno e prisutna vo Mikenskata kultura i za vreme na Egejskite preselbi. Pove}e gradovi vo Grcija go potvrduvaat toa, no sepak, najdobar primer pretstavuva gradot Mikena, koj se razvil vo eden silno urbaniziran centar.27 Pod vlijanie na ovoj sistem na izgradba Heurtley W. A. 1939, 1-59, Fig. 1, 10 , 14, 23, 31, 35 i t.n.; Praistorija vo centralna Pelagonija, 1976, 46-52.

24 Dimitrov D. 1983, 82. KisÝov K. 1988, 56.

25 Frankfort H. 1954, 65-81 26 Lloyd S. 1969, 185-194, sl. 5.

27 Hood M. S. F. 1969, 196-218.

23

22

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

i ureduvawe, golem broj naselbi vo Italija i na Balkanot }e do`iveat urbanisti~ki prosperitet, razvivaj}i se vo vistinski gradski centri, osobeno vo poslednite nekolku vekovi pred n.e. Mnogu od niv svojot razvitok }e go zavr{at duri vo sredniot vek, no ima i takvi {to sé u{te opstojuvaat i go kreiraat svojot razvitok do dene{ni dni.

Za karakterot i razvitokot na naselbite, vo naukata se izneseni prili~no prifatlivi mislewa. So ovoj problem osobeno se zanimavale D. Rendi}-Mio~evi} i M. Sui} za naselbite na iliriska teritorijata,28 V. Bitrakova, Z. Georgiev i B. Georgievski za naselbite vo R. Makedonija,29 a F. E. Vinter za razvitokot i urbanizacijata na naselbite vo Grcija.30 Generalno gledano, naselbite vo svojot razvitokot evolviraat preku tri osnovni etapi i toa: predurbana, protourbana i urbana faza. Sekoja od niv odgovara na posebna etapa vo kulturniot razvitok. Najstarata predurbana faza odgovara na najednostavnite zaednici od tipot na mali utvrdeni naselbi. Slednata etapa zdru`uva pove}e takvi zaednici, koi ponatamu se razvivaat vo protourbana celina. Vo poslednata etapa od razvitokot naselbata prerasnuva vo urbana celina, odnosno vo grad, kako najvisoka forma na naselba so kompleksna etni~ka, socijalna i ekonomska struktura na naselenieto.

Urbaniot razvitok mo`e da se sledi kaj pove}e utvrdeni naselbi vo regionot {to go zazema dolinata na Vardar. Najdobar primer za toa pretstavuvat naselbite Gradi{te-Brazda, Kale-Skopje, Vardarski RidGevgelija i Isar-Marvinci. Ostanatite naselbi vo zavisnost od karakterot, se razvivale spored prostorot {to im bil na raspolagawe, odnosno potrebata od nivno natamo{no opstojuvawe. Nekoi voop{to nemale mo`nost da se razvivaat i `ivotot na niv }e zavr{i vo nedostatok na `ivotni i stopanski resursi, ili }e bidat uni{teni. Tie nikoga{ povtorno nema da bidat obnoveni na istoto mesto.

Rendić-Miočević D. 1975, 47-49; Suić M. 1975, 9-35; Suić M. 1976, 48-54, 75.

Bitrakova-Grozdanova V. 1986, 249-263Z; Georgiev Z. 1990-1991, 91-103; Georgiev Z. 1992, 105-108; Georgievski B.1993, 51-68 .

30 Winter F. E. 1971.

28 29

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

23

ODBRANBENI ELEMENTI

Izbor na mestoto Za locirawe i pravilen izbor na mestoto za postavuvawe na naselbite, naselenieto se rakovodelo od nekolku osnovni elementi, kako preduslov za izgradba. Eden od osnovnite elementi i pravilo za postavuvawe na naselbata bila konfiguracija na terenot. Se baralo mesto {to }e ima vizuelna preglednost na po{irokata okolina. Toa trebalo da bide visok dominanten rid {to }e obezbedi adekvatna za{tita i odbrana, kako preduslov za siguren i miren `ivot. Od druga strana, ovoj strategiski element ne zna~i mnogu, vo kolku prirodnata polo`ba na ridot ne odgovara i ne e prilagodliva za potrebite {to se neposredno vrzani so postavuvawe na odbranbeniot yid i izgradba na naselbata. Vo kolku ovie elementi bidat usoglaseni so pozicijata i mestopolo`bata na lokalitetot, vo osnova se zaokru`uvaat osnovnite potrebni elementi za postavuvawe na naselbata.

Preku prirodnata dominacija na ridot, naselbata se obezbeduvala so eventualno tri strmni padini i edna lesno pristapna strana. So takvata pozicija maksimalno mo`ele da se iskoristat prirodnite uslovi za postavuvawe na naselbata i da se obezbedi za{tita na naselenieto.

Sekoga{ se odbiral rid ~ij vrv e so zaoblena forma, {to }e obezbedi lesno prilagoduvawe i postavuvawe na odbranbenite yidovi. Kako strate{ki `ivoten element, polo`bata na ridot morala da bide vo blizina na voda koja }e se koristi za piewe, a vo zavisnost od karakterot, vo blizina na naselbata postoela potreba od prostor za obrabotka na zemjata ili rudno nao|ali{te za negova eksploatacija. Za celosno funkcionirawe so okolinata, re~isi sekoga{ naselbite se nao|ale vo blizina na patna nasoka, koja ovozmo`uvala nepre~ena komunikacija so ostanatite naselbi. Koga bile obezbedeni ovie strategiski uslovi, toga{ mo`elo da se pristapi so postavuvawe na naselbata i izgradba na nejzinoto utvrduvawe.

Glavno toa bile primarnite elementi vo izbor na mestoto za postavuvawe na naselbata. Tie se sre}avaat i se primenuvaat re~isi kaj site naselbi od vakov karakter od bronzenoto i `eleznoto vreme vo sosednite regioni i po{iroko na Balkanot. 31 Winter F. E. 1971, 3, 4; Govedarica B. 1978, 123; Govedarica B. 1982, 180; Dimitrov D. 1983, 77-86; Čović B. 1986, 56; Grabovec S. 1986, 42, 43.

31

24

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Osnovnite elementi za izbor na mestoto se glavno identi~ni i kaj naselbite locirani vo ramninite, so taa razlika {to kaj niv izborot na mestoto se vr{elo od drugi pojdovni osnovi.

Kaj naselbite locirani vo ramninite izborot na mestoto ne zaviselo od dominantnosta na lokacijata i pregledot nad neposrednata okolina. Vo osnova tie se smesteni na niski jazi~esti ispusti, prirodno za{titeni so suvodolici. Nekolku utvrdeni naselbi vo Dolno Povardarje se od vakov karakter. Me|u niv najdobar primer pretstavuvaat naselbite KalicaMiravci, Beli Most-Petrovo i Grobi{ta-Furka.32 Spored mestopolo`bata ovie naselbi se od zemjodelski ili sto~arski karakter, utvrdeni so odbranbeni yidovi izraboteni od drveni kolci (palisada), koi obezbeduvaat minimalna za{tita na naselenieto. Za niv e va`no da imaat obezbedeno obrabotliva povr{ina ili mesta za pasi{ta. Za vreme na neposredna opasnost, naselenieto od ovie naselbi imalo obezbedeno posebni utvrdeni mesta (zbegovi) za sopstvena za{tita. Se ima vpe~atok deka takov odnos imaat obezbedeno naselbite Kalica-Miravci i Beli Most-Petrovo, koi kako zbeg go koristat utvrduvaweto Gradi{te-Gabrovo.33 Naselbite koi le`at na poniski rit~iwa i koi te{ko mo`ele da obezbedat svoja za{tita so odbranbeni yidovi, obi~no bile locirani vo blizina na pogolemi utvrdeni naselbi. Takov e primerot so naselbata Mramor-Miletkovo, koja za za{tita go koristi utvrduvaweto Isar-Marvinci.34 Isto taka se zabele`uva deka nekoi od niv i pokraj toa {to se dobro utvrdeni, se locirani dlaboko vo planinskite predeli podaleku od glavnite patni komunikacii, kade {to obezbedile prirodna za{tita (Grobi{ta-Furka, Gradi{te-Brlevo, Sin Grad-Sermenin).35

Oblik na naselbata Koga se zboruva za oblikot na naselbata, vedna{ se ima predvid mestoto kade {to taa e postavena. Oblikot direktno zavisel od formata na vrvot i mestoto kade {to e postavena, a naselenieto pri izgradba na naselbata, oblikot go prilagoduvale na prirodniot vrv na ridot. Ako go pogledneme oblikot na naselbite vo Dolno Povardarje, }e vidime deka najgolemiot Vidi, Opis na naselbi, br. 11, 14 i 22.

Vidi, Opis na naselbi, br. 11, 14 i 4.

34 Vidi, Opis na naselbi, br. 10 i 9.

35 Vidi, Opis na naselbi, br. 22, 3 i 17.

32 33

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

25

del od niv se so ovalno-elipsoviden re~isi kru`en oblik, maksimalno prilagoden na samata forma na vrvot od ridot kade {to le`at. Vo uslovi na skromni tehni~ki mo`nosti, osobeno pri izgradba na odbranbenite yidovi bez vrzno sredstvo, maksimalno bila iskoristena formata na ridot, od koja direktno zavisela stabilnosta i cvrstinata na gradbata. Od ovaa koncepcija otstapuvaat samo nekolku naselbi koi manifestiraat malku vodoizmenet oblik. Naselbata Isar-Prsten (Plan 15) ima jajceviden oblik, no sepak e prilagodena na formata na ridot kade {to le`i, dodeka odbranbenite yidovi na Mangura-Gabrovo (Plan 5) i Talov Rid-Negorci (Plan 13) formiraat spiralen oblik, prilagodeni na vrvot na ridot kade {to le`at.

Na naselbata Vardarski Rid-Gevgelija (Plan 6), zasega nema mo`nost da se opredeli oblikot, zaradi podocnite anti~ki intervencii nad predistoriskata naselba, koi vo najgolem del gi uni{tile sloevite na `eleznovremenskata naselba. Spored dosega otkrienite delovi od predistoriskata naselba, po sé izgleda deka i ovde se raboti za elipsoviden do kru`en oblik, na {to uka`uva samiot oblik na ridot kade {to taa e locirana. Vo odredena merka istoto se slu~ilo i so naselbata na IsarMarvinci (Plan 9). I pokraj toa {to se otkrieni delovi od starata naselba, oblikot te{ko mo`e da i se odredi, bidej}i e uni{tena so podocnite intervencii. Sepak, ovde postoi mo`nost da se odredi oblikot na ne{to podocnata naselba od VI vek pred n.e., koja mnogu ne otstapuva od oblikot na drugite naselbi.

Zasega od poznatiot oblik otstapuvaat naselbite Gradi{te-Brlevo (Plan 3) i Isar-Prsten (Plan 15), kaj koi odbranbeniot yid na ednata strana formira agol. O~evidno deka i kaj ednata i kaj drugata naselba se raboti za mesto koe e najpristapno, pa taka graditelot se obidel preku postavuvawe na agol vo strukturata i oblikot na odbranbeniot yid, da postigne pogolema cvrstina i stabilnost vo odbranata na toj del od naselbata. Ovaa praktika na izgradba na odbranbenite yidovi vo podocnite anti~ki vremiwa }e stane voobi~aen na~in na nivno postavuvawe i izrabotka, a vo vremeto na predistorijata pretstavuva samo po~eten obid i voveduvawe novi metodi vo gradewe na odbranbeniot yid.

Problem so odreduvawe na oblikot, isto taka pretstavuvaat i ramni~arskite naselbi. Kaj niv oblikot direktno zavisi od formata na terenot.

Naselbite Grobi{ta-Furka (Plan 21) i Beli Most-Petrovo (Plan 11/2) imaat {ilest, a Mramor-Miletkovo (Plan 10) i Kalica-Miravci romboiden oblik (Plan 11/1).

26

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Od periodot na bronzenoto i `eleznoto vreme, re~isi identi~en oblik kako na{ite, imaat i naselbite vo sosednite regioni i po{iroko na Balkanot i Anadolija.36 Osobeno identi~en oblik e prisuten na pove}e naselbi vo Bosna i Hercegovina, gr~ka Makedonija i vo Bugarija. Ova uka`uva na toa deka na~inot za re{avawe na oblikot retko otstapuva od ve}e poznatite normi za postavuvawe i izgradba na naselbata i nejzinoto utvrduvawe vo ova vreme.

Odbranben yid Za utvrduvawe i za{tita na naselbite se koristi voobi~aen metod za izgradba na odbranbenite yidovi. Za izgradba na odbranbeniot yid naj~esto se koristi kr{en ili re~en kamen (poretko klesan), bez vrzno sredstvo, t.n. “suvoyid”.

Ostatoci od odbranbenite yidovi se konstatirani re~isi na site naselbi vo Dolno Povardarje. Tie se gradeni od kr{en kamen bez vrzno sretstvo. Vakviot na~in na izgradba obezbeduva cvrsta vrska pome|u kamewata, osobeno, koga odbranbeniot yid se izrabotuva vo eden potez okolu naselbata i pretstavuva kompaktna celina. Ovoj na~in na izgradba na odbranbenite yidovi se primenuva re~isi na site predistoriski utvrduvawa otkrieni na Balkanot i po{iroko.37 Vakviot stil na yidawe na odbranbenite yidovi pretstavuva predvesnik na poligonalnoto yidarstvo {to }e se javi ne{to podocna vo V i IV vek pr.n.e. vo pogolemite centri vo Grcija i Anadolija.38 Ako se zeme predvid mestopolo`bata i formata na naselbite, toga{ izgradbata na odbranbenite yidovi vo preodniot period i `eleznoto vreme, prete`no zavisela od nekolku elementi. Kako prvo se imalo predvid goleminata na naselbata {to se utvrduvala, od {to direktno zavisela {iro~inata na yidot, dodeka terenot za izgradba na odbranbeniot yid moralo da bide prilagoden za takov vid konstrukcija.

Zaradi pogolema bezbednost i za{tita, naselenieto zapo~nalo da gi postavuva i gradi svoite naselbi na visoki dominantni pozicii, za{titeni so odbranben yid, u{te pri krajot na eneolitot, odnosno, vo ranata faza 36 Benac A. 1985, 57, 91, 137, 182; Mirosavljević V. 1974, Sl. 3-10; Čović B. 1975, 95, 97, T. I, II; Batović Š. 1977, 209, Fig. 2, 3, 4; Heurtley W. A. 1939, 26, 36, Fig. 24, 36; Winter F. E. 1971, 4, Fig. 9; Easton D. F. 1989, Fig. 9-13; Čović B. 1986, 58, 59.

37 Benac A. 1985, 58, 183; Guštin M. 1978, 136-138, Sl. 1; Winter F. E. 1971, 69-80.

38 Winter F. E. 1971, 80, 95-100.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

27

od bronzenoto vreme. Odbranbeniot yid vo osnova ja opfa}al akropolata na naselbata, no sekoga{ bil prilagoden na prirodnata konfiguracija na terenot. Na vakov na~in prilagoden na terenot, odbranbeniot yid ja zatvoral naselbata so ovalna forma, dodeka vlezot se formiral od odbranbenite yidovi so t.n tangencijalna vrata, ili se postavuval na niv.

Mestata na koi{to ne se konstatirani delovi od odbranbeniot yid na naselbite, verojatno bile za{titeni so drvena ograda. Na terenot nema mo`nost da se konstatira dali navistina delovi od naselbite bile utvrdeni so drvena ograda, so ogled na toa {to od takviot odbranben yid ne ostanale nikakvi tragi. Takov vpe~atok osobeno ostavaat odbranbenite yidovi na naselbite Vodeni~ar-Bogdanci (Plan 1), Talov Rid-Negorci (Plan 13), Kriv Javor-Sobri (Plan 19), a osobeno dolnata terasa na naselbata Me~eva Niva-Sobri (Plan 20). Va`no e da se naglasi deka ovie neutvrdeni delovi se konstatirani na najstrmnite strani od naselbite, odnosno, na onie mesta kade {to pristapot do nejze e najte`ok. Na tie mesta postoi opasnost od lizgawe na zemji{teto i o{tetuvawe na odbranbeniot yid, a popravkata se izveduvala so drvena ograda.

Za pogolema za{tita i obezbeduvawe, osobeno ako naselbata bila od golemo strategisko zna~ewe, bile gradeni pomo{ni odbranbeni yidovi.

Ovie yidovi se postavuvale na padinite vedna{ pod odbranbeniot yid so koj e opfatena akropolata, se vrzuvaat za nego od dvete strani i kako negov sostaven del imaat funkcija da go zajaknat. Pomo{nite odbranbeni yidovi se postavuvale na najpristapniot del, no i na onie mesta za koi{to se smeta deka naselbata ima slaba odbranbena pozicija. Spored toa, konstatirame deka pomo{nite odbranbeni yidovi se postavuvale samo na onie mesta kaj{to postoi potreba od zajaknuvawe na odbranbenata koncepcija na naselbata.

Tokmu vakvata uslovenost pridonela tie poretko da se primenuvaat vo koncepcijata na odbranbeniot sistem.

Vo Dolno Povardarje upotreba na pomo{ni odbranbeni yidovi se konstatirani samo na naselbata Isar-Prsten (Plan 15). Vo odbranbenata koncepcija na ovaa naselba se izgradeni dva pomo{ni odbranbeni yida postaveni na nejzinata jugoisto~nata i jugozapadnata strana. Odbranbeniot yid na ovie mesta e postaven na blagi pristapni padini, poradi {to se uka`ala potreba da bide zajaknat so pomo{ni yidovi za negova dopolnitelna za{tita. I na po{irokiot balkanski prostor vakviot na~in na zajaknuvawe na odbranbenite yidovi retko se primenuva. Vo uslovi koga istra`uvawata na fortifikaciite na naselebite ne e posveteno dovolno vnimanie, ovie konstatacii te{ko mo`at da se potvrdat bez analogni primeri. Zasega

28

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

identi~en na~in na izgradba i postavuvawe na pomo{nite odbranbeni yidovi se zabele`uva kaj nekoi naselbi locirani na nekolku jadranski ostrovi.

Potrebata od postavuvawe na pomo{nite yidovi pretstavuvala mo{ne va`en element vo odbranbenata koncepcija na ovie naselbi, taka {to se dovedeni do sostojba na sovr{eni lavirinti.39 Ramni~arskite naselbi bile za{titeni so odbranben yid izgraden od drvena ograda (palisada). Na toa posebno uka`uvaat naselbite KalicaMiravci (Plan 11/1), Beli Most-Petrovo (Plan 11/2) i Grobi{ta-Furka (Plan 21), kaj koi ne e konstatiran odbranben yid izgraden od kamen.

Terasi Vo elementite na fortifikaciskiot del gi evidentirame i terasite, konstatirani na pove}e naselbi vo Dolno Povardarje. Toa se prete`no zaramneti platoa postaveni na strmnite padini vedna{ pod akropolata na naselbata. Prostorot {to go zafa}aat e ograden so odbranben yid, taka {to osven za naseluvawe, slu`at i vo odbranbeni celi.

Odbranbeniot yid na terasite obi~no go sledi pravecot na dvi`ewe na odbranbeniot yid no ispod akropolata. Preku pove}e nadol`ni yidovi bil povrzan so odbranbeniot yid na akropolata, zaradi pogolema stabilnost i izdr`livost na odbranbenata koncepcija na naselbata.

Dobar primer na izgradba i postavuvawe pretstavuvaat dvete stanbeni terasi na naselbata Prdejska ^uka-Gr~i{te (Plan 7). Tie se {iroki okolu 20-25 m, postaveni na padinite vo niskite zoni na severnata polovina od naselbata. Nivnata nadvore{na strana bila utvrdena so jaki odbranbeni yidovi, ~ii ostatoci sé u{te se raspoznavaat na terenot. Na identi~en na~in bila izgradena i postavena stanbenta terasa na naselbata Gradi{te-Gabrovo (Plan 4). Na naselbata Gorna Korija-Negorci (Plan 12) stanbenite terasi se postaveni na najpristapniot del, zajaknati so odbranben tumul na zapadnata strana. Kaj naselbata na Talov Rid-Negorci (Plan 13) se ima vpe~atok deka terasata ednovremeno bila formirana so izgradba na naselbata. Na ova osobeno uka`uva polo`bata na odbranbeniot yid prilagoden na prirodnite uslovi na terenot.

Vo osnova se raboti za stanbeni terasi koi{to se sostaven del na naselbite, izgradeni i prilagodeni na prirodnite uslovi {to gi nudi 39

Mirosavljević V. 1974, Sl. 3-10.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

29

terenot. So stanbena ili so odbranbena funkcija, terasite se evidentirani so identi~en koncept na postavenost, bez ogled na koj del od Balkanot se nao|aat.40 Nivnoto precizno evidentirawe na terenot go definira razvitokot na naselbata, a postavenosta pod akropolata, samo ja nadograduva prvobitnata odbranbena koncepcija na naselbata. Osven {to ednovremeno bile oformuvani so izgradba na akropolata, tie bile gradeni i dodavani sekoga{ koga toa bilo neophodno. Kako va`en i funkcionalen element vo odbranata na naselbata, zasega ne se poznati terasi koi{to ne se za{titeni so odbranben yid. Bez ogled na toa dali se raboti za stanbeni ili odbranbeni terasi, sekoga{ se postavuvaat na onie mesta kade {to ima potreba od niv, bidej}i ima naselbi kade {to terasite ne se neophodni, no tamu kade {to gi ima, vo sekoj slu~aj se evidentni na terenot, zaradi nivniot specifi~en karakter.

Nivnoto prisustvo i identi~en koncept na postavuvawe prema naselbata, }e bide primenuvan i vo podocnite vremiwa, zadr`uvaj}i ja istata funkcija sé do krajot na antikata i sredniot vek.

Rov Rovot pretstavuva eden od elementite na utvrduvaweto, bez koj, odredeni negovi delovi ne }e mo`at da bidat staveni vo funkcija. Toj obi~no se postavuval na najpristapniot i najniskiot del od naselbata, kade {to pote{ko mo`ela da se organizira odbranata. Na ovoj del rovot ja zgolemuval za{tita i odbranata, koga prirodnite uslovi ne go dozvoluvaat toa.41 Poradi golemata zna~ajna uloga {to ja imal vo odbranata na naselbata, negovata pozicija, golemina i na~inot na izgradba, naj~esto zavisele od mestopolo`nata na naselbata i delot na koj{to treba da se organizira dopolnitelna odbrana. Kako del od odbranbenata koncepcija na naselbata, negovata funkcija ima primarno zna~ewe za zgolemuvawe na preventivnata za{tita. Vi{okot na zemja {to se dobivala pri iskopuvaweto na rovot se posaduvala po povr{inata na naselbata, odnosno, na onie mesta kade {to eventualno imalo potreba taa da se izramni ili da se popolnat prirodnite neramnini.

U{te pri pozicionirawe na mestoto, a podocna so izgradba i nivno utvrduvawe, se iska`ala potreba na pove}e naselbi da se iskopa rov zaradi Georgiev Z. 1992, 106, Plan II; Mirosavljević V. 1974, Sl. 3-10; Čović B. 1975, 97, Taf. I, II; Batović Š. 1977, Fig. 3, 4; Čović B. 1986, 57, 58, T. XXX, 1.

41 Čović B. 1986, 56, 57, T. XXX, 2; XXXI, 1, 2; Georgiev Z. 1990-1991, 93, 98, Plan I, III; Benac A. 1985, 59.

40

30

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

pogolema za{tita. Toj re~isi na site naselbi kade {to e iskopan i sega jasno se raspoznava na terenot. Od naselbite vo Dolno Povardarje, najgolem rov e iskopan na vtorata naselbata od kompleksot Petkova Vodenica-Bogdanci (Plan 2), koj vo isto vreme poslu`il kako pristapen pat do naselbata.

Postaven e na isto~nata strana od naselbata. Zafa}a {irina od okolu 25 metri i dlabo~ina koja se dvi`i od 12-15 metri, pri {to e napravena pre~ka koja go ote`nuva pristapot kon naselbata. Zaradi toa i odbranbeniot yid na naselbata e izgraden na na~in koj obezbeduva celosna kontrola vo odbranata od site pozicii na naselbata. Spored sostojbata na terenot se zaklu~uva deka pred da se iskopa rovot, ovaa strana bila najpristapna i najniska, na koja te{ko mo`elo da se organizira odbranata.

Na identi~en na~in se postaveni rovovite i na drugite na{i naselbi.

Na naselbata Vodeni~ar-Bogdanci (Plan 1) rovot e postaven na isto~nata najpristapna strana, a pred nego vo utvrdeniot del na ~eloto e postaven nasip. Na ist na~in e re{ena odbranata na zapadnata najpristapna strana na naselbite Gorna Korija-Negorci (Plan 12) i Talov Rid-Negorci (Plan 13).

Kaj naselbite Dolamare-Prdejci (Plan 14) i Me~eva Niva-Sobri (Plan 20), osven {to e iskopan rov na najpristapnata i najniska strana, odbranbeniot yid e zajaknat so nasip i tumul. Kaj naselbata Dolamare-Prdejci tumulot e postaven pome|u rovot i naselbata, dodeka kaj Me~eva Niva-Sobri ne se raboti za tumul, tuku za odbranbena kula-stra`arnica, postavena pred rovot na naselbata.

Drugite na{i utvrduvawa se postaveni na visoki dominantni vozvi{enija, na koi ne bilo neophodno dopolnitelno obezbeduvawe i odbrana so rov.

Grani~ni odbranbeni objekti Grani~nite odbranbeni objekti pretstavuvaat sostaven del na utvrduvaweto i eden od pova`nite elementi vo sistemot na odbrana i za{tita. Elementite za koi smetame deka treba posebno da progovorime, se postaveni vnatre, ili vo blizina na odbranbeniot yid na naselbata.

Toa se poedine~ni, prete`no mali strategiski objekti za koi stana zbor i vo prethodnite poglavija, no se ~uvstvuva potreba istite da bidat odvoeno prezentirani. Me|u niv spa|aat tumuli, tumularni nasipi i kulistra`arnici. Kako individualni objekti vo odbranbenata koncepcija na naselbata, vo golema merka ovozmo`uvaat da se podigne nejzinoto nivo na

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

31

odbrana. Bidej}i sekoj od ovie objekti zazema posebno strategisko mesto, }e se obideme nakratko da progovorime za sekoj od niv odvoeno. Pome|u tumulite i nasipite ~estopati vo naukata ne se pravi razlika, osobeno koga se zboruva za onie {to se postaveni vo vnatre{niot del na naselbata.

Nivnata funkcija, a pred sé pozicija vo odnos na naselbata, lesno mo`e da se sogleda vo uslovi koga sé u{te se raspoznavaat na povr{inata. Toa vo osnova ovozmo`i da se odredi nivniot karakter.

Tumuli Tumulite zazemaat posebno mesto vo odbranbeniot koncept na naselbite. Na terenot tie sé u{te se vidlivi i dobro se prepoznavaat kako mali kup~iwa od natrupan kr{en kamen, obi~no so kru`na forma. Nivnata pozicija obi~no e od nadvore{nata strana vo blizina na odbranbeniot yid, no ne e isklu~eno da bidat postaveni i od negovata vnatre{na strana.

Dijametarot na tumulite e so razli~ni dimenzii. Vo zavisnost od goleminata na naselbata, mestoto na postavuvawe i prostorot koj treba da se brani, nivnite dimenzii iznesuvaat od 4-15 metri vo pre~nik.

Na naselbite vo Dolno Povardarje tumuli se konstatirani na Gradi{te-Brlevo (Plan 3), postaven na ju`nata strana vo vnatre{niot del na odbranbenite yidovi. Na Gorna Korija-Negorci (Plan 12) e postaven na isto~nata strana nadvor od odbranbeniot yid, voedno i najgolem, na naselbata Dolamare-Prdejci (Plan 14) na ju`nata strana nadvor od odbrambeniot yid. Na Isar-Prsten (Plan 15) e postaven na isto~nata strana nadvor od odbranbeniot yid i po eden vo vnatre{niot del na pomo{nite odbranbeni yidovi. Na naselbata Golema Niva-Dedeli (Plan 8) se evidentirani tri tumuli, site vo vnatre{niot del na odbranbeniot yid. Od niv isto~niot pretstavuva objekt od vakov karakter.

Spored mestoto kade {to se postaveni vo odnos na odbranbenite yidovi, se ima vpe~atok deka tumulite bile so funkcija da se zgolemi odbranata na naselbata od najlesno pristapnata strana. No, zasega problem pretstavuva formata i oblikot na tumulot, odnosno karakterot na negovata funkcija i na~inot na koj toj obezbeduval za{tita. Dali se raboti za visoki odbranbeni kuli, ili ednostavno za pre~ki so uloga da gi zabavat i razredat redovite na neprijatelot, zasega ne e poznato.

Od dosega istra`uvanite objekti so vakov karakter, se iska`a potreba za oblikot i funkcijata na ovie objekti da se zboruva i od domenot

32

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

na povr{inskite istra`uvawa. Nivnata pojava i pozicija vo odbranbeniot sistem na naselbata, pretstavuva vistinska enigma koja dolgo vreme se istra`uva vo naukata, no bez konkreten odgovor vo rasvetluvawe na nivnata vistinska namena, forma i izgled. Navistina, so problemot na grani~nite odbranbeni tumuli se zanimavale mnogu avtori koi iznele razli~ni soznanija od istra`uvawata {to gi vr{ele na niv, no zasega sé u{te nema pokonkretni odgovori za funkcijata na ovie objekti. So ogled na toa deka vakvite pridru`ni objekti vo golem broj se konstatirani na naselbi vo severniot i zapadniot del na Balkanot, realno e da se koristat iskustvata i soznanijata od istra`uvawata na niv. Na primer, samo vo Bosna i Hercegovina se otkrieni i evidentirani nad 1000 predistoriski naselbi, a na najgolemiot del od niv se evidentirani grani~ni tumuli. So istra`uvawata {to se vr{eni na niv, dobieni se rezultati koi dosta pridonesuvaat za rasvetluvawe na pove}e momenti od namenata i karakterot, izneseni vo pove}e monografski i drugi nau~ni i stru~ni studii. 42 Za ovie objekti mislewata se podeleni samo vo odnos na nivniot karakter, dodeka za nivnata funkcija e izneseno mislewe deka ne se raboti za grobni tumuli, tuku za objekti od druga namena. Vo ovaa smisla A. Benac smeta deka karakterot, odnosno namenata na ovie objekti e za izveduvawe na kultni obredi.43 Kultniot karakter toj go objasnuva so neadekvatnoto postavuvawe na objektite vo odnos na odbranbenite yidovi na naselbata, no sepak kaj odredeni naselbi polo`bata na tumulot vo odnos na odbranbenite yidovi ja smeta za odbranbena pozicija, a so toa i samiot tumul za objekt od odbranben karakter.44 Deka tumulite pretstavuvaat objekti od odbranben karakter, svoeto mislewe go imaat izneseno i B. ^ovi},45 [. Batovi}46 i R. D. Bi`i}.47 Od nekolkute `eleznovremenski naselbi {to se ispitani vo Makedonija, tumuli se konstatirani samo na utvrdenite naselbi Gradi{tePelince, postaven na jugozapadnata strana nadvor od utvrduvaweto i go kontrolira vlezot vo naselbata48 i Gradi{te-Gorno Koware, postaven na ju`nata strana vnatre vo utvrduvaweto vo funkcija na odbranben bastion Čović B. 1965, 27-94, (so seta navedena literatura); Govedarica B. 1982, 111-185, (so seta navedena literatura od prethodni istra`uvawa); Benac A. 1985; Marić Z. 1975, 105, (so seta navedena literatura od drugi isitra`uvawa).

43 Benac A. 1986, 29.

44 Benac A. 1985, 184.

45 Čović, B. 1986, 57.

46 Batović Š. 1966, 37.

47 Drechsler-Bižić R. 1975, 73.

48 \eor|ievski B. 1993, 55, T. III. 42

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

33

na najlesno pristapnata strana.49 Odbranbeni tumuli sigurno ima i na drugi utvrdeni naselbi vo Makedonija, no te{ko e vo ovoj mig da se zboruva za toa, koga soznanijata zboruvaat za mnogu malku evidentirani i istra`uvani naselbi od takov karakter.

Vo tekot na 2001 godina bea izvedeni istra`uvawa na lokalitetot Gradi{te-Pelince, poto~no na tumulot postaven od nadvore{nata strana vo blizina odbranbeniot yid, neposredno pred vlezot vo naselbata.

Istra`uvawata na nego poka`aa deka ne se raboti za pogrebuvawe, tuku za objekt so druga namena ili funkcija. Vo negovata sodr`ina ne se otkrieni grobovi, odnosno drugi arheolo{ki sodr`ini, {to naveduvaat na faktot deka se raboti za na~in na pogrebuvawe.50 Istra`uvaweto na ovoj objekt ja potkrepuva konstatacijata na onie avtori koi{to smetaat deka tumulite postaveni vo neposredna blizina na vlezot i odbranbenite yidovi mo`at da se smetat za delovi od odbranbenata koncepcija na naselbata.

Nasipi Mnogu e pojasna sostojbata so nasipite kako eden od elementite na grani~nite odbranbeni objekti. Tie sekoga{ pretstavuvaat sostaven del na odbranbeniot yid i se postavuvaat na ona mesto od naselbata kade {to pristapot do nea e najlesen i najslabo branet. Nasipite naj~esto se postavuvaat od vnatre{na strana na odbranbeniot yid, na ona mesto kade {to treba da se obezbedi dopolnitelna za{tita i negovo zajaknuvawe. Na mestoto kade {to tie se postavuvaat, prostorot na naselbata e stesnat, a nasipot ja zafa}a celata {iro~ina na toj prostor. Vakviot na~in na postavuvawe obezbeduva dopolnitelno zajaknuvawe na odbranbeniot yid, a so toa i nasipot dobiva forma na potkovica. Se zabele`uva deka so tek na vremeto tie ja vidoizmenile svojata forma, pri {to nekoi od niv se razvlekle na terenot, taka {to se ima ~uvstvo deka se raboti za kru`en tumul.

Kaj pove}eto naselbi re~isi sekoga{ se praktikuva pred nasipite da se postavi rov. Vo osnova nivnata polo`ba ovozmo`uva da se zacvrsti odbranbeniot koncept na ovoj del od naselbata. Od druga strana, preku Georgiev Z. 1990-1991, 98, Plan III. Za informaciite i uvidot vo dokumentacijata im blagodaram na istra`uva~ite Lena Trajkovska i Jovica Stankovski od Naroden muzej vo Kumanovo, naodite ne se publikuvani.

49 50

34

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

takviot odnos doa|a do izraz funkcionalnata pozicija na nasipite, da slu`at kako bastioni vo odbrana na naselbite. Upotrebata na vakviot koncept se primenuva i kaj naselbite {to datiraat od eneolitot i bronzenoto vreme.51 Na~inot na izgradba na nasipite sekoga{ ja sledi izgradbata na odbranbeniot yid, odnosno, tie da se gradele od kamen bez vrzno sredstvo.

Kako dopolnitelen element na odbranata nasipi se upotrebeni na nekolku na{i naselbi. Najkarakteristi~en primer pretstavuvaat nasipite na naselbata Dolamare-Prdejci (Plan 14), postaveni na nejzinata ju`na i severna strana. Do izraz doa|a nasipot postaven na ju`nata najpristapna strana, koj so ostanatite elementi, rovot pred nego i tumulot, obezbeduvaat adekvatna za{tita na naselbata. Na naselbata Vodeni~ar-Bogdanci (Plan 1) nasipot e postaven na isto~nata, a na Gorna Korija-Negorci (Plan 12) i na Talov Rid-Negorci (Plan 13) na zapadnata strana, odnosno na najpristapnata i najslabo braneta pozicija, pred koi e postaven rov. So tek na vreme tie se razvlekle, taka {to na terenot se ima vpe~atok deka se raboti za kru`na forma.

Iskustvoto zboruva deka vostanovenoto pravilo za postavuvawe na nasipite na najpristapnata i najslabo prirodno za{titena strana, se po~ituva re~isi na site naselbi od `eleznoto vreme otkrieni vo Makedonija.52 Postavuvaweto na nasipite na najpristapnata i najslabo prirodno za{titena strana na naselbite se primenuvalo mnogu porano. Kako {to spomenavme, postojat primeri kade {to tie na vakov na~in zapo~nuvaat da se primenuvaat u{te vo tekot na eneolitot, odnosno se upotrebuvaat i niz celoto `elezno vreme. Tradicionalnata forma vo strukturata na izgradba, mestoto na postavuvawe i na~inot na tretirawe na koncepciskata pozicija vo odbranata, se zadr`ale vo upotreba vo tekot na celiot period od pojavata na cvrsto utvrdenite naselbi, postaveni na visoki dominantni mesta.

Kuli-stra`arnici Na nekolku na{i naselbi se konstatirani objekti {to se identifikuvani kako kuli-stra`arnici. Tie na terenot lesno se prepoznavaat, za{to sekoga{ im se raspoznavaat konturite od yidovite.

Prou~uvaweto na ovie objekti vo drugite regioni se izedna~uva so ona za Garašanin M. 1986, 11, 12; Čović B. 1986, 55, 56; Benac A. 1986, 24-26.

Georgiev Z. 1990-1991, 93, 95, 97, Plan I, II, III; Georgiev Z. 1992, 107, 108, Plan II, III; \or|ievski B. 1993, 55, T. III, IV, V, VI. 51 52

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

35

tumulite. Pokraj takvata konstatacija, }e se obideme da gi odvoime, imaj}i ja tuka predvid nivnata forma i funkcija, vo prv red nivnata mestopolo`ba.

Funkcijata im se vrzuva za nadgleduvawe na okolinata zaradi registrirawe na bilo kakva opasnost po naselenieto, ili ednostavno kako stra`arski punkt pred vlezot vo naselbata. Stra`arskite kuli se postavuvaat nadvor ili vnatre vo odbranbenite yidovi. Kaj nas se konstatirani na {est utvrduvawa i site se so kru`na forma. Najkarakteristi~en primer pretstavuvaat stra`arskte kuli na utvrduvawato Me~eva Niva-Sobri (Plan 20). Prvata e postavena pred nejziniot vlez, so pre~nik od okolu 13 metri. Nejzinata funkcija e da go kontrolira vlezot vo naselbata, dodeka vtorata e postavena vo vnatre{niot del na odbranbenite yidovi, so funkcija da ja kontrolira okolinata i patnata trasa koja pominuvala vo severnoto podno`je na naselbata.

Na severozapadnata vnatre{na strana na naselbata Gradi{teBrlevo (Plan 3) se postaveni dve kuli, so funkcija da ja kontroliraat okolinata i patot koj pominuval pokraj negovoto zapadnoto podno`je. Na Gorna Korija-Negorci (Plan 12) kulata e postavena na isto~nata strana, nadvor od odbranbeniot yid i slu`i za nadleduvawe na okolinata i patnata komunikacija {to pominuvala vo podno`jeto na naselbata. So ista namena i funkcija se postaveni kulite na Golema Niva-Dedeli (Plan 8) i na prvoto i tretoto utvrduvawe na Petkova Vodenica-Bogdanci (Plan 2).

Edinstveno zasega problem pretstavuva definirawe na kulite na naselbata Isar-Prsten (Plan 15). Se raboti za 13 kuli asimetri~no rasporedeni vo vnatre{niot del na naselbata, site so razli~ni dimenzii.

Nivnata koncentracija na mal prostor najverojatno proizleguva od namenata na naselbata i pokraj toa {to so povr{inskite opservacii te{ko mo`e{e da se opredeli nivnata funkcijata. So ogled na pozicijata i mestopolo`bata na naselbata, zaklu~uvame deka nitu edna od niv ne slu`ela kako stra`arska kula za kontrolirawe na okolinata, ili vlezot vo naselbata. Po povr{inata na naselbata se otkrieni mnogubrojni par~iwa od zgura, {to jasno zboruva deka ovie kuli verojatno slu`ele kako pe~ki za topewe na ruda, a naselbata kako rudarski centar. Poznato e deka vo neposrednata okolina na naselbata se otkrieni i eksploatirani golemi nao|ali{ta na hromna, bakarna i olovna ruda, a vo koritoto na Anska Reka vo samoto podno`je na naselbata se promivala zlatna ruda.

Kulite {to se evidentirani na na{ite naselbi samo ja dopolnuvaat strategiskata organizacija na naselbite, za nivno poefikasno funkcionirawe vo slu~aj na neposredna opasnost. Nivnata postavenost vo

36

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

preventivna funkcija se opravduva i so faktot {to tie se locirani i kako istureni objekti vdol` patnite pravci, no i kako pretstra`i na golemite naselbi.

Vlez vo naselbite Vo zavisnost od oblikot i karakterot na naselbata, vlezot e re{en na nekolku na~ini. Toj obi~no se postavuva na ona mesto od naselbata kade {to mo`e da se obezbedi nejzina adekvatna za{tita. Vo kolku na naselbata ne postoi na~in toj prirodno da se za{titi, toga{ dopolnitelno se obezbeduva so zajaknuvawe na odbranbeniot yid. Preku ovie intervencii ne samo {to se za{tituva vlezot, tuku dopolnitelno se zajaknuva i odbranbeniot yid.53 Delot kade {to vlezot se postavuva na najpristapniot del na naselbata, pretstavuva najosetliva to~ka vo nejzinata odbranbenata koncepcija.

Kaj {est na{i naselbi mo`e da se raspoznae vlezot. Toj e postaven na razli~ni pozicii so poseben oblik i re{enie {to nudi negova optimalna za{tita, zemaj}i ja predvid i prirodnata. Naj~esto upotrebuvan na~in za re{avawe na vlezot e koga toj e flankiran pome|u odbranbenite yidovi na naselbata, t.n. “tangencijalna vrata”.54 Na vakviot na~in vlezot e re{en kaj ~etiri na{i utvrduvawa.

Na naselbite Mangura-Gabrovo (Plan 5), Sin Grad-Sermernin (Plan 16), na vtorata i tretata naselba Petkova Vodenica-Bogdanci (Plan 2), vlezovite se flankirani so odbranbenite yidovi pri {to ja formiraat t.n. tangencijalna vrata. Kaj Mangura-Gabrovo i Sin Grad-Sermenin krajot na odbranbeniot yid od ednata strana e prodol`en paralelno so drugiot kraj od yidot i na toj na~in se formira prostor ~ie rastojanie go so~inuva vlezot. Ovoj me|uprostor slu`i kako vlez, pogoden e za odbrana i ne ja oslabnuva odbranbenata koncepcija na naselbata. Vlezot se zatvoral so jaka drvena vrata koja dopolnitelno go obezbeduvala. Kaj Petkova Vodenica IIIBogdanci dol`inata na vlezot e mala, no so ogled na toa {to e postaven na edna od strmnite padini, vo osnova toa go ~ini mo{ne bezbeden. Na naselbata Petkova Vodenica II-Bogdanci vlezot e re{en na ist na~in, no so upotreba na dopolnitelni odbranbeni elementi. Tuka karakteristi~no e toa {to pred vlezot vo naselbata e iskopan odbranben rov, dodeka krajot Winter F. E. 1971, 205.

Benac A. 1986, 60, 91, Pl. 10, 17; Stoić M. 1986, 77, T. XI; Guštin M. 1978, 138, Sl. 2c; Georgiev Z. 1990-1991, 93, 98, Plan I, III; Georgiev Z. 108, Plan III. 53 54

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

37

na odbranbeniot yid prodol`uva, pravej}i eden golem sviok od sprotivnata strana na vlezot, kade {to zavr{uva so golema stra`arska kula i na toj na~in dopolnitelno go obezbeduva ovoj del od naselbata.

Na naselbite Gradi{te-Gabrovo (Plan 4) i Petkova Vodenica IBogdanci (Plan 2) vlezot e izgraden kako otvor vo odbranbenite yidovi na najpristapnata strana. Kaj ovie vlezovi od ednata i drugata nivna strana se izgradeni dopolnitelni elementi {to ja zajaknuvaat odbranata. Obi~no na vakvite mesta bile postavuvani dopolnitelni odbranbeni elementi kako {to se kuli, zasileni dvojni yidovi, ili samite odbranbeni yidovi bile pro{iruvani za da mo`at posigurno da ja nosat golemata drvena vrata so koja se zatvoral vlezot. Se raboti za eden od naj~esto upotrebuvanite na~ini za re{avawe na vlezot vo naselbite vo predistorijata, {to }e prodol`i da se primenuva i vo narednite periodi.55 Kaj Petkova Vodenica I-Bogdanci, yidovite na odbranbeniot yid se po{iruvaat od dvete strani na vlezot, obezbeduvaj}i negova dopolnitelna za{tita. Vo osnova, re~isi sekoga{ na ovie po{iruvawa se postavuvaat stra`arski kuli, koi obezbeduvaat dopolnitelna za{tita na naselbata.

Kaj Gradi{te-Gabrovo (Plan 4) pozicijata na vlezot e re{ena na podrug na~in. Ovde vlezot na odbranbeniot yid e za{titen so pomo{ni nadol`ni yidovi postaveni od dvete strani na vlezot. Nivnite kraevi se vrzuvaat za odbranbeniot yid, a vlezot go formiraat vo vid na mal koridor, flankiran pome|u nadol`nite yidovi. Za pogolema bezbednost na vlezot, no i na naselbata, zapo~nuvaj}i od istok e postaven eden pomo{en odbranben yid koj zatvoraj}i edna terasa, zavr{uva na ju`nata strana pred vlezot vo naselbata.

Vlezot sekoga{ se planiral u{te pri postavuvawe i izgradba na utvrduvaweto. Toa ovozmo`uvalo najdobro da se opredeli negovata pozicija vo odbranbenata koncepcija, vo uslovi koga pretstavuva najslaba to~ka vo odbranata i za{tita na naselbata.

Razli~niot priod za postavuvawe na vlezot vo naselbite, sepak, pretstavuva univerzalen na~in na izgradba i negovo praktikuvawe vo tekot na predistorijata, {to }e prodol`i da se upotrebuva i vo antikata.

Pri negovata konstrukcija sekoga{ se ima predvid funkcionalnosta, maksimalniot na~in na obezbeduvawe i za{tita, no i estetskata komponenta, {to ja odbele`uva kulturnata tradicija vo razvitokot na naselbata.

Batović Š. 1977, 219, Fig. 2, no. 2, 5, 7, 8; Fig. 4, no. 18, 20; Guštin M. 1978, 138, Sl. 2a,b,d; Benac A. 1986, 27; Winter F. E. 1971, 205-209, Fig. 9, 207, 208, 212, 213.

55

38

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

VIZUELNI VRSKI I KATEGORII NA NASELBITE

Vizuelni vrski-komunikacii pome|u naselbite Vizuelnite vrski pome|u naselbite pretstavuvaat poseben moment od nivnata komunikacijata. Prisustvoto na pogolem broj naselbi vo eden region go pottiknuva pra{aweto za postoewe na vizuelni kontakti pome|u niv, pokraj voobi~ajnite. Bidej}i ovie vrski se vospostavuvaat preku posebni vizuelni kontakti, nivnoto postoewe mo`e da se opredeli samo ako se konstatiraat ednovremeni kulturni horizonti na pogolemiot del od naselbite. Nivnata namena bila da ovozmo`i zgolemena prevencija pri neposrednite opasnosti od neprijatelot. Zaradi takvite potrebi verojatno vo odredeni istoriski okolnosti, naselbite se postavuvale na takvi mesta kade {to optimalno ovozmo`uvale da se vospostavi vizuelna vrska so sosednite. Ovaa vizuelna vrska ovozmo`uvala preku najkratok mo`en kontakt da se sogleda i osoznae sostojbata vo bliskite oblasti, pri {to sozdavala dovolno vreme pri neposredna opasnost naselenieto da se zasolni pred neprijatelot, ili da ja organizira svojata odbrana.

Vospostavuvaweto na vizuelni vrski zaviselo i od rasporedot na naselbite (Sl. 3), no te{ko e da se ka`e dali ovoj element bil zemen predvid, u{te pri izborot na mestoto za nivno postavuvawe. Ako ovoj element bil zemen predvid, toga{ }e mora da smetame na faktot deka vo odredeni mikro region postoel {irok odbranben sistem, {to ovozmo`uval preventiva vo odbranata na pove}e utvrdeni naselbi. Dokolku pome|u bliskite naselbi navistina postoela vizuelna vrska, toga{ tie pripa|ale na razli~ni kategorii, {to vo zavisnost od karakterot i namenata, sozdavale uslovi za preventivna za{tita.

Vizuelnata komunikacija mo`ela da se organizira samo vo regioni kade {to egzistirale pove}e utvrdeni naselbi od razli~en karakter. Kako {to spomenavme, uslovi za vakviot na~in na organizirawe na preventivnata odbrana mo`ele da bidat sozdadeni samo ako vo odbranbeniot sistem bil zemen predvid konceptot za vizuelni vrski.

Ova osobeno e evidentno vo Dolno Povardarje. Mestopolo`bata na naselbite vo golema merka ovozmo`uvala ostvaruvawe na vizuelna

Sl. 3 Sistem na vizuelni vrski pome|u naselbite vo Dolno Povardarje

Дојранско Езеро

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

39

40

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

komunikacija re~isi so sekoja sosedna naselba. Taka, najgolema komunikacija se ostvaruvala pome|u naselbite {to gravitirale vo dolinata na rekata Vardar. Ovoj sistem ovozmo`uval komunikacijata da se ostvaruva i pome|u podale~nite naselbi. Vakvite komunikacii uslovile da se razvie poseben preventiven odbranben sistem. Tie se ostvaruvale i so sosednite regioni, osobeno so Dolen Vardar, kade {to se registrirani naselbi so identi~en karakter i vreme na egzistirawe56 so onie od Dolno Povardarje.

Poradi specifi~nosta na terenot i mestopolo`bata na naselbite, te{ko e da se odredi vremeto koga vizuelnite vrski i komunikacii zapo~nale da se vospostavuvaat, kako edinstven sistem na preventivna odbrana i za{tita. Ako se zemat predvid uslovite {to bile nametnati za vospostavuvawe na takov odbranben sistem, sosem e sigurno deka toj zapo~nal da se vospostavuva vo periodot na polnoto `elezno vreme. Sigurno postoele obidi toj da se vospostavi i vo vremeto {to prethodelo, no takviot sistem ne mo`el celosno da funkcionira poradi neadekvatna oddale~enost na naselbite, a najpove}e poradi nestabilnite vremiwa i nemo`nosta da se organizira takviot sistem na odbrana.

Po nemirnite nastani {to prethodele, op{tata stabilnost i razvitokot na zaednicite vo tekot na polnoto `elezno vreme, sozdale najoptimalni uslovi naselenieto da komunicira preku vizuelni kontakti i na toj na~in da ja organizira svojata preventivnata za{tita. Pokraj drugite odbranbeni mehanizmi {to se prezemeni, vo prv red utvrduvawe na naselbite so odbranben yid i negovite elementi, prednosta na vizuelnite komunikacii vo preventivnata odbrana bila brzinata na kontaktite {to mo`ele da se vospostavat pri neposrednata opasnost.

Ako se zemat predvid istra`uvawata na nekropolite, a sega i na odbranbenite elementi na naselbite, toga{ mo`e da smetame na odredeni kontakti pome|u niv {to se odvivale preku vizuelna komunikacija, no samo vo tekot na polnoto `elezno vreme.

Rezultatite od istra`uvaweto na utvrdenite naselbi vo drugite regioni zboruvaat deka takvi vizuelni kontakti postoele pome|u naselbite i se koristele isklu~ivo vo preventivni odbranbeni celi, no deka bez arheolo{ki istra`uvawa te{ko mo`e da se zboruva za edinstven odbranben sistem.57 Bidej}i se raboti za pra{awa od strategiski interes, te{ko e da se pretpostavat pokonkretni odgovori bez arheolo{ki istra`uvawa.

Nestabilnite vremiwa {to producirale razurnuvawa, pretstavuvale mo{ne 56 57

Heurtley W. A. 1939, 31-39. Čović B. 1974, 97; Garašanin M. 1986, 13; Benac A. 1985, 91, 92, 142, 185, Karta 5.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

41

silna pri~ina da se vospostavat kontakti pome|u naselbite. Ovie vrski postepeno se razvivale preku koristewe na prirodnite uslovi {to bile sozdadeni so samata mestopolo`ba na naselbite. Vo antikata vakviot na~in na komunikacija }e se razvie vo edinstven odbranben sistem koncepiran na eden region, a koj }e prerasne i }e bide podreden na odredeni pravila koi bile po~ituvani od sekoja utvrdena naselba.58

Kategorii na naselbite Sostojbata vo koja se nao|aat naselbite vo Dolno Povardarje ostava vpe~atok deka pripa|aat na razli~ni kategorii {to funkcioniraat vo zavisnost od karakterot i nivnata namena. Ova osobeno se odnesuva na onie naselbi ~ii pozicii produciraat soodvetna funkcija. Vo prv red toa se mestopolo`bata, prisutnite vizuelni kontakti, goleminata i elementite na utvrduvaweto.

So ogled na toa deka golem del od naselbite se bez konkretno opredelena kulturno-stratigrafska vrednost, nekoi od niv izleguvaat od sistemot na kategorizacija. Ova osobeno ja ote`nuva sostojbata na nekoi od niv pokonkretno da im se opredeli karakterot, odnosno kategorijata, bez prethodno da se utvrdat nivnite kulturni vrednosti. Vo ovaa smisla problem pretstavuva i neednakvoto vremensko egzistirawe, imaj}i go pritoa predvid {irokiot dijapazon na nivnata hronologija. Odbranbeniot sistem {to bil vospostaven vo odreden vremenski interval, vo osnova gi opredeli kategoriite na naselbite vo na{iot region. Od druga strana, opredeluvawe na kategoriite, osven {to se usloveni od vremenskoto egzistirawe na naselbite, tie se usloveni i od povr{inskite ostatoci na fortifikaciskite elementi.

Pridr`uvaj}i se na hronlo{kata ramka i ostanatite fortifikaciski elementi, }e se obideme da ja odredime kategorijata na nekoi od niv.

Pome|u naselbite se razlikuvaat nekolku kategorii {to funkcioniraat spored namenata i karakterot. Gore spomenatite elementi ovozmo`ija da ja registrirame nivnata posebna uloga vo regionot: 1. Rudarski naselbi - Rudarskite naselbi obi~no se nao|ale vo blizina na rudni nao|ali{ta. Nivnata blizina ovozmo`uvala lesen pristap do mestoto za finalizirawe na rudata, so {to se postignuval pogolem efekt od rabotata. Iako postojat uslovi pove}e naselbi da se svrstat vo ovaa 58

Benac A. 1985, 65.

42

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

kategorija, zasega vakvata aktivnost e konstatirana samo na edna od niv. Se raboti za naselbata Isar-Prsten koja ima mo{ne specifi~en karakter vo organiziranata koncepcija na akropolata. Pokraj prostorot za naseluvawe {to bil odreden vo poniskite zoni na t.n. podgradija, akropolata bila nameneta za obavuvawe na stopanska dejnost, odnosno za finalizirawe na iskopanata ruda od bliskite rudni nao|ali{ta. Na ova osobeno uka`uvaat nevoobi~ajno golemiot broj kru`ni kuli (13) {to se konstatirani na akropolata.59 Tie verojatno slu`ele za topewe i obrabotka na rudata, {to potvrduva i prisustvoto na zgura po celata povr{ina na naselbata.

2. Sto~arski naselbi - Naselbi od sto~arski ili zamjodelski karakter se t.n. ramni~arski tip naselbi, utvrdeni so odbranben yid od drvena ograda (palisada). Ovie naselbi se nao|aat vo ramninite, vo blizina na reki, obrabotlivi povr{ini ili pasi{ta. Vo na{iot region od vakov karakter se naselbite Kalica-Miravci, Beli Most-Petrovo i Grobi{ta-Furka.60 3. Prifaten centar (zbeg) - Prifatnite centri ili zbegovi bile smesteni na mo{ne visoki i te{ko pristapni lokacii, dlaboko vo planinskite predeli, podaleku od patnite komunikacii. Obi~no bile gradeni na pogolema povr{ina koja obezbeduvala za{tita i smestuvawe na pobrojno naselenie. Vo soglasnost so goleminata i funkcijata za koja{to bile nameneti, se za{tituvale so jaki i {iroki odbranbeni yidovi. Nivnata uloga vo regionot bila mo{ne zna~ajna. Pokraj nivnata prifatna i za{titna uloga, pridonesuvale da se razvie ~uvstvo na sigurnost kaj mesnoto naselenie, kako osnova za nesmetano obavuvawe na stopanskite i drugi dejnosti.

Zasega vo na{iot region samo utvrduvaweto Sin Grad-Sermenin (Plan 16) mo`eme da go opredelime so funkcija na prifaten centar.61 Po negovata povr{ina ne se otkrieni dvi`ni arheolo{ki naodi, {to eventualno bi go odredile negoviot karakter, no spored mestopolo`bata, golemina i jakite odbranbeni yidovi (Sl. 32, 33), namenata na ova utvrduvawe mo`e da se opredeli vo ovaa kategorija. Debeliot humusen sloj formiran vrz povr{inata na naselbata, zasega ne ostava mo`nost da se dojde do kulturnite sloevi so eventualni tragi na dvi`ni naodi. Od druga strana otsustvoto na dvi`en arheolo{ki materijal mo`e da se objasni i so faktot deka toj bil izgraden za da slu`i kako prifaten centar, no deka nikoga{ nemal mo`nost da bide upotreben vo taa uloga.

Drugi naselbi od vakov karakter nema mo`nost da se izdvojat, vo uslovi koga sekoja od niv bila izgradena spored osnovnite koncepcii, osven 59 60

Vidi, Opis na naselbi, br. 16.

Vidi, Opis na naselbi, br. 11, 14 i 22.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

43

za `iveewe, da slu`i i kako sistem za samostojna odbrana, so odbranbeni yidovi i elementi {to ja zajaknuvale odbranata.

4. Kultni mesta - Vo sistemot za vrednuvawe na naselbite, sé u{te so sigurnost nema mo`nost da se izdvojatat naselbi {to imale kultni aktivnosti. Nivnoto postoewe treba da se potvrdi so eventualni arheolo{ki iskopuvawa na niv. Od druga strana, bogatstvoto na arheolo{kiot materijal, osobeno golemiot broj naodi opredeleni kako kultni bronzi otkrieni vo nekropolite,62 go potvrduva faktot deka kultnite aktivnosti bile zastapeni kaj naselenieto vo Dolno Povardarje. Ova vo osnova go potkrepuva misleweto za postoewe na posebni kultni mesta vo ramkite na naselbite. Verojatno se raboti za posebni kultni mesta vo neposredna blizina, ili vo sostav na naselbite, {to bile predodredeni za obavuvawe na takvi aktivnosti, koi te{ko mo`at da se izdvojat preku povr{inskite istra`uvawa.

Zasega i vo ovaa kategorija mo`e da se izdvoi samo utvrduvaweto Sin Grad, Sermenin. Ako se zeme predvid objektot vo sredinata na utvrduvaweto deka e od kulten karakter (Plan 16), toga{ negovata uloga bila povrzana so po~ituvawe na bo`estva, taka {to spa|a vo redot na svetili{ta od regionalen karakter. Vo prilog na ovaa pretpostavka odi izoliranata i te{ko pristapna pozicija na utvrduvaweto jakite odbranbeni yidovi i “hramot” postaven vo sredina na utvrduvaweto.

5. Stra`i i pretstra`i - Utvrduvawata {to bile nameneti da slu`at kako stra`i ili pretstra`i na pogolemite utvrdeni naselbi, sekoga{ bile postavuvani vo nivna blizina. Tie vo isto vreme imale uloga da gi kontroliraat patnite nasoki i priodite kon niv. Najdobar primer za toa pretstavuva stra`arskiot punkt Vodeni~ar-Bogdanci.63 Negovata funkcija e vrzana za kompleksot naselbi Petkova Vodenica-Bogdanci, so uloga da go nabquduva patot i priodot kon niv. Naselbite Golema NivaDedeli i Me~eva Niva-Sobri,64 imaat uloga da go kontroliraat patot i priodot kon golemata utvrdena naselba Isar-Prsten, dodeka naselbata Gradi{te-Gabrovo,65 gi za{tituva i kontrolira patnite nasoki i priodite kon pogolemite naselbi na Isar-Marvinci i Gradi{te-Smokvica.

Kako poseben kontrolen punkt na komunikaciite {to doa|ale od sever, istok i zapad pretstavuvala osamenata kula na lokalitetot Strai{te kaj Valandovo (Sl. 4/23). Spored mestopolo`bata taa imala mo{ne zna~ajno Vidi, Opis na naselbi, br. 17.

Mitrevski D. 1988, 83-101.

63 Vidi, Opis na naselbi, br. 1.

64 Vidi, Opis na naselbi, br. 8, 21.

65 Vidi, Opis na naselbi, br. 4.

61 62

44

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

strategisko mesto vo po{irokata okolina. Nejzinata osnovna funkcija bila te`i{te vo za{titata na patnite nasoki i priodite kon pogolemite naselbi Isar-Marvinci i Isar-Prsten.

6. Centralni naselbi - Za da se zaokru`i sistemot po kategorii, potrebno e da se izdvojat naselbite koi imale klu~na, odnosno centralna uloga vo regionot. Spored mestopolo`bata i goleminata {to ja zazemaat vo regionot, Vardarski Rid-Gevgelija i Isar-Marvinci pretstavuvaat centralni naselbi.66 Spored goleminata, na~inot na utvrduvawe, pozicijata i dejnosta za koja bile nameneti, za pozna~ajni naselbi vo regionot gi smetame i onie koi se nao|aat na lokalitetite Prdejska ^uka-Gr~i{te i Isar-Prsten.67 Gorenavedenite vrednuvawa po kategorii na nekoi naselbi vo Dolno Povardarje, pretstavuva obid da se sistematiziraat pra{awata vrzani za nivniot karakter. Poradi faktot {to se raboti za region vo koj{to se evidentirani golem broj naselbi od `eleznoto vreme, zemeni se predvid samo onie informacii {to pru`at mo`nost za vakvo vrednuvawe. Od druga strana, ako se ima predvid faktot deka istra`uvaweto na utvrdenite predistoriski naselbi vo Makedonija, pa i po{iroko sé u{te e na samiot po~etok, ovoj obid pretstavuva samo pojdovna osnova vo razre{uvawe na ovie pra{awa. Pritoa nema mo`nost da se posveti celosno vnimanie na ovoj problem od site aspekti na nivnoto egzistirawe.

Od druga strana, pra{awata vrzani za opredeluvawe na kategoriite na naselbite, ~estopati zavisat od prisutnite vizuelni kontakti pome|u niv. Potvrduvaweto na ovoj vid komunikacija pome|u naselbite, pretstavuva edna od klu~nite ulogi vo opredeluvawe na odbranbeniot sistem vo regionot.

Klu~en faktor za vospostavuvawe na vakvata komunikacija vo odreden period od egzistiraweto na naselbite isto taka bila i nadvore{nata opasnost.68 Pri~ina za vospostavuvawe na vizuelni vrski pome|u naselbite sigurno bile nemirnite nastani {to prethodele, no ne e isklu~eno tie da bile vospostaveni zaradi naru{enite me|uplemenski odnosi so sosednite regioni. Kako rezultat na sorabotka i postignato edinstvo me|u plemenskite sojuzi, po VIII/VII vek pred n.e. nastanala op{ta stabilnost, ne samo vo na{iot region, tuku i po{iroko na Balkanot. Ovoj stabilen period bil osnova da se razvijat pove}e stopanski dejnosti, me|u koi rudarstvoto, zanaet~istvoto i trgovijata }e imat golem primat. Pokraj drugite, za{titata na ovie Vidi, Opis na naselbi, br. 6 i 9.

Vidi, Opis na naselbi, br. 7 i 16.

68 Benac A. 1985, 65, 143.

66 67

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

45

pridobivki pridonela da se vospostavi komunikacija preku vizuelni kontakti pome|u naselbite vo preventivni celi. Vo ovoj mig te{ko e da se ka`e dali taa bila organizirana u{te pri formiraweto na naselbite, no sigurno bila sozdavana i nadgraduvana vo tekot na pogolem vremenski period, prilagoduvana na potrebite na centralnite i drugite naselbi.

46

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

OPIS NA NASELBITE

Denes na teritorijata na Republika Makedonija se poznati golem broj naselbi od `eleznoto vreme. Toa se naselbi koi{to se utvrdeni so odbranben yid, prete`no locirani na visok rid, koj ~estopati dominira nad neposrednata okolina. Nivnoto osnovno obele`je e odbranbeniot yid, so koj e utvrdena naselbata, ~ija pozicija ~esto pati zavisi od uslovite na terenot, no i od brojnosta na zaedicata za koja bil namenet.

So prodorot na anti~kite kulturni vrednosti pri krajot na VI i V vek pred n.e., koga stopanskata dejnost }e se akumulira vo nekoi od niv, mnogu od utvrdenite naselbi }e se razvijat vo vistinski centri so gradski karakter.

So nastapuvawe na novite kulturni vrednosti mnogu od niv }e go do`iveat svojot kraj, tokmu so promenata vo statusot na nivniot karakter. Poseben beleg na vakvite utvrdeni naselbi }e dadat onie {to se locirani vo Dolno Povardarje.

Opisot e podreden po azbu~en red, spored imiwata na naselenite mesta kade {to se otkrieni naselbite, a rednite broevi gi pretstavuvaat nivnite broevi vo generalnata karta (Sl. 4).

1. Vodeni~ar, Bogdanci Lokacija i polo`ba: Naselbata le`i na rit~eto Vodeni~ar {to se nao|a okolu 1 km jugoisto~no od Bogdanci. Vodeni~ar e krajniot severozapaden ogranok na venecot rit~iwa, koi na jug se protegaat do selo Selemli (Sl. 5). Na zapad odovde Bogdanskata dolina se protega do rekata Vardar, a na istok od ovie rit~iwa se nao|a Selemliskoto pole. Osnovnata pri~ina za podigawe na naselbata na ovoj punkt e izonrednoto strategisko mesto koe go zazema ovaa to~ka, pri toa kontroliraj}i go patot na izlezot od golemata Bogdanska dolina, kako stra`arski punkt na kompleksot utvrdeni

Sl. 4 - 1. Vodeni~ar, Bogdanci; 2. Petkova Vodenica I-III, Bogdanci; 3. Gradi{te, Brlevo; 4. Gradi{te, Gabrovo; 5. Mangura, Gabrovo; 6. Vardarski Rid, Gevgelija; 7. Predejska ^uka, Gr~i{te; 8. Golema Niva, Dedeli; 9. Isar, Marvinci; 10. Mramor, Miletkovo; 11. Kalica, Miravci; 12. Gorna Korija, Negorci; 13. Talov Rid, Negorci; 14. Beli Most (Gradi{te), Petrovo; 15. Dolamare, Predejci; 16. Isar, Prsten; 17. Sin Grad, Sermenin; 18. Gradi{te, Smokvica; 19. Tufka, Smokvica; 20. Kriv Javor, Sobri; 21. Me~eva Niva, Sobri; 22. Grobi{ta, Furka.

Дојранско Езеро

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

47

48

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

naselbi na lokalitetot Petkova Vodenica-Bogdanci, locirani okolu 3 km severoisto~no od tuka. Naselbata e so golemina 35 h 25 m.

Fortifikacija: Odbranbeniot yid se raspoznava na severnata i na del od zapadnata strana (Plan 1). Izgraden e od kr{en kamen bez vrzno sredstvo, ima ovalen, re~isi kru`en oblik i go sledi perimetrot na prirodniot izgled na rit~eto. Najpristapnata isto~na strana go pretstavuva ~eloto od utvrduvaweto. Vo vnatre{niot del na odbranbeniot yid postaven e nasip.

Na prevojot pome|u dvete rit~iwa, pred odbranbeniot yid i nasipot iskopan e rov, a na ovaa strana verojatno bil pristapot i vlezot kon naselbata. Na ju`nata najstrmna strana na naselbata ne e konstatiran odbranben yid.

Sl. 5 Vodeni~ar, Bogdanci

Naodi i datirawe: Na naselbata ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa. Po povr{inata e isfrleni skromen arheolo{ki marterijal, mal broj fragmenti od kerami~ki sadovi. Relativno plitkiot kulturen sloj uka`uva na toa deka naselbata bila koristena mal vremenski period, so ogled na toa {to ne se konstatirani podocni kulturni promeni. Skromniot dvi`en arheolo{ki materijal i sostojbata na utvrdeniot prostor, dozvoluva da se pretpostavi deka naselbata na Vodeni~ar ne bila posilno utvrdena. Vremenskata ramka na naselbata Vodeni~ar se poklopuva so onaa na kompleksot naselbi od lokalitetot Petkova Vodenica-Bogdanci.

Nekropola vo blizina na naselbata ne e otkriena. So ogled na mo{ne bliskite teritorijalni i hronolo{ki granici, verojatno naselbata na Vodeni~ar ja koristela nekropola Bolovan, koja pripa|a na naselbite na Petkova Vodenica-Bogdanci.

49

Plan 1 - Vodeni~ar, Bogdanci

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

50

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

2. Kompleks naselbi Petkova Vodenica, Bogdanci Kompleksot {to se nao|a na lokalitetot Petkova Vodenica go so~inuvaat tri naselbi, poredeni edna pokraj druga vo nasoka jug-sever, locirani na tri sosedni rida, odvoeni eden od drug so dlaboki suvodolici (Sl. 6). Tie se nao|aat oddale~eni okolu 2,5 km jugoisto~no od seloto Furka i okolu 2 km jugozapadno od selo Crni~ino, vozdu{na linija. Od zapadnata strana na naselbite denes pominuva regionalniot pat koj od Bogdanci vodi za Dojran. Patot e trasiran na leviot breg na reki~kata Luda Mara, koja ovde protekuva pravej}i tesen prosek. Vo tekot na zimskite i proletnite meseci taa e mo{ne silna. Gi pribira mnogubrojnite potoci {to se slivaat vo nea. Skrotena e so izgradba na dve akumulacioni brani za navodnuvawe na Furskoto i Bogdanskoto pole. Prvata t.n. "Furska" akumulaciona brana se nao|a na okolu 400 m severno od naselbite, a vtorata branata "Paqurci"e oddale~ena okolu 1,5 km ju`no od naselbite. Od branata "Paqurci" rekata Luda Mara prodol`uva kon zapad, presekuvaj}i go Bogdanskoto pole i se vliva vo rekata Vardar kaj golemata anti~kata naselbata na Vardarski Rid. Na nejziniot lev breg vo zapadnoto podno`je na naselbite se nao|a vodenica nare~ena Petkova Vodenica, po koja celiot ovoj prostor go dobilo imeto.

Od isto~nata strana na naselbite se protega golemiot planinski venec Karabalija, ~ij zapaden ogranok go pretstavuvaat i ridovite na koi le`at naselbite. Tie poka`uvaat golem kontinuitet na `iveewe, zapo~nuvaj}i od ranoto `elezno vreme, pa sé do docnata antika, odnosno do periodot na sredniot vek. Bidej}i sekoja od naselbite le`i na poseben rid i manifestira sopstven prostor za `iveewe, site tri odvoeno }e gi prezentirame. Poradi toa {to zazemaat identi~na lokacija so ist toponim, naselbite gi imenuvame kako Petkova Vodenica I, II i III.

Petkova Vodenica I Lokacija i polo`ba: Petkova Vodenica I se nao|a ju`no od ostanatite dve. Le`i na malo vozvi{enie koe se odvojuva od planinskiot venec Karabalija kon zapad vo vid na jazik (Sl. 7). Severnata strana e odvoena od Petkova Vodenica II so dlaboka suvodolica, zapadnata strana strmno se spu{ta do leviot breg na rekata Luda Mara, a od ju`nata strana padinata

III

Sl. 6 Petkova Vodenica, Bogdanci - kompleks naselbi

II

I

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

51

Plan 2 - Petkova Vodenica, Bogdanci - kompleks naselbi

52 УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

53

Sl. 7 Petkova Vodenica I, Bogdanci

e ne{to poblaga. Naselbata e najpristapna od isto~nata strana, ~ija komunikacija se odviva preku ju`nite suvodolici.

Fortifikacija: Odbranbenot yid go zafa}a zaravnetiot vrv po celiot negov perimetar, so ovalna, re~isi kru`na forma. Yidot e vidliv na pove}e mesta (Sl. 8), izraboten od kr{en kamen bez vrzno sredstvo i zatvora prostor od okolu 30 h 20 m (Plan 2).

Sl. 8 Petkova Vodenica I, Bogdanci - ostatoci od odbranben yid

54

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Na isto~nata najpristapna strana se nao|a vlezot vo naselbata, postaven vo odbranbeniot yid. Na ovoj potez odbranbeniot yid evidentno e zajaknat od dvete negovi strana, no ne e jasno dali se raboti za kuli ili samo za zadebeluvawe na yidot. Na ju`nata vnatre{na strana od odbranbeniot yid postaven e objekt, koj na povr{inata se raspoznava kako kru`na amorfna masa od kamewa. Bez arheolo{ki iskopuvawa te{ko mo`e da se ka`e dali se raboti za odbranben tumul ili kula-stra`arnica, no vo sekoj slu~aj mo`e da se konstatira negovata funcija vo odbranbena cel. Radiusot na ovoj objekt iznesuva okolu 5 m.

Naodi i datirawe: Po povr{inata na naselbata erozijata isfrlila skromen dvi`en arheolo{ki materijal, prete`no sitni fragmenti od kerami~ki sadovi i ku}en lepe`. Naselbata se odlikuva so mo{ne plitok kulturen sloj, {to uka`uva na kuso vreme na upotreba. Naodite naselbata ja opredeluvaat vo preodniot period i ranoto `elezno vreme. Zaradi maliot prostor za naseluvawe, `ivotot prodol`uva na dvata sosedni povisoki i pogolemi vozvi{enija.

Petkova Vodenica II Lokacija i polo`ba: Petkova Vodenica II e vtorata naselba od kompleksot (Sl. 6). Se nao|a na sosedeniot severen i najvisok rid, najgolema i najprostrana od site tri naselbi. Od tretata severna naselba e odvoena so dlaboka suvodolica, dodeka od prvata ju`na e oddale~ena okolu 300 m. Le`i na zaramnetiot vrv, opfaten so odbranben yid koj zafa}a del i od padinite na vrvot, formiraj}i terasi. Severnata, zapadnata i ju`nata strana na ridot strmno se spu{taat do podno`jeto, a najpristapna e od isto~nata strana, kade {to e postaven i najziniot vlez. Golema e 143 h 60 m (Plan 2).

Fortifikacija: Odbranbeniot yid ja zafa}a akropolata po celiot perimetar, formiraj}i visoki e{arpi. Graden e od kr{en kamen bez vrzno sredstvo i dobro se poznava po povr{inata na pove}e mesta (Sl. 9).

Pristapot do naselbata zapo~nuva od jugozapadnata strana vo podno`jeto na ridot, preku patot {to doa|a i se iska~uva kon isto~nata strana, pominuvaj}i niz dlabokiot rov. Zaradi lesnata pristapnost na terenot, ovde naselenieto iskopalo rov dlabok okolu 12-15 m, a {irok okolu 20-25 m, niz koj pominuva patot i preku severnata terasa vleguva vo naselbata.

Vakvoto pristapno re{enie gi navelo `itelite na naselbata odbranbeniot

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

55

Sl. 9 Petkova Vodenica II, Bogdanci - ostatoci od odbranben yid

yid da go konstruiraat na ovoj na~in, za da mo`e celosno da se organizira odbranata, kako na najpristapniot del, taka i na vlezot. Taka, odbranbeniot yid zapo~nuva od severnata terasa kade se nao|a vlezot, se iska~uva na akropolata i gi zatvora ju`nata zapadnata i severnata terasa, so ovalna skoro kru`na forma. Od ovde toj se dvi`i kon istok zatvoraj}i go rovot od severnata strana i prodol`uva kon sprotivnata isto~na strana na naselbata.

So naglo svrtuvawe odbranbeniot yid zavr{uva nad isto~nata strana od rovot, kade {to e postaven odbranben tumul, obezbeduvaj}i taka potpolna za{tita na celiot vlezen koridor i na najlesno pristapnata strana.

Bidej}i ovaa i narednata naselba manifestiraat isti uslovi za `ivot na naselenieto so isti vremenski ramki na egzistirawe, naodite i hronolo{kite vrednosti }e gi prezentirame po pretstavuvaweto na tretata naselba od ovoj kompleks.

56

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Petkova Vodenica III Lokacija i polo`ba: Tretata naselba se nao|a vedna{ na naredniot severen rid, odvoena so dlaboka suvodolica od prethodnata naselba (Sl. 6).

Ju`nata, zapadnata i severnata strana pretstavuvaat strmni padini {to se spu{taat do podno`jeto, dodeka isto~nata strana e najpristapna i se vrzuva preku prevoj so prethodnata naselba. Le`i na zaramnetiot vrv opfaten so odbranben yid, koj zatvora prostor od okolu 80 h 50 m (Plan 2).

Fortifikacija: Odbranbeniot yid ja opfa}a akropolata, a po povr{inata se raspoznava na nekolku mesta (Sl. 10). Graden e od kr{en

Sl. 10 Petkova Vodenica III, Bogdanci - ostatoci od odbranben yid

kamen bez vrzno sredstvo. Toj e postaven ponisko na ju`nata, a zatvoraj}i ja zapadnata i severnata padina, formira ovalen oblik. Vlezot e postaven na zapadnata strmna strana, no pristapot do nego e od isto~nata strana, so {to `itelite obezbedile celosna za{tita na naselbata. Kon sredinata na akropola le`i kru`en objekt formiran od kamewa, postaven na najvisokata to~ka. Pozicijata na ovoj kru`en objekt dozvoluva da pretpostavime deka se raboti za kula-stra`arnica. Negoviot radius iznesuva okolu 7 m, a do

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

57

nego e postavena u{te edna mala kamena konstrukcija, koja e verojatno vo nepopsredna vrska so kulata.

Naodi i datirawe: Na lokalitetot ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa, no po povr{inata i na dvete naselbi e isfrlen obemen dvi`en arheolo{ki materijal. Se raboti za fragmenti od kerami~ki sadovi, ku}en lepe`, razni metalni predmeti, moneti i dr. Naodite od `eleznoto vreme se reducirani, no sepak, se evidentni po povr{inata na terenot. Toa se prete`no fragmenti od kerami~ki sadovi i mal broj sitni bronzeni predmeti {to go opredeluvaat `ivotot na naselbata vo tekot na polnoto `elezno vreme (T. I; II).

Vo tekot na IV-I vek pred n.e. `ivotot na naselbata povtorno bil obnoven. Mnogubrojnite naodi od kerami~ki fragmenti i moneti69 ja potvrduvaat ovaa faza od `ivotot na naselbata. @ivotot na naselbata ne zavr{uva ovde. Na eden tesen, a dolg pojas, vdol` leviot breg na rekata Luda Mara, na zapadnoto podno`je na naselbite, e konstatirana otvorena naselba od rimsko i ranovizantisko vreme. Ova ovozmo`uva da konstatirame deka so mali prekini, `ivotot na kompleksot naselbi Petkova Vodenica-Bogdanci zaedno so naselbite vo negovoto podno`je, kontinuirano se odvival okolu 2000 godini. Ovoj kompleks zasega pretstavuva eden od najdolgo naselenite prostori, od naselbite {to gi prezentirame.

Pri~inite za vakviot dolg `ivot treba da se baraat vo aktivnosta za eksploatacija na bakarna i olovosrebrena ruda. Taa se vr{ela vo bliskiot rudnik Mademot {to se nao|a severoisto~no od naselbite. Na ova mesto se otkrieni pove}e galerii za vadewe na rudata.

Nekropolata na kompleksot naselbi Petkova Vodenica-Bogdanci se nao|a na zapadnata strana od naselbite, na desniot breg na rekata Luda Mara, na lokalitetot Bolovan.70

3. Gradi{te, Brlevo Lokacija i polo`ba: Naselbata na Brlevskoto Gradi{te e locirana na jugoisto~nite ogranci na planinata Ko`uf, a se nao|a na okolu 1 km severoisto~no od napu{tenoto selo Brlevo. Smestena e na severniot od dvata rida na leviot breg na Brlevska reka koja gi deli od brlevskoto pole 69 70

[eldarov N. 2003, Kat. br. 504, 526, 552, 611, 683.

Vidi, Katalog na nekropoli, br. 22.

58

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

(Sl. 11). Na severniot od dvete rit~iwa se nao|a naselbata utvrdena so odbranben yid koj go zatvora negoviot vrv.

Od sever, istok i jug, stranite na naselbata ne tolku strmno se spu{taat do podno`jeto na ridot, dodeka od jugoisto~nata strana e najpristapen. Na ovaa strana se nao|a i vlezot vo naselbata. Stranite na ridot se najvisoki od severnata i ju`nata strana, okolu 35-40 m od podno`jeto, a od zapadnata strana okolu 20 m, otkade preku prostrani obrabotlivi povr{ini se soedinuva so visokite ogranci na planinata Ko`uf.

Sl. 11 Gradi{te, Brlevo

Fortifikacija: Po povr{inata na naselbata celosno se raspoznava trasata na bedemot koj go sledi rabot na ridot i ima ovalna forma, vo nasoka severozapad-jugoistok (Plan 3). Toj e izraboten od kr{en kamen bez vrzno sredstvo (Sl. 12). Vo prostorot ograden od odbranbeniot yid koj iznesuva 140 h 90 m, se konstatirani dve kuli i eden odbranben tumul. Kulite se postaveni na severozapadniot del edna do druga, a tumulot na ju`niot del od naselbata.

Prvata od kulite e oddale~ena desetina metri od odbranbeniot yid vnatre vo naselbata, so pre~nik od 9 m (Sl. 13). Oddale~ena okolu 13 m od prvata, postavena na najvisokata to~ka na utvrduvaweto, se nao|a vtorata kula, koja ima pre~nik od 5 m.

Kon sredinata na naselbata, na nejzinata ju`na polovina, oddale~en okolu 15 m od ju`niot odbranben yid se nao|a tumul. Toj e sostaven, odnosno izgraden od nafrleni re~ni kamewa, koi formiraat kup visok okolu 1 m, so pre~nik od okolu 12 m.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Sl. 12 Gradi{te, Brlevo - ostatoci od odbranben yid

Sl. 13 Gradi{te, Brlevo - kru`na kula

59

60

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 3 - Gradi{te, Brlevo

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

61

Na jugoisto~nata strana odbranbeniot yid formira agol, koj go pretstavuva ~eloto na utvrduvaweto, postaveno na najlesno pristapnata i najslabo braneta strana. Na ova mesto se nao|a i vlezot vo naselbata.

Naodi i datirawe: Dvi`niot arheolo{ki materijal e skromen.

Po povr{inata se otkrieni fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi i par~iwa od ku}en lepe`. Pokraj niv se otkrieni i nekolku naodi (fragmenti kerami~ki sadovi i moneti) od predrimskoko vreme (III - II vek pr.n.e.). Naselbata e so plitok kulturen sloj, {to indicira kratko vreme na upotreba. Zasega ne se otkrieni naodi koi bi mo`ele da ja lociraat nejzinata nekropola.

4. Gradi{te, Gabrovo Lokacija i polo`ba: Na okolu 500 m severoisto~no od selo Gabrovo se izdigaat dve rit~iwa koi dominiraat nad Gabrovsko pole, nare~eni Gradi{te. Na severnoto od niv le`i mala po dimenzii naselba so ovalen

Sl. 14 Gradi{te, Gabrovo

oblik (Sl. 14). Preku isto~noto podno`je protekuva Gabrovska reka, koja se vliva vo Petru{ka reka od severnata strana na Gradi{te. Severnata, isto~nata i zapadnata strana na rit~eto strmo se spu{taat kon rekite, dodeka

62

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

pristapot do naselbata e od ju`nata strana, kade e postavena impozantna porta.

Na istok od naselbata vo dlabo~inata se raspoznava golemoto Miravsko pole, niz koe protekuva Vardar, a na zapad mo`e da se zabele`i seloto Gabrovo i Gabrovskoto pole, koe go deli od visokite ogranci na planinata Ko`uf. Na jug od Gabrovo i Gabrovskoto pole zapo~nuva golemata dolina Brest, koja odovde vo dol`ina od 12 km se prostira i se soedinuva so dolinata rekata Vardar kaj selo Prdejci.

Fortifikacija: Naselbata e so dimenzii 60 h 45 m i le`i na zaramnetiot vrv na Gradi{te (Plan 4). Opfatena e so odbranben yid okolu celiot negov perimetar. Na ju`nata strana se no|a vlezot na naselbata koj e flankiran so dva yida, a sekoj od niv na svojata strana prodol`uva vo sprotivna nasoka i se soedinuva so odbranbeniot yid, pravej}i taka koridor na portata, {irok okolu 5 a dolg okolu 8 m i e otvoren kon jug. Ovaa porta ne samo {to go re{ava vlezot vo utvrduvaweto, tuku taa e sozdadena da pravi dvojno zajaknuvawe na odbranbeniot yid na mestoto kade {to e toj najranliv, odnosno pristapot i e najlesen, a so toa i najslabo branet. Na ovoj na~in e re{en del od odbranbenata koncepcija na naselbata, koga na mestoto kade {to taa e najpristapna, a so toa i najslabo braneta, da bide zajakneta so porta koja ja Sl. 15 Gradi{te, Gabrovo - ostatoci od odbranben yid so~inuva dvoen odbranben yid. Identi~no na ova koncepcija, kaj drugi utvrduvawa na ovaa najpristapna i najslabo braneta pozicija, se konstruiraat ogromni nasipi od kamen i zemja ili se postavuvaat odbranbeni tumuli so istata funkcija. Bidej}i se

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

63

Plan 4 - Gradi{te, Gabrovo

raboti za naselba so mali dimenzii so impozantna i dobro za{titena porta, na ovaa pozicija nasip ne e vgraden.

Na zapadnata strana utvrduvaweto e zajaknet so podyid, koj zatvora edna tesna terasa vo vid na podgradie, vedna{ pod akropolata. Toj se vrzuva na bedemot od severozapadnata strana i prodol`uva po zapadnata strana, sledej}i go vo ista nasoka odbranbeniot yid, zavr{uvaj}i pred portata na naselbata, na ju`nata strana. Na terenot ne se raspoznava prodol`uvawe na ovoj podyid, taka {to e te{ko da se pretpostavi dali toj prodol`uval i celosno ja zatvoral ovaa terasa okolu akropolata i se soedinuval so odbranbeniot yid ili zavr{uval tuka.

Na terenot sé u{te celosno e vidliva trasata na odbranbeniot yid. Toj e izgraden od kr{en kamen i re~ni val~esti kamewa vo tehnika na suviyid, {irok okolu 1,20 m (Sl. 15). Toj go zatvora celiot perimetar na zaramnetiot vrv, pravej}i kamena trasa {iroka okolu 2 m, vo ovalna forma.

Naodi i datirawe: Na naselbata ne se izveduvani arheolo{ki iskopuvawa, no po povr{inata e isfrlen obemen arheolo{ki materijal, prete`no fragmenti od kerami~ki sadovi i par~iwa od ku}en lepe`. Vo zapadnoto podno`je na Gradi{te se protega golemo otvoreno podgradie, na

64

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

koe po povr{inata se sre}avaat golem broj fragmenti od kerami~ki sadovi, moneti71 i drugi predmeti. Na ovoj prostor naselbata bila aktivna i vo predrimsko vreme. Taa vo predrimsko vreme se razvila vo podno`jeto na utvrdenoto Gradi{te, rasprostraneta vo Gabrovskoto pole.

Na jugoisto~nata periferija na seloto ju`no od Gradi{te se nao|a naselba i nekropola od rimsko vreme.72 Naselbata povtorno e aktivna vo sredniot vek, no sega na drugoto ju`no rit~e, kade na povr{inata se evidentni grade`ni ostatotci i skromen dvi`en arheolo{ki materijal.

Dosega nekropola na `eleznovremenskata naselba ne e otkriena.

5. Mangura, Gabrovo Lokacija i polo`ba: Naselbata le`i na okolu 2,5 km ju`no od naselbata na Gabrovskoto Gradi{te i okolu 2 km severno od naselbata na Gradi{te-Smokvica. Toa e malo dominantno i osameno rit~e vo golemata dolina Brest, nare~eno Mangura (Sl. 16). Rit~eto se nao|a na desniot breg

Sl. 16 Mangura, Gabrovo [eldarov N. 2003, Kat. br. 117, 241, 273, 684, 699.

Sondirawa na Narodniot muzej od Gevgelija. Na Emil Slamkov rakovoditel na iskopuvawata mu blagodaram za informaciite. Naodite ne se publikuvani.

71 72

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 5 - Mangura, Gabrovo

65

66

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

na rekata Zuica, koja pravi sviok okolu Mangura od negovata severna i isto~na strana. Rit~eto e so malo zaramneto plato koe se navednuva kon jug, od site strani za{titeno so strmni padini, taka {to pristapot do vrvot e ote`nat.

Fortifikacija: Na platoto le`i mala naselba koja go zafa}a zaravnetiot vrv, opfatena so odbranben yid koj edvaj se raspoznava po povr{inata. Odbranbeniot yid go opfa}a perimetarot na rit~eto, pravej}i ovalna, re~isi kru`na forma, so golemina 56 h 40 m (Plan 5). Pristapot do utvrduvaweto e od ju`nata strana preku porta {to e izgradena u{te so postavuvawe na odbranbeniot yid. Taa e flankirana so kraevite na odbranbeniot yid, vo vid na koridor {irok okolu 8, a dolg okolu 25 m, vo naukata poznata kako t.n. “tangencijalna vrata”. Ovoj na~in na izvedba na vlezot obezbeduval dopolnitelna za{tita na utvrduvaweto, na mestoto kade {to e oslabnat so postavuvawe na portata.

Naodi i datirawe: Na utvrduvaweto e konstatiran dosta plitok kulturen sloj, {to uka`uva na negovoto kratko vreme na egzistirawe.

Po povr{inata e isfrlen skromen arheolo{ki materijal, prete`no fragmenti od kerami~ki sadovi i ku}en lepe`, koncentrirani na negovata zapadnata strana. Nivniot na~in na izrabotka uka`uva na toa deka naselbata egzistirala vo tekot na rano `elezno vreme. Dosega nekropola na naselba ne e otkriena.

6. Vardarski Rid, Gevgelija Lokacija i polo`ba: Vo neposredna blizina na isto~nata periferija na Gevgelija, na samiot nejzin vlez, se izdiga 20-30 m visok rid, sostaven od dva vrva, zapaden i isto~en vrzani so blag prevoj. Vardarski Rid dominira nad desniot breg na rekata Vardar, koja ovde napravila prosek so sprotivniot Kofilak. Od sever i istok stranite na ridot strmno se spu{taat kon rekata, dodeka od jug ima mo{ne blag prigoden pristap. I na dvata vrva od rit~eto le`i utvrdena naselba koja egzistirala mo{ne dolg vremenski period.

Samata pozicija na Vardarski Rid vo odnos na pobliskata okolina uka`uva na nejzinata strategiska pozicija, pru`ej}i optimalni uslovi za postavuvawe i egzistirawe na naselba (Sl. 17; Plan 6). Ova se zabele`uva i od brojnite gradbi i dvi`ni naodi otkrieni so iskopuvawa, {to uka`uvat na toa deka celiot prostor na lokalitetot bil vo funkcija na organiziran `ivot. Na

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

67

zapadniot povisok i postrmen vrv locirana e predistoriska naselba koja bila so kratok vremenski raspon na `iveewe, dodeka na isto~niot ponizok i popristapen vrv le`i naselba {to egzistirala mo{ne dolgo, odnosno od krajot na bronzenoto vreme do II vek pred n.e.73

Sl. 17 Vardarski Rid, Gevgelija

Fortifikacija: Odbranbenite yidovi na naselbata na Vardarski Rid mnogu malku se so~uvani. Ne samo zaradi podocnite intervencii na anti~kata naselba, tuku i zaradi otse~enite delovi na lokalitetot od najnovite sovremeni trajni o{tetuvawa za trasirawe na moderniot avtopat pokraj nego, taka {to se so~uvani samo ostatoci od polnoto `elezno vreme.

Od odbranbenite yidovi na ovaa naselba se otkrieni delovi dol` severniot rab na zapadniot rid. Postariot odbranben yid bil graden od pokrupen kr{en kamen od vnatre{nata i nadvore{nata strana, dodeka vnatre{noto jadro mu bil sostaven od positen kamen i zemja (Sl. 18).74 Na istiot del od terenot, dvaesettina metri vo vnatre{nosta na isto~niot rid, se otkrieni ostatoci od pomlad odbranben yid, od poslednata faza na {estata naselba.75 Naodi i datirawe: Na Vardarski Rid dosega arheolo{ki iskopuvawa se vr{eni vo pove}e navrati. Vo 1979 i 1994 godina se izvedeni prvite sondirawa, a od 1995 godina se zapo~nati sistematski iskopuvawa, koi neprekinato traat i denes.76 Iskopuvawata bea koncentrirani na severnata Mitrevski D. 2000, 16-18.

Mitrevski D. 2000, 27, Crt. 2.

75 Mitrevski D. 2000, 54, Fot. 70, 71.

73 74

68

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Sl. 18 Vardarski Rid, Gevgelija - ostatoci od postariot odbranben yid

Sl. 19 Vardarski Rid, Gevgelija - severniot rab na isto~niot rid, uni{ten so izgradbata na me|unarodniot avtopat

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

69

i ju`nata terasa i vo centralniot del na naselbata. Najobemni iskopuvawa se izvedeni vo 1999 godina, koga so zagrozuvawe na lokalitetot od me|unarodniot avtopat E 75, eden negov del treba{e da se uni{ti (Sl. 19).

Toga{ bea vr{eni iskopuvawa na severniot rab, koga se otkrieni pozna~ajni naodi od `eleznoto vreme (T. III, IV, V, VI, VII ).77 Spored dosega{nite arheolo{ki iskopuvawa i istra`uvawa {to se vr{eni na naselbata Vardarski Rid, no i od evidentno mnogubrojnata kerami~ka produkcija i metalni naodi otkrieni so iskopuvawata, se opredeleni 6 naselbi, ili razvojni fazi, od koi tri od `eleznoto vreme i toa Vardarski Rid II, III i IV.78 Za podobra preglednost na egzistiraweto na naselbata Vardarski Rid i mestoto na `eleznovremenskite naselbi vo sevkupniot nejzin razvitok, u{te edna{ }e se potsetime na site dosega konstatirani naselbi.

Prvata naselba Vardarski Rid I opredelena so sloj 16 e od eneolitot i ranoto bronzeno vreme. So iskopuvaweto taa e locirana na najniskite ju`ni padini na isto~niot rid, potrvdena preku slu~ajno otkrieni naodi (fragmenti od kerami~ki sadovi, kameni sekiri, ku}en lepe` i sl.).79 Vardarski Rid II (XIII-XI vek pred n.e.) sloj 15, od samiot kraj bronzenoto vreme i preodniot period, locirana na severoisto~nite padini na zapadniot rid, do sedloto me|u dvata rida.

Vardarski Rid III (X-IX vek pred n.e.) sloj 13-14, od ranoto `elezno vreme, locirana na jugoisto~nite padini na zapadniot rid i vo sedloto me|u dvata rida.

Vardarski Rid IV (VIII-VI vek pred n.e.) sloj 9-12, od polnoto i docnoto `elezno vreme, locirana na celata povr{ina na lokalitetot, na dvata rida i vo sedloto me|u dvata rida.

Vardarski Rid V (V-IV vek pred n.e.) sloj 5-7, ja pretstavuva prvata gradska naselba na postariot makedonski grad od ranoanti~ko vreme. Taa e locirana na celata povr{ina na isto~niot rid, osven najniskite terasi, do sedloto me|u dvata rida.

Vardarski Rid VI (III-II vek pred n.e.) sloj 1-4, e od pomladiot makedonski grad od predrimsko vreme, locirana na celata povr{ina na lokalitetot, na dvata rida i vo sedloto me|u dvata rida.

Vinčić Ž., Ivanovski M., 1981; Husenovski B., Spasovska-Dimitrioska G., 1999, 163; Mitrevski D., 2001, 13.

77 Zaedni~ki za{titni arheolo{ki iskopuvawa na Republi~ki zavod za za{tita na spomenicite na kulturata i Muzej na Makedonija, rezultatite ne se publikuvani.

78 Mitrevski D. 2001, 14-18.

79 Bez dovolen broj naodi ovaa naselba od istra`uva~ite e identifikuvana kako sloj od mladoto kameno vreme-neolitot (Mitrevski D. 2001, 16).

76

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 6 - Vardarski Rid, Gevgelija

70

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

71

Nekropolite na naselbata Vardarski Rid se otkrieni na samata naselba i na pove}e lokacii okolu gradot Gevgelija. Poradi golemiot prostor i razli~nite lokacii na koi se otkrivani grobovite, vo naukata se poznati kako zasebni nekropoli otkrieni na lokalitetite Suva Reka, Paragon, Ju`na periferija na gradot Gevgelija, Raul, Vardarski Rid i Milci, site od polnoto `elezno vreme.80 Nema somnenie deka grobovite rasporedeni okolu Gevgelija zafa}aat mnogu golema teritorija, rasporedeni na nekolku lokacii od koi za najkompaktni celini zasega se smetaat nekropolite Paragon, koritoto na Suva Reka i potezot od ulicata Ilija Miov do crkvata Sv. Spas, odnosno detskata gradinka. Spored gustinata na prostirawe na grobovite, vo ovie nekropoli treba da se smeta na pove}e stotini grobovi, no golem del uni{teni od porojnite vodi na Suva Reka i silnata urbanizacija na gradot Gevgelija kon negovata ju`na periferija.

7. Prdejska ^uka, Gr~i{te Lokacija i polo`ba: Na 4 km ju`no od selo Gr~i{te i na okolu 1,5 km severozapadno od Prdejci, na leviot breg na rekata Vardar, se izdiga visok dominanten rid, osamen vo po{irokata okolina, nare~en Prdejska ^uka. Negovata zapadna strana strmno se spu{ta do Vardar, na sever i jug se prostira {iroka re~na ramnina, a od istok e zatvoren so planinskite vrvovi Ostra ^uka, Mamino i Sr~el. Ridot e so kru`na osnova, koja kupesto se izdiga vo viso~ina okolu 35 m od podno`jeto. Vakvata pozicija mu dava mnogu dominanten izgled, taka {to i denes mo`e da se zabele`i od dale~ina (Sl. 20). Severnata, isto~nata i ju`nata strana strmno se spu{taat do podno`jeto, a zapadnata do rekata Vardar. Poradi vakvata polo`ba pristapot do naselbata na vrvot od ridot e ote`nat i se odviva od severnata strana preku dve golemi stanbeni terasi.

Fortifikacija: Akropolata na naselbata le`i na zaramnetiot vrv.

So odbranben yid e opfaten celiot nejzin perimetar, zatvoraj}i prostor od 57 h 40 m, so ovalna re~isi kru`na forma (Plan 7). So odbranbeni yidovi se opfateni i dvete terasi od severnata strana, koi na terenot pretstavuvaat 6-7 m visoki e{arpi. Zapo~nuvaj}i od isto~niot rab, odbranbenite yidovi i na dvete terasi se dvi`at preku celata severna strana i zavr{uvaat na zapadniot rab, pravej}i polukrug okolu naselbata. Nivnata {iro~ina re~isi e identi~na, iznesuva okolu 20-25 m po celata dol`ina. Zavr{etocite na 80

Vidi, Katalog na nekropoli, br. 1, 3, 4, 5, 6 i 7.

72

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Sl. 20 Prdejska ^uka, Gr~i{te

Sl. 21 Prdejska ^uka, Gr~i{te - ostatoci od odbranben yid

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

73

odbranbenite yidovi i na dvete terasi od isto~nata i zapadnata strana, so nadol`ni yidovi se vrzuvaat so onoj na akropolata. Od ju`nata strana zasega ne se konstatirani stanbeni terasi, kako logi~en zavr{etok na severnite.

Pri na{ata poseta na lokalitetot, konstatiravme nestru~ni intervencii.

Na isto~nata strana od akropolata be{e razotkrien del od odbranbeniot yid graden od golemi delkani re~ni kamewa bez vrzno sredstvo (Sl. 21).

Naodi i datirawe: Na Prdejska ^uka dosega ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa, no po povr{inata e isfrlen obemen arheolo{ki materijal. Vo nekolku navrati lokalitet e napadnat so divi iskopuvawa, koi isto taka otkrile obemen dvi`en arheolo{ki materijal. Vo edna takva pozicija razotkrien e del od odbranbeniot yid, kade {to se gleda deka e graden od delkan kamen bez vrzno sredstvo (suvoyid).

Dvi`niot arheolo{ki materijal rasfrlen po povr{inata na lokalitetot prete`no se sostoi od fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi, ku}en lepe`, moneti i sitni metalni predmeti. Naodite od `eleznoto vreme se sostojat od delovi od kerami~ki sadovi i ku}en lepe` (T. VIII, IX, X). Ovie naodi `ivotot na naselbata go opredeluvaat vo relativni hronolo{ki ramki {to se dvi`at od krajot na bronzenoto vreme, ili vo tekot na preodniot period, do krajot na VI i po~etokot na V vek pred n.e.

Spored naodite na fragmenti od kerami~ki sadovi i moneti (od koi edna na pajonskoto pleme Oreski 520-480),81 naselbata povtorno e aktivna vo predrimsko vreme. Zasega naodi od rimsko vreme ne se otkrieni.

Osven na utvrdenata naselba, tragi od postara naselba zabele`avme na okolu 150 metri ju`no od ^ukata. Na prostor koj zafa}a povr{ina od okolu 1 dekar, so rilawe na terenot za izgradba na lozovi nasadi e isfrlen mo{ne obemen arheolo{ki materijal koj pripa|a na docnoto bronzeno vreme i preodniot period. Najgolema koncentracija na ovie naodi se zabele`uva okolu novoizgradenata {tala, no sé u{te e te{ko da se opredelat granicite na ovaa naselba bez arheolo{ki iskopuvawa.

Zaradi kontinuitet vo `ivotot na ovoj prostor, koj e neposredno vrzan za Prdejska ^uka, }e zabele`ime u{te edna naselba, no od rimsko vreme. Na oddale~enost od okolu 700 jugoisto~no od Prdejska ^uka se nao|a blago vozvi{enie, na koe le`i utvrdena rimska naselba. Nejzinite hronolo{ki ramki so sigurnost ne mo`at da se odredat, no spored dvi`niot arheolo{kiot materijal isvrlen na povr{inata, najverojatno egzistirala vo tekot na III i IV vek. Vo docno rimsko i ranovizantisko vreme (V - VI 81

[eldarov N. 2003, Kat. br. 96, 158.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 7 - Prdejska ^uka, Gr~i{te

74

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

75

vek), `itelite od ovie prostori na{le sigurnost vo izgradba na u{te eden utvrden punkt lociran na vrvot Mamino, isto~no od Prdejska ^uka.

Na ju`nata re~na ramnina od Prdejska ^uka, poto~no vo mesnosta Glos, se otkrieni grobovi {to ja so~inuvaat nejzinata nekropola.82

8. Golema Niva, Dedeli Lokacija i polo`ba: Na okolu 1 km ju`no od selo Dedeli i okolu 2 km zapadno od selo Sobri, na leviot breg na Anska Reka, od desnata strana na stariot pat koj od selo Furka vodi kon Strumica, a vo blizina na mestoto kade {to ovoj go se~e noviot asfalten pat za selo Sobri, se nao|a malo dominantno vozvi{enie (Sl. 22), koe so okolnite nivi me{tanite go

Sl. 22 Golema Niva, Dedeli

narekuvaat Golema Niva (Koxa Tarla). Vozvi{enieto se odvojuva vo vid na jazik od severnata strana na masivot Karaku{, dobivaj}i taka dobra strategiska pozicija, so kontrola nad celata okolina se do Valandovo.

Vozvi{enieto pretstavuva malo zaramneto plato navednato kon sever, na koe le`i naselbata. Severnata, isto~nata i zapadnata strana na rit~eto 82

Vidi, Katalog na nekropoli, br. 8.

76

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 8 - Golema Niva, Dedeli

strmno se spu{taat do koritoto na Anska Reka, dodeka ju`nata strana so blag i dolg prevoj e vrzana za masivot Karaku{.

Fortifikacija: Zaramnetiot vrv na rit~eto e opfaten so odbranben yid koj zafa}a prostor od okolu 40 h 25 metri (Plan 8). Ima ovalna forma i sé u{te dobro se raspoznava na terenot. Odbranbeniot yid go opfa}a rabot na ridot, a e graden od kr{en kamen bez vrzno sredstvo. Vo negovata vnatre{nost se postaveni tri “tumuli” od nafrleni kamewa so razli~ni dimenzii. Dva se postaveni do ju`niot odbranben yid od isto~nata i zapadnata negova strana, dodeka tretiot kon centralniot del na severnata polovina od utvrduvaweto, oddale~en 8 m od severniot odbranben yid. Od ju`nata strana na utvrduvaweto e iskopan dolg rov , koj so vreme ja izgubil formata. Toj se protega niz celata ju`na strana, so dol`ina od okolu 40 m, kolku {to zafa}a

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

77

i dol`inata na utvrduvaweto, obezbeduvaj}i mu dopolnitelna za{tita niz celata ju`na strana. Negovata {irina te{ko mo`e da se opredeli, so ogled na toa {to sé u{te se obrabotuva povr{ina na koja{to se nao|a, taka {to re~isi e doveden vo sostojba na celosna nasipanost.

Naodi i datirawe: Na lokalitetot ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa, a po povr{inata erozijata isfrlila skromni naodi, prete`no sitni fragmenti na kerami~ki sadovi od `eleznoto vreme (keramika), pome|u mnogubrojnite naodi od podocne`no rimsko vreme (keramika, moneti, staklo). Postarite naodi prete`no se koncentrirani na prostorot zafaten so odbranbeniot yid. @ivotot na naselbata povtorno e obnoven vo docno-rimsko i ranovizantisko vreme (IV-VI vek). So ovaa podocne`na naselba e opfaten prostorot ju`no od odbranbeniot yid na edna pogolema povr{ina, zafa}ajki go celiot prevoj na lokalitetot. Ovaa naselba isto taka e opfatena so odbranben yid, vrzan so varov malter.

Verojatno Golema Niva e edna od naselbite koi se porano locirani na po{irokiot prostor okolu selo Dedeli.83 Na pove}e punktovi na ovoj prostor se locirani pogolema ili pomala grupa grobovi, {to vo osnova so~inuvaat nekolku nekropoli. Naselbata Golema Niva e edna od naselbite na ovie nekropoli. Od site ovie zabele`ani nekropoli celosno e istra`enata nekropolata Meleznik i nekolku grobovi vo seloto Dedeli (vkupno 92 groba).84 Ju`no od seloto, od dvete strani na pristapniot pat kon Dedeli se otkrieni istovremeni grobovi, a na lokalitetot Karaku{ so divi iskopuvawa se uni{teni pove}e stotina grobovi.85 Ista takva lokacija so otkrieni grobovi e konstatirana vo mesnosta Bela ^e{ma, oddale~ena okolu 500 m isto~no od naselbata, od desnata strana na patot za selo Sobri.

Pri rilawe na zemjata za posaduvawe na lozovi nasadi na zemjodelskiot kombinat Anska Reka od Valandovo, se otkrieni i uni{teni nekolku grobovi od polnoto `elezno vreme.86 Spored dosega poznatite naodi od iskopuvawata glavno sumirani od Meleznik, grobovite od Dedeli se datiraat od VII-VI vek pred n.e.87 Za nas najinteresna e lokacijata na zapadnoto podno`je od Golema Niva vo reonot na Aj{e ^e{ma. Tuka pri orawe na okolnite nivi slu~ajno se otkrieni nekolku bronzeni predmeti (T. XXIX, 3-5), koi poteknuvaat od Mitrevski D. 1991, 71.

Vidi, Katalog na nekropoli, br. 9.

85 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 10.

86 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 18.

87 Mitrevski D., 1991.

83 84

78

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

rastureni grobovi.88 Ovie grobovi sigurno pripa|aat na na{ata naselba, ako se smeta na neposrednata blizina so naselbata i karakterot na naodite koi pripa|aat na dobro poznatiot repertoar `eleznovremenski naodi, otkrieni na sosednite nekropoli.

9. Isar, Marvinci Lokacija i polo`ba: Edna od najrazvienite utvrdeni naselbi, vo po{irokiot region, so golem kontinuitet na egzistirawe, e sekako naselbata locirana na lokalitet Isar kaj selo Marvinci (Sl. 23). Se nao|a neposredno do seloto, od negovata jugozapadna strana. Le`i na visoko no pristapno rit~e na leviot breg na rekata Vardar, nad ustieto na Anska Reka vo Vardar, oddale~en okolu 7 km jugozapadno od Valandovo. Na vrvot od ridot le`i akropola na naselbata. Toj e povisok od ostanatite viso~inki, a negovite strani strmno se spu{taat kon niv. Akropolata e opfatena so odbranben yid okolu celiot perimetar na ridot so jaj~esta forma, zafa}aj}i prostor 167 h 60 m (Plan 9). Zapadnata strana na Isar strmno se spu{ta do leviot breg na Vardar, severnata do ustieto na Anska Reka vo Vardar, a isto~nata strana do dlaboka suvodolica. Najpristapen e od ju`nata strana preku dolga aluvijalna ramnina, malku navednata kon zapad, na koja le`at nekropolite na naselbata.

Fortifikacija: Na ovoj kompleksen lokalitet odbranbenite yidovi na `eleznovremenskata naselba te{ko mo`at da se pretpostavat, zaradi golemite intervencii vo podocne`nite vremiwa. So dosega{nite iskopuvawa ne se otkrieni intaktni sodr`ini nitu od postarata naselba od docna bronzeno vreme. Odredeni slu~ajni naodi upatuvaat na nekolku punkta, pred sé okolu lokacijata na rimskiot hram i na ju`noto podno`je na Isar, no tie zasega ne se vo dovolna merka ispitani. Podocnata naselba, {to egzistirala vo VI vek pred n.e. i vo ranoanti~ko vreme, locirana na najvisokiot rid od Isar, bila opfatena so odbranben yid. Del od ovoj yid e otkrien so iskopuvawata vo osumdesettite godini pokraj ju`niot rab na akropolata (Sl. 24).89 Yidot e otkrien vo dol`ina od 2 m, so konstatirana {irina od 1,20 m, graden od pogolem, delumno obraboten kamen vrzan so kal. Samata konfiguracija na akropolata uka`uva na toa deka yidot go zatvoral celiot nejzin perimetar. Severoisto~no od akrpolata se protega 88 89

Vidi, Katalog na nekropoli, br. 11.

Sokolovska V. 1986, 60, Sl. 27.

79

Sl. 23 Isar, Marvinci

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 9 - Isar, Marvinci

80

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

81

ne{to poniska terasa navednata kon sever. Vo anti~ko vreme ovaa terasa bila opfatena so odbranben yid, a so ogled na toa {to vo nejzinoto ju`no podno`je vo anti~kite sloevi, se otkrieni pove}e fragmenti od kerami~ki sadovi od `eleznoto vreme, ne e isklu~eno ovoj prostor da bil naselen i utvrden i vo tekot na `eleznoto vreme.

Sl. 24 Isar, Marvinci - ostatoci od odbranbeniot yid

Naodi i datirawe: Na lokalitetot dolgo vreme se izveduvaat arheolo{ki iskopuvawa. Prvite sondirawa i iskopuvawa se zapo~nati vo 1961 godina. Vo ramkite na Proektot “Dolinata na Vardar vo I milenium pred n.e.” od 1977 godina Muzej na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej) zapo~na sistematski iskopuvawata, koi so mali prekini sé u{te se vo tek.

Istra`uvawata glavno bea koncentrirani na ju`nata anti~ka nekropola, okolu mesnosta nare~ena “Porta” i na akropolata na naselbata. Spored rezultatite od dosega{nite iskopuvawata, se smeta deka najstarata naselba na Isarot bila formirana vo VII vek pred n.e., iako eden slu~ajno naod naod uka`uva za mnogu postar datum na egzistirawe. Se raboti za mala figurina slu~ajno otkriena na prostorot na isto~nata terasa, koja pripa|a na periodot na eneolitot ili ranoto bronzeno vreme, a se ~uva vo Narodniot muzej vo Gevgelija.

Vo regionot “Porta” i anti~kiot hram, u{te so iskopuvawata od 1961 godina bile otkrieni pove}e fragmenti od `eleznovremenska keramika90 i kontinuirano na toj prostor se pojavuva vo anti~kite sloevi. Pri 90

DragojeviÊ-Jisifovska B. 1967, 318, T. III, r.

82

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

istra`uvaweto na akropolata na naselbata e evidentirana lentasto boena keramika od VI vek pred n.e., a so najnovite istra`uvawa na prostorot na ju`noto podno`je, za prvpat e otkrien horizont na `iveewe od polnoto `elezno vreme.91 Iako na lokalitetot se vr{eni dolgogodi{ni istra`uvawa, po sé izgleda deka sé u{te ne e zaokru`ena celokupnata slika za egzistiraweto i karakterot na naselbata. Samoto prisustvo na ovie slu~ajno otkrieni naodi ovozmo`uva da zaklu~ime deka prvite tragi od naselbinsko `iveewe na Isarot bile prisutni u{te vo docniot eneolit ili vo ranoto bronzeno vreme. Bidej}i sé u{te pogolem del od naselbata na Isarot ne e ispitan, ne sme vo mo`nost da konstatirame dali ovaa rana naselba go zadr`ala kontinuitetot na egzistirawe do preodniot period, odnosno do ranoto `elezno vreme, koga imame povtorni tragi od `ivotot na naselbata (T. XI, 1-4 T. XXX, 1). Od druga strana so sigurnost mo`e da se konstatira deka naselbata celosen razvitok dostignala vo tekot na VII - VI vek pr.n.e. i vo kontinuitet opstojuvala do krajot na antikata, formiraj}i taka eden centar so organiziran gradski karakter.

Nekropolite na naselbata na Isarot zasega se otkrieni na lokaciite ]ur}ievica, Lisi~in Dol i na prostorot ju`no od akropolata. Na isto~nata periferija na seloto, vo mesnosta nare~ena ]ur}ievica pri izgradba na individualni stambeni ku}i slu~ajno bile otkrieni nekolku grobovi, a vo niv najdeni pove}e bronzeni predmeti od polnoto `elezno vreme. 92 Vtorata nekropola se nao|a na okolu 500 metri jugoisto~no od Isarot, vo mesnosta nare~ena Lisi~in Dol,93 dodeka tretata na prostorot na Ju`nata anti~ka nekropola, otkriena so divi iskopuvawa.94 Otkrienite grobovi okolu Isarot glavno manifestiraat identi~en na~in na izvedba na konstrukcijata za pogrebuvawe, so onie otkrieni vo Dolno Povardarje. Najgolemiot del od niv se so konstrukcii od kameni plo~i vo vid na cista, no se sre}avaat pogrebuvawa vo obi~ni jami i vo golemi sadovi-pitosi. Vo niv bile polo`uvani skeletni pokojnici vo ispru`ena polo`ba, so poznatiot repertoar na grobni darovi, kerami~ki sadovi, bronzen nakit, i oru`je. Ovie grobovi pripa|aat samo na edna faza od `ivotot na naselbata na Isarot. Me|u niv ne se otkrieni pogrebuvawa od negovite postari fazi. Bidej}i prostorot okolu Isarot sé u{te ne e Sokolovska V. 1986, 67, Sl. 46a; Mitrevski D., Temov S. 1999, 147-155, T.; VI; VII; T V.VIII. Vidi, Katalog na nekropoli, br. 15.

93 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 13.

94 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 14.

91 92

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

83

dovolno ispitan, se o~ekuva vo idnite istra`uvawa da bidat otkrieni i pogrebuvawa koi eventualno bi pripa|ale na poranata faza od `ivotot na naselbata.

10. Mramor, Miletkovo Lokacija i polo`ba: Se nao|a na okolu eden kilometar jugoisto~no od selo Miletkovo, na desniot breg rekata Vardar, zapadno od naselbata na Isar-Marvinci, {to gi deli samo za {irinata na rekata. Vsu{nost se raboti za 3 toponimi, Gradi{or, Mramor i Manastir koi so~inuvaat eden lokalitet na ovoj prostor. Vo osnova, razvitokot na ovaa naselba bilo pri~ina naselenieto da dade razli~ni nazivi na lokaciite {to grani~at

Sl. 25 Mramor, Miletkovo

me|u sebe. Lokalitetot Gradi{or se nao|a severno od dolot Dukavec, a imeto go dobilo spored naselbata od docniot sreden vek {to le`i na nego. Mramor go pretstavuva prostorot ju`no od dolot Dukavec. Imeto go dobilo spored edna anti~ka mermerna figura {to slu`ela za kultni celi, odnesena od ovoj prostor od Solunskite trgovci pri krajot na XIX vek. Manastir e prostorot ju`no od Mramor. Me|u dvete Svetski vojni, so obrabotka na zemjata tuka se otkrieni nekolku grobovi, anti~ka gradba i mermerna kultna ikona. Toa bilo pri~ina ovoj potez da go dobie imeto Manastir. Site ovie lokaliteti

84

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 10 - Mramor, Miletkovo

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

85

zafa}aat prostor od nekolku hektari. Za nas najzna~aen e onoj {to se nao|a na lokalitetot Mramor.

Lokalitetot Mramor le`i na dve mali blagi vozvi{enija (severno i ju`no) bez izrazita dominantnost i pretstavuva ramni~arska naselba (Sl. 25). Na ju`noto le`i naselba utvrdena so odbranben yid. Odbranbeniot yid go opfa}a perimetarot na rit~eto od severnata, isto~nata i ju`nata strana.

Toa ima jazi~esta forma svrtena kon istok. So dolgo plitko sedlo severnata strana e vrzana so sosednoto vozvi{enie. Isto~na strana pretstavuva strmna padina, ~ij del e prese~en od avtopatot, ju`nata strana blago e navednata kon podno`jeto na suvodolica, a od zapadnata strana e najpristapna.

Fortifikacija: Zaramnetiot vrv na naselbata malku e navednat kon istok. Odbranbeniot yid go zafa}a negoviot perimetar i jasno se raspoznava na isto~nata i severanata strana. Izraboten e od kr{en kamen bez vrzno sredstvo. Od zapadnata strana odbranbeniot yid ne se raspoznava na terenot, no negovata trasa lesno mo`e da se pretpostavi preku malata e{arpa. Na ovaa strana od naselbata iskopan e rov, koj so tek na vreme re~isi celosno bil zatrupan so obrabotka na zemji{teto. Ogradeniot prostor zafa}a povr{ina od 175 h 80 m (Plan 10).

Naodi i datirawe: Na lokalitetot dosega ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa, a po povr{inata e isfrlen skromen arheolo{ki materijal.

Relativno plitkiot kulturen sloj uka`uva na toa deka naselbata bila kratko vreme vo upotreba. Na severnata viso~inka sostojbata ne e vo dovolna merka jasna i pokraj toa {to tuka se otkrieni hronolo{i osetlivi naodi (T. XI, 5-7). Ovie naodi upatuvaat na krajot na VI vek pred n.e., {to vo osnova pretstavuva kontinuitet vo egzistiraweto na naselbata locirana na ju`noto vozvi{enie. Vakvite naodi dosega prete`no se otkrivani na nekropoli, taka {to ne e isklu~eno na ovoj potez da bide locirana nekropola na naselbata. Mnogubrojniot povr{inski materijal uka`uva na toa deka naselbata egzistirala od predrimsko vreme do krajot na antikata.

Se raboti za bronzena glava od igla od t.n. “peloponeski tip”(T. IX, 6) i predmet, koj spored formata isto taka bi se opredelil kako glava od igla (T. XI, 7). Ne e sigurno dali ovie predmeti poteknuvaat od rastureni grobovi ili od naselba. So ogled na toa {to vakvite predmeti dosega prete`no se nao|ani vo grobovi, pretpostavuvame deka na ovoj potez od lokalitetot e mo`no da se nao|aat grobovi od krajot `eleznoto vreme.

Sevrozapadno od Mramor, pri obrabotka na zemji{teto otkrien e del od fibula vo vid na o~ila (T. XXVIII, 4)), koja sigurno poteknuva od rasturen

86

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

grob. Iako bez pokonkretni informacii za okolnostite pri otkrievawe, prisustvoto na ovoj naod potvrduva mo`na lokacija za nekropola na Mramor.

Na lokalitetot Bi{ov Javor, Smokvica oddale~eno okolu 700 m ju`no od Mramor, isto taka e otkriena nekropola. Na nekropolata se otkrieni dvaesettina grobovi so reativna hronolo{ka opredelba od VII do po~etokot na V vek pred n.e.95 Istorodnite naodi {to se otkrieni na nekropolata i naselbata, bliskite teritorijalni i hronolo{ki granici, uka`uvaat na toa deka egzistirale ednovremeno. Vo neposrednata okolina na nekropolata Bi{ov Javor ne e otkriena naselba, {to u{te pove}e ja pribli`uva do Mramor. Vo ovaa smisla ne treba da se zaboravi faktot deka na naselbata Mramor dosega se vr{eni kratki arheolo{ki iskopuvawa.96 So sega{niot stepen na istra`enost sé u{te ne mo`e da se dade odgovor za odnosot na nekropolata Bi{ov Javor so naselbata Mramor.

Mnogubrojnite naodi na fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi i moneti97 potvrduvaat deka naselbata Mramor povtorno e aktivna vo predrimsko i vo rimsko vreme.

11. Kalica, Miravci Lokacija i polo`ba: Na okolu 2 km jugozapadno od selo Miravci, porojnicata Kalica se vliva vo rekata Petru{ka. Mesnosta okolu ustieto na Kalica vo Petru{ka isto taka se narekuva Kalica. Lokalitetot se nao|a na leviot breg na porojnicata Kalica i od desnata strana na patot Miravci-Petrovo. Naselbata le`i vo nivite {to zapo~nale da se oraat i obrabotuvaat, oddale~ena samo okolu 500 m severoisto~no od naselbata Beli Most (Gradi{te)-Petrovo. Naselbata e otkriena so rilawe i podgotovka na nivata za lozovi nasadi (Sl. 26). Vo taa prilika se otkrieni tri pitosa, poredeni eden do drug, a po povr{inata se pojavile mno{tvo fragmenti od kerami~ki sadovi i ku}en lepe`.

Se raboti za mala ramni~arska naselba {to le`i na ramnina sozdadena okolu rekata, golema 67 h 50 m (Plan 11/1).

Fortifikacija: Spored dvi`niot arheolo{ki materijal {to se pojavil na povr{inata, goleminata na naselbata mo`e da se opredeli samo vo relativni granici. Na terenot ne se konstatirani ostatoci od odbranben Vidi, Katalog na nekropoli, br. 17.

Iskopuvawa na Narodniot muzej od Gevgelija. Na Emil Slamkov rakovoditel na iskopuvawata mu blagodaram za informaciite. Naodite ne se publikuvani.

97 [eldarov N. 2003, Kat. br. 64, 138, 153, 313, 329, 335, 675, 679, 733, 742.

95 96

Plan 11 - Kalica, Miravci (1); Beli Most (Gradi{te), Petrovo (2)

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

87

88

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Sl. 26 Kalica, Miravci

yid, no, so ogled na karakterot na naselbata najverojatno bila utvrdena so drvena ograda (palisada). Ovoj vid utvrduvawe te{ko mo`e da se konstatira na terenot, taka {to vistinskite granici na naselbata }e mo`at da se opredelat samo so arheolo{ki iskopuvawa.

Naodi i datirawe: Po povr{inata na naselbata otkrien e obemen dvi`en arheolo{ki materijal, {to uka`uva na toa deka naselbata imala intenziven `ivot. Toa se fragmenti od kerami~ki sadovi i ku}an lepe` (T. XII, XIII, XIV, XV). Spored arheolo{kiot materijal naselbata egzistirala od ranoto `elezno vreme do VI vek pred n.e. Vo predrimsko vreme (III-II vek pred n.e.) `ivotot vo naselbata povtorno e obnoven, no naodi od rimsko vreme ne se otkrieni.

Zasega ne se otkrieni naodi {to iniciraat postoewe nekropola na naselbata.

12. Gorna Korija, Negorci Lokacija i polo`ba: Na ju`nata periferija od selo Negorci i okolu 500 m zapadno od Negorskite mineralni bawi, se izdiga visok rid sostaven od nekolku od pomali vrvovi, nare~en Gorna Korija. Od negovata jugozapadna strana protekuva Sermeninska reka, koja na ova mesto sozdala malo plodno pole koe i denes sé u{te se obrabotuva. Naselbata le`i na isto~nata strana od Gorna Korija, na zaramnetiot vrv opfaten so odbranben yid. Severnata,

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

89

isto~nata i ju`nata strana na ridot strmno se spu{taat do podno`jeto na ridot. Najpristapen e od severozapadnata, dodeka jugoisto~nata strana preku dlaboko sedlo e vrzana so sosedniot vrv.

Fortifikacija: Naselbata e utvrdena so odbranben yid koj go zafa}a celiot perimetar na zaramnetiot vrv, golem 95 h 30 m (Plan 12). Na jugozapadnata i severozapadnata strana od akropolata na naselbata se nao|aat podgradija, koi isto taka se opfateni so odbranbeni yidovi. Jugozapadnoto podgradie le`i na blaga strmna padina, negovata golemina iznesuva 50 h 35 m. Odbranbeniot yid se raspoznava po povr{inata niz celata negova dol`ina, izgraden e od kr{en kamen bez vrzno sredstvo. Severozapadnoto podgradie le`i na blago sedlo {to go soedinuva so severniot vrv, na najpristapniot del na naselbata. Negovata golemina iznesuva 30 h 30 m. I na ova podgradie odbranbeniot yid e vidliv po povr{innata niz celata negova dol`ina, izgraden kako prethodniot. [irina na odbranbenite yidovi {to gi zatvoraat dvete podgradija iznesuva okolu 1,20 m. Na najpristapnite strani kon naselbata postaveni se odbranbeni tumuli. Na isto~nata strana od naselbata nadvor od odbranbeniot yid se nao|a golem odbranben tumul so pre~nik od okolu 15 m, dodeka vo vnatre{niot del na odbranbeniot yid od istata strana postavena e mala kula-stra`arnica, ~ij yidovi jasno se raspoznavaat na povr{inata. Nejzinata funkcija se vrzuva za kontrolirawe na patnata nasoka {to pominuvala na isto~noto podno`je od naselbata.

Vo vanatre{niot del na severozapadnoto podgradie, {to pretstavuva najpristapna strana na naselbata, postaven e nasip od re~ni kamewa {to se razvlekol po povr{inata i dobil re~isi kru`na forma. Negovata pozicija jasno uka`uva na toa deka e postaven so funkcija da go {titi najpristapniot del i vlezot vo utvrduvaweto. Pred nego sé u{te se raspoznava {iroko iskopan rov, koj so tekot na vremeto se nasipal, soedinuvaj}i se so plitkoto sedlo, {to naselbata ja vrzuva so sosedniot povisok vrv. Iako mo{ne jasno se poznava po povr{inata, formata na ovoj nasip vo dovolna merka ne e jasna. So ogled na toa {to se raboti za najpristapen del od naselbata, ne e isklu~eno ovaa amorfna masa od natrupani kamewa da pretstavuva porta, odnosno vlez vo naselbata. Pozicijata na ova podgradie so nasipot kako zajaknuvawe na odbranbeniot yid, ostava logi~en vpe~atok deka e staven vo odbranbena funkcija na naselbata.

Naodi i datirawe: Na lokalitetot dosega ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa, a po povr{inata na naselbata le`at skromni ostatoci od dvi`en arheolo{ki materijal. Pokraj malubrojnite fragmentirani delovi

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 12 - Gorna Korija, Negorci

90

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

91

od kerami~ki sadovi, otkriena e bronzena fibila so noga vo forma na beotski {tit (nogata i iglata nedostasuvaat), od VII-VI vek pred n.e. (T. XVI,1). Relativno plitkiot kulturen sloj uka`uva na toa deka naselbata kratko vreme bila vo upotreba.

Vo prilog na ova vredno za odbele`uvawe e pozicijata na sosedniot severen vrv. Na nego le`i anti~ka utvrdena naselba opfatena so odbranbeni yidovi. Po povr{ina na ovaa naselba erozijata isfrlila mnogubroen dvi`en arheolo{ki materijal (keramika, bronzeni predmeti, moneti98), {to uka`uva na nejzino egzistirawe vo vremeto od IV-II vek pred n.e. Naodi od rimsko vreme ne se otkrieni. Zasega ne se otkrieni naodi {to iniciraat nekropola na naselbata.

13. Talov Rid, Negorci Lokacija i polo`ba: Kontinuitet vo `ivotot na prethodnite dve opi{ani naselbi od lokalitetot Gorna Korija, zapo~nuva da se sledi od naselbata postavena na maloto dominantno rit~e nare~eno Talov Rid (Sl. 27). Talov Rid pretstavuva jazi~est zavr{etok {to se odvojuva kon istok od venecot Smrekova ^uka, od kade vidikot se protega niz celoto Negorsko pole. Se nao|a na jugozapadnata periferija na selo Negorci i severozapadno od lokalitetot Gorna Korija, odvoeno od nego so dlaboka suvodolica.

Sl. 27 Talov Rid, Negorci 98

[eldarov N. 2003, Kat. br. 393, 398, 413, 417, 425, 443, 493, 500, 532, 606, 691, 708.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 13 - Talov Rid, Negorci

92

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

93

Negovata ju`na strana strmno se spu{ta do dlaboka suvodolicata, isto~nata i severnata strana pretstavuvaat blagi dlaboki padini {to se protegaat do negovoto podno`je. Najpristapen e od zapadnata strana, koja e odvoena so dolgo plitko sedlo od povisokiot vrv na venecot. Severnata i isto~nata padina na ridot se prese~eni od stariot pat, koj od selo Sermenin po tekot na Sermeninska reka doa|a na Negorci.

Fortifikacija: Naselbata le`i vrz zaramnetiot vrv, malku navednat kon sever. Opfatena e so odbranben yid, koj se raspoznava po povr{inata na nekolku mesta. Odbranbeniot yid najdobro se raspoznava na zapadnata najpristapna strana, {to voedno go pretstavuva ~eloto na utvrduvaweto. Od vnatre{nata strana na odbranbeniot yid postaven e nasip od re~ni kamewa, koj so tekot na vremeto se razvlekol po povr{inata, dobivaj}i taka re~isi kru`na forma so golemina od okolu 10 m vo pre~nik. Pred nasipot iskopan e rov, koj sé u{te jasno se raspoznava po povr{inata. So ogled na niskata pozicija {to ja zazema naselbata vo odnos na mati~niot venec Smrekova ^uka, pozicijata na rovot i nasipot pridonesuva za dopolnitelna za{tita na naselbata.

Na ju`nata strmna padina yidot ne se raspoznava. Eden negov del e vidliv na isto~nata strana, no ne e jasno dali od ovoj potez prodol`uval kon jug i sever za da go zatvori zaramnetiot vrv, odnosno akropolata na naselbata.

Zapo~nuvaj}i od severozapadnata strana na nasipot, yidot prodol`uval kon sever, zatvoraj}i ja celata severna strana na naselbata. Na ovoj potez odbranbeniot yid e postaven na niskite zoni od naselbata, zavr{uvaj}i od isto~nata strana na ju`nata strmna padina. Na ovoj potez ne e sosema jasno dali odbranbeniot yid prodol`uval kon zapad po rabot na ju`nata strmna padina, ili zavr{uval tuka. Odbranbeniot yid ograduva prostor od 70 h 65 m (Plan 13). Na vakov na~in postaveni, odnosno maksimalno prilagodeni na prirodniot teren, odbranbenite elementi pru`at mo{ne povolni uslovi za organizirawe na odbranata na naselbata.

Naodi i datirawe: Na lokalitetot ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa. Po povr{inata na naselbata se evidentirani malubrojni delovi od kerami~ki sadovi (T. XVI, 2) od ranoto `elezno vreme, ku}en lepe` i par~iwa od zgura.

Nekropola na naselbata zasega ne e otkriena. Logi~no e da se pretpostavi deka najpogoden teren vo pobliskata okolina za nejzino postavuvawe e na zapadnoto dolgo sedlo po rovot, {to naselbata ja soedinuva so sosedniot vrv.

94

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

14. Beli Most (Gradi{te), Petrovo Lokacija i polo`ba: Le`i na isto~noto podno`je na anti~kata naselba od lokalitetot Gradi{te. Smestena e na samoto ustie na Stara Reka vo rekata Petru{ka, na nejziniot lev breg, vo neposredna blizina na Beli Most (Sl. 28). Naselbata le`i na tesen pojas, koj pretstavuva blaga padina {to se formirala nad dvete reki, zafa}aj}i prostor od okolu 100 h 50 m (Plan 11/2).

Lokalitetot e oddale~en okolu 2,5 km severoisto~no od seloto Petrovo i okolu 3,5 km jugozapadno od Miravci, a vo neposredna blizina na naselbata Kalica-Miravci oddale~ena okolu 500 m od nea i okolu 1,5 km severno od naselbata na Gradi{te-Gabrovo. Lokalitetot se prostira na malata ramnina {to ja sozdale rekite, od dvete strani na patot koj od Miravci odi kon Petrovo.

Sl. 28 Beli Most (Gradi{te), Petrovo

Fortifikacija: Se vbrojuva vo ramni~arski tip naselbi, najverojatno utvrdena so drvena ograda (palisada). Na terenot te{ko mo`e da se odredi trasata na bedemot i negovite elementi bez arheolo{ki iskopuvawa, so ogled na toa {to vakvite yidovi ne ostavaat pozabele`itelni tragi po povr{inata. Nejzinite granici se ograni~eni so prostotot {to go zazema malata re~na ramnina.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

95

Naodi i datirawe: Na naselbata dosega ne se izveduvani arheolo{ki iskopuvawa. Dvi`niot arheolo{ki materijal isfrlen po povr{inata so intenzivnata zemjodelska aktivnost, prete`no se sostoi od fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi (T. XVI, 3, 4; T. XVII, 1) i ku}en lepe`. Negovite tipolo{ki karakteristiki naselbata ja opredeluvaat vo relativni hronolo{ki ramki od VII-VI vek pred n.e.

Zasega ne se otkrieni naodi koi iniciraat postoewe nekropola.

So ogled na toa {to naselbata Beli Most (Gradi{te) izvesen period ednovremeno egzistirala so bliskata naselba na Kalica, ne e isklu~eno pogrebuvaweto da se izveduvalo na ista nekropola.

15. Dolamare, Prdejci Lokacija i polo`ba: Na okolu 2 km severozapadno od selo Prdejci se nao|a ridot Dolamare koj dominira nad po{irokata okolinata. Od severnata strana na ridot se izdvojuva eden negov ogranok, izdol`en vo vid na jazik.

Na ovoj jazi~est ispust le`i utvrdenata naselba (Sl. 29). Od sever, istok i zapad stranite strmno se spu{taat do rekata Zuica, koja na ova mesto od site tri negovi strani go zaobikoluva i pravi golem sviok. Samo od ju`nata strana naselbata e najpristapna preku plitkiot tesen prevoj, {to se vrzuva so povisokiot rid na Dolamare.

Sl. 29 Dolamare, Prdejci

96

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 14 - Dolamare, Predejci

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

97

Fortifikacija: Le`i na zaramnetiot vrv, {to se navednuva kon sever opfaten so odbranben yid. Zafa}a prostor od 60 h 22 m so ovalna forma (Plan 14). Odbranbeniot yid po povr{inata se raspoznava od severnata, zapadnata i ju`nata strana, a od isto~nata na nekolku mesta. Toj e graden od kr{en kamen bez vrzno sredstvo. Od severnata i ju`nata strana na utvrduvaweto se postaveni nasipi, ~ija {irina iznesuva okolu 10 m. Na ju`nata najpristapna strana, postaven e tumul so pre~nik od okolu 7 m, oddale~en od odbranbeniot yid okolu 12 m. Pome|u odbranbeniot yid i tumulot iskopan e rov so {irina od okolu 10 m po celata dol`ina na prevojot, odvojuvaj}i go jazi~estiot ogranok kade {to le`i naselbata od povisokiot del na ridot Dolamare.

Naodi i datirawe: I pokraj toa {to na lokalitetot ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa, po povr{inata erozijata isfrlila mno{tvo fragmenti od kerami~ki sadovi (T. XVII, 2-5; T. XVIII; T. XIX, 1-5) i ku}en lepe`. Tiopolo{kite karakteristiki na ovoj arheolo{ki materijal naselbata hronolo{ki ja opredeluvaat vo periodot na ranoto `elezno vreme. Relativno plitkiot kulruren sloj uka`uva na toa deka bila so kratko vreme na upotreba. Nekropola na naselbata ne e otkriena, no }e zabele`ime deka od sprotivnata strana na rekata Zuica, na mal prostor po povr{inata mo`at da se zabele`at fragmenti od kerami~ki sadovi i dislocirani kameni plo~i od rastureni grobovi.

16. Isar, Prsten Lokacija i polo`ba: Se nao|a na okolu 2 km ju`no od selo Prsten i na okolu 2,5 km isto~no od selo ^alakli. Na mestoto kade {to zapo~nuva golemata Valandovska dolina, na desniot breg na Anska Reka, se izdiga golem karpesti masiv nare~en \aur Sandk. Na eden od negovite vrvovi ~ie ime go nosi Isar le`i predistoriska i anti~ka utvrdena naselba (Sl. 30).

Naselbata le`i na zaramnetiot vrv, opfatena so odbranben yid so ovalna forma, zatvoraj}i prostor od 150 h 80 m (Plan 15). Isto~nata, zapadnata i ju`nata strana na naselbata strmno se spu{taat do desniiot breg na Anska Reka. Najpristapna e od severnata strana, od kade kon sever se protega edna mala kosa ramnina, na koja se postaveni stanbeni terasi, isto taka opfateni so odbranben yid.

Fortifikacija: Akropolata e so ovalna forma cvrsto utvrdena so odbranben yid koj jasno se raspoznava po povr{inata, izgraden od kr{en kamen

98

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Sl. 30 Isar, Prsten

bez vrzno sredsvo. Na isto~nata najpristapna strana {to go pretstavuva ~eloto na utvrduvaweto, odbranbeniot yid formira agol, identi~en kako onoj na naselbata Gradi{te-Brlevo. Na isto~nata i na jugozapadnata strana od naselbata, odbranbeniot yid e zajaknat so u{te dva pomo{ni yida. Na ovie strani od naselbata se postaveni odbranbeni tumuli. Vo vnatre{niot del na naselbata konstatirani se 13 objekta so razli~ni dimenzii, asimetri~no rasporedeni, zasega so nejasna namena. Se raboti za kru`ni gradbi so pre~nik od 3-12 m, na koi vo zavisnost od golemina, {irinata na yidot so koj se gradeni iznesuva od 0,60 do 1 m. Yidovite na objektite se izgradeni od kr{en kamen vrzan so kal.

Kon sredinata na naselbata konstatirana e pogolema gradba od koja se so~uvani dva yida. Severoisto~niot pregraduva dva kru`ni objekti i formira prostorija so severozapadniot yid. Zasega te{ko e da se opredeli karakterot i namenata na ovaa gradba.

Naodi i datirawe: Arheolo{ki iskopuvawa na naselbata ne se vr{eni. Po nejzinata povr{inata isfrlen e mnogubroen dvi`en arheolo{ki materijal. Toa se prete`no fragmenti od kerami~ki sadovi, razni bronzeni predmeti (T. XIX, 6,7; T. XX, 1-3), grade`en kamen, pokrivni keramidi i ku}en lepe`, koi naselbata ja vbrojuvaat vo edna od najaktivnite vo ovoj region.

Ovoj arheolo{ki materijal uka`uva na toa deka naselbata bila aktivna vo tekot na polnoto `elezno vreme. @ivotot na naselbata kontinuirano se odvival i vo predrimsko vreme, potvrden preku mnogubrojniot dvi`en arheolo{ki materijal. Toa

99

Plan 15 - Isar, Prsten

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

100

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

se prete`no fragmenti od kerami~ki sadovi, bronzeni premeti, moneti,99 kameni melnici, drobilki za ruda i dr. Vo naselbata zasega ne se otkrieni naodi od rimsko vreme. Treba da se naglasi deka vo ovaa faza naselbata bila mo{ne razviena i aktivna. Vo ovaa faza se naseleni podgradijata {to go zafa}aat prostorot na celata ju`na, isto~na i severoisto~na strana od naselbata. Jugozapadno i jugoisto~no od naselbata se odvojuvaat i protegaat dva mali poniski jazi~esti ispusta, na koi trite nivni nepristapni karpesti strani (isto~na, ju`na i zapadna) strmno se spu{taat do desniot breg na Anska Reka. Od severnata najpristapna strana, kade {to se protega naselbata, za{titeni se so odbranbeni yidovi. Nivnata namena te{ko mo`e da se pretpostavi, so ogled na toa {to ne e konstatiran kulturen sloj, no po povr{inata evidenten e mnogubroen arheolo{ki materijal (moneti i fragmenti od kerami~ki sadovi). Pozicijata {to ja zazemaat kon naselbata, najverojatno bila vo funkcija za izveduvawe na kultni dejstva vo predrimsko vreme. Nivnata karpesta struktura ne bila pogodna za naseluvawe, ne samo zaradi maliot prostor {to go zafa}ale, tuku i zaradi kosite strmni padini {to se vozobli~uvaat vo dlaboki provalii.

Nekropola na naselbata zasega ne e otkriena, iako postoi realna mo`nost taa da bila locirana severoisto~no od nasebata kade {to na pogolem prostor se poslani nekolku ramni padini po ~ija povr{ina se sre}avaat fragmenti od kerami~ki sadovi.

17. Sin Grad, Sermenin Lokacija i polo`ba: Naselbata se nao|a na okolu 5 km jugoisto~no od selo Sermenin i na okolu 7 km severozapadno od selo Negorci, na visok dominanten rid nare~en Sin Grad (Sl. 31). Ridot e vovle~en okolu 700 m ju`no od Sermeninska reka. Vo negovoto podno`je pominuva @abi~ka reka koja protekuva paralelno so Sermeninska i se vliva vo nea kaj utvrduvaweto Talov rid-Negorci. Ridot Sin Grad strmno se izdiga okolu 200 m visoko nad @abi~ka reka, a go so~inuvaat dva vrva soedineti so dlabok i dolg prevoj.

Ju`nata, zapadnata i severnata strana na Sin Grad strmno se spu{taat do negovoto podno`je, ~inej}i go prakti~no nepristapen od ovie strani.

Pristapot do utvrduvaweto e vozmo`en samo od isto~nata strana preku prevojot vrzan so sedniot vrv. Celata povr{ina na ridot e obrasnata so gusta dabova {uma. Spored goleminata i mestoto na lokacijata, Sin Grad 99

[eldarov N. 2003, Kat. br. 157, 275, 299, 536, 548, 660,

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

101

Sl. 31 Sin Grad, Sermenin

zasega pretstavuva najte{ko pristapna i najsilno utvrdena naselba od site dosega ispitani vo Dolno Povardarje.

Fortifikacija: Na severniot od dvata vrva le`i utvrduvaweto, opfaten so masiven odbranben yid, zatvoraj}i prostor od okolu 150 h 75 m (Plan 16). Odbranbeniot yid bil izgraden od kr{en kamen bez vrzno sredstvo.

Yidot jasno se poznava po celata negova dol`ina. Formira kamena pateka so ovalna forma {iroka 3-4 m (Sl. 32, 33), i go opfa}a celiot perimetar na zaramnetiot vrv. Najpristapen e od jug, preku dlabok prevoj {to go povrzuva so sosedniot ju`en rid. Na ovaa strana e postaven i vlezot vo utvrduvaweto, formiran so odbranbeniot yid. Vlezot e flankiran so nego vo vid na koridor (t.n. tangencijalna porta), dolg okolu 12 a {irok okolu 5 m, koj najverojatno se zatvoral so te{ka drvena vrata.

Na najvisokata to~ka od ridot, kon sredinata na utvrduvaweto, postavena e masivna gradba. Na terenot taa izgleda mo{ne deformirano, a nejziniot oblik te{ko mo`e da se naseti, iako ostava vpe~atok na kru`na gradba. Dolga e 25 a {iroka okolu 20 m, podelena so tri vnatre{ni yida koi formiraat tri razli~ni prostorii. Yidovite na gradbata se gradeni od kr{en kamen bez vrzno sredstvo. Vo ovoj stepen na istra`uvawe, karakterot i namenata na ovaa gradba te{ko mo`at da se odredat.

Naodi i datirawe: Po povr{inata na utvrduvaweto zasega ne se evidentirani dvi`ni arheolo{ki naodi, {to u{te pove}e go ote`nuva

102

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Sl. 32 Sin Grad, Sermenin - ostatoci od odbranben yid

Sl. 33 Sin Grad, Sermenin - ostatoci od odbranben yid

pristapot kon negovoto prou~uvawe i odreduvawe na karakterot. Ova pred sé se dol`i faktot {to nad kulturniot horizont e formiran visok humusen sloj od gustata {uma koja se razvila nad celiot teren, taka {to kulturnite sodr`ini edinstveno }e mo`at da se konstatiraat so arheolo{ki iskopuvawa.

I pokraj vakvata sostojba, ako se zemat predvid goleminata, silnoto

103

Plan 16 - Sin Grad, Sermenin

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

104

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

utvrduvawe i mestoto na lokacija, so ogled na te{kata pristapnost, toga{ mo`at da se iznesat odredeni zaklu~oci, no samo vo odnos na karakterot na naselbata. Vo ovaa smisla, vedna{ se nametnuva faktot deka taa bila nameneta da slu`i kako zasolni{te, odnosno prifaten centar vo nemirnite vremiwa, no zaradi prirodnata pozicija nikoga{ nemal potreba da bide koristen za takva namena. Od druga strana, spored ja~inata na utvrduvaweto, se dobiva vpe~atok deka ne bil izgraden da slu`i za kratka upotreba. Isto taka ne e isklu~ena mo`nosta ova utvrduvawe da obavuva dejnost od kulten karakter, no zasega sé u{te ne postojat dovolno elementi za da se konstatira vakvata namena, bez da se izvedat arheolo{ki iskopuvawa.

So samiot fakt {to na lokalitetot ne se otkrieni dvi`ni arheolo{ki naodi, nema mo`nost poprecizno da ñ se opredeli vremeto na egzistirawe.

Sepak, se ~ini deka vakvo silno utvrduvawe mo`elo da bide izgradeno samo za vreme na najgolemiot podem na naselenieto {to garvitiralo vo pobliskata i podale~na okolina. Vakvi uslovi se sozdadeni vo tekot na VII-VI vek pred n.e., koga naselenieto od ovoj i sosednite regioni go dostignal najvisokiot stepen vo svojot razvitok. Tokmu vo edni takvi sozdadeni uslovi e mo`no da se o~ekuva izgradba na eden silno utvrden isturen punkt od preventiven karakter, koj }e gi zadovoluva potrebite na naselenieto vo odnos na nivnata za{tita i sigurnost, sekako imaj}i gi tuka predvid nemirnite nastani {to se slu~uvale vo prethodnite vekovi. Tuka isto taka treba da se ima predvid i faktot deka na ova vreme mu pripa|aat najgolemiot broj utvrdeni naselbi i nekropoli vo Dolno Povardarje. Toa vo izvesna merka gi opredeluva nasokite za odreduvawe na karakterot i hronolo{kata pripadnost na naselbata. Kon ova odi vo prilog oblikot i izgradbata na odbranbeniot yid i na~inot na koj e re{en vlezot vo utvrduvaweto. Vakviot koncept na izgradba na odbranbenite yidovi vo anti~ko vreme ve}e ne e vo upotreba.

18. Gradi{te, Smokvica Lokacija i polo`ba: Na okolu 2,5 km jugozapadno od selo Smokvica i 1 km ju`no od naselbata Mangura-Gabrovo se izdiga visok dominanten rid, osamen vo po{irokata okolina (Sl. 34). Ridot le`i vo centralniot del na dolinata Brest, ostro izdigaj}i se okolu 30 m od negovoto podno`je. Od negovata zapadna strana protekuva porojnicata nare~ena \or|eva Reka, koja se vliva vo rekata Zuica, oddale~ena okolu 500 m isto~no od Gradi{teto.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

105

Site negovi strani strmno se spu{taat kon ramnicata, taka {to pristapot do naselbata e mo{ne ote`nato.

Fortifikacija: Zaramnetiot vrv na Gradi{te e opfaten so odbranben yid so ovalna forma. Toj zafa}a prostor od 70 h 30 m (Plan 17).

Yidot e vidliv na povr{inata od severnata, zapadnata i ju`nata strana, dodeka od isto~nata malku se raspoznava. Graden e od kr{en kamen bez vrzno sredstvo. Na zapadnoto i ju`noto podno`je od Gradi{te, na ramninata koja zafa}a prostor od nekolku hektari po povr{inata le`i mnogubroen dvi`en arheolo{ki materijal. Samo zapadniot del od ovoj prostor e opfaten so odbranbeni yidovi, koi po povr{inata formirale izdignati dolgi e{arpi.

Na ovoj prostor pokraj fragmenti od kerami~ki sadovi, se otkrieni moneti i drugi metalni predmeti, no i temeli od ku}i, me|u koi se sre}ava mnogubroen grade`en kamen i pokrivni keramidi.

Sl. 34 Gradi{te, Smokvica

Naodi i datirawe: Na lokalitetot dosega ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa, no po povr{inata le`i mnogubroen dvi`en arheolo{ki materijal, prete`no fragmenti od kerami~ki sadovi, razni metalni predmeti, ku}en lepe` i drugo (T. XX, 4-7; T. XXI; T. XXII; T. XXIII).

Spored dvi`niot arheolo{ki materijal Gradi{te bilo opsednato u{te vo IX vek pred n.e., na {to uka`uvaat dvete bronzeni glavi od igli

106

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 17 - Gradi{te, Smokvica

(T.XX, 4,5). Kontinuitetot na `iveewe se zadr`al do po~etokot na V vek pr.n.e., na {to uka`uvaat pove}e fragmenti od kerami~ki sadovi (T. XXI, 3; T. XXII, 1,3). Mnogubrojnite fragmenti od kerami~ki sadovi i moneti100 uka`uvaat na toa deka `ivotot na naselbata povtorno bil obnoven vo predrimsko vreme. Vo ovoj period naselbata se razvivala i vo podno`jeto na Gradi{teto, koga go dostignala najvisokiot podem vo svojot razvitok. @ivotot na naselbata zavr{il so doa|awe na Rimjanite, bidej}i naodi od

100

[eldarov N. 2003, Kat. br. 20, 119, 545, 658.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

107

rimsko vreme ne se otkrieni. Nekropola na naselbata zasega ne e otkriena, no vo neposrednata okolina postojat uslovi za nejzino locirawe.

19. Tufka, Smokvica Lokacija i polo`ba: Na okolu 1 km jugoisto~no od selo Smokvica i okolu 3 km ju`no od naselbata Mramor-Miletkovo, se izdiga visok rid koj dominira nad celata okolina nare~en Tufka (^uka) (Sl. 35). Se nao|a na desniot breg na rekata Vardar, pome|u `elezni~kata pruga i me|unarodniot avtopat. Od negovata severna, zapadna i ju`na strana se protega ramnoto Smokvi~ko pole, dodeka od isto~na strana strmno se spu{ta do desniot breg na rekata Vardar. Naselbata e najpristapna preku blagiot priod {to vodi od zapadnata strana.

Sl. 35 Tufka, Smokvica

Fortifikacija: Na zaramnetiot vrv od ridot le`i naselbata opfatena so odbranben yid, postaven na nejzinite rabovi so ovlna forma zatvoraj}i prostor golem 60 h 25 m (Plan 18). Yidot e graden od kr{en kamen bez vrzno sredstvo. I pokraj golemite o{tetuvawa na lokalitetot (slu`el kako rudnik za vadewe na kamen od strana na me{tanite), yidot sé u{te mo`e da se zabele`i od zapadnata, ju`nata i na del od isto~nata strana, dodeka od severnata strana celosno e uni{ten, kako i pogolem del od naselbata.

108

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 18 - Tufka, Smokvica

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

109

Naodi i datirawe: Na lokalitetot dosega ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa, no po povr{inata le`i mnogubroen dvi`en arheolo{ki materijal. Ovie naodi uka`uvaat deka Tufka za prvpat bila opsednata u{te vo eneolitot i ranoto bronzeno vreme. Bez arheolo{ki iskopuvawa zasega te{ko mo`e da se konstatira dali ovaa naselba prodol`ila da `ivee i vo tekot na bronzeno vreme. @ivotot na naselbata povtorno bil obnoven vo ranoto `elezno vreme, egzistiraj}i do krajot VIII, odnosno prvata polovina na VII vek pred n.e. (T. XXIV).

Po kratkiot prekin, `ivotot na naselbata bil obnoven vo predrimsko vreme. Od ovoj period otkrieni se mnogubrojni naodi na fragmenti od kerami~ki sadovi, moneti101 i drugi bronzeni predmeti. Vo rimsko vreme `itelite od naselbata go naselile celoto ju`no podno`je od Tufka i tuka prodol`ile da `iveeat vo otvorena naselba. Spored ka`uvawata na smokvi~ani na Tufka se otkrieni i nekolku grobovi u{te vo tekot na 1943 godina od strana na bugarskite vojski, za koi nema podrobni informacii.

Zasega se poznati dve pozicii na koi bi mo`ele da se lociraat nekropolite na utvrduvaweto Tufka. Prvata se nao|a na okolu 150 m ju`no od naselbata vo reonot na mesnosta Jan~ov Bunar. Na ova mesto pri orawe na zemjata se otkrieni grobovi gradeni od kameni plo~i vo vid na cista, no bez podrobni podatoci za karakterot na pogrebuvawata i naodite. Na istiot potez, vedna{ na desniot breg na Vardar pome|u rekata i `elezni~kata pruga, isto taka pri orawe se otkrieni grobovi na spaleni pokojnici, ~ii ostatoci bile polo`uvani vo kerami~ki sadovi. Ovie grobovi pripa|aat na anti~kata naselba.102 Ako se zeme predvid bronzenata fibula, slu~ajno otkriena na okolu 300 m severno od naselbata vo mesnosta Mu{nica od krajot na VIII i po~etokot na VII vek pred n.e. (T. XXIX, 2), toga{ bi mo`ele da ja lokacirame vtorata nekropola na Tufka. Navistina postojat informacii deka na ovoj potez pred pove}e od dvaesettina godini, pri rilawe na zemjata za posaduvawe na lozovi nasadi, se otkrieni grobovi gradeni od kameni plo~i so skeletni pokojnici, no bez podrobni podatoci za karakterot i naodite vo niv.

Kontinuitetot vo pogrebuvaweto na Tufka se sledi na samata pozicijata na naselbata koja poslu`ila za postavuvawe na grobovi. Kako {to pogore spomenavme, ovde se otkrieni pove}e grobovi. Tie bile zase~eni v karpa, a vo niv otkrieni ostatoci od inhumirani pokojnici, no bez podrobni podatoci za na~inot na pogrebuvawe i naodite vo niv. Pri najnovite intervencii 101 102

[eldarov N. 2003, Kat. br. 297, 561, 609.

Vin~i} @., Ivanovski M. (vo Arheolo{ka Karta 1996) 105.

110

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

za postavuvawe na antenski stolb za mobilna telefonija vo tekot na 2000 god, isto taka se otkrieni i uni{teni nekolku grobovi zase~eni vo karpa.

Za `al i od ovie grobovi trajno se izgubeni informacii {to mo`ea da pridonesat za pokonkretno vrednuvawe na naselbata i nejzinite nekropoli.

Sepak, verojatno se raboti za grobovi od rimsko vreme, koi pripa|aat na naselbata locirana na ju`noto podno`je.

20. Kriv Javor, Sobri Lokacija i polo`ba: Ak Bunar e eden od severnite ogranoci na vrvot Boska, sostaven od pove}e ridovi. Tie skalesto pa|aat kon dolinata na Anska Reka, vrzani so dlaboki suvodolici. Kriv Javor le`i na eden

Sl. 36 Kriv Javor, Sobri

od ovie ridovi na leviot breg na Anska Reka (Sl. 36), oddale~en okolu 1 km jugoisto~no od starata pozicija na selo Sobri i okolu 2 km isto~no od sega{noto selo Sobri, a okolu 2 km jugozapadno od naselbata Isar kaj seloto Prsten. Severnata strana na ridot strmno se spu{ta do dolinata na rekata, isto~nata do suvodolica, a zapadnata do suvodolicata nare~ena Gornoselska Reka. Po tekot ovaa reka se odviva komunikacijata i pristapot do naselbata, zavleguvaj}i od ju`nata najpristapna strana, koja so plitko sedlo se vrzuva kon ogranocite na Ak Bunar.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 19 - Kriv Javor, Sobri

111

112

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Fortifikacija: Vrvot na ridot pretstavuva zaramneto plato navednatato kon sever. Perimetarot na platoto e opfateno so odbranben yid, graden od kr{en kamen bez vrzno sredstvo, zatvoraj}i povr{ina od 85 h 30 m (Plan 19). Na terenot yidot e vidliv od severnata i na del od zapadnata strana, na ju`nata i isto~nata strana konturite na yidot se ocrtuvaat na terenot vo vid na mali izdignati e{arpi. Na severnata strana od naselbata se nao|a prostorija koja ja so~inuvaat dva paralelni yida vrzani od nadvore{nata strana za odbranbeniot yid. [irinata na ovaa prostorija iznesuva okolu 14 m, a dol`inata okolu 10 m. Na terenot te{ko mo`e da se konstatira dali postoi yid od sever koj gi zatvoril ovie dva yida, taka {to se ima vpe~atok deka se raboti za konstruktivni elementi na odbranbeniot yid. Nejzinata namena te{ko mo`e da se pretspostavi, iako pozicijata ostava vpe~atok deka se raboti za kula-stra`arnica.

Naodi i datirawe: Na lokalitetot ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa. Po povr{inata erozijata isfrlila mal broj sitni fragmenti od kerami~ki sadovi i par~iwa od zgura. Ovie naodi naselbata vremenski ja opredeluvaat vo periodot na ranoto `elezno vreme, no so mo{ne kratok vremenski interval na upotreba.

21. Me~eva Niva, Sobri Lokacija i polo`ba: Vo neposredna blizina na Kriv Javor, oddale~en samo okolu 500 m severoisto~no od nego, na malo vozvi{enie vo forma na jazik svrten kon sever, le`i naselbata Me~eva Niva (Sl. 37). Taa le`i na leviot breg na Anska Reka, smestena na okolu 1,5 km jugozapadno od naselbata na Isar kaj seloto Prsten. Ridot na koj{to le`i Me~eva Niva isto taka pretstavuva eden od severnite ogranoci na visokiot vrv Boska,. Severnata strana na ridot strmno se spu{ta do bregot na rekata, a isto~nata i zapadnata do suvodolici. Samo od ju`nata strana naselbata e najpristapna, kade {to preku plitkiot prevoj se vrzuva za ograncite na Boska.

Fortifikacija: Naselbata e so mali dimenzii, a platoto e sostaveno od dve terasi, severna i ju`na, od koi samo ju`nata e utvrdena. Ju`nata terasa pretstavuva malo zaramneto plato {to le`i na samiot vrv. Naselbata e opfatena so odbranben yid so ovalna forma. Toj go zatvora perimetarot na vrvot so golemina 18 h 23 m (Plan 20). Yidot bil graden od kr{en kamen bez vrzno sredstvo i mo{ne dobro se raspoznava po celata negova dol`ina. Na

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

113

Sl. 37 Me~eva Niva, Sobri

ju`niot vnatre{en del od naselbata se nao|a tumul so pre~nik od okolu 10 m, vrzan za odbranbeniot yid.

Severnata terasa pretstavuva ne{to pogolemo neutvrdeno podgradie, navednato kon severozapad. Zafa}a prostor od 38 h 30 m. Negovata vnatre{nost e dosta karpesta, taka {to e isklu~ena mo`nosta za postojano naseluvawe, no po negovite rabovite se vidlivi tragi od mali izdignati e{arpi. Na ova mesto bil postaven bedemot, najverojatno izraboten od drveni kolci (palisada), bidej}i ne se konstatirani kamewa kako {to e slu~aj so bedemot na ju`niot rid.

Na okolu 40 m ju`no od naselbata, na negovata najpristapna strana se nao|a osamen objekt so kru`na forma, koj na terenot pretstavuva kru`na masa od kamewa. Negovata namena te{ko mo`e da se opredeli, no spored pozicijata {to ja zafa}a na terenot, najverojatno se raboti za odbrambena kula-stra`arnica. Na nea mo`at da se raspoznaat yidovite, {irina i iznesuva okolu 1,5 m, a pre~nikot okolu 13 m. Objektot e graden od kr{en kamen bez vrzno sredstvo. Na najpristapnata jugoisto~na strana, pome|u naselbata i kulata e iskopan dlabok dolg rov, koj obezbeduva dopolnitelna za{tita.

Spored goleminata i pozicijata {to ja zazema, po sé izgleda deka ovaa utvrdena naselba slu`ela samo kako jak stra`arski punk, {titej}i go patot koj pominuval vo severnoto podno`je kon golemata utvrdena naselba IsarPrsten.

114

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 20 - Me~eva Niva, Sobri

Naodi i datirawe: Na lokalitetot ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa. Po povr{inata erozijata isfrlila mno{tvo fragmenti od kerami~ki sadovi, ku}en lepe`, moneti i drugi metalni predmeti. Naodite od `eleznoto vreme se mo{ne reducirani poradi podocnite intervencii od anti~ko vreme. Nekolkute sitni fragmenti od kerami~ki sadovi (T. XXV, 1) naselbata hronolo{ki ja opredeluvaat vo polnoto `elezno vreme.

Naodite na fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi, moneti103 i drugi metalni predmeti uka`uvaat na predrimsko vreme, koga `ivotot na naselbata povtorno bil obnoven i aktiven do po~etokot I vek od novata era, koga potpolno zgasnal. Spored toa, `ivotot na Me~eva Niva egzistiral naporedo so golemoto utvrduvawe na Isar-Prsten, kako stra`arski punkt na patot kon Isarot pred da se premine Anska Reka. Zasega nekropola na naselbata ne e otkriena.

103

[eldarov N. 2003, Kat. br. 257, 280, 298, 502, 559, 570, 592, 632.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

115

22. Grobi{ta, Furka Lokacija, polo`ba i fortifikacija: Lokalitetot se nao|a vo mesnosta nare~ena Grobi{ta, oddale~ena okolu 4 km zapadno od selo Furka.

Le`i na dolgo jazi~esto plato smesteno pome|u dve dlaboki suvodolici, blago navednato kon jug (Sl. 38). Negovata isto~na i zapadna strana e dlaboko izbrazdena od planinski porojnici koi na ova mesto terenot go presekle vo strmni padini, pa go pravat nepristapen kon naselbata. Samo od severnata strana pristapot e lesen i se odviva preku niskite planinski ogranoci i zaobikoluvawe na suvodolicite od zapadnata strana niz prevojot koj go oddeluva od eden visok rid.

Sl. 38 Grobi{ta, Furka

Bez arheolo{ki iskopuvawa ne postoi mo`nost poprecizno da mu se odredat granicite, no prisutniot arheolo{ki materijal uka`uva na toa deka naselbata bila postavena na ju`niot del od platoto, zazemaj}i golemina od 130 h 110 m (Plan 21). Na terenot ne se raspoznavaat odbranbeni yidovi gradeni od cvrst materijal, taka {to se vbrojuva vo redot na ramni~arski tip naselbi utvrden so drvena ograda (palisada).

Naodi i datirawe: Na lokalitetot ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa. Povr{inata na platoto denes se obrabotuva, pri {to e isfrlen mnogubroen dvi`en arheolo{ki materijal. Se raboti za sitni fragmenti od kerami~ki sadovi, ku}en lepe` i kameni melnici od ranoto `elezno vreme (T. XXV, 2-5).

Ovde vredno e da se zabele`i u{te edna naselba vo blizina na Grobi{ta. Na okolu 400 m zapadno se nao|a ne mnogu visok rid koj dominira

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Plan 21 - Grobi{ta, Furka

116

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

117

vo okolinata. Na negoviot zaramnet vrv le`i utvrdena naselba, koja spored skromnite povr{inski naodi (fragmenti od kerami~ki sadovi i moneti) pripa|a na predrimsko vreme (III-II vek pred n.e.) i najverojatno pretstavuva kontinuitet vo `ivotot na na{ata naselba.

Nekropolata na naselbata Grobi{ta se nao|a na okolu 400 m jugoisto~no od nejze vo mesnosta nare~ena Govedarov grob.104

104

Vidi, Katalog na nekropoli, br. 23.

118

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

PODVI@NI ARHEOLO[KI NAODI

Podvi`ni arheolo{ki naodi se otkrieni re~isi na site naselbi {to se predmet na na{ite istra`uvawa. Naodi ne se otkrieni samo na edna naselba (Sin Grad-Sermenin), dodeka nekolku od niv ne se pretstaveni so naodi. Kaj onie naselbi {to ne se pretstaveni so naodi, otkrieni se sporadi~ni fragmenti od kerami~ki sadovi po nivnata povr{ina, {to nemaat karakteristi~ni elementi za da bidat soodvetno tretirani. Naodite se otkrieni so iskopuvawa, ili pri povr{inskite opservacii na terenot, sistematizirani i prezentirani za sekoja naselba odvoeno. Me|u dvi`nite arheolo{ki naodi najgolem del pripa|a na kerami~kite sadovi, a eden mal del od niv na metalnite predmeti. Tie pretstavuvaat dosta zna~aen element vo kulturnoto vrednuvawe na naselbite i pokraj toa {to najgolem broj od niv ne se otkrieni so arheolo{ki iskopuvawa. Preku tipolo{koto vrednuvawe o~ekuvame da dobieme pokonkretna slika za vremenskoto opredeluvawe i hronolo{kata polo`ba na naselbite, no i jasna slika vo odnos na nivniot kontiniutet na `iveewe. Toa vo osnova }e ovozmo`i pocelosno da se sogledaat vrednostite, ne samo poedine~no za sekoja naselba, tuku i za sevkupniot kulturen razvitok na regionot vo koj egzistirale tie.

Me|u brojnite naodi {to se otkrieni, zemeni se predvid samo onie {to pripa|aat na periodot koj e predmet na na{ite istra`uvawa. I ostanatite naodi pred i po ovoj datum se zemeni predvid pri opisot, no samo kako reper za opredeluvawe na hronolo{kata polo`ba na naselbite od regionot. Vo tabelata {to ja pretstavuva hronolo{kata polo`ba na naselbite vo Dolno Povardarje (T. XXXII), ovie horizonti se prika`ani so isprekinati linii.

Bidej}i pogolemiot del od naselbite manifestiraat pove}e horizonti na `iveewe, na niv se sre}avaat naodi {to pripa|aat na razli~ni periodi od nivniot razvitokot. Sakaj}i da go zadr`ime hronolo{kiot moment vo nivnoto pretstavuvawe, }e se obideme preku tipolo{kite vrednosti da ja opredelime i nivnata podvoenost.

Naodite sodr`at dve osnovni kategorii - keramika i metal, i kako takvi odvoeno }e bidat prezentirani po izvesen hronolo{ki red.

119

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Keramika Me|u brojnite kerami~ki naodi {to se otkrieni pri povr{inskite terenski opservacii i pri iskopuvawata na poedini utvrdeni naselbi, naj~esti se fragmenti od rabovite, dna, dr`alki, kako i delovi od stomakot i vratot na sadovite. Zaradi pocelosna preglednost na oblikot i formata na sadovite, naj~esto gi zemame predvid fragmentite otkinati od rabot na sadot, no i karakteristi~ni dr`alki kako i drugi delovi {to na sebe nosat dekorativni motivi.

Najgolemiot del od kerami~kite sadovi se raboteni na raka, a eden mal del od niv se raboteni na kolce. Fakturata i formata na sadovite se razlikuvaat vo zavisnost od periodot na koj mu pripa|aat. Keramikata od preodniot period i ranoto `elezno vreme dosega malku be{e poznata, ne samo vo regionot na Dolno Povardarje, tuku i na celata teritorija na Republika Makedonija. I pokraj toa {to se odvoeni kako posebni horizonti na `iveewe, vo niv se sre}avaat identi~ni formi, koi edinstveno se razlikuvaat po na~inot na izrabotka i stepenot na zastapenost. Sostojbata so kerami~kiot materijal od polnoto `elezno vreme e mnogu pojasna i go pretstavuva poznatiot repertoar na formi, koj mnogupati dosega bil predmet na prou~uvawe.

Preoden period od bronzeno vo `elezno vreme Vo preodniot period se prisutni formi na kerami~ki sadovi koi po na~inot na izrabotka mnogu ne otstapuvaat od bronzenodopskite. Za hronolo{koto opredeluvawe na ovoj horizont osobeno se zna~ajni dobro poznatite formi na keramika {to se prisutni vo stratigrafskite sloevi na pove}e istra`uvani lokaliteti vo Dolen Vardar. Od niv razlikuvame fina i gruba keramika. Finata keramika e izrabotena od pro~istena glina pome{ana so kvarcni zrna, naj~esto so crvena, svetlo crvena i svetlo siva boja na pe~ewe. ^esto povr{inata im e izmazneta, ili fino obrabotena, a na nekoi fragmenti se zabele`uva polirawe so umeren sjaj. Grubata keramika naj~esto e so debeli yidovi, mnogu polo{o pe~ena, no so istite nijansi.

Vo nejzinata faktura se zabele`uva deka e izrabotena od zemja so pove}e primesi na kvarcni zrna i pogolemi zrna od pesok. Povr{inata sekoga{ im

120

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

e izramneta so cel da se postigne ednakva debelina na yidovite i efekt na izmaznetost so namera da se dobli`i do pomalite formi.

Od osnovnite oblici na finata keramika naj~esto se sre}avaat dlaboki ~inii so vovle~en rab, ~esto ukrasuvan so kosi i pravi kaneluri, so po dve jazi~esti dr`alki postaveni na ramoto. Pokraj niv se sre}avaat i ~inii so koso {iroko fasetirano ramo, bikoni~ni sadovi so dve dr`alki i sadovi so visok cilindri~en vrat.

Grubata keramika e zastapena so pove}e formi na lonci ~esto ukrasuvani so plasti~ni lenti izraboteni so otisoci od prsti. Plasti~nite lenti sekoga{ se postavuvaat vo horizontalna polo`ba na vratot i ramoto od sadot, vo nekoi slu~ai samo edna, dodeka na nekoi lonci se postaveni po dve lenti. Ponekoga{ loncite se ukrasuvani so kosi {iroki rezovi postaveni vrz i na rabot od lonecot ili na negoviot vrat, a na ramoto re~isi sekoga{ se postavuvaat dve jazi~esti dr`alki. Na utvrdenite naselbi dosta ~esto se sre}avaat golemi lonci so dve ili ~etiri dr`alki i pitosi, {to se javuvaat vo site fazi, a koi ne se zastapeni vo na{iot izbor.

Ovoj tip keramika pretstavuva edno od osnovnite obele`ja na preodniot period i vo na{iot region. Taa e otkriena na naselbite Vardarski Rid-Gevgelija (T. III, 1,2,6,7; IV; V; VI, 1; VII), Prdejska ^uka-Gr~i{te (T. VIII, 1,2,3; IX; X, 1-4) i Isar-Marvinci (T. XI, 2, 3).

Ovaa keramika e otkriena i dobro dokumentirana na pove}eslojnite naselbi vo Dolen Vardar i pretstavuva eden od glavnite belezi na preodniot period i ranoto `elezno vreme, osobeno prisutna na naselbite Kastanas, Vardarovca, ^au{ica i Vardina.105 Taa e karakteristi~na za oblastite severno od Makedonija, pri {to najbliski analogii nao|a na naselbata Medijana kaj Ni{, od nejzinata vtora faza i na pove}e naselbi vo neposrednata okolina.106 Isto taka, poznata e vo Epir i centralna Grcija, no i vo centrite na mikenskata civilizacija Mikena i Tirins, dodeka nekoi nejzini osobenosti od ju`na Italija se vrzuvaat so onie od Epir.107 Pojavuvaweto na ovaa keramika na jug se vrzuva za izgorenite naselbi od docnoto bronzeno vreme i nivnite ru{iteli.108 ^estopati nejzinoto prisustvoto se koristi kako materijalna potvrda za nastanite vrzani za Golemite egejski preselbi i nejzinite nositeli dojdeni od sever, za {to postojat razli~ni tolkuvawa. Vo osnova prisutni se samo nekolku tezi Bouzek J. 1985, 190-193, Fig. 95; Heurtley W. A. 1939, 98; Hochstetter A. 1984.

Garašanin M. 1983, 761-769.

107 Garašanin M. 1983, 772.

108 Hammond N. G. L. 1972, 365; Stefanovish M. 1973, 14.

105 106

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

121

vo odnos na ovaa problematika. Hertli ja povrzuva so srednoevropskata Lu`i~ka kultura, Buzek smeta deka e rezultat na prodorite na nekoi narodi od sredna Evropa,109 no sé pove}e preovladuva misleweto deka taa e dojdena od centralen Balkan i Podunavjeto. Vakvoto mislewe go zastapuva Hensel, koj vrz osnova na oblikot na ovaa keramika od naselbata kaj Kastanas, zaklu~uva deka taa nema odredeni paraleli severno od Sava i Dunav.110 Identi~no stanovi{te zastapuva i Gara{anin, osobeno uka`uvaj}i na prisustvoto na grubata keramika vo slojot po izgorenite naselbi, na naselbite vo Dolen Vardar, {to imaat paraleli kaj Medijana-grupata kaj Ni{.111 Vo sekoj slu~aj genezata na ovaa keramika e dosta slo`ena i ovde nemame namera po ova pra{awe podlaboko da navleguvame, no mora da se slo`ime so faktot deka nejzinoto prisustvo na ovie prostori mo{ne jasno gi definira kulturnite vrednosti dojdeni od sever.

I pokraj nedovolnata ispitanost na bronzenoto vreme vo Makedonija, prisustvoto na ovaa keramika ve}e e konstatirano na pove}e lokaliteti po dolinata na Vardar (Hipodrom-Skopje, Vodovrati i Stobi kaj Gradsko),112 {to pretstavuva mo{ne tesen prostor na nejziniot prodor, koj najverojatno se odvival po dolinite na rekite Morava i Vardar. Nadvor od ovoj tesen prostor ovaa keramika zasega ne e otkriena, ili ako e otkriena, taa e zastapena vo mnogu mal procent.

Rano `elezno vreme Vo kontinuitet keramikata od preodniot period e prisutna i vo periodot na ranoto `elezno vreme, no so namalen intenzitet. Sega dominiraat nekolku osnovni formi na lonci, dlaboki ~inii so vovle~en rab, so ili bez kaneluri, so blaga profilacija na rabot, bikoni~ni i obi~ni koni~ni sadovi so dve dr`alki. Ovaa keramika se odlikuva so ne{to polo{ kvalitet na pe~ewe od onaa vo preodniot period, {to se gleda od nejzinata gruba i porozna faktura. Izrabotena e od nepro~istena glina pome{ana so dosta kvarcni zrna, so svetlocrvena do oker boja na pe~ewe. Pokraj ovie formi {to se odoma}ile na na{eto podra~je, ~estopati se sre}avaat formi od ju`no poteklo, koi se odlikuvaat so horizontalna polo`ba na dr`alkite postaveni na rabovite od sadovite. Toa se dlaboki ~inii i ~a{i so edna Heurtley W. A. 1939, 125, 129; Bouzek 1985, 190-193.

Hänsel B. 1979, 191-200.

111 Garašanin M. 1983, 771-772.

112 Mitrevski D. 1995, 77, 84, T. IV, V, VI; Mitrevski D. 1997, 53, Sl. 12.

109 110

122

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

ili dve dr`alki postaveni na rabovite od sadovite, bokal so koso zase~ena zadna strana na vratot, razni tordirani i kolenesti dr`alki i dr`alki ukraseni so plasti~ni dodatoci, so temno crvena ili siva boja na pe~ewe.

Ovaa keramika e otkriena na pove}e na{i naselbi me|u koi: Petkova Vodenica II-Bogdanci (T. I; T. II, 1), Petkova Vodenica III-Bogdanci (T. II, 2), Vardarski Rid-Gevgelija (T. III, 3,4,5,8; VI, 2-5), Prdejska ^uka-Gr~i{te (T. VIII, 4,5,6), Isar-Marvinci (T. XI, 1,4), Kalica-Miravci (T. XII; XIII; XIV; XV), Talov Rid-Negorci (T. XVI, 2), Dolamare-Prdejci (T. XVII, 2-5; XVIII; XIX, 15), Gradi{te-Smokvica (T. XXIII), Tufka-Smokvica (T. XXIV) i Grobi{taFurka (T. XXV, 2-5).

Se raboti za keramika koja odr`uva kontinuitet vo izrabotka na formite od preodniot period, nadogradena so voveduvawe na novi elementi vo nivnata izrabotka. Osnovnite kerami~ki formi sé u{te se odr`uvaat, no tie se svedeni na nekolku oblici i varijanti, {to osetno ja otslikuva sostojbata na reduciraniot kerami~ki materijal. Tie gi nasledile osnovnite formi od bronzenoto vreme i preodniot period, modificirani vo zavisnost od brojnite varijanti, sé u{te odr`uvaj}i gi doma{nite formi. Pokraj osnovnite oblici na kaneliranata keramika i grubite lonci, koi go prodol`uvaat kontinuitetot na razvitok od preodniot period, naj~esto zastapeni formi se ~iniite so ili bez vovle~en rab, so edna ili dve horizontalni dr`alki, ponekoga{ tordirani, otkrieni na naselbite vo Dolen Vardar (Vardarovca, Kastanas).113 Evidentnoto prisustvo na ovie oblici, mo{ne jasno ja definira kerami~kata produkcijata na docnomikenskite lokalni kopii od preodniot period, so dodavawe na novi elementi prifateni od sever. Vovle~eniot rab na ~iniite, ponekoga{ ukrasen so kosi kaneluri na nego, e eden od najprifatenite elementi od sever na ovie formi sadovi.

Me|u kerami~kata produkcija prisutna na na{ite naselbi, se sre}avaat dr`alki so plasti~ni dodatoci (T. XI, 4; T. XV, 4; T. XXIV, 5), {to se osnoven element na dlabokite {olji so dve dr`alki. Vo osnova se raboti za edna od najeksploatiranite formi sadovi od bronzenoto vreme, so kantarovidna forma na koja se postaveni dve dr`alki {to go nadvisuvaat rabot, {iroko inkorporirani na ovie prostori, prifateni od sever dojdeni so prodorite od prethodnite vekovi. Osven na naselbite po dolinata na Vardar (Kale-Skopje, Milci-Gevgelija i Isar-Marvinci)114 i vo Dolen Heurtley W. A. 1939, No.468, 469, Fig. 106; Hochstetter A. 1984, Tf. 135, 136, 170, i t.n.

Georgiev Z. 1988, 69, Sl. 3, a, v, g; Dragojevi˚-Josifovska B. 1967, T. III, r; Mitrevski D., Temov S. 1999, T.VII, 6.

113 114

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

123

Vardar (^au{ica, Sarace, Kastanas),115 vakvi sadovi se otkrieni i na drugi lokaliteti vo Makedonija (Marta-Zovi}, Saraj-Brod).116 Nivnata upotreba najdobro mo`e da se sogleda na nekropolata vo Vergina.117 Nekolkute specifi~ni dr`alki pretstaveni vo na{iot izbor, so tordirana i kolenasta forma pripa|aat na poznatiot bokal so koso zase~ena zadna strana na vratot (T. II, 3; T. XV, 2-5; T. XXIII, 5). Nivni analogni primeroci se otkrini vo Isar, Marvinci i Kastanas.118 Prisustvoto na ovie dr`alki ovozmo`uva da konstatirame deka se raboti za dobro poznata forma prisutna na ovoj del od Balkanot u{te od bronzenoto vreme.119 Razli~niot manir na ukrasuvawe, samo go potvrduva faktot deka ovaa forma bila mo{ne omilena kaj doma{noto naselenie. Bile koristeni kaj produkcijata na lokalnata mat boena keramika (Bubu{ti, Kilindir), izrabotuvani na kolce (Bar~), ukrasuvani so vre`uvawe i karakteristi~na bela inkrustacija (Saratce), ili samo so vre`uvawe i plitki kaneluri (Kastanas, Vardarofca, Sedes).120 Svojata celosna afirmacija bokalot so koso zase~ena zadna strana na vratot, }e ja dostigne vo tekot na polnoto `elezno vreme, postepeno zazemaj}i mesto na edna od vode~kite formi. Toj }e bide izrabotuvan vo brojni varijanti i }e opstojuva do krajot na `eleznoto vreme.

I pokraj osetno reduciranite formi i niskiot kvalitet na pe~ewe, kako posledica na Golemite egejski preselbi, keramikata od ranoto `elezno vreme pretstavuva eden od osnovnite postulati za razvivawe na narednoto polno `elezno vreme. Odr`uvaj}i ja tradicijata od preodniot period, preku osnovniot razvitok na prisutnite formi, taa }e u~estvuva vo formiraweto na novata kerami~ka produkcija na polnoto `eleznoto vreme, vo zavisnost od zastapenosta vo poedini regioni.

Polno `elezno vreme Keramikata od polnoto `elezno vreme re~isi celosno e poznata od nekropolite vo Sveroisto~na i Ju`na Makedonija. Ova vo prv red se odnesuva na nekropolite vo Skopsko-kumanovskiot i Bregalni~kiot od edna

Heurtley W. A. 1939, No. 476, 477, 486, 487; Hochstetter A. 1984, Tf. 211/2, 213/6.

Mikulčić I. 1966, T. VII, d; Kilian K. 1975, Tf. 62, 3; Simoska D., Sanev V. 1976, 53, Sl. 258.

117 Radt W. 1974, Tf. 35.

118 Mitrevski D., Temov S. 1999, T. VI, 1, 3; Hochstetter A. 1984, Tf. 149/3, 159/5, 174/8, 181/7, 191/6, 200/3, 219/1, i t.n.

119 Heurtley W. A. 1939, No. 174, 175, 211, 394, 395, 424, 438, 453.

120 Mitrevski D. 1997, 111, Zabele{ka 105, 106.

115 116

124

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

i vo Gevgelisko-valandovskiot region od druga strana. Vo ovie regioni se otkrieni i istra`eni zna~itelen broj grobovi, a vo niv brojni kerami~ki sadovi i metalni naodi. Osnovnata razlika na otkrienata keramika vo ovie regioni e toa {to vo severnite podra~ja taa e izrabotuvana na raka, dodeka vo ju`nite najgolemiot del od otkrienite sadovi vo grobovite se izraboteni na grn~arsko trkalo, a poretko sadovi raboteni na raka. Bidej}i se raboti za materija, koja vo pove}e navrati e obrabotuvana od site aspekti na nejzinite vrednosti, tuka nakratko }e se potsetime na nejzinite osnovni tipolo{ki i hronolo{ki vrednosti.

Keramikata rabotena na raka e osnovnoto obele`je vo Sredno i Gorno Povardarje. Se raboti za isti formi na sadovi (bokal so koso zase~ena zadna strana na vrtot i dlaboki {olji so edna ili dve vertikalni dr`alki) {to se vo upotreba i vo Dolno Povardarje, no so razli~en na~in na ukrasuvawe. Vo severnite oblasti ukrasuvaweto se vr{elo so zap~esto trkalce i vre`uvawe, dodeka vo Dolno Povardarje tie se ukrasuvani so boewe. Osnovnite belezi na keramikata od severno poteklo se dobli`uvaat do centralnobalkanskite, poto~no pomoravski tendencii.121 Formata na ovaa keramika pretstavuva voobi~aena pojava vo `eleznoto vreme na Makedonija, no se prisutni i vo sosednite regioni na Isto~no Kosovo i Pomoravjeto.122 Ukrasuvaweto na ovie sadovi se vr{elo so vertiklni ili kosi kaneluri na stomakot od sadot, ili na rabot na dlabokite ~inii, so vre`uvawe, ili so zap~esto trkalce (radlo), dodeka pogolemite sadovi se ukrasuvani so plasti~ni lenti so otisoci od prsti. Motivite glavno se geometriski, so horizontalni ili vertikalni linii, {rafirani triagolnici, paralelni nizi od mese~esti ili kru`ni vtisnuvawa i sl. Pome|u ovaa produkcija, otkrieni se samo nekolku sadovi raboteni na grn~arsko trkalo, {to pripa|aat na dolnovardarskata oker keramika, verojatno doneseni od nekoja od dolnovardarskite rabotilnici.

Najvpe~atliv primer za upotreba na kerami~kite formi i nivnite vrednosti e prisutna vo Dolno Povardarje. Keramikata rabotena na grn~arsko trkalo otkriena vo grobovite, dominira nad onaa rabotena na raka. Nejzinoto visoko procentualno u~estvo obezbeduva da se definira repertoarot na formite. Vo osnova prisustvoto na ovie sadovi se sveduva na tri osnovni formi, koi preku razvitokot vo prethodniot period go standardizirale oblikot, prilagoduvaj}i se na noviot tip izrabotka. Toa se: bokalot so koso zase~ena zadna strana na vratot; dlaboka {olja so edna 121 122

Mitrevski D. 1997, 122, Sl. 34.

Vasić R. 1987, 673-689.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

125

ili vo kantarovidna verzija so dve vertikalni dr`alki i malo bokal~e so ramno ustie.123 Ovie sadovi se raboteni od dobro pro~istena glina, prelieni so engoba od istata glina. Re~isi site se ukrasuvani so lentasti obra~i od temnocrvena mat boja grupirani na vratot i stomakot.

Vo Dolno Povardarje keramikata rabotena na raka pretstavuva samo nezna~itelen del vo u~estvoto na celokupnata kerami~ka produkcija otkriena vo nekropolite. Vo site dosega istra`uvani nekropoli (okolu 300 groba), se otkrieni samo okolu 30 primeroci na ra~no rabotena keramika. Najgolem del se fragmenti od kerami~ki sadovi otkrieni nadvor od grobovite, {to dopolnitelno go ote`nuva priodot za nivno celosno vrednuvawe vo odnos na keramikata rabotena na grn~arsko trkalo. Osnovnite tipolo{ki i kulturni vrednosti na keramikata rabotena na raka se obraboteni od Z. Georgiev.124 Od druga strana, vo odnos na nejzinoto prisustvo vo nekropolite, izneseno e mislewe deka taa e iskoristena pri pogrebuvaweto, vo nedostatok na voobi~ajna grobna keramika izrabotena na grn~arsko trkalo, no deka formata mora da odgovara na pogrebnite potrebi, za da mo`at da ja prezemat funkcijata na sadot {to go zamenuvaat.125 Voobi~aenoto pravilo za prinesuvawe i postavuvawe sadovi formi {to odgovaraat na potrebite kako grobni darovi, otsekoga{ se praktikuvala pri pogrebuvaweto, pa i vo postarite pogrebuvawa. Sprotivno na ova, upotrebata na grobnata keramika rabotena na kolce, so namera se izrabotuvala samo vo nekolku istorodni formi, edinstveno nao|ajki primena za prinesuvawe na grobni darovi pri pogrebuvaweto. Spored toa, te{ko e da se pretpostavi takvata konstatacija, so ogled na mnogu niskiot procent na zastapenost na ra~no izrabotenata keramika vo grobovite, vo odnos na onaa rabotena na grn~arsko trkalo od edna strana i golemata kvantitativna produkcija na keramikata izrabotena na grn~arsko trkalo, za vo odreden moment da se po~uvstvuva nejzin nedostatok. Od druga strana mora da se slo`ime so faktot deka keramikata rabotena na raka poteknuva od naselbite i verojatno egziztirala naporedo so onaa rabotena na grn~arsko trkalo. Nejzinoto prisustvo vo grobovite se povrzuva, ili treba da se bara vo praktikuvawe i neguvawe na sé u{te prisutnite tradicionalni odnosi kaj naselenito i te{koto prifa}awe na novite vrednosti i pokraj nivnata {irokata primena pri pogrebuvaweto.

Vakvata konzervativnost sé u{te vo golema merka e prisutna na naselbite.

Toa se potvrduva i so prisustvo na ra~no rabotena keramika na pove}e Mitrevski D. 1991, 47, Sl. 51.

Georgiev Z. 1988, 65-80.

125 Mitrevski D. 1991, 47.

123 124

126

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

naselbi, ne samo vo ovoj period, tuku i dlaboko vo helenizmot.126 Poradi toa, sadovite {to se nameneti za prinesuvawe na grobni darovi, te{ko }e najdat primena vo sekojdnevniot `ivot. Samiot fakt {to se raboti za dve sprotivni duhovni kategorii (svetot na `ivite i svetot na umrenite), gi razdvojuva potrebite pri praktikuvawe na keramikata za duhovni manifestacii i onaa za sekojdnevna upotreba.

Ednovremenoto u~estvo na ednata i na drugata keramika vo grobovite ja obezbeduva nivnata edinstvena hronolo{ka pozicija. Po~etokot na upotrebata na ra~no izrabotenata keramika se vrzuva na t.n. postari pogrebuvawa (grobovi mogilki) od krajot na VIII vek pred n.e., zna~i, na po~etokot od pojavata na keramikata izrabotena na grn~arsko trkalce vo grobovite. Nivnata povremena upotreba e konstatirana i kaj pogrebuvawa od VII i VI vek pred n.e., dodeka keramikata izrabotena na grn~arsko trkalo e vo upotreba niz celiot VII i VI vek pred n.e.127 Sostojbata i odnosot so prisustvoto na keramikata izrabotena na raka prema onaa izrabotena na grn~arsko trkalo na naselbite e sosem sprotivna. Keramikata izrabotena na raka, otkriena e na naselbite Petkova Vodenica II i III-Bogdanci (T. I; T. II), Vardarski Rid-Gevgelija (T. III-VII), Isar-Marvinci (T. XI, 1-4), Prdejska ^uka-Gr~i{te (T. X, 5), Beli Most (Gradi{te)-Petrovo (T. XVI, 3,4; T. XVII, 1), Isar-Prsten (T. XIX, 6,7; T. XX, 1), Gradi{te-Smokvica (T. XXI; T. XX) i Me~eva Niva-Sobri (T. XXV, 1), dodeka od keramikata izrabotena na grn~arsko trkalo se otkrieni samo nekolku fragmenti na naselbite Petkova Vodenica III-Bogdanci (T. II, 4, 5), Mramor-Miletkovo (T. XI, 5), Isar-Marvinci128 i Vradarski RidGevgelija.129 Ova evidentno zboruva deka dominantnata kujnska, ili keramika za sekojdnevna upotreba rabotena na raka, vo golema merka go prodol`ila kontinuitetot na upotreba od prethodniot period, neguvaj}i i razvivaj}i gi dobro poznatite formi prilagodeni na silnite vlijanija od jug. Od druga strana, niskiot procent na keramikata izrabotena na grn~arsko trkalo {to se javuva na naselbite, ne go otslikuva nejzino realno prisustvo, vo uslovi koga na niv ne se izveduvani arheolo{ki iskopuvawa. Vo sekoj slu~aj prisustvoto na dvata vida keramika vo nekropolite i na naselbite ja naglasuva i potvrduva nivnata vzaemna vrska.

Ostanuva da zaklu~ime deka, silnite ju`ni vlijanija pridonele da se razvie cvrsta vrska so starata tradicija, koja }e rezultira sozdavawe na Sokolovska V. 1986, T. 9, 10.

Georgiev Z. 1988, 72-75; Mitrevski D. 1991, 47, 51, 52.

128 Sokolovska V. 1986, 67, Sl. 46, a.

129 Husenovski B., Spasovska-Dimitrioska G. 1999, T. I, 4-6.

126 127

127

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

lokalna produkcija na lentesto boena keramika, praktikuvana preku noviot na~in na izrabotka. Sega ve}e vo golema merka modificirani, starite formi sé u{te }e nao|aat primena vo grobovite, kako rezultat na vlijanijata koi sé u{te se neguvale od starata mikenska tradicija, od docnoto bronzeno vreme i preodniot period na naselbite od Dolno Povardarje. Keramikata rabotena na grn~arsko trkalo od ova vreme e prisutna i vo nekoi od sosednite regioni, no vo mnogu pomala koli~ina. Ja ima na Halkidik, vo nekoi od grobovite vo Vergina, kako i na sever od na{eto podra~je, pome|u naodite od Dabinci-Sopot, Gradi{te-Kne`je, Krivi Dol-Radawe i Orlovi ^uki-Star Karaorman.130 Deka vrskata so severnite podra~ja postoela i se neguvala, nedvosmisleno poka`uva prisustvoto na keramika od severnite delovi na Makedonija na na{ite naselbi. Se raboti za nekolku fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi, ukraseni so zap~esto trkalce i so vre`uvawe otkrieni na naselbite Vardarski Rid-Gevgelija,131 Petkova Vodenica III-Bogdanci (T. II, 4, 5) i Mramor-Miletkovo (T. XI, 5) najmnogu zastapeni kaj keramikata od Sreden, Goren Vardar i po dolinata na Bregalnica.132 Pri krajot na VI i vo tekot na V vek pred n.e. vo Dolno Povardarje }e dojde do mo{ne silen prodor na ranoanti~ki elementi, {to }e ostavat silno vlijanie vo natamo{niot razvitok na kerami~kite formi. Procesot koj e zapo~nat u{te vo prvata polovina na VI vek pred n.e. vo tekot na V vek pred n.e., }e rezultira so mo{ne visok stepen na prisutni helenizirani formi.133 Vo ovoj period keramikata zapo~nuva da gi gubi lokalnite belezi, za vo slednata etapa na ranata antika vo potpolnost da gi izgubi i napu{ti, koga }e bidat vospostaveni novite anti~ki vrednosti.

Metal So dosega{nite arheolo{ki iskopuvawa i povr{inskite terenski opservacii na naselbite vo Dolno Povardarje se otkrieni mal broj metalni predmeti. Glavno se raboti za slu~ajno otkrieni bronzeni predmeti, prete`no nakit, koi pokraj keramikata imaat zna~ajna uloga vo opredeluvawe na hronolo{kite pra{awa vrzani za na{ata tema. Nivnite Radt W. 1974, 21-25, Tf.37; Mikul~i} I. 1960-61, 58, T. IV, 3; Mitrevski D. 1997, 121, Sl. 33.

Husenovski B., Spasovska-Dimitrioska G. 1999, T. I, 3.

132 Gara{anin M., Gara{anin D., 1958-59, 27-39; Mikul~i} I. 1060-61, 56-58; Mitrevski D. 1990, 74, T. I; Mitrevski D. 1997, Sl. 34; Sanev V., Simoska D., Kitanoski B., Sar`oski S. 1976, 59.

133 Georgiev Z. 1984, Sl. 3, 4, 6, a, b, v; Ristov K. 1993, 102, T. I, 3, 4; T. II, 1, 6-8; Mitrevski D. 1997, 172-174.

130 131

128

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

tipolo{ki karakteristiki gi opredeluvaat vo cvrsti vremenski ramki i pretstavuvaat podatok {to pridonesuva da se pristapi kon razre{uvawe na nekoi aspekti vrzani za hronolo{kite problemi.

Re~isi site otkrieni metalni predmeti dosega se poznati od naodite vo nekropolite i pripa|aat na grupata bronzen nakit prisuten na po{irokiot balkanski prostor od VIII-VI vek pred n.e. Isklu~ok pravat iglata od Isar-Marvinci (T. XXX, 1) i dvete igli od Gradi{te-Smokvica (T. XX, 4,5). Metalni predmeti se otkrieni i na naselbite Vardarski RidGevgelija,134 Petkova Vodenica III-Bogdanci (T. II, 7), Gorna Korija-Negorci (T. XVI, 1), Gradi{te-Smokvica (T. XX, 4-7), Isar-Prsten (T. XX, 2,3) i Mramor-Miletkovo (T. XI, 6,7).

Se raboti za edna od najdobro istra`enite materii, vo koja najkarakteristi~ni se bronzenite predmeti od grupata t.n. makedonski bronzi. Na ovaa problematika ñ e posveteno osobeno vnimanie od golem broj avtori,135 zatoa nakratko }e se zadr`ime na najkarakteristi~nite formi.

Spored tipolo{kiot karakter, bronzenite igli od Isar-Marvinci (T. XXX, 1) i Gradi{te-Smokvica (T. XX, 4, 5) pretstavuvaat najkarakteristi~en naod. Iglata od Isar-Marvinci e so polutop~esta glava. Goreniot del e ukrasen vo tri zoni so po dve ispaknati polukru`ni rebra, pome|u koi se formiraat kaneluri. Iglata za prika~uvawe bila skr{ena i “zavarena” so `elezo, ~ii ostatoci sé u{te se vidlivi.

Prvata igla od Gradi{te-Smokvica (T. XX, 4) e so konusna glava na ~ij vrv se nadovrzuva pravoagolen prodol`etok, odvoen od vrvot na konusot so dve kaneluri. Gorniot del od glavata na iglata e ukrasen so vre`uvawe od {est pravilno rasporedeni vertikalni friza popolneti so kosi crti~ki. Dolniot del e odvoen so edna horizontalna vre`ana linija okolu celata glava. Toj e ukrasen so pravilno vre`ani vertikalni crti~ki, {to zapo~nuvaat od horizontalnata linija. Iglata ne e so~uvana. Vtorata igla e so bikoni~na glava (T. XX, 5). Gornata polovina e ukrasena so vre`ani linii {to formiraat motiv na elovo gran~e vo ~etiri sprotivno rasporedeni poliwa. Na sredi{niot del se pretstaveni dva horizontalni friza, pogolem i pomal. Pogolemiot e ukrasen so vre`ani kosi crti~ki, a pomaliot e bez dekoracija. Nejzinata dolna polovina e ukrasena so vre`an cik-cak motiv.

Pome|u glavata i iglata postaveno e kop~esto zdebeluvawe so ~etiriagolen zavr{etok kon iglata koja nedostasuva.

Mitrevski D. 2000, fot. 14.

Kilian K. 1975; Bouzek J. 1973; Bouzek J. 1974; Gara{anin D. 1976, 135-140; Vasić R. 1987, 702706; Mitrevski D. 1988, 83-100.

134 135

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

129

Ovie naodi se odvojuvaat od onie {to pripa|aat na makedonskite bronzi, ne samo po tipolo{kite osobenosti, tuku i po ukrasnite motivi.

Nivnite tipolo{ki osobenosti gi vrzuvaat za edna kategorija predmeti, {to poteknuvaat od severen i zapaden Balkan, kade {to pokraj iglite, se sre}avaat razni vidovi nakit i oru`je, izraboteni vo razni varijanti i tehni~ka izvedba, hronolo{ki opredeleni vo X-VIII vek pred n.e.136 Osobeno analogni primeri na na{ite naodi se sre}avaat vo Glasine~kiot kulturen kompleks, so relativna hronolo{ka opredelba vo IX i VIII vek pred n.e.137 Na po{irokiot balkanski prostor vakvite naodi se mo{ne retki i se vrzuvaat za posledniot bran na Golemite egejski preselbi.138 I vo Makedonija ovie naodi se retki. Nekolkute naodi otkrieni na lokaliteti vo Pelagonija i na lokalitetite Fortuna kaj [tip, Vojnik kaj Kumanovo i Pr`ali kaj Varvara, hronolo{ki se opredeleni vo IX i VIII vek pred n.e.139 Lakot od fibula od naselbata Gorna Korija-Negorci (T. XVI, 1) pripa|a na edna od najpopularnite formi so noga vo forma na t.n. Beotski {tit, osobeno karakteristi~na vo vtorata polovina na VII vek pred n.e., rasprostraneta na celata teritorija na Balkanot.140 Golem broj primeroci na ovaa fibula se otkrieni re~isi vo site nekropoli od Dolno Povardarje.141 Na dvopetlesta fibula so mala triagolna noga pripa|a fragmentot od Gradi{te-Smokvica (T. XX, 6). Vo tekot na VII i VI vek pred n.e., ovaa fibula e prisutna re~isi na celiot balkanski prostor.142 Iglata so plo~esta glava od Mramor-Miletkovo (T. XI, 6) po svojata forma e tipi~na za krajot na VI i po~etokot na V vek ored n.e. Se smeta deka nejzinoto poteklo e od Peloponez, kade {to se javuvaat golem broj primeroci vo najrazli~ni varijanti. Nejzinoto prisustvo e potvrdeno i na po{irokiot balkanski prostor, izrabotuvana vo luksuzna verzija od zlato i srebro, kako i poednostavni primeroci izraboteni od bronza i `elezo.143 Vo Makedonija e otkriena na pove}e lokaliteti,144 a vo Dolno Povardarje na nekropolite vo Suva Reka-Gevgelija, Bi{ov Javor-Smokvica i Glos-Gr~i{te.145 Za ovoj TodoroviÊ J. 1971, 61-70, T. XXXIV, XXXV, XXXVI, XXXVI, XXXVII; Čović B. 1983, 421-428; Garasanin M. 1983, 685-695, T. XCII, XCIII, XCIV. 137 Benac A., Čović B. 1956, T. XXVII, 9;T. XXVIII, 5, T. XXXI, 2.

138 Garašanin M. 1962, 126, 127; Mikulčić I. 1966, 12.

139 Mikulčić I. 1966, 6-12; Gara{anin M. 1968, 165-168; Garašanin M. 1983, 797; Ristov K. 1999, 8-12, T. II. 140 Vasić R. 1999, 65-71, Tf. 34-38.

141 Mitrevski D. 1987, 34, 35, No. 21-30.

142 Mitrevski D. 1987, 37, No. 39-42; Vasić R. 1999, 49-51, No. 286-318; Gergova D., 1977, 54, Obr. 3.

143 Kilian - Dirlmeir I. 1984; Andronikos M. 1988, Fot. 5, 86; ΣΙΝΔΟΣ 1985, Fot. 113, 129, 515.

144 Mikul~i} I. 1972, T. I, 396; Popovi˚ Q. 1994, Br. 137, 138, 153-156.

145 Ristov K. 1993, 103, T. I, 10; Istra`uvawa na nekropolata Bi{ov Javor kaj s.Smokvica na Narodniot muzej od Gevgelija, rezultatite ne se publikuvani; Pa{i} R. 1995, 51, T. I, b.

136

130

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

period se vrzuva i fragmentot od belezica ~ij zavr{etok e ukrasen vo forma na zmijska glava od Isar-Prsten (T. XX, 3). Ovoj ukrasen element se sre}ava i na drugi formi nakit od ova vreme vo Makedonija, spored koj e opredelen so terminot “zmiski stil”.146 Privrzokot od Isar-Prsten (T. XX, 2) i naodot od Petkova vodenica III-Bogdanci (T. II, 7) pripa|aat na grupata makedonski bronzi, hronolo{ki opredeleni vo VII-VI vek pred n.e.

Pri terenskite opservacii na naselbite vo nivna neposredna blizina slu~ajno se otkrieni nekolku metalni naodi {to pripa|aat na rastureni grobovi. Bidej}i mestoto na otkrivawe i karakterot na ovie naodi inicira postoewe na nekropola, vo integralniot del od tekstot se zemeni predvid kako lokacija za postoewe na mo`na nekropola na naselbite. Se raboti za edna polovina od fibula vo forma na o~ila, otkriena vo blizina na naselbata Mramor-Miletkovo (T. XXVIII, 4), fibula so lak vo forma na ~un, otkriena na lokaliotetot Mu{nica-Smokvica blizu do naselbata na Tufka-Smokvica (T. XXIX, 2) i nekolku naodi otkrieni na nekropolata Aj{e ^e{ma-Dedeli (T. XXIX, 3, 5).

Od ovie naodi za odbele`uvawe se dvete fibuli. Fibulata vo forma na o~ila spa|a me|u najpopularnite formi nakit na Balkanot. Najrana pojava na ovaa fibula e registrirana u{te vo X vek pred n.e. vo Vergina i vo Pateli, dodeka nejzina najintenzivna upotreba se vrzuva za postarata faza od polnoto `elezno vreme.147 Se izrabotuva vo dve varijanti, so ili bez “osmica” pome|u diskovite. Vtorata fibula so ~unest lak pripa|a na grupata Navi~ela-fibuli prisutna na italijanska teritorija, izrabotena vo pove}e tipovi i varijanti od VIII i VII vek pred n.e. 148 Nejzinoto prisustvo vo Trakija, Severna Grcija i Tesalija se vrzuva za istoto vreme.149 Kaj nas ovaa fibula e mo{ne retka, osven primerokot od nekropolata Dedeli od VII vek pred n.e.,150 drugi naodi zasega ne se poznati.

Naodite od Aj{e ^e{ma-Dedeli (T. XXIX, 3, 5) nemaat pogolemo tipolo{ko ili hronolo{ko zna~ewe, taka {to ovde nema da se zadr`uvame vo opredeluvawe na nivnite vrednosti.

Mikulčić I. 1966, 42 Vasić R. 1999, 29-40, Tf. 8-22; Radt W. 1974, Tf. 38, 124; Mitrevski D. 1991, 57.

148 Marić Z. 9164, 33.

149 Mil~ev A. 1958, 423, 424 T. III, IV; Gergova D. 1977, 52, Obr. 3; Kilian K. 1975b, 82.

150 Mitrevski D. 1991, 58, Sl. 39.

146 147

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

131

NEKROPOLI I ODNOSOT SO NASELBITE

Vo Dolno Povardarje dosega bea poznati 8 nekropoli. Na niv so arheolo{ki iskopuvawa ili kratki intervencii se otkrieni nad 300 grobovi od `eleznoto vreme. Preku pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai vo golema merka obezbedija da se opredelat kulturni i hronolo{ki relacii na naselenieto na koe im pripa|alo. Nivnoto prisustvo vo odreden region ili teritorija otsekoga{ go nametnuvalo pra{aweto za polo`ba i odnos so mati~nata naselba, osobeno ako taa ne e poznata. Vakvata sostojba ne pridonesuva za celosno razre{uvawe na pove}e prisutni pra{awa vrzani za definirawe na razvitokot, etni~ka pripadnost ili politi~kiot status na kulturnite zaednici. Od druga strana mora da se slo`ime so faktot deka, tesno vrzani za svojata mati~na naselba, nekropolite pretstavuvaat odraz na socijalniot i ekonomskiot karakter na naselenieto. Vakvata povrzanost ja nametna potrebata u{te edna{ da se navratime na ovoj vid nao|ali{ta.

Preku katalo{ki pristap, so osnovni podatoci za sekoja nekropola, }e se obideme da go locirame nivnoto prisustvo i odnosot so naselbite.

Taka vospostavenite relacii }e ovozmo`at razre{uvawe na pove}e pra{awa vrzani za nivniot karakter i vzaemen odnos.

Vo Katalogot se prezentirani onie lokacii na nekropoli na koi se otkrieni grobovi ili naodi, bez ogled na toa dali im e poznata ili ne im e poznata mati~nata naselba. Tie se podredeni po azbu~en red, spored imiwata na naselenite mesta kade {to se otkrieni (Sl. 39).

Sl. 39 - 1. Milci, Bogorodica; 2. Zeleni{te, Valandovo; 3. Suva Reka, Gevgelija; 4. Ju`na periferija na gradot Gevgelija; 5. Paragon, Gevgelija; 6.

Raul, Gevgelija; 7. Vardarski Rid, Gevgelija; 8. Glos, Gr~i{te; 9. Dedeli; 10. Karaku{, Dedeli; 11. Aj{e ^e{ma, Dedeli; 12. Mala Boska, \op~eli; 13. Lisi~in Dol, Marvinci; 14. Ju`na nekropola na anti~kiot grad na Isar, Marvinci; 15. ]ur}ievica, Marvinci; 16. Ekimci, Nikoli~; 17.

Bi{ov Javor, Smokvica; 18. Bela ^e{ma, Sobri; 19. Begovo, Stojakovo; Korija, Stojakovo; 21. Nepoznat lokalitet, Uma; 22. Bolovan, Furka; 23.

Govedarov Grob, Furka.

Дојранско Езеро

132 УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

133

KATALOG NA NEKROPOLI

1. Milci, Bogorodica Lit: Pa{i} R., Vin~i} @., Ivanovski M., Georgiev Z. 1987, 75-102; Husenovski B. 1998, 98.

Na leviot breg na rekata Vardar, od sprotivnata strana na naselbata Vardarski Rid, Gevgelija se nao|a nekropolata Milci, oddale~ena okolu 2 km severozapadno od selo Bogorodica. Na lokalitetot iskopuvawa se vr{eni vo 1979 i 1981 godina od strana na Republi~kiot Zavod za za{tita na spomenicite na kulturata i Muzejot na Makedonija. So ovie iskopuvawa vkupno se otkrieni 59 groba, od niv celosno se publikuvani samo grobovite od prvata kampawa (45). Poradi postavuvawe na teleopti~ki kabel niz nekropolata, Narodniot muzej od Gevgelija vo 1995 godina izvede kratki sondirawa. So ovie sondirawa se otkrieni u{te 10 groba, taka {to na nekropolata Milci vkupno se istra`eni 69 groba. Se pretpostavuva deka so divi iskopuvawa na nekropolata se uni{teni u{te tolku grobovi, taka {to nivniot broj e daleku pogolem od brojot na istra`enite.

Najgolem del od grobovite se gradeni od delkani kameni plo~i vo vid na cisti, no se prisutni pogrebuvawa vo pravoagolna jama so nafrleni kamewa vo vid na mogilka i pogrebuvawa vo pitosi. Pokojnicite se skeletni, pogrebuvani vo ispru`ena polo`ba. Vo grobovite se otkrieni kerami~ki sadovi, bronzeni predmeti i oru`je, karakteristi~ni za polnoto `elezno vreme.

2. Zeleni{te, Valandovo Lit: Georgiev Z., 1984, 51-85.

Nekropolata se nao|a na jugozapadnata periferija na Valandovo, na blaga padina, denes vo ramkite na dvorot na Zdravstveniot dom, Valandovo.

Nekropolata za prvpat e otkriena vo 1984 godina so postavuvawe temeli na Zdravstveniot dom. So mali arheolo{ki intervencii se otkrieni i dokumentirani 9 groba. Povtorna prilika za intervencija na nekropolata se poka`a vo 1997 godina, so postavuvawe na kanalizaciona mre`a i izrabotka na ulicata do Zdravstveniot dom. Vo ovaa prilika se otkrieni i

134

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

istra`eni u{te 4 groba, ili vkupno 13 groba. Bidej}i nekropolata le`i pod urbaniziran prostor, se pretpostavuva deka najgolemiot del od grobovite e uni{ten.

Pokraj standardnata konstrukcija-cista od kameni plo~i, najgolemiot del od grobovite se gradeni od monolitni obraboteni plo~i od bigor vo vid na cista, spojuvani na aglite so glina. Vo grobovite se pogrebuvani skeletni pokojnici vo ispru`ena polo`ba, so grobni darovi (kerami~ki sadovi, bronzen nakit i oru`je) od VI-V vek pred n.e.

3. Suva Reka, Gevgelija Lit: Pa{i} R. 1977, 43-55; Pa{i} R. 1978, 21-52; Ristov K. 1993, 97112.

Nekropolata se nao|a vo samoto korito na Suva Reka, koja protekuva pokraj ju`nata periferija na gradot Gevgelija. Po mnogubrojnite naodi na bronzeni i kerami~ki predmeti, vo 1975 godina RZZSK organizira iskopuvawa vo koritoto na Suva Reka, vo neposredna blizina na `elezni~kiot most. Vo taa prilika bea otkrieni prvite 8 groba. Vo tekot na 1976 i 1977 godina iskopuvawata prodol`ija vo koritoto na Suva Reka i kaj starata Tulana vo mesnosta Paragon. Vo koritoto na Suva Reka se iskopuvalo vo 1977 godina i vo taa prilika se otkrieni u{te 11 groba vo neposredna blizina na prethodnite.

Iskopuvawata vo koritoto na Suva Reka prodol`ija vo 1988-1990 od strana na Narodniot muzej vo Gevgelija, koga se otkrieni u{te 6 grobovi, so {to vkupno se otkrieni i dokumentirani 25 groba.

Site otkrieni grobovi vo koritoto na Suva Reka se so konstrukcii od kameni plo~i vo vid na cista, vo koi se otkrieni kerami~ki sadovi, bronzen nakit i oru`je, karakteristi~ni za polnoto `elezno vreme.

4. Ju`na periferija na gradot Gevgelija (ul. "Ilija Miov", ul. "Kiril i Metodij", Detska gradinka) Lit: Georgiev Z. 1985, 193-198; Ristov K. 1993, 97-112; Na potezot na ju`nata periferija na gradot Gevgelija, {to go zafa}a potezot od ulicite "Ilija Miov" i "Kiril i Metodij", pa sé do detskata gradinka na samiot jugoisto~en rab od gradot, so izgradba na individualni

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

135

stanbeni objekti i iskop na kanalizaciona mre`a, se otkrieni i uni{teni mno{tvo grobovi. Prvite naodi od ovoj region se registrirani na ulicata "Kiril i Metodij" vo 1955 godina, koga Narodniot muzej od Veles otkupil 3 predmeta. I pokraj informaciite za ovie naodi, vo 1963 godina I. Mikul~i} za prv pat na lice mesto konstatiral 2 takvi ve}e rastureni groba.151 Prilika za iskopuvawe na ovoj potez se uka`ala pri iskopite za izgradba na odvodna kanalizacija na ulicata "Ilija Miov" vo 1980 godina, koga bile otkrieni i uni{teni mno{tvo grobovi. So intervencijata na RZZSK vo taa prilika se istra`eni samo 10 groba.152 Vo tekot na istata godina pri izgradba na detska gradinka na samiot jugoisto~en rab na gradot, na leviot breg na Suva Reka, se otkrieni i uni{teni nekolku groba, bez da mo`e da se intervenira.

Iskopuvawa na Ju`nata periferija na gradot Gevgelija prodol`ija vo 1988-1990 godina od strana na Narodniot muzej od Gevgelija. Vo ovaa trigodi{na kampawa se otkrieni i istra`eni 16 groba, od koi 10 groba na ulicata "Ilija Miov". Pokraj mnogubrojnite uni{teni grobovi od ovaa nekropola, dosega se istra`eni i dokumentirani samo 22 groba, {to pretstavuva samo eden mal nezna~itelen del od vkupniot broj grobovi za koi se pretpostavuva deka se locirani na ovoj prostor. Site otkrieni i istra`eni grobovi se konstrukcii od kameni plo~i vo vid na cista so skeletni pokojnici vo ispru`ena polo`ba, vo koi se otkrieni naodi karakteristi~ni za polnoto `elezno vreme.

5. Paragon, Gevgelija Lit: Pa{i} R. 1978 21-52; Georgiev Z. 1985, 193-198; Nekropolata se nao|a okolu 3 km jugoisto~no od centarot na Gevgelija, odnosno 400 m ju`no od `elezni~kiot most i okolu 500 m od administrativnata granica so Grcija, vo mesnosta Paragon. Prvite podatoci za nekropolata poteknuvaat od 1955 godina koga Narodniot muzej od Veles otkupil 13 predmeta. Spored podatocite predmetite poteknuvaat od dve razli~ni mesta. Pogolemiot del od predmetite (10) se otkrieni na prostorot na starata Tulana, {to se nao|a vo mesnosta Paragon, a 3 od ulicata "Kiril i Metodij".

Na I. Mikul~i} mu blagodaram za informacijata. Naodite ne se za~uvani.

Za informaciite i uvidot vo dokumentacijata mu blagodaram na kolegata M. Ivanovski od RZZSK, rakovoditel na istra`uvawata. Naodite i dokumentacijata se vo Narodniot muzej vo Gevgelija. Rezultatite ne se publikuvani.

151 152

136

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

So se pogolemiot broj informacii za otkrieni predmeti od ovoj prostor, RZZSK i Muzej na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej) vo tekot na 1976 i 1977 godina vr{at iskopuvawe vo mesnota Paragon. So ovie iskopuvawa se otkrieni i istra`eni 31 grob.

Site otkrieni grobovi se so konstrukcii-cisti od kemeni plo~i, vo koi se pogrebuvani skeletni pokojnici vo ispru`ena polo`ba. Vo grobovite se otkrieni naodi (kerami~ki sadovi, bronzen nakit, oru`je) karakteristi~ni za polnoto `elezno vreme.

6. Raul, Gevgelija Lit: Popov R. 1918, 105-116.

Nekropolata se nao|a na severozapadnata periferija na gradot Gevgelija, koj vo poslednite dvaesettina godini silno se urbanizira na ovoj potez. Nakropolata za prvpat e zabele`ana vo 1913 godina, koga Narodniot muzej od Sofija otkupil nekolku slu~ajno otkrieni bronzeni predmeti od Raul, od koi samo 4 se so~uvani. Vo tekot na 1982 godina so izgradba na individualna stanbena ku}a na severozapadnata periferija od gradot vo mesnosta Raul, Narodniot muzej od Gevgelija so kratki intervencii otkril 2 groba i pove}e dislocirani masivni kameni plo~i vo nivna neposredna blizina. Tie poteknuvaat od rastureni grobovi.153 Grobovite se gradeni od masivni kameni plo~i vo vid na cista so skeletni pokojnici vo ispru`ena polo`ba i naodi karakteristi~ni za polnoto `elezno vreme.

7. Vardarski Rid, Gevgelija Lit: Popov R. 1918, 105-116; Mitrevski D. 2001, 21, 25.

Na desniot breg na rekata Vardar i okolu 1,5 km isto~no od centarot na Gevgelija se nao|a naselbata Vardarski Rid.154 Prvite podatoci za naodi od Vardarski Rid se zabele`ani u{te vo 1913 godina, koga Narodniot muzej od Sofija otkupil edna fibula, za koja se pretpostavuva deka poteknuva od rasturen grob. So sistematskite iskopuvawa na ju`noto podno`je od zapadniot rid, se otkrieni najstarite pogrebuvawa od docna bronzeno Iskopuvawa na V. Avramov, arheolog od Narodniot muzej vo Gevgelija. Naodite i dokumentacijata se nao|aat vo Narodniot muzej vo Gevgelija, nepublikuvani.

154 Vidi, Opis na naselbi, br. 6.

153

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

137

vreme.155 Pokojnicite bile pogrebuvani vo obi~ni pravoagolni jami, konstrukcii-cisti pokrieni so kamewa i vo golemi sadovi-pitosi, vo zgr~ena inhumacija, so naodi poznati i kaj drugite nekropoli po dolinata na Vardar, karakteristi~ni za docna bronzeno vreme.

So sistematskite iskopuvawa na isto~niot rid, vo ramkite na naselbata se otkrieni u{te 3 groba na deca i mladi pokojnici. Dva od niv pretstavuvaat obi~ni jami so inhumacija na deca i edno pogrebuvawe vo golem kerami~en sad-pitos na mlada li~nost. Naodite od ovie pogrebuvawa se karakteristi~ni za polnoto `elezno vreme.

8. Glos, Gr~i{te Lit: Pa{i} R. 1995, 49-59.

Nekropolata se nao|a na okolu 4,5 km ju`no od selo Gr~i{te vo mesnosta Glos. Taa zafa}a prostor {to se prostira od ju`noto podno`je na naselbata Prdejska ^uka pa sé do lozjeto na Luka Zajkov, od dvete strani na makadamskiot pat koj od selo Gr~i{te odi za selo \avoto. Na ovo potez so ~istewe na zemji{teto za posaduvawe na lozovi nasadi se otkrieni i uni{teni mno{tvo grobovi koi datiraat od `eleznoto vreme, predrimskiot i rimskiot period. Interesno e da se napomene deka ovaa golema nekropola e locirana vrz naselba koja datira od docnoto bronzeno vreme i preodniot period.

Na Glos istra`uvawa se vr{eni vo 1977 godina. So niv se otkrieni samo 2 groba i pove}e kerami~ki sadovi i bronzeni predmeti od rastureni grobovi. Nekropolata se nao|a na obrabotlivo zemji{te, a patot izraboten od Prvata svetska vojna pominuva preku nekropolata. So iskopuvawata e konstatirano deka pogolemiot del od nekropolarta e uni{ten so trasirawe na patot i obrabotka na zemji{teto.

Grobovite se gradeni od delkani kameni plo~i vo vid na cista. Vo niv se pogrebani skeletni pokojnici vo ispru`ena polo`ba. Otkrieni se kerami~ki sadovi, bronzen nakit i oru`je, {to pripa|aat na `eleznoto vreme od Dolnovardarskata grupa od VII-VI pred n.e. Pri posetata na lokalitetot, na lice mesto konstatiravme deka so rilawe i obrabotka na Vo tekot na 1995-1996 god. istra`uvawe vo ramkite na makedonsko-amerikanski proekt, zaedno so Teksa{kata fondacija za arheolo{ki istra`uvawa od Hjuston, a od 1998-2002 god. vo ramkite na nau~no-istra`uva~kiot proekt “Gevgelisko vo protoistorijata i ranata antika” na Filozofskiot fakultet od Skopje (Institut za istorija na umetnosta i arheologija).

155

138

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

terenot se otkrieni i uni{teni grobovi i naodi od predrimsko (III-II vek pred n.e.) i rimsko vreme (III i IV vek).

9. Dedeli Lit: Pingel V. 1970, 7-28; Vasi¢ R. 1976, 1-17; Pa{i} R. 1983, 61-64; Mitrevski D. 1991.

Na pove}e lokacii vo i okolu selo Dedeli se otkrieni najgolem broj grobovi (98) od site dosega istra`uvani nekropoli vo Dolno Povardarje.

Najgolemiot broj od ovie grobovi se otkrieni vo mesnosta Meleznik, oddale~ena okolu 500 m severno od seloto. Prvite informacii za nekropolata poteknuvaat od germanskiot arheolog Dragendorf i bugarskiot arheolog Popov. Nezavisno eden od drug tie vo tekot na Prvata svetska vojna gi otkrile prvite grobovi. Vo taa prilika Dragendorf uspeal vo 1917 godina da izvr{i mali arheolo{ki iskopuvawa kaj selata Dedeli i Marvinci. Toj vo Dedeli ispital 6 groba, a vo Marvinci eden, no pred negovoto doa|awe bile uni{teni pove}e grobovi.

Pottiknat od informaciite na Dragendorf, vo 1977 godina toga{niot Muzej na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej) preku nekolku probni sondi postaveni na razli~ni lokacii gi otkril prvite 7 groba. Vo narednata 1978 godina bile organizirani sistematski ikopuvawa, koi so mal prekin (1983), zavr{ija vo 1985 godina. Vo ovoj period iskopuvawata bile koncentrirani severno od seloto na lokalitetot Meleznik, kade bile otkrieni 80 groba.

Narednata 1986 godina preku metodot na kontrolni sondi se otkrieni u{te 12 groba na nekolku lokacii vo samoto selo, glavno vo dvorovite na nekolku semejni ku}i. Taka na nekropolata so ovie iskopuvawa se otkrieni 92 groba vo celost publikuvani, ili vkupno 98 so onie otkrieni od Dragendorf.

Pokraj poznatata cista gradena od kameni plo~i, otkrieni se pogrebuvawa vo obi~ni jami so nafrlani kamewa i vo golemi sadovi-pitosi, so grobni prilozi (kerami~ki sadovi, bronzen nakit, oru`je i orudija) koi pripa|aat na vremeto od VII - VI vek pred n.e.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

139

10. Karaku{, Dedeli Lit: Popov R. 1921, 152-181, Obr. 141-143; Na okolu 1 km isto~no od selo Dedeli, na samiot vrv Karaku{ koj pretstavuva zaramneto plato, le`i nekropola so grobovi od `eleznoto vreme. Nekropolata za prvpat e otkriena od germanskite i bugarskite vojski za vreme na Prvata svetska vojna pri postavuvawe na frontovskata linija.

I pokraj toa {to nekropolata dolgo vreme e poznata, na nea dosega ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa.

Za vreme na poslednite desettina godini nekropolata Karaku{ kontinuirano e napa|ana so divi iskopuvawa, so koi se uni{teni pove}e stotina grobovi. Pri na{ata poseta na lokalitetot zabele`avme mnogubrojni fragmenti od kerami~ki sadovi i koski rasfrlani po povr{inata, od koi dva uspeavme re~isi celosno da rekonstruirame (T. XXVI). Se raboti za bokal so edna vertikalna dr`alka {to go nadvisuva malku zakoseniot rab, naglasen stomak ukrasen so vertikalni kaneluri od severna proviniencija156 i bokal so edna verikalna dr`alka i ramno ustie karakteristi~en za dolnovardarskite formi. Za grobovite i naodite vo niv, no i za pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai, zasekoga{ se izgubeni mnogubrojni informacii, {to }e pridonesoa za nadopolnuvawe na slikata od `eleznoto vreme vo Dolno Povardarje.

11. Aj{e ^e{ma, Dedeli Nekropolata le`i na blaga padina na zapadnoto podno`e od naselbata na Golema Niva, Dedeli.157 Zasega na ovoj prostor ne se otkrieni grobovi, no so intenzivna obrabotka na zemjata se otkrieni nekolku bronzeni predmeti koi poteknuvaat od grobovi (T. XXIX, 3, 5). Na prostor od nekolku dekari pokraj ovie naodi, evidentno e prisustvoto na docno anti~ki, prete`no fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi i metalni naodi (T. XXIX, 4). Se raboti za pove}eslojna nekropola so pogrebuvawa od `elezno i docnorimsko vreme. Za karakterot i organizacijata na pogrebuvawe te{ko mo`e da se zboruva bez arheolo{ki iskopuvawa.

156 157

Medović P. 1978, T.XI, 4; T. XII, 3, 4; T. CI, 1-8; Jevtić M. 1983, T. II, 2, 5.

Vidi, Opis na naselbi, br. 8.

140

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

12. Mala Boska, \op~eli Na okolu 1 km jugoisto~no od selo \op~eli i na okolu 3,5 km severozapadno od Nov Dojran se nao|a golemata anti~ka naselba Mala Boska.

Lokalitetot pretstavuva viso~inka koja od zapad e odvoena so dlaboka suvodolica od masivot Boska. Isto~nata i ju`nata strana pretstavuvaat blagi padini {to se spu{taat do Dojranskoto Ezero, a najpristapna e od zapadnata strana. Na lokalitetot slu~ajno se otkrieni nekolku bronzeni predmeti {to poteknuvaat od rastureni grobovi, no bez podrobni informacii za konstrukciite i na~inot na pogrebuvawe. Se raboti za bikoni~no monisto, top~est visulec-bobec i del od visulec t.n. zatvora~ za {i{iwa (T. XXVIII, 1-3), koi pripa|aat na vremeto od VII - VI vek pred n.e.

13. Lisi~in Dol, Marvinci Lit: Videski Z. 1999, 91-111; Mitrevski D. 1999, 69-89.

Nekropolata se nao|a okolu 1 km jugozapadno od selo Marvinci i okolu 500 m ju`no od naselbata na Isarot. Prvite arheolo{ki iskopuvawa na nekropolata se izvedeni vo 1997 godina. Vo taa prilika se otkrieni 24 groba, od niv 6 uni{teni so divi iskopuvawa, so relativna hronolo{ka opredelba od VII-VI vek pred n.e. Istra`uvawata na nekropolata prodol`ija i vo narednite godini, no rezultatite od niv seu{te ne se publikuvani.

Najgolemiot broj grobovi se gradeni od kameni plo~i vo vid na cista, no se sre}ava pogrebuvawe vo pitos i vo pravoagolna jama bez konstrukcija. Vo site otkrieni grobovi pokojnicite se skeletni, pogrebuvani vo ispru`ena polo`ba so razli~na orientacija na grobovite.

14. Ju`na nekropola na anti~kiot grad na Isar, Marvinci Na okolu 300 metri ju`no od naselbata na Isarot, vo 1993 godina be{e napadnat pogolem prostor so divi iskopuvawa. Vo taa prilika na prostorot na anti~kata nekropola se otkrieni i uni{teni nekolku grobovi od `eleznoto vreme. Verojatno se raboti za nekropola koja e uni{tena so podocnite anti~ki pogrebuvawa.158 158

Za informaciite mu blagodaram na kolegata M. Ivanovski od RZZSK Skopje.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

141

15. ]ur}ievica, Marvinci Lit: Pa{i} R.: vo Arheolo{ka Karta, 1996, 59.

Nekropolata se nao|a na isto~nata periferija na seloto. Slu~ajno e otkriena so ras~istuvawe na terenot i izrabotka na plastenici i izgradba na individualni stambeni objekti. Vo taa prilika se otkrieni i uni{teni nekolku grobovi so konstrukcija od kameni plo~i, tip cista. Vo grobovite bile otkrieni pove}e bronzeni predmeti karakteristi~ni za polnoto `elezno vreme. Del od naodite se ~uvaat vo Muzej na Makedonija.

16. Ekimci, Nikoli~ Vo reonot na lokalitetot A~ikot, na okolu 1 km jugozapadno od seloto Nikoli~ i na okolu 500 m zapadno od Dojranskoto Ezero, vo mesnosta nare~ena Ekimci, pri pro{iruvawe na stariot pat e uni{ten eden `eleznovremenski grob. Nekolkute rasvrleni kameni plo~i po terenot uka`uvaat na toa deka grobot bil od tipot cista. Od prilozite vo grobot se so~uvani samo 7 bronzeni bikoni~ni monista (T. XXVIII, 5), {to pripa|aat na standardniot `eleznovremenski nakit od VII - VI vek pred n.e.

17. Bi{ov Javor, Smokvica Na desniot breg na rekata Vardar, oddale~ena okolu 1,5 kilometri severoisto~no od selo Smokvica i na okolu 1 kilometar ju`no od mostot na rekata Vardar, se nao|a nekropolata Bi{ov Javor. Vo 1979 godina slu~ajno e otkrien eden grob ~ii prilozi delumno se so~uvani. Prvite iskopuvawa na nekropolata se izvedeni vo 1989 godina. Vo taa prilika se otkrieni 3 groba.159 Vo nekolkute naredni kampawi, po~nuvaj}i od 1995 godina na nekroplata se otkrieni u{te okolu 20 groba.160

Od prviot grob se so~uvani dve bronzeni fibuli so plo~esta noga (vo Muzej na Makedonija).

Istra`uvawa na Kiro Ristov, toga{ vo Narodniot muzej od Gevgelija. Rezultatite ne se publikuvani.

160 Na Boban Husenovski od Narodniot muzej vo Gevgelija mu blagodaram za uvid vo dokumentacijata i naodite. Rezultatite ne se publikuvani.

159

142

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Grobovite se gradeni od kameni plo~i i delkan varovnik vo vid na cisti so skeletni pokojnici vo ispru`ena polo`ba. Vo grobovite se otkrieni kerami~ki sadovi (T. XXVII, 1), bronzen i srebren nakit, zlatni aplikacii i oru`je, datirani od VII do po~etokot na V vek pred n.e.

18. Bela ^e{ma, Sobri Lit: Pa{i} R.: vo Arheolo{ka Karta, 1996 , 59 Lokalitetot se nao|a okolu 1 kilometar zapadno od selo Sobri, vo lozovite nasadi na ZIK “Anska Reka”. Vo 1975 godina pri rilawe na terenot za posaduvawe na lozovi nasadi, se otkrieni i uni{teni nekolku grobovi so konstrukcii od golemi kameni plo~i vo vid na cista. Na lice mesto izlegol Muzej na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej), no bez mo`nost da intervenira. Nema podrobni informacii za na~inot na pogrebuvawe, a naodi od grobovite ne bile so~uvani. Spored opisot na naodite, grobovite pripa|aat na polnoto `elezno vreme.

19. Begovo, Stojakovo Lokalitetot Begovo se nao|a na okolu 700 m severozapadno od selo Selemli. Se raboti za predrimska i rimska utvrdena naselba koja le`i na blaga voso~inka. Zapadnata strana pretstavuva strmna padina, koja prodol`uva kon seloto Stojakovo, dodeka severnata, isto~nata i ju`nata strana pretstavuvaat sosem blagi padini, {to gi obrabotuva ZIK Vinojug, Gevgelija. Na isto~noto i ju`noto podno`je na pogolem prostor le`i otvorena naselba, po ~ija povr{ina e evidenten mnogubroen dvi`en arheolo{ki materijal. Na ju`noto podno`je na lokalitetot slu~ajno e otkrien bikoni~en bronzen visulec (T. XXIX, 1), so alka za privrzuvawe.

Negovite tipolo{ki karakteristiki go vbrojuvaat vo grupata makedonski bronzi od VIII/VII vek pred n.e. Potekloto na ovoj naod ne mo`e so sigurnost da se opredeli i pokraj toa {to vakvite naodi re~isi sekoga{ poteknuvaat od grobovi. Na terenot ne se zabele`ani kameni plo~i, koi naj~esto se koristat za gradewe na grobna konstrukcija vo ovoj region.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

143

20. Korija, Stojakovo Na okolu 1 km ju`no od selo Stojakovo, vo neposredna blizina na Makedonsko-Gr~kata granica, se nao|a mesnosta Korija. Pred pove}e od petnaesettina godini, pri rilawe na terenot za lozovi nasadi se otkrieni i rastureni nekolku grobovi so konstrukcii od kameni plo~i vo vid na cisti.

Od grobnite prilozi se so~uvani nekolku naodi. Se raboti za bikoni~no monisto, a`uriran visulec i prsten (T. XXX, 2-4), od VII - VI vek pred n.e.

21. Nepoznat lokalitet, Uma Lit: Popov R. 1921, 152-181, Obr. 139.

Pokraj nekolkute slu~ajno otkrieni predmeti {to poteknuvaat od lokalitetite Raul, Rid i Karaku{, bugarskiot arheolog Popov nî informira za u{te eden slu~ajno otkrien predmet od okolinata na seloto Uma. Se raboti za masivna bronzena belegzija so prekrsteni kraevi od VII vek pred n.e., otkriena vo okolinata na seloto, no bez konkretno opredelena lokacija i mesto na nao|awe. Belegzijata pretstavuva groben naod otkriena pri izgradba i postavuvawe na frontofskata linija vo Prvata svetska vojna, {to pominuvala pokraj samoto selo. Terenskite istra`uvawa na toj prostor ne dadoa konkretni rezultati. Ne bea otkrieni eventualni tragi od grobovi, nitu utvrdena naselba. So ogled na toa {to so istra`uvawata opfaten e samo del od ovoj golem prostor, ne e isklu~eno nekoi idni istra`uvawa da dadat pokonkretni rezultati. Od druga strana, pokraj selo Uma pominuva dosta zna~aen paten koridor {to se povrzuva so Dolna Makedonija, realno e da se o~ekuva prisustvo na ovie naodi. Isto taka, ne e isklu~eno lokalitetot da se nao|a na teritorijata na Republika Grcija, bidej}i selo Uma se nao|a vo neposredna blizina na administrativnata dr`avna granica, koja za vreme na otkrievaweto (1913 godina) sé u{te ne bila povle~ena.

22. Bolovan, Furka Nekropolata se nao|a na okolu 2 km jugoisto~no od selo Furka i okolu 300 m zapadno od kompleksot naselbi Petkova Vodenica, Bogdanci161 161

Vidi, Opis na naselbi, br. 2.

144

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

na desniot breg na rekata Luda Mara vo mesnosta Bolovan. Nekropolata slu~ajno e otkriena so izgradba i postavuvawe na vodovodnata linija koja od selo \avoto odi kon Nov Dojran za napojuvawe na Dojranskoto Ezero so voda. Po otkrivaweto nekropolata bila napadnata so divi iskopuvawa, koi uni{tile pove}e desetici grobovi. Grobovite bile gradeni od delkani kameni plo~i vo vid na cisti, so skeletni pokojnici. Pri na{ata poseta na terenot, po povr{inata konstatiravme rasfrlani koski i fragmenti od kerami~ki sadovi karakteristi~ni za polnoto `elezno vreme, od koi eden uspeavme da rekonstruirame (T. XXVII, 2).

23. Govedarov Grob, Furka Nekropolata se nao|a na okolu 2 km zapadno od selo Furka i na okolu 500 m od naselbata Grobi{ta.162 Grobovite le`at na kosa padina, preku koja pominuva stariot pat koj od Gr~i{te pokraj naselbata i nekropolata vodel kon Furka i Dojran. Pred pove}e godini na ova mesto porojnite vodi rasturile nekolku grobovi. Spored ka`uvaweto na me{tanite, na ova mesto bile rasfrlani pepel, koski i kamewa od grobovite, pri {to se doa|a do zaklu~ok deka se raboti za nekropola so biritualno pogrebuvawe na kremirani i skeletni pokojnici. Toga{ bile otkrieni pove}e bronzeni predmeti i kerami~ki sadovi, me|u koi i fibula vo vid na o~ila, koi ne se so~uvani.

Na terenot ne se konstatirani kameni plo~i od rastureni grobni konstrukcii, no poradi silnata erozija sé u{te mo`at da se zabele`at grobovi po povr{inata, kako i onie {to bile uni{teni. Se raboti za obi~ni jami pokrieni so nafrleni kamewa vo vid na mogilki. Maliot prostor {to go zazema nekropolata ne dava mo`nost celosno da se sogledaat konstrukciite, no ne e isklu~eno prisustvo na grobovi so konstrukcii od kameni plo~i vo vid na cista.

162

Vidi, Opis na naselbi, br. 22.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

145

ODNOSOT NA NEKROPOLITE SO NASELBITE

Re~isi site otkrieni nekropoli i grobovi iniciraat postoewe na svoite mati~ni naselbi vo nivnata neposredna blizina, taka {to problem vo odnos na nivnata lokacija i vzaemna vrska ne postoi. Pogolemiot broj nekropoli se nao|aat locirani na mesta {to sozdavaat ambient na pripadnost prema mati~nata naselba. Tie sekoga{ se nao|aat vo nivna neposredna blizina. Ovaa sostojba se potvrduva re~isi kaj site otkrieni nekropoli i grobovi {to se gore opi{ani. Ne pretstavuvaat isklu~ok nitu lokaciite na nekolkute slu~ajno otkrieni naodi {to poteknuvaat od rastureni grobovi.

Vzaemnata vrska na naselbite i nekropolite ja kompletira socijalnata i kulturnata vrednost na naselenieto, sozdavaj}i integralna celina vo nivniot razvitok. Vo uslovi koga sosem malku naselbi se arheolo{ki ispitani, problem pretstavuva opredeluvawe na nivnite kulturni horizonti. Iako ovoj problem te{ko mo`e da se minimizira bez soodvetno re{eni stratigrafski odnosi, ne treba da se zanemari prisustvoto na povr{inskiot arheolo{ki materijal. Ovie odnosi mo`at da se nadminat ako se ima predvid ulogata na ovoj materijal za soodvetno tretirawe na hronolo{kite problemi. Mo`ebi vakviot pristap ne e sosema siguren za opredeluvawe na dol`inata na vremenskoto egzistirawe na kulturnite horizonti, no ne pre~i da se zeme predvid koga toj se odnesuva za opredeluvawe na hronolo{ka polo`ba, vo odnos na celokupniot vremenski interval prisuten na naselbite. Vo osnova, nivnoto prisustvo dava potvrda za vremenskata pripadnost na naselbata, taka {to vo ovoj slu~aj ne mo`e da se zanemari.

Polo`bata na nekropolite vo odnos na naselbite e evidentna i preku bliskata teritorijalna oddale~enost. Pre~ka na vakviot odnos pretstavuva neprisustvo na oddelni fazi vo pogrebuvaweto. Se raboti za otsustvoto na grobovi i nekropoli od preodniot period i ranata faza na `eleznoto vreme, od koi dosega se otkrieni samo dva groba. Pri takva sostojba preostanuva da se zemat predvid nekropolite so sigurni hronolo{ki pokazateli.

Na naselbite vo Dolno Povardarje nekropolite sekoga{ se locirani vo nivnata neposredna blizina, obi~no na onaa mesto kade {to postojat prirodni uslovi taa da se postavi. Mestoto za postavuvawe na nekropolata nema strogo opredeleno pravilo na koja strana od naselbata da bide postavena, nitu e opredelena nejzinata oddale~enost. Nekropolata se postavuva na ona

146

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

mesto, koe{to gi ispolnuva prirodnite uslovi za nesmetano komunicirawe so naselbata. Blizinata so naselbata ima mo{ne va`na uloga za nesmetano ostvaruvawe na komunikaciite, taka {to se ima vpe~atok deka nekropolite ne se oddale~eni pove}e od 300-500 metri. Isklu~ok pretstavuvaat samo onie nekropoli, za koi{to vo blizina na naselbata ne postojat prirodni uslovi za postavuvawe. Vo ovoj slu~aj mestoto mora da bide prilagodeno za nesmetano ostvaruvawe na prirodnite kontakti so naselbata. Vo zavisnost od prirodnite uslovi {to gi pru`a terenot, tie ne se oddale~eni pove}e od 1 km. Dokolku se raboti za pogolema naselba koja vr{i pogrebuvawe na pove}e punktovi okolu nea, toga{ isto taka nekoi od nejzinite nekropoli mo`at da bidat postaveni podaleku od naselbata.

Nekropolite na koi{to im se poznati hronolo{kite ramki, zazemaat dominantno mesto vo Dolno Povardarje. Isklu~ok pretstavuvaat nekropolite od preodniot period i onie od ranoto `elezno vreme. Za nivniot odnos so naselbite ne mo`e da se zboruva, vo uslovi koga ne se otkrieni nekropoli. Ne e isklu~eno kaj ovie nekropoli da va`at razli~ni merila i odnosi, pokraj na~inot na pogrebuvawe i pogrebnite obi~ai i za odnosot so mati~nite naselbi. Sosema e evidentno deka ovie grobovi ne se otkrieni vo blizina na nekropolite od polnoto `elezno vreme, so {to u{te pove}e se naglasuva nivnata podvoenost. Ovde ne spa|aat nekropolite evidentirani preku slu~ajni naodi bez to~na mestopolo`ba. Tie vremenski pripa|aat na polnoto `elezno vreme.

No, da se vratime na nekropolite so opredelena vremenskata ramka i pra{aweto na nivniot odnos so naselbite. Okolu naselbata Vardarski Rid se otkrieni mno{tvo grobovi rasporedeni na nekolku lokacii. Nema somnevawe deka Vardarski Rid e nivna mati~na naselba. Istorodniot arheolo{ki materijal otkrien vo nekropolite i na naselbata ja zacvrstuva nivnata vrska. Faktot {to vo blizina ne e otkriena druga naselba, isto taka odi vo prilog na mati~nosta na naselbata. No, tuka vo pra{awe e druga priroda na problemot. Spored nekolku izneseni pretpostavki, osven otkrienite grobovi, tuka treba da se smeta na u{te nekolku stotini grobovi (del uni{teni, a del neotkrieni), so relativna hronolo{ka opredelba od VIII - VI vek pred n.e. Realnata statistika poka`uva deka naselbata Vardarski Rid vo ovoj period treba da bide prostor za `iveewe na pove}e iljadi lu|e, koi realno i prakti~kno ne mo`at da se smestat na prostorot {to go dozvoluva prirodata na negovoto prostirawe. Vo ova vreme nedostatokot od naselbinski prostor sigurno e nadomesten so naseluvawe vo ramni~arskiot

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

147

del, vo blizina na centralnata naselba od pove}e enklavi na rodovski zaednici. Ovie zaednici sigurno go koristele prostorot za pogrebuvawe na pove}e punktovi okolu Gevgelija. Delumna potvrda na ovaa pretpostavka poka`aa kratkite sondirawa na lokalitetot Bela Prs, lociran vo centralniot del na Gevgelija. Vo ovaa prilika e otkrien del od naselba, so arheolo{ki materjal {to pripa|a na polnoto `elezno vreme.163 Identi~na ramni~arska naselba e otkriena i na lokalitetot Seli{te kaj Smokvica, vo neposredna blizina na utvrdenata naselba od `eleznoto vreme Gradi{te, Smokvica. Izgradbata na naftovodot Solun-Skopje zafati del od ednoslojna naselba, koja spored naodite (delovi od kerami~ki sadovi, me|u koi i poznatiot bokal so koso zase~ena zadna strana na vratot) e datirana vo VII-VI vek pred n.e.164 Vakvata praktika se povtoruva i kaj naselbata na Isar-Marvinci, no so ne{to pojasna sostojba. Najnovite iskopuvawa locirani na ju`noto podno`je na utvrdenata naselba, na prostorot {to go zafa}a ju`nata anti~kata nekropola, otkrija horizont na `iveewe od polnoto `elezno vreme.165 Tie potvrdija deka ovoj del od naselbata bil nadvor od centralnata naselba. Vakvata praktika verojatno bila primenuvala i na drugi prostori okolu Isarot, no zasega nema mo`nost toa da se potvrdi bez arheolo{ki iskopuvawa.

Sostojbata so nekropolite okolu seloto Dedeli i nivniot odnos so mati~nata naselba e mo{ne problemati~na. Ovde se otkrieni pove}e stotici grobovi, rasporedeni na nekolku punktovi, no zasega nivna mati~na naselba ne e otkriena. Vo ramkite na pretpostavka, zasega prifatliva, izneseno e mislewe deka se raboti za pove}e mali naselbeni punktovi rasporedeni okolu Dedeli, vo vid na mali enklavi-zaednici.166 Sosema e sigurno deka ovie odvoeni zaednici koristele svoj prostor za pogrebuvawe vo ramkite na nekropolata.

Ostanatite nekropoli re~isi celosno se vklopuvaat vo voobi~aenoto pravilo {to go odreduva nivniot odnos so naselbite. Nivnata pozicija i mestopolo`ba pretstavuva neraskinliva vrska so naselbata na koja pripa|aat. Taka, ednata nekropola na naselbata Manastir-Miletkovo se nao|a na severozapadna strana, dodeka vtorata se nao|a na lokalitetot Na Emil Slamkov od Narodniot muzej vo Gevgelija mu blagodaram za uvid vo dokumentacijata i naodite. Rezultatite ne se publikuvani.

164 Za uvid vo naodite i dokumentacijata mu blagodaram na Boban Husenovski od Narodniot muzej vo Gevgelija. Razultatite ne se publikuvani.

165 Mitrevski D., Temov S. 2000, 147-155, Sl. 2, 3.

166 Mitrevski D. 1991, 70.

163

148

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Bi{ov Javor-Smokvica e oddale~ena okolu 700 m ju`no od naselbata.

Nekropolata na kompleksot naselbi Petkova Vodenica-Bogdanci se nao|a okolu 300 metri zapadno od niv na lokalitetot Bolovan. I nekropolata na naselbata Prdejska ^uka-Gr~i{te se nao|a ju`no od naselbata vo mesnosta Glos, rasprostraneta na pogolem prostor.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

149

ZAVR[NI SOGLEDBI

HRONOLO[KA I KULTURNA OPREDELBA

Vo sistemot na hronolo{kite vrednosti, naselbite vo Dolno Povardarje poka`uvaat konstanten i voedna~en tek na egzistirawe (T. XXXII). Op{tata pozicija i hronolo{ka polo`ba, vo odnos na regionite so koi se ostvaruvaat neposredni kulturni i ekonomski vrski, ja opredeluvaat tipolo{kite karakteristiki i izvr{enite analizi na dvi`niot arheolo{ki materijal. I pokraj toa {to na najgolem del od naselbite ne se izveduvani arheolo{ki iskopuvawa, ne pretstavuva pre~ka da se opredeli nivnata relativna hronologija. Za da se opredeli pripadnosta na naselbite vo sistemot na hronolo{ki vrednosti, neophodno e da se potsetime na periodizacijata na `eleznoto vreme.

Vo Makedonija vo nekolku navrati e storen obid da se definiraat hronolo{kite odnosi za periodot na `eleznoto vreme (T. XXXI). Bez namera da navleguvame vo podlaboki analizi, nakuso }e se zadr`ime na hronolo{kite sistemi {to se dosega izraboteni za teritorijata na Makedonija. Na toj na~in }e se obideme da ja postavime hronolo{ka pozicija na na{ite naselbi, vo odnos na po{irokiot region.

Relativnata hronolo{ka periodizacija na `eleznoto vreme, {to go zafa}a vremeto od XII - VI vek pred n.e., za Makedonija i Srbija pred pove}e decenii e izraboten od M. Gara{anin.167 Vo ovoj hronolo{ki sistem preodniot period od bronzeno vo `elezno vreme se narekuva `elezno vreme I, opredelen so eden dolg period od pet veka. Krajot na `eleznoto vreme avtorot go opredeluva na krajot od starata era i pokraj toa {to e poznato deka poslednite pet veka od starata era vo Makedonija se odbele`uvaat so prisustvo na anti~kite kulturni vrednosti.

167

Garašanin M. 1960, 173-182.

150

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Avtorot na ovoj hronolo{ki sistem napravil adaptacija za Srbija i Makedonija koristej}i go hronolo{kiot model na P. Rajneke nadograden od Miler/Karpe i Kosak, koj gi opredeluva osnovnite hronolo{ki odnosi na teritorijata na cela Evropa, no za negova izrabotka prete`no e koristen arheolo{ki materijal od Sredna Evropa.168 Ovoj sistem na Gara{anin sé u{te e merodaven i se koristi za teritorijata na Srbija. Bidej}i za teritorijata na Makedonija va`at drugi merila i hronolo{ki odnosi, ne{to podocna I. Mikul~i} izrabotil hronolo{ki sistem za potesnoto podra~je na Pelagonija, zadr`uvaj}i go kosturot na osnovnite vrednosti od srednoevopskiot sistem.169 Vo ponovo vreme, vo nekolku navrata D. Mitrevski se obide da gi sistematizira ovie hronolo{ki sistemi, iznesuvaj}i pritoa novi momenti za nivna realizacija.170 Koristej}i gi rezultatite od arheolo{kite iskopuvawa na teritorijata na Makedonija i po{iroko, glavno preku manifestaciite koi se odnesuvaat na pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai, kako i nekoi novi momenti od rezultatite na najdobro istra`enata naselba kaj Kastanas vo gr~kiot del na Makedonija, iznese prili~no prifatliva opredelba na hronologijata na `eleznoto vreme za Makedonija.

Hronolo{kiot sistem na D. Mitrevski, spored na~inot i metodot na negovata izrabotka ima realna mo`nost da gi obezbedi hronolo{kite odnosi na teritorijata na Makedonija, za vremeto i periodot za koj e podgotven.

No, pretpostavuvame deka i ovoj sistem kako i drugite ne e kone~en, odnosno negovoto dorabotuvawe }e se odviva na na~in {to neposredno }e zavisi od natamo{nite rezultati na arheolo{kite istra`uvawa. Ovde posebno treba da se istakne slabata ispitanost na bronzenoto vreme, kako i ranata faza na `eleznoto vreme, za koi evidentno nedostasuvaat soodvetni podatoci. Isto taka, na eden od elementite {to sekako treba da se smeta vo ponatamo{nite postapki za opredeluvawe na hronolo{kite odnosi, e ispituvaweto na utvrdenite naselbi. Nim vo minatoto voop{to ne im be{e posveteno soodvetno vnimanie, taka {to rezultatite od nivnite istra`uvawa, vo golema merka bi ja nadopolnile prazninata {to se ~uvstvuva pri obrabotkata na ovie pra{awa. Nemame namera tuka da navleguvame vo podlaboki analizi na otvorenite pra{awa {to se nametnuvaat, so ogled na nekompletnite podatoci {to ni se na raspolagawe, tuku naprotiv, respektiraj}i ja ovaa podelba }e se obideme da se prilagodime na nejzinite vrednosti, koi zasega Müller – Karpe H. 1959, I-II. Mikulčić I. 1966, 5.

170 Mitrevski D. 1991a, 145-159; Mitrevski D. 1997, 25,71, 135.

168 169

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

151

pretstavuvaat dobro razrabotena osnova vo tretiraweto na ovoj del od problemite.

Po~etokot na preodniot period od bronzeno vo `elezno vreme e povrzan so pojava i izgradba na novi naselbi, po relativno mirniot period na srednoto i docno bronzeno vreme. Vrz osnova na dvi`niot arheolo{ki materijal, ovie naselbi se karakteriziraat i so pojava na kanelirana keramika, {to e evidentna na pove}e na{i utvrduvawa. Se raboti za keramika od severno poteklo, koja gi ilustrira prodorite na kulturnite vrednosti na severnite narodi. Golem broj prou~uva~i dale razli~ni tolkuvawa za potekloto na ovaa keramika. Taka, Hertli ja povrzuva so Lu`i~kata kultura,171 Buzek smeta deka e rezultat na prodorite na nekoi narodi od sredna Evropa,172 no sé pove}e preovladuva misleweto deka taa e dojdena od Centralen Balkan i Podunavjeto. Vakvoto mislewe go zastapuva Hensel, koj vrz osnova na formite na ovaa keramika otkriena na naselbata kaj Kastanas zaklu~uva deka nema odredeni paraleli severno od Sava i Dunav.173 Identi~no stanovi{te iznesuva i Gara{anin, posebno uka`uvaj}i na pojavata na grubata keramika vo Makedonija i Grcija, koja ima paraleli posebno kaj Medijana-grupata.174 Pojavata na kaneliranata keramika na jug se vrzuva so prodorot na severnite narodi, koi vo naukata se poistovetuvaat so ru{itelite na docno bronzenodopskite naselbi vo Dolen Vardar (Vardarovca, Vardino, Kastanas, ^au{ica), ~ie obele`je vo preodniot period }e stane tokmu ovaa keramika. Na najdobro istra`enata naselba Kastanas, prvite fragmenti na kaneliranata keramika se javuvaat vo slojot 13, koja so promenliv intenzitet pokraj drugata keramika, kontinuirano e prisutna do slojot 5, {to odgovara na periodot od XII do VIII vek pred n.e. Prisustvoto na kaneliranata keramika vo ovoj period, procentualno pretstavuva samo eden mal del vo odnos na celokupnata kerami~ka produkcija {to e otkriena i obrabotena na naselbata Kastanas. Kako ilustracija }e napomenime deka nejzinata pojava vo slojot 13 e zastapena so samo 1%, dodeka vo slojot 5 so 3%, a najgolema zastapenost e zabele`ata vo sloevite 10 so 17,6% i 6 so 20,5%.175 Kvalitetot na ovaa keramika vo po~etokot ne se razlikuva mnogu od bronzenodopskata. Taa se izrabotuva od pro~istena glina so malku primesi na kvarcni zrna, ~esto polirana, a nejzinata povr{ina e dorabotuvana so Heurtley W. A. 1939, 125, 129 Bouzek J. 1985, 190-193.

173 Hänsel B. 1979, 191-200.

174 Garašanin M. 1983, 771-772.

175 Hochstetter A. 1984, 188-194, Abb. 50, 51.

171 172

152

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

maznewe, so crvena, a poretko siva boja na pe~ewe. Kanelurite sekoga{ se nao|aat edna do druga, razli~no postaveni na teloto na sadot vo zavisnost od negovata forma. Isto taka, vo zavisnost od mestoto na postavuvawe i formata na sadot, se upotrebuvaat tesni i {iroki, i plitki i dlaboki kaneluri, ponekoga{ rasporedeni vo grupi, postignuvaj}i taka posebni ukrasni motivi.

Kaneliranata keramika zasega e otkriena na naselbite Vardarski Rid-Gevgelija (T. I), Prdejska ^uka-Gr~i{te (T. VII, 1-5), Isar-Marvinci (T. IX, 3), Kalica-Miravci (T. X, 4, 5), Dolamare-Prdejci (T. XVII, 3) i TufkaSmokvica (T. XXII, 2, 3). Kako i kaj naodite na ovaa keramika od naselbite vo drugite regioni i vo na{iot region taa se odlikuva so razli~en kvalitet na izrabotka, zavisno od periodot vo koj se javuva. Vo preodniot period kaneliranata keramika go zadr`ala kvalitetot na docna bronzenata keramika, dodeka kolku pove}e taa se odoma}uva, nejziniot kvalitet e sé poslab. Osnovnata pri~ina za vakvata sostojba verojatno treba da se bara vo razbienata tradicionalna struktura na naselenieto po dolgiot period na nemiri i razurnuvawa, no i so prodorot na novi pokvalitetni formi dojdeni od jug. Vo sekoj slu~aj, zaradi konstantnoto prisustvo na kaneliranata keramika vo ovoj i periodot na ranata faza od `eleznoto vreme, te{ko mo`e da se povle~e granica vo odnos na nejzinata pokonkretna opredelba, bez temelni istra`uvawa na naselbite.

Pokraj ovaa keramika preodniot period se odbele`uva i so grubata keramika vo koja spa|aat raznite formi na lonci, ~esto ukrasuvani so plasti~ni lenti so otisoci od prsti, koi se postavuvaat na rabot od otvorot, vratot i stomakot na sadot. Nekoi od ovie sadovi se ukrasuvani so vre`uvawe so kosi i pravi crti~ki, postaveni vrz i na rabot od otvorot, no i na vratot od sadovite, verojatno so namera da gi imitiraat kanelurite od pomalite sadovi. Tie se odlikuvaat so gruba faktura, izraboteni od zemja zbogatena so kvarcni zrna. Povr{inata ~esto im e mehani~ki mazneta, so namera da se postigne edinstvena debelina na yidovite i adekvaten izgled na formata. Pokraj drugata, grubata keramika e prisutna re~isi na site na{i utvrduvawa, bez ogled na nivnata golemina i vreme na egzistirawe, {to ja ~ini primarna vo odnos na nejzinata upotreba.

Pome|u preodniot period i ranata faza na `eleznoto vreme te{ko mo`e da povle~e konkretna granica, so ogled na istorodniot arheolo{ki materijal prisuten na naselbite. Celokupnata keramika otkriena na naselbite od ranata faza na `eleznoto vreme, se odlikuva so poslab kvalitet na izrabotka, verojatno kako rezultat na izgubenite tradicionalni

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

153

vrednosti, po nemirnite vremiwa na razurnuvawa i uni{tuvawa. Nivnata porozna struktura e rezultat na mo{ne slabiot kvalitet na pe~ewe. Sega taa e svedena na ograni~en izbor na kerami~ki formi, {to imaat cel da gi zadovolat osnovnite `ivotni potrebi na naselenieto.

Osven tradicionalnite formi na kaneliranata keramika, i mnogubrojnata gruba keramika, koi ja produciraat poznatata keramografija od preodniot period, sega taa e so prili~no siroma{en izbor na formi.

Vo ovaa keramika spa|aat raznite formi na lonci so vertikalni visoko izdignati ra~ki, me|u koi i sadovite so plasti~ni dodatoci na najvisokiot del od ra~kite, no i dlaboki ~inii so vovle~en rab ~esto ukrasen so kaneluri. Otkriena e na naselbite Kalica-Miravci (T. X, 1-3, 6; T. XII; T. XIII), Dolamare-Prdejci (T. XVI), Grobi{ta-Furka (T. XXIII, 2-5), Talov RidNegorci (T. XIV, 2), Isar-Marvinci (T. IX, 4) Gradi{te-Smokvica (T. XXI), Tufka-Smokvica (T. XXII,) i Petkova Vodenica III-Bogdanci (T. XXV, 3) .

Vo novonastanatata sostojba, sega novite utvrdeni naselbi se formiraat podaleku od glavnite patni koridori, obezbeduvaj}i si taka pogolem stepen na za{tita i preku nivnoto neposredno locirawe (KalicaMiravci, Beli Most (Gradi{te)-Petrovo, Grobi{ta-Furka). Faktot {to vo na{iot i sosednite regioni, dosega se otkrieni samo nezna~itelen broj grobovi od preodniot period, ili od ranata faza na `eleznoto vreme, samo ja potvrduva konstatacijata deka se raboti dezintegrirani odnosi na naselenieto, {to se vospostaveni po destrukcijata na nivniot tradicionalen sistem na vrednosti od bronzenoto vreme. Vakvata sostojba se povtoruva i na po{irokata teritorija na Makedonija. Ovoj period e potvrden i odbele`an samo so nekolku osameni grobovi i pove}e slu~ajni naodi, koi vo globalni ramki ne ja zadovoluvaat op{tata slika za pokonkretno hronolo{ko determinirawe na ranata faza od `eleznoto vreme.176 Pri vakvata sostojba, preostanuva ovaa golema praznina da se nadopolni so ispituvawe na naselbite, odnosno preku nivnata op{ta stratigrafska polo`ba na dvi`niot arheolo{ki materijal. Sepak, pokraj maliot broj podatoci {to ni se na raspolagawe, mora da se soglasime deka, ranata faza na `eleznoto vreme pretstavuva pojdovna osnova za sozdavawe na realni uslovi za razvitok na slednata faza na polnoto `elezno vreme, vo celost zastapena vo na{iot region.

Po~etokot na razvienoto ili polno `elezno vreme, vo Dolno Povardarje se vrzuva za pogrebuvaweto vo kameni konstrukcii vo vid na cisti i pojavata na karakteristi~en bronzen nakit, t.n. makedonsko-pajonski 176

Mitrevski D. 1997, 110-117.

154

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

bronzi. Blagodarenie na golemiot broj grobovi i prilozi vo niv, polnoto `elezno vreme vo Dolno Povardarje e izdvoen vo hronolo{ki nezavisna celina.

Karakteristika na naodite vo grobovite e dominacijata na lentasto boenata keramika rabotena na grn~arsko trkalo. Taa e izrabotena od dobro pro~istena glina, so oker do crvena boja na pe~ewe. Ukrasuvaweto se vr{elo na vratot i stomakot so temnocrvena mat boja, vo vid na lentasti obra~i. Site dosega otkrieni sadovi se sveduvaat na nekolku formi. Pokraj bokalot so koso zase~ena zadna strana na vratot kako najdominantna, u{te se sre}avaat i dlaboka {olja so edna, ili so dve dr`alki vo kantarovidna forma i malo bokal~e (olpa).177 Keramika izrabotena na grn~arsko trkalo e otkriena na naselbite Vardarski Rid-Gevgelija,178 Isar-Marvinci,179 MramorMiletkovo (T. IX, 5) i Petkova Vodenica III-Bogdanci (T. XXV, 4, 5), no ni oddaleku vo tolkav obem kako vo nekropolite. Analogii za ovaa keramika nao|ame vo nekropolite vo Dolen Vardar (^au{ica, Bohemica, Kastanas) i na Halkidik.180 Ne e isklu~eno ovoj specifi~en tip keramika naj~esto da se koristi kako prilog vo grobovite, a vo naselbite barem spored naodite, da se koristi keramika rabotena na raka za sekojdnevna upotreba. Ova i porano e konstatirano181 no sega ve}e evidentno se potvrduva nedovolnoto prisustvoto na lentasto boenata keramika na naselbite, odnosno slaboto prisustvoto na ra~no rabotenata keramikata vo nekropolite. Ra~no rabotenata keramika, vo site dosega istra`uvani nekropoli vo na{iot region e zastapena so samo okolu 30 primeroci, od koi najgolemiot del se fragmenti od sadovi otkrieni nadvor od grobovite. Nivnite formi se identi~ni so onie otkrieni vo grobovite. Kako {to e pogore napomenato, upotrebata na keramikata rabotena na raka vo grobovite, pretstavuva nedostatok na voobi~aenata “grobna” keramika izrabotena na grn~arsko trkalo.182 So ogled na mnogu niskiot procent na zastapenost na ra~no izrabotenata keramika vo odnos na onaa rabotena na grn~arsko trkalo, od edna strana i golemata kvantitativna produkcija na keramikata izrabotena na grn~arsko trkalo, ne e mo`no vo odreden moment da se po~uvstvuva nejzin nedostatok. Vo sekoj slu~aj, izvesno e deka tuka doa|a do izraz upotrebata na dve sosem sprotivni merila vo odnos na nivnoto praktikuvawe. Dodeka na Mitrevski D. 1991, 48.

Husenovski B., Spasovska Dimitrioska G. 1999, T. I, 4-6.

179 Sokolovska V. 1986, 67, Sl. 46, a.

180 Hochstetter A. 1984, 12, Abb. 1; Mitrevski D. 1991, 51, 52.

181 Mitrevski D. 1991, 47.

182 Mitrevski D. 1991, 47.

177 178

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

155

nekropolite vo upotreba se starite formi so sosema nov na~in na izrabotka so grn~arsko trkalo, na naselbite sé u{te se upotrebuva tradicionalniot na~in za izrabotka, so raka, zastapen i vo ranoto `elezno vreme.

Na naselbite vo Sredno i Gorno Povardarje, lentasto boenata keramika malku se sre}ava. So nekolku fragmenti zasega taa e zastapena samo na lokalitetite Dabinci-Sopot, Orlovi ^uki-Star Karaorman i Gradi{te-Kne`je. I ovde vo upotreba se re~isi identi~ni formi kako i vo Dolno Povardarje, so taa razlika {to ukrasuvaweto e vr{eno so zap~esto trkalce i so vre`uvawe.

Metalnite naodi na naselbite vo Dolno Povardarje vo ovoj period se prisutni vo pomal broj. Tie se sveduvaat na nekolku primeroci bronzen nakit. Nivnite tipolo{ki karakteristiki manifestiraat hronolo{ki vrednosti {to pripa|aat na ranata faza i na polnoto `elezno vreme. @ivotot na pove}e utvrdeni naselbi prodol`uva i vo ranata antikata.

Ovoj period pretstavuva posledna etapa od nivnoto egzistirawe, potvrden preku obemniot dvi`en arheolo{ki materijal isfrlen na povr{inata. Vo rano rimsko vreme `ivotot }e zamre re~isi na site naselbi locirani na visoki dominantni mesta. Vo ova vreme `ivotot }e prodol`i vo podno`jata na nekoi od ovie naselbi.

156

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

ETNI^KI I ISTORISKI OKOLNOSTI

Pra{awata koi se zanimavaat so etni~kite problemi na zaednicite vo predistorijata pretstavuvaat slo`ena materija {to se potpira na istoriskite izvori i arheolo{kite istra`uvawa. Dodeka za postarite periodi na predistorijata (neolit, eneolit), koga se zboruva za ~ovekovite zaednici, re~isi sekoga{ se upotrebuvaat terminite kultura, kulturna grupa ili kulturen kompleks, za nejziniot kraj osetno se menuva odnosot pri istra`uvawata. Ova osobeno se odnesuva za krajot na prvata polovina od II i I milenium pred n.e., koga pokraj rezultatite od arheolo{kite istra`uvawa, vo golema merka se koristat pi{uvanite izvori kako eden od osnovnite elementi vo razre{uvaweto na pove}e prisutni problemi.

Pritoa, razli~nite priodi pri istra`uvaweto na ovaa materija vo odnos na tretiraweto na poedini pra{awa, pridonesoa za jasnata diferencijacija na protoistoriskite zaednici {to go naseluvale Balkanot. Interesot za vakvata sostojba osobeno go predizvikaa rezultatite od arheolo{kite iskopuvawa vr{eni vo poslednite dve decenii, ne samo vo Makedonija, tuku i po{iroko na Balkanot, taka pridonesuvaj}i so ovie pra{awa da se zanimavaat golem broj avtori.

Me|utoa, bez ogled na toa kolku se jasni poziciite na poedini zaednici, sé u{te postojat odredeni elementi {to gi nadopolnuvaat ovie prou~uvawa, osobeno koga se zboruva za periodot na preodnata faza od bronzenoto vo `eleznoto vreme. Pri~ina za vakvata sostojba sekako se posledica od nemirnite nastani {to zapo~nale pri krajot na bronzenoto vreme. Tie vo narednite vekovi }e ostavat traen beleg na mirniot `ivot {to dotoga{ bil prisuten kaj naselenieto na Balkanot.

Nastanite poznati vo istorijata kako Golemi egejski preselbi, predizvikani od migraciite na brojni etni~ki populacii, go zafatile prostorot od Sredna Evropa do Egipet i Bliskiot Istok. Tie se dokumentirani, ne samo preku mnogubrojnite arheolo{ki naodi, tuku i na razni na~ini vo dokumentite na golemite isto~no-mediteranski civilizacii.183 Zna~i, dodeka vo tekot na re~isi celiot period na Taka na primer na nekoi spomenici od vremeto na faraonite Meremptah (1222 god. pred n.e.) i Ramzes III (1189 god. pred n.e.), se spomenuva napad vrz Egipet na t.n. severni ili morski narodi. Isto taka ova e vreme koga se pretpostavuva padot na Troja, a neposredno potoa e predizvikana preselbata na Dorcite od Severna Grcija na Peloponez (Petrova E. 1996, 111 - 112), padot na Hetitskoto carstvo, propa|aweto na Mikenskata civilizacija i naseluvaweto na Filistejcite vo Palestina.

183

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

157

bronzenoto vreme postoi glavno miren i kontinuiran razvitok, na krajot od ovoj i po~etokot na `eleznoto vreme sostojbata bitno se izmenila. Novite naselbi {to se sozdavaat vo ovoj period nedvosmisleno se posledica na ovie nastani. Nositelite na ovie promeni }e nametnat svoi kulturni vrednosti, potisnuvaj}i gi tradicionalnite normi od bronzenoto vreme. Vo edna takva sostojba verojatno }e se sozdade odredena simbioza pome|u postojanite i novonastanati uslovi, koi vo domenot na kulturno-politi~kata istorija, svojata najvisoka to~ka }e ja dostignat vo tekot na polnoto `elezno vreme.

Se raboti za proces {to se odvival nekolku vekovi, dokumentiran preku arheolo{kite naodi i delumno preku istoriskite podatoci.

So ovie nemirni nastani i procesi bila zafatena i teritorijata na Makedonija, kako eden od popatnite koridori po koi se odvivale migraciite na raznite populacii. Preku arheolo{kiot materijal ovie nastani se potvrdeni i na pove}e naselbi vo Dolno Povardarje. Prisustvoto na arheolo{kiot materijal vo izvesna merka ja nadopolnuva slikata za ovoj period, ve}e potvrdena na pove}e naselbi vo Dolen Vardar (Kastanas, Vardino, Vardarofca).

Etni~kata pripadnost na naselenieto vo Povardarieto dosega bila predmet na prou~uvawe vo pove}e navrati. Za razre{uvawe na ovie pra{awa prete`no bile koristeni rezultati od istra`uvanite nekropoli, odnosno pojavite {to se odnesuvaat na pogrebnite obi~ai i na~inot na pogrebuvawe.

Tie vo osnova pridonesoa da se korigiraat pove}e pra{awa {to dotoga{ bea prisutni vo naukata. Sega ve}e ne e sporno deka regionot {to go zazema Povardarieto, vo tekot na celoto `elezno vreme pripa|al na Pajoncite.

Vakviot jasno prezentiran stav, neodamna go iska`aa nekolku avtori.

Pokraj podatocite od pi{uvanite izvori, lingvisti~kite, sociolo{kite i istoriskite pojavi, se baziraat i na arheolo{ki i antropolo{ki istra`uvawa.184 Postarite prou~uva~i na ovaa problematika, {to ja dadoa osnovata za ovie prou~uvawa, iska`ale razli~ni stavovi po ova pra{awe. Tie prete`no se potpiraa na pi{uvanite izvori, so ogled na faktot {to ne im bile dostapni rezultatite od ponovite arheolo{ki istra`uvawa, osobeno za teritorijata {to ja zafa}a dolinata na Vardar. Najmnogu be{e iznesuvan stavot deka Pajoncite pripa|aat na ilirskiot etni~ki supstrat, zastapuvan od P. Kre~mer, G. Kacarov, D. Gara{anin i dr.185 D. De~ev, V. Georgiev i A. Sokolovska V. 1986, 143-148; Mitrevski D. 1997, 187-205; Sokolovska V. 1997; Petrova E., 1996; Petrova E. 1999; Veqanovska F. 1994.

185 Petrova E. 1999, 147, zab. 15; Kacarov G. 1921, 8-41; Garašanin D. 1991, 83-90.

184

158

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Fol ja zastapuvaa tezata deka Pajoncite etni~ki pripa|aat na Trakijcite, dodeka J. Beloh, J.N. Svoronos i R. Kati~i} go zastapuvaat misleweto za helenska pripadnost na Pajoncite. 186 Istra`uvawata {to se vr{eni na lokaliteti po dolinata na Vardar vo poslednite dve decenii, osobeno vo Dolno Povardarje, go svrtea vnimanieto i na doma{nite avtori za prou~uvawe na istorijata i kulturata na Pajoncite. Ovie istra`uvawa glavno se bazirani na rezultati od iskopuvawa na `eleznovremenski nekropoli. Taka, preku na~inot na pogrebuvawe i pogrebnite obi~ai, izneseno e prifatlivo mislewe za voedna~eni kulturni vrednosti vospostaveni vo ovoj region, razli~ni od istovremenite manifestacii na istok od Struma i vo Ju`na Trakija.187 Ako kon ova se zemat predvid i rezultatite od istra`uvawata vr{eni na pove}eslojnite naselbi vo Dolen Vardar (^au{ica, Vardarofca, Vardino, Kastanas),188 toga{ prisustvoto na Pajoncite vo ovoj region vo tekot na `eleznoto vreme, ne mo`e da se stavi pod somnenie.189 Za ovaa problematika, osven oddelni napisi, se publikuvani pove}e nau~ni studii i monografii. Tie od razli~ni aspekti ja istra`uvaat i prou~uvaat istorijata, materijalnata kultura i antropolo{koto definirawe na Pajoncite.

So komparirawe na opse`nata arheolo{ka, istoriska i antropolo{ka gra|a, golem pridones vo rasvetluvaweto na pajonskata istorija i kultura vo Makedonija, dadoa E. Petrova, V. Sokolovska, D. Mitrevski i F. Veqanovska.190 Bez da navleguvame vo podlaboki analizi, nakratko }e gi prezentirame nivnite stavovi i na toj na~in }e se obideme da im gi pribli`ime rezultatite od na{ite istra`uvawa, {to vo izvesna merka gi nadopolnuvaat.

Vo obemniot sinteti~ki trud za Pajonija, pokraj prou~uvaweto na istorijata i materijalnata kultura, preku lingvisti~ki i onomasti~ki primeri, E. Petrova go istra`uva potekloto i pripadnosta na Pajoncite.191 Onaa {to pretstavuva karakteristika vo istra`uvaweto i prou~uvaweto na paleobalkanskite populacii, e iznesenoto mislewe deka Brigite bile sostaven del na podocne`nite etni~ki zaednici na Pajoncite, Makedoncite,

Petrova E. 1999, 149-151, zab. 26, 28, 32.

Mitrevski D. 1997, 189.

188 Heurtey W. A., 1939, 33, 34, 36; Hänsel B., 1979, 191-200.

189 Petrova E. 1999, 43.

190 Petrova E., 1993, 125-140; Petrova 1994, 9-19; Petrova E., 1996; Petrova E., 1999; Sokolovska V., 1986; Sokolovska V., 1990, 9-34; Mitrevski D., 1996; Veqanovska F., 1994.

191 Petrova E. 1999, 145-156.

186 187

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

159

Dasaretite, Edonite i Migdoncite.192 Iako Pajoncite gi smeta za stara bronzenodopska populacija, sepak prezentira odredeni primeri od pajonskata lingvistika i onomastika koja sodr`i golem broj glosi i imiwa so brigiski koren. Toa i ovozmo`uva da go iznese stavot deka vo tekot na II milenium pred n.e., pa se do is~eznuvaweto na Brigite vo VII vek pred n.e., Pajoncite imale nesporni vrski so Brigite na ovoj del od Balkanot. Toa upatuva na faktot deka Brigite bile supstratum ili baza vo pajonskoto etni~ko formirawe.193 Ponatamu taa zaklu~uva deka brigiskata povrzanost so Pajoncite i anti~ka Makedonija, gi pravi isto taka etni~ki i lingvisti~ki bliski Pajoncite so anti~kite Makedonci.

Dostapnite arheolo{ki naodi, komparirani so mnogubrojnite istoriski podatoci crpeni od anti~kite izvori bea osnova D. Mitrevski da go iznese stavot deka, doa|aweto na Pajoncite se odvivalo me|u poslednite od nizata indoevropski branovi. Procesot na nivnoto definitivnoto naseluvawe zavr{il nekade vo tekot na srednoto bronzeno vreme. U~estvoto na Pajoncite vo Trojanskata vojna, kako sojuznici na Prijam, Homer vo Ilijadata za prvpat istoriski gi afirmira, opi{uvaj}i ja nivnata zemja okolu “{irokostrujniot Aksij”. Ako ovie legendi se zemat kako istoriska vistina, toga{ e jasno deka Pajoncite svoeto ime i etni~ka afirmacija ja dobile u{te pred Trojanskata vojna. Ne vpu{taj}i se vo analiza na brojnite verzii i pretpostavki za potekloto (Frigisko, Mizisko, Dardansko) i preselbite na Pajoncite (vo Mala Azija i vo sprotivna nasoka), poradi sé u{te nedovolniot broj arheolo{ki potvrdi, tekot na nivniot protoistoriski razvitok go analizira preku brojnite arheolo{ki naodi, prete`no vrzani za manifestaciite vo pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai.

Koristej}i gi rezultatite od ovie istra`uvawa, pravi obid da go definira problemot za identifikacija na Pajoncite, Makedoncite, Enhelejcite i Brigite, nivnata kultura i vrski pome|u sebe.194 Vo nizata na ovie prou~uvawa za etni~kata pripadnost na Pajoncite i nivnata kultura, po mnogubrojnite istra`eni grobovi, razbirliv e obidot na F. Veqanovska tie i antropolo{ki da gi definira.195 I pokraj slabata za~uvanost na osteolo{kite ostatoci, sepak, iskoristila trieset skeleti {to poteknuvaat od 4 nekropoli. Od niv 29 se od Gevgelisko-valandovskiot region (26 od Dedeli, 2 od Suva Reka i 1 od Zeleni{te) i eden od Skopskiot

Petrova E., 1996, 213, 214.

Petrova E., 1999, 164, 165.

194 Mitrevski D. 1997, 187-228.

195 Veqanovska F. 1994.

192 193

160

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

region (Brazda), so relativna hronolo{ka opredelba od VII-IV vek pred n.e. Antropolo{kite vrednosti od istra`uvawata, preku komparativna analiza so rezultatite na pove}e srodni istra`uvawa od Balkanot, do{la do prvite antropolo{ki soznanija za Pajoncite. Zaradi maliot broj obraboteni skeleti, se ~ini deka rezultatite od ovie istra`uvawa se vo relativni ramki, no mora da se sogleda faktot deka tie pretstavuvaat osnova za izu~uvawe na etni~kata pripadnost na Pajoncite. Tie poka`aa deka Pajoncite pretstavuvaat avtohtono naselenie na ovie prostori vo tekot na I milenium pred n.e., koi se odvojuvaat od ostanatite etni~ki zaednici na Balkanot.

Spored toa, imaj}i gi predvid ovie prou~uvawa, so sigurnost mo`eme da gi identifikuvame Pajoncite kako etni~ki nositeli na utvrdenite naselbi vo Dolno Povardarje, za peridot {to e predmet na na{ata tema. Od druga strana, malubrojnite ostatoci od bronzenoto vreme, ne ovozmo`uvaat pocelosno da se posveti vnimanie na materijalnata kultura od ova vreme, odnosno, da se sogleda kako i na koj na~in se odvival procesot na doseluvawe na indoevropskite narodi, osobeno na Pajoncite na ovie prostori.

Spored dosega{nite prou~uvawa, poslednata etapa vo procesot na doseluvawe na Pajoncite na Balkanot, vo globalni ramki morala da bide zavr{ena do istekot na ranoto ili vo tekot na srednoto bronzeno vreme.

Po ovie nemirni procesi, nastapuva period na konsolidirawe na odnosite pome|u zaednicite, {to doveduva do op{ta stabilizacija vo regionot, potvrden i preku arheolo{kite naodi. Deka se raboti za relativno miren period bez pogolemi etni~ki pomestuvawa, uka`uvaat nekolku registrirani otvoreni naselbi od srednoto bronzeno vreme vo Gevgelisko-valandovskiot region (Samovilska Voda i Keramidarnica blizu do s. Smokvica i Urvi{te blizu s. Gr~i{te), locirani vo ramninite.196 Ovoj relativno miren period bil osnova da se izgradat etni~kite odnosi na zaednicite, {to trael do krajot na docnoto bronzeno i po~etokot na ranoto `elezno vreme. Kako posledica na golemite migracioni pomestuvawa, vo ova vreme }e se javat golem broj naselbi locirani na visoki dominantni mesta. Istra`uvawata na naselbite vo Sredno i Dolno Povardarje jasno ja dokumentiraat ovaa sostojba {to traela nekolku veka.

I vo pogrebuvaweto ovaa sostojba e mo{ne indikativna. Kako beleg na bronzenoto vreme dojden od jug, pogrebuvaweto na inhumirani pokojnici vo zgr~ena polo`ba ve}e bilo prisutno (Vodovrati, Dimov Grob).197 Od 196 197

Istra`uvawa na avtorot, nepublikuvano.

Mitrevski D. 1997, 35-40, Sl. 5, 6.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

161

druga strana, zaednicite na sever od Makedonija praktikuvale spaluvawe na pokojnikot, ~ii kremirani ostatoci gi pogrebuvale vo urni. Ovoj obi~aj na pogrebuvawe }e go donesat na ovie prostori (Hipodrom, Ore{ani).198 Dodeka maliot broj grobovi so spaluvawe otkrieni na teritorijata na Makedonija (vo Dolno Povardarje zasega ne se otkrieni), ne dozvoluva pocelosno da se posveti vnimanie na etni~kite problemi, za ovoj period sostojbata na naselbite e ne{to pojasna. Sega nositelite na ovie pogrebuvawa i na t.n. kanelirana keramika, dominiraat na prostorot na celoto Povardarje. Me|utoa, pokraj takvata dominantna polo`ba, sé u{te ne e jasno vo kolkava merka vlijaele vo izmena na etni~kata struktura na avtohtonoto naselenie. Primorani da gi prifatat novite kulturni vrednosti od sever, najverojatno pozicijata na doma{noto naselenie vo ovoj period oslabnala.

Op{tata stagnacija vo razvitokot na kulturnite vrednosti {to go zafatila celiot balkanski prostor }e rezultira so me{awe na razli~ni kulturni i etni~ki elementi. Bez ogled na toa vo kolkav stepen ovie pojavi }e bidat prifateni od aftohtonoto naselenie, vo narednite nekolku veka tie }e odigraat va`na uloga vo kreiraweto na novite kriteriumi na `elezno vreme, vo koe Pajoncite }e stanat dominanten narod.

Vo istoriska smisla, edinstvenite podatoci za ovoj period ní gi ostavil Homer vo Ilijadata. Opi{uvaj}i ja Trojanskata vojna, za Pajoncite veli deka se dojdeni od zemjata na golemiot {irok Vardar i od Pelagonija.199 Vaka izneseni ovie podatoci zboruvaat za dominacija na Pajoncite na ovie prostori.

Za periodot na polnoto `elezno vreme {to sleduva nema pi{uvani podatoci. Prisustvo na Pajoncite vo Dolno Povardarje go potvrduvaat golemiot broj arheolo{ki ispitani nekropoli. Manifestaciite {to se odnesuvaat na pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai, nesomneno pripa|aat na Pajoncite. Zgolemen broj informacii za Pajonskite zaednici se sre}avaat kaj Herodot i Tukidid. Na primer Herodot gi spomenuva pajonskite plemiwa Siropajonci, Pajopli i Doberi i gi locira okolu Pangejskata planina, rekata Strimon i Prasijadskoto Ezero.200 Tukidid znae za pajonskite plemiwa Agrijani i Laijai i gi lociral vo gorniot tek na rekata Strimon, a zapadno od niv gi lociral nezavisnite Pajonci.201 Vo naukata sé u{te ne e jasno za

Mitrevski D. 1995,61-86; Ristov K. 1997, 155, Sl. 7, 8, 9.

Homer, II, 848-850; XXI, 140-187(Homer., Ilijada, Skopje 1995 - prepev M. Petru{evski).

200 Herod. V, 15, 16; VII, 113 (Arseni˚ M. Herodotova istorija II, Novi Sad 1980).

201 Thuc. II, 96 (Tukidid, Povjest Peloponeskog rata, Beograd 1991 - prevod: Telar S.).

198 199

162

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

koi nezavisni Pajonci stanuva zbor. Nekolku avtori vo svoite prou~uvawa iznele pretpostavka deka ovoj podatok se odnesuva na Deronite. Zboruvaj}i za Deronskite pari, Svoronos gi locira na eden pogolem prostor {to ja zazema teritorijata okolu Dojran, Prasijadskoto Ezero i planinata Disoron, oblasta na Strumica i [tip.202 Gebler Deronite gi lociral na Halkidik,203 Hamond gi lociral okolu [tip i Zletovsko-kratovskite rudnici,204 dodeka D. Mitrevski205 gi poistovetuva kako nositeli na Dolnopovardarskata (Gevgeliska) grupa na `eleznoto vreme. E. Petrova go poddr`uva misleweto na Hamond, u{te smetaj}i deka na tie prostori Deronite najverojatno go pretstavuvale jadroto na pajonskata dr`ava i kralstvo, imaj}i go predvid faktot deka Deronite bile edinstvenoto pajonsko pleme za koe ima podatoci za kralska vlast i monetokovawe.206 Bez ogled na toa kolku ovaa plemenska zaednica vlijaela i u~estvuvala vo kreiraweto i razvitokot na kulturnite vrednosti vo Dolno Povardarje, mora da se ima predvid faktot deka toj pretstavuva geografska celina povrzana i so Dolen Vardar. Oblasta ju`no od Demir Kapija po dolinata na Vardar {to go zafa}a regionot na Gevgeliskovalandovskata kotlina i ju`no od nea, pa sé do vlivot na rekata Vardar vo Egejskoto More, pretstavuva edinstvena geomorfolo{ka celina. Vo nea se otkrieni edinstveni kulturni vrednosti {to se manifestiraat niz site fazi na `eleznoto vreme pri pogrebuvaweto. Tie nesomneno pripa|aat na Pajoncite, koi svojot najgolem razvitok go dostignale vo VII i VI vek pred n.e. Vo naukata sé u{te ne e razjasneto pra{aweto za imeto na oblasta {to ja zazema Dolno Povardarje i Dolen Vardar, bidej}i naj~esto koristenoto ime za ovaa teritorija Amfaksitida, za prvpat se spomenuva mnogu podocna.207 Oblasta {to podocna }e bide nare~ena Amfaksitida, vo po~etokot na V vek }e bide zazemena od Makedoncite. Za Amfaksitida kako posebna oblast ne znaele ni Herodot, ni Tukidid, no toa ne pretstavuva pre~ka taa da se tretira kako posebna geografska oblast vo tekot na `eleznoto vreme.

Razgrani~uvaweto na ovaa oblast kako posebna regionalna celina e opredelena i preku arheolo{kite manifestacii. Na sever od Demir Kapija, vo oblastite na Srednoto i Gorno Povardarje, pajonskite zaednici manifestiraat razli~ni kulturni manifestacii od onie vo Dolno

Svoronos J. N. 1979, 204.

Gaebler H. 1897, 289-298.

204 Hammond N. G. L. 1979, 75, 79.

205 Mitrevski D. 1991, 72, 73.

206 Petrova E., 1991, 14-15, 51-52; Petrova E., 1994, 9-10.

207 Polybii, V, 97 (Polibije, Istorije I, II, Novi Sad 1988 - prevod: M. Ricl).

202 203

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

163

Povardarje i Dolen Vardar, sé u{te neguvaj}i gi tradicionalnite vrednosti dojdeni od centralno-balkanskite oblasti.208 Za granicite na pajonskite plemiwa vo tekot na celokupniot period na `eleznoto vreme, pa sé do krajot na III vek pred n.e., se izneseni prili~en broj informacii {to ja odreduvaat celata teritorija na nivnoto prostirawe. Za docnoto bronzeno vreme i preodniot period od bronzeno vo `elezno vreme, teritorijata na prostirawe na pajonskite plemiwa nñ ja dava Homer. Tie se smesteni vo dolniot tek na rekata Vardar i opfa}ale {irok pojas od dvete strani na rekata.209 Spored nekoi prou~uva~i na ovoj prostor bi trebalo da se nao|a gradot Amidon, centarot na Pajoncite.210 Iako za podocne`nite vekovi na ranoto `elezno vreme nemame re~isi nikakvi informacii od pi{uvanite izvori, se smeta deka pajonskite plemiwa ja zadr`ale celata svoja teritorija {to ja poseduvale vo najranite vremiwa i pokraj dolgiot period na nestabilnost, predizvikan od golemite etni~ki pomestuvawa. Naprotiv, imaj}i go predvid sledniot period na nivna celosna afirmacija i dominacija, se ima vpe~atok deka pajonskite plemiwa vo tekot na ranoto `elezno vreme gi konsolidirale svoite plemenski odnosi preku razvivawe na kulturnite i stopanskite dejnosti. Navistina arheolo{kite dokazi vo ovoj period ja odrazuvaat op{tata stagnacija re~isi na celiot Balkanski Poluostrov, no verojatno toa ne pretstavuvalo pre~ka da se zadr`at i neguvaat starite tradicionalni odnosi pome|u pajonskite plemiwa. Se ~ini deka tie na odreden na~in duri i ja iskoristile vakvata sostojba za da ja pro{irat svojata teritorija na severnite prostori, koi vo narednite vekovi }e se javat kako op{to pajonska teritorija.211 Mo`ebi tokmu razvienite plemenski odnosi, kulturni i stopanski dejnosti na pajonskite plemiwa na ovie prostori, predizvikale period na op{ta stabilizacija vo celokupnite odnosi na ovoj del od Balkanot.

Nivnata teritorija do krajot na VI vek pred n.e. ve}e opfa}a ogromen prostor rasprostranet pome|u rekite Struma i Vardar, od nivnite izvori{ta do ustijata vo Egejskoto More, ne vklu~uvaj}i go tuka Halkidik.212 Na eden del na nivnata teritorija, ovoj podem na Pajoncite bil sopren od ekspanzionisti~kata politika na Makedoncite. Vo tekot na V vek pred n.e. Makedoncite ja pro{iruvaat svojata teritorija na istok, zazemaj}i gi

Mitrevski D. 1997, 118-124.

Homer, II, 848-850 (Homer, Ilijada, Skopje 1982 - prepev: Petru{evski M.).

210 Hammond N. G. L. 1972, 26.

211 Sokolovska V. 1990, 9-32; Petrova E. 1999, 67-71.

212 Petrova E. 1999, T. I, II. 208 209

164

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

pajonskite teriotrii vo Dolno Povardarje i Dolen Vardar, a pajonskite plemiwa bile primorani da se povle~at na sever.213 Do krajot na III vek pred n.e., koga Pajonija e anektirana vo sostavot na makedonskata dr`ava, od strana na makedonskiot kral Filip V,214 se sozdadeni uslovi za me|uplemensko obedinuvawe vo edinstvena politi~ka zaednica. I pokraj svojot nezavisen status kako posebna dr`ava, sepak, vo ovoj period, za da go zadr`at ovoj status, Pajoncite bile primorani da odr`uvaat bliski vazalski odnosi kon Makedoncite.

Na krajot od izlo`enoto mo`eme da zaklu~ime deka teritorijata {to ja zazema Srednoto i Dolno Povardarje vo tekot na XIII i XII vek pred n.e., celosno pripa|ala na Pajoncite, a vo tekot na VII-VI vek pred n.e. tie se prisutni i na teritorijata {to ja zazema Gorno Povardarje. Procesot za formirawe na pajonskiot narod i dr`ava najverojatno zapo~nal u{te od srednoto bronzeno vreme, za vo tekot na VII i VI vek pred n.e. dostigne najvisoka to~ka vo svojot razvitok. Vo istoriskite vremiwa, vo tekot na V vek pred n.e., teritorijata na Dolno Povardarje i Dolen Vardar }e ja zavladeat Makedoncite. Toga{ }e zavr{i edno poglavje od pajonskata protoistorija, ostavaj}i zad sebe zna~ajno mesto vo kreiraweto i razvitokot na `eleznovremenskata kultura, ne samo vo Povardarjeto, tuku i na po{irokiot balkanski prostor.

Thuc. II, 99 (Thukidid, Povjest Peloponeskog rata, Beograd 1991 - prevod: Telar S.); Herod. V, 16 (Arseni˚ M., Herodotova istorija II, Novi Sad 1980).

214 Polibii V, 97 (Polibije, Istorije I, II, Novi Sad 1988 - prevod: M. Ricl).

213

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

165

ZAKLU^OK

Utvrdenite naselbi {to se prezentirani vo ovoj trud, pretstavuvaat del od istra`uvaweto na `eleznovremenskata kultura vo Dolno Povardarje i za prvpat im se posvetuva posebno vnimanie na edno mesto. Na gore prezentiranite naselbi se obidovme da gi utvrdime fortifikaciskite elementi od pove}e aspekti na nivnoto egzistirawe. Sega pokraj golemiot broj grobovi, so ispituvawe na utvrdenite naselbi, zapo~nuva da se kompletira soznanieto za naselenieto koe egzistiralo na prostorot {to go zazema Gevgelisko-valandovskata kotlina vo tekot `eleznoto vreme.

Imaj}i gi tuka predvid kulturno-istoriskite vrednosti {to se sozdadeni vo ovoj period, rezultatite od ovie ispituvawa vo osnovna ja postignuvaat celta. Pred sî, se dobi slika za rasporedot na utvrduvawata vo odnos na specifi~nite uslovi {to zavladeale vo tekot na celiot period na `eleznoto vreme. Se raboti za proces koj imal svoj kontinuitet u{te od eneolitot i ranoto bronzeno vreme, pri {to i toga{ i vo `eleznoto vreme, bil usloven od golemi migracioni razdvi`uvawa na razni etni~ki populacii vo potraga po novi stopanski resursi. Ovie razdvi`uvawa ostavile posledici {to trajno se odrazile na lokalnoto naselenie, predizvikuvaj}i promeni ne samo vo na~inot na izgradba na naselbite, tuku i vo razvitokot na lokalnite specifi~nosti, koi dotoga{ bile praktikuvani.

Vo naukata ve}e sosem jasno e izdvoen horizontot na nositelite na ovie razdvi`uvawa, ~ij produkt pretstavuva kaneliranata keramika. Toa se etni~ki populacii dojdeni od sever, poto~no od srednoto Podunavje i Panonskata Ramnina, vo potraga po novi stopanski resursi i noviot metal, `elezoto. Ovie etni~ki populacii gi predizvikale najburnite nastani {to se slu~ile dotoga{. Kako posledica na nivnite uni{tuvawa i ograbuvawa, se predizvikani razni migracioni dvi`ewa na pove}e lokalni populacii na ovoj del od Balkanot. Vo naukata se poznati kako ru{iteli na pove}e razvieni bronzenovremenski kulturi. Nivnite uni{tuva~ki udari go

166

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

prdizvikale propa|aweto na mikenskata civilizacija, propasta na mo}noto Hetitsko kralstvo vo Mala Azija i preselbata na Dorcite od severna Grcija na Peloponez. Se obidele da go zazemat i Egipet, no ne uspeale. Po ovie burni nastani {to traele nekolku veka, do{lo do op{ta stagnacija vo odnosite i kulturnite vrednosti na lokalnite populacii, vo koi bile involvirani novi formi dojdeni od strana. Arheolo{kite naodi mo{ne jasno ja dokumentiraat ovaa sostojba, no izgleda deka ovoj probiv ne vlijael osobeno i bitno ne ja naru{il postojnata etni~ka ramnote`a na avtohtonoto naselenie. Naprotiv, se ~ini deka probivite na severnite narodi predizvikale pogolema kompaktnost i homogenizirawe na naselenieto, {to verojatno pretstavuvalo preduslov za ponatamo{noto nivno razvivawe.

Poradi specifi~nite uslovi {to nastanale, zaklu~uvame deka na~inot na utvrduvawe bil celosno podreden vo funkcija na defanziven karakter. Site pridru`ni elementi prisutni na utvrduvaweto od naselbite mo{ne jasno go dokumentiraat vakviot karakter. Taka, pokraj odbranbena, ima funkcija i na strategiski punkt. Re~isi site naselbi locirani na visoki dominantni pozicii obezbeduvaat nepre~en razvitok na stopanskite i kulturnite dejnosti i pogolema preventiva vo nivnata odbrana i za{tita.

Za `al, poradi sé u{te nedovolnite elementi vo pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai {to se odnesuvaat za preodniot period i ranoto `elezno vreme, ne e mo`na pocelosna diferencijacija na duhovnata kultura i pokraj toa {to arheolo{kite naodi od utvrdenite naselbi gi dokumentiraat ovie dve fazi od nivniot razvitok. Vo ovaa smisla sostojbata e vidno promeneta vo narednata posledna faza od nivniot razvitok. Brojot na utvrdenite naselbi vo ovaa faza vidno se zgolemilo bez da se naru{i kontinuitetot od prethodniot period. Vo isto vreme, mo{ne va`na uloga odigrale ju`nite vlijanija. Nivnoto prisustvo }e predizvika celosna sve`ina vo odnos na konzervativnite formi (osobeno vo keramikata) {to sé u{te se neguvale na naselbite. Pred tie celosno da bidat prifateni od naselenieto, koe te{ko se osloboduvalo od tradicionalniot na~in na izrabotka i upotreba na starite formi za sekojdnevna upotreba, najnapred }e najdat {iroka primena vo ritualni celi pri pogrebuvawe na umrenite.

So istra`uvaweto na nekropolite na pajonskiot prostor se otkrieni brojni naodi na bronzeni predmeti, prete`no vrzani za periodot od VIIVI vek pred n.e. Vo niv spa|aat raznovidni formi na nakit i kultni predmeti poznati kako makedonsko-pajonski bronzi. Nivnoto prisustvo uka`uva na vzaemna povrzanost vo razvitokot na pajonskite zaednici od

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

167

ju`nite i severnite oblasti i pokraj razli~niot na~in vo praktikuvawe na pogrebuvaweto na umrenite. Ovie predmeti nao|aat primena i vo drugi nepajonski sredini,215 {to ne go isklu~uva faktot deka na pajonskiot prostor e konstatirana nivna najgolema koncentracija i pretstavuva najdobar primer za nivna izrabotka i upotreba. Vo osnova, se ima vpe~atok deka upotrebata na ovie predmeti pretstavuva moden trend proizlezen od pajonskite rabotilnici, a ottuka {iroko rasprostranet na po{irokata teritorija na Balkanot. Se raboti za period vo koj pajonskite zaednici }e go zabele`at najgolemiot podem vo svojot razvitok. Ovoj podem osobno doa|a do izraz kaj nao|ali{tata vo Dolno Povardarje. Otkrivaweto na golem broj nekropoli i grobovi so bogati grobni darovi, izraboteni so visok umetni~ki manir, go pretstavuva visokiot kulturen razvitok na Pajoncite.

Stepenot na nivniot razvitok }e se odrazi i vo drugite regioni naseleni so pajonski zaednici (Bregalni~ki, Skopsko-kumanovski, Pelagoniski) {to be{e pri~ina nekoi avtori so pravo da go iznesat misleweto deka se raboti za posebni regionalni kulturni grupi.216 Preku opredeluvawe na vremenskoto egzistirawe, naselbite go dobija svoeto mesto na hronolo{kata skala. Osven preku dvi`niot arheolo{ki materijal {to pretstavuva primarna cel vo nivnoto hronolo{ko definirawe, bea zemeni predvid formata, karakterot i goleminata na fortifikaciite, no i kontinuitetot na nivnoto egzistirawe. Na pove}e od niv dosega ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa, {to pretstavuva problem vo odnos na pocelosno hronolo{ko definirawe. Me|utoa, pokraj mnogubrojnite kerami~ki naodi, toa ne pretstavuva{e pre~ka da se opredeli nivnata relativna hronolo{ka polo`ba. Za taa cel osobeno be{e zna~aen dvi`niot arheolo{ki materijal isfrlen na povr{inata, dopolnet so analogni primeri prisutni na po{irokiot balkanski prostor.

Vo odnos na hronolo{koto definirawe, se potvrdi deka naselbite imaat mo{ne voedna~en tek na egzistirawe. Osven nekolku od niv, {to imaat horizonti na `iveewe od eneolitot ili bronzenoto vreme, najgolemiot del se sozdadeni vo tekot na `eleznoto vreme. Od druga strana se konstatira deka na nekoi od naselbite `ivotot prestanal pri krajot od VI ili po~etokot na V vek pred n.e. Ovoj period istoriski e vrzan za dominacija na Makedoncite, nivno zazemawe na regionot na Dolno Povardarje i preselbata na Pajoncite na sever od ovie prostori.217 Povtoren `ivot na nekoi naselbi }e se javi vo Bouzek J. 1974, 324, 325; Vasi˚ R. 1973, 106-111; Vasić R. 1987, 690, 701, 712 217 Petrova E., 1999, 9 215 216

168

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

IV - II vek pred n.e., no po rimskata dominacija `ivotot }e zamre re~isi vo site predistoriski naselbi. Kontinuitetot na `iveewe do rimskata dominacija }e go zadr`at pove}e naselbi, a samo nekolku od niv i vo rimsko vreme }e prodol`at da egzistiraat na istiot predistoriski prostor.

Mo{ne va`en segment vo odr`uvaweto na sevkupnite tradicionalni odnosi na naselbite vo Dolno Povardarje, pretstavuvaa pra{awata vrzani za etni~kite problemi. Prou~uvawata vr{eni vo poslednite godini na ovaa tema, iznesoa jasni defirencijacii vo odnos na razvitokot i genezata na pajonskata zaednica vo Dolno Povardarje. Svojot razvitok pajonskite zaednici najverojatno go zapo~nale u{te vo tekot na ranoto ili srednoto bronzeno vreme i pokraj problemot okolu nivnata slabata ispitanost. Vo sekoj slu~aj, vo tekot na docnoto bronzeno i ranoto `elezno vreme Pajoncite ve}e se potvrdeni kako posebna etni~ka zaednica so svoja teritorija, koja }e se menuva (pro{iruva ili gubi) vo zavisnost od voeno-politi~kite uslovi i stepenot na nivniot razvitok. Vo tekot na celiot razvitok Pajoncite svojata teritorija }e ja zadr`at do krajot na svoeto egzistirawe, kako rezultat na etni~kata kompaktnost.

Na krajot bi sakale da zabele`ime deka sme svesni za odredeni praznini {to bea prisutni pri istra`uvaweto na naselbite. Ova osobeno se odnesuva{e za pokonkretnoto stratigrafsko, odnosno hronolo{ko definirawe na nekoi kulturni horizonti. Imaj}i ja predvid ovaa konstatacija, istra`uvawa na niv prvenstveno bea naso~eni kon opredeluvawe na relativnata hronologija, odrazena preku povr{inskite arheolo{ki ostatoci. Se nadevame deka ovaa praznina }e bide popolneta so narednite istra`uvawa na naselbite vo ovoj region. Od druga strana se nadevame deka ovoj trud }e pretstavuva osnova za natamo{ni istra`uvawa, osobeno vo delot na nivnata ume{nost za formirawe na odbranbenata koncepcija na naselbite.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

169

SUMMARY

The Gevgelija-Valandovo Valley is situated on the most southern part of the territory of the Republic of Macedonia, in the science known under the term Dolno or Juzno Povardarje. The Tikves area extends on the northwest, separated by the mountain range Kozuf, while the Demir Kapija Canyon lies on north. The Plavus Mountain, that divides the Strumica Area, and the large mountain chain Belasica are on east. Through the Gypsy Canyon on south, the Gevgelija-Valandovo Valley opens toward the Thessaloniki Field and the Aegean Sea. However, the administrative border with Republic Greece restricts it.

The main subject of this dissertation is the 24 fortified settlements in Dolno Povardarje from the Iron Age that covers the period from XII-VI century B.C. The basic motive for exploring the settlements in this region was the discovery of large number of necropolises and graves with an unknown origin. The fortification elements, their purpose and character of these colonies were made possible through the exploration. Although not any archaeological excavations are done on most of these settlements (exemption are the settlements Vardarski Rid, Gevgelija and Isar, Marvinci) it was not a problem their characteristics to be determined through surface observations. This is especially important, taking into consideration that on the surface of the settlements could be seen traces from the previous oldest cultures.

These are settlements with specific attributes, whose location clearly speaks about the domination of the natural conditions the terrain provides. They have been built on high, dominant positions adjusted to the natural configuration of the terrain. Such position emphasises their defensive character, to which all other implemented elements in the fortification part were adjusted. This type of settlements has widely spread on the territory of central and southeast Europe as a result of large migrating movements in the period of Eneolit and late Bronze Age. Their diffusion points tat they have not been a product of one nation, but of the turbulent times. Almost all places where they show up have elements with identical typological characteristics.

170

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Very important segment for functioning of the settlements are the elements contained in their fortification part. These elements, depending on the purpose and character, were implemented in the basic concept of the settlements. The most important element among them was the choice of location for the settlement. The other elements that are part of the basic concept of the settlement have been conditioned by its location, i.e. the shape, the defence walls, terraces (if there is a need for them), the ditches, the bordering defence objects, such as the tumuluses, embankments and guard-towers, as well as the entrances in the settlement. All these elements were built into almost every settlement, in the same time adjusted to function as defence objects. In this defence strategy each part, alone or in agreement with the rest of the elements, makes an additional strengthening of the settlement.

The positioning and organisation of settlement’s defence elements in particular micro region, made possible visual contacts among them to be accomplished. The visual connections (picture 3) enabled the condition among the settlements to be perceived through shortest possible contact, thus providing sufficient time for the inhabitants to hide during direct danger, or to organise their defence. As a result of the general stability and development of the communities during the Iron Age, following the turbulent events, were made most optimal conditions for establishing preventing protection through visual contacts. The advantage of this defence system was the speed of the contacts established.

The visual contacts in Dolno Povardarje hardly could be established unless the settlements were not classified by certain categories. An important segment for the visual contacts was the introduction of guards and fore-guards at the larger and more important settlements. Such function had the points Vodenicar-Bogdanci (1), Meceva Niva-Sobri (21), Golema Niva-Dedeli (8), Gradiste-Gabrovo (4), and Straiste-Valandovo (23). The settlement Isar-Prsten (16) is included in the mining centres, while the settlement Sin Grad-Sermenin (17) could be considered to have double role in the region. Its location places it into categories of shelter centre and cult place since the only object in its central part could be defined as a “temple”. The cattle-breeding settlements are those located at low plene, whit aroand the wooden fence (palisade). The settlements with such character in Dolno Povardarje are: Kalica-Miravci (11), Beli Most (Gradiste)-Petrovo (14) and Grobista-Furka (22). In order to have a complete picture of the defence system of the region the settlements with central and key role should be pointed out. Central settlements according the location and size are: Isar-Marvinci (9) and Vardarski Rid-Gevgelija (6). In addition, taking into consideration the size, way of fortification, positioning and activity, more significant settlements are Prdejska Cuka-Grciste (7) and Isar-Prsten (16). The remaining settlements cannot be categorized since each was built according the basic

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

171

conception that besides for living it would serve as a system for independent defence.

In Dolno Povardarje are evidenced 24 settlements that carry the mark from the Iron Age. Through their exploration are noticed separate phases from the development of the settlements that are in connection also to the location, elements of fortification and movable archaeological findings. The catalogue (picture 4) contains settlements subordinated alphabetically by the populated places they are located such as: 1. Vodenicar, Bogdanci 2. Complex of settlements Petkova Vodenica I-III, Bogdanci 3. Gradiste, Brlevo 4. Gradiste, Gabrovo 5. Mangura, Gabrovo 6. Vardarski Rid, Gevgelija 7. Prdejska Cuka, Grciste 8. Golema Niva, Dedeli 9. Isar, Marvinci 10. Mramor, Miletkovo 11. Kalica, Miravci 12. Gorna Korija, Negorci 13. Talov Rid, Negorci 14. Beli Most (Gradiste), Petrovo 15. Dolamare, Prdejci 16. Isar, Prsten 17. Sin Grad, Sermenin 18. Gradiste, Smokvica 19. Tufka, Smokvica 20. Kriv Javor, Sobri 21. Meceva Niva, Sobri 22. Grobista, Furka Movable archaeological findings are discovered in almost all settlements that are subject in this work. The findings are not discovered only in the settlement Sin GradSermenin, while few others are not presented in the analysis due to the sporadic fragments of ceramic pots that lack characteristic elements.

The data collected can be in two basic categories, metal and ceramics. Among the ceramic findings are separated those from the transitional period from Bronze into Iron Age, the early and full Iron Age, and among the metal data are found those from early and full Iron Age.

172

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Fine and rough potteries are found from the transitional period. Most often from the basic shapes could be found deep dishes with indented edges, often decorated with straight and slanting canneled, biconical pots with two vertical handles and pots with tall cylindrical neck. The rough ceramics was represented by several forms of pots often decorated with plastic ribbons made with fingerprints. The settlements Vardarski RidGevgelija, Prdejska Cuka-Grciste and Isar-Marvinci are represented with ceramics from this period.

The same types and forms of pots can be found mainly in the early Iron Age, but with more rough and porous type of baking. In this period dominate several basic types of pots, deep dishes with indented edges, with or without canneled, with soft profile on the edge, biconical and conical dishes with two vertical or horizontal handles. The ceramics from this period is discovered in the settlements Petkova Vodenica II and III-Bogdanci, Vardarski Rid-Gevgelija, Prdejska Cuka-Grciste, Isar-Marvinci, Kalica-Miravci, Talov Rid-Negorci, Dolamare-Prdejci, Gradiste-Smokvica, Tufka-Smokvica, and GrobistaFurka.

After the penetration of the strong south influences during the early Iron Age, in the period of the full Iron Age would develop a strong connection with the old tradition.

It would result with creation of local production of ribbon coloured ceramics, practiced through the new way of making a pottery wheel, which was mainly used as a gift in the graves. In everyday life this type of ceramics could hardly find use that could be seen from its low participation in the settlements.

The metal findings in the settlements are very modest. Almost all metal objects are familiar from the necropolises and belong to a group of bronze jewellery that existed on the wider Balkan territory in the period VII-VI century B.C. Exemptions are the needles from Isar-Marvinci and Gradiste-Smokvica that date from IX-VII century B.C. The existence of the necropolises in certain region has always imposed the question about the relationship toward the basic settlement, especially if it is not familiar.

The necropolises, closely connected to their primary settlement, represent a reflection of the social and economic character of the population. This connection imposes the need once more to search this type of archaeological finding. Among the discovered eight, in the list are noted 15 more newly discovered necropolises in Dolno Povardarje: 1. Milci, Bogorodica 2. Zeleniste, Valandovo 3. Suva Reka, Gevgelija 4. The south periphery of the city Gevgelija (st. “Ilija Miov”, st. “Kiril and Metodij”, the Kindergarten) 5. Paragon, Gevgelija

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

173

6. Raul, Gevgelija 7. Vardarski Rid, Gevgelija 8. Glos, Grciste 9. Dedeli 10. Karakus, Dedeli 11. Ajse Cesma, Dedeli 12. Mala Boska, Gopceli 13. Lisicin Dol, Marvinci 14. The south necropolis of the antic city Isar, Marvinci 15. Kurkievica, Marvinci 16. Ekimci, Nikolic 17. Bisov Javor, Smokvica 18. Bela Cesma, Sobri 19. Begovo, Stojakovo 20. Korija, Stojakovo 21. Unknown locality, Uma 22. Bolovan, Furka 23. Govedarov Grob, Furka All stated necropolises are located near their original settlements, thus there is no problem in regards to their location and mutual connection. According to the space possessed, the necropolises were located on places that create an ambient of belonging to the home settlement in order to provide uninterrupted mutual communication.

In terms of ethical and cultural determination, the processes of immigration of a variety of ethnical populations are defined since the mid Bronze Age. In that sense, it is clear that the region of present Dolno Povardarje during XII and XII century B.C. has belonged completely to the Paeonians. They are present on the territory of Gorno Povardarje in the period of VII-VI century B.C. The process of forming the Paeonian people and state probably started during mid Bronze Age and continued to the end of the prehistory, when in VII and VI century B.C. reached its peak of development. In historic times, during the V century B.C. the territory of Dolno Povardarje and Dolen Vardar were taken over the Macedonians. In such way one chapter of the Paeonian protohistory ended, leaving behind significant place in the creation and development of the iron-ageculture, not only in Povardarje, but also on the Balkan territory, in general.

174

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

KRATENKI

ÁÅÌÈ – Ôï Áñ÷áéïëïãéêï çñãï òôÞ Ìáêåäïíéá êáé Èñáêç AP – Arheološki pregled Archaeol. Iugosl. – Archaeologia Iugoslavica BCH - Bulletin de corèspondance hellénique BSA - Annual of the British School of Archaeology at Athens GZFF - Godi{en Zbornik na Filozofskiot fakultet Glasnik na INI - Glasnik na Institutot za nacionalna istorija GMKD - Glasnik na muzejsko konzervtorskoto dru{tvo GNAM - Godi{nik na Narodniot Arheologi~eski muzeŸ v Sofi® Godišnjak CBI – Goišnjak Centra za balkanološka istraživanja GZM - Godišnjak Zemaljskog mizeja Ex. Th. - Expeditio Thracica ŽA - Živa Antika Zbornik NM[ - Zbornik na Narodniot muzej, [tip ZAM - Zbornik na Arheolo{kiot Muzej IMÁB - Izvesti® na muzeite ot Áo`na B†lgari® Jahrbuch RGZM – Jahrbuch der Romisch – Germanischen Zentralmuzeums Mainz JFA – Journal of Field Archaeology Kult. Nasled. - Kulturno nasledstvo Maced. Acta archaeol. – Macedoniae acta archaeologica Maked. Nasled. - Makedonsko Nasledstvo Marb. W. Pr. – Marburger Winckelmanns Programm Maked. Num. Glas. - Makedonski Numizmati~ki Glasnik Pamet. Archaeol. - Pamatky archaeologicke PAS – Prähistorische Archäologie in Südosteuropa PBF – Prähistorische Bronzefunde PJZ - Praistorija jugoslevenskih zamaqa Pr. Z. - Praehistorische Zeitschrift RGF - Romisch-Germanische Forschungen SBAN - Spisanie na BÍlgarskata Akademija na Naukite FKM - Fondacija za Kultura na Makedonija UISPP/Actes – Union internationale des sciences préhistoriques et prohistoriques

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

175

BIBLIOGRAFIJA

Andronikos M. 1988 - Vergina / The excavation of 1987, AEMÈ 1, Thessaloniki 1988.

Arheolo{ka Karta 1996 - Arheolo{ka Karta na Republika Makedonija, Skopje 1996.

Batoviæ Š. 1966 – Stari neolit u Dalmaciji, Zadar 1966.

Batoviæ Š. 1977 – Carcteristiques des agglomerations fortifiees dans la region des Liburnies, Godišnjak CBI knj. XV/13, Sarajevo 1977.

Benac A., Čović B. 1956 - Glasinac I, (Katalog), Sarajevo 1956.

Benac A. 1985 – Utvrđena Ilirska naselja, CBI knj. 4, Sarajevo 1985.

Benac A. 1986 – Utvrđena praistorijska naselja u zapadnom delu Jugoslavije, Odbranbeni sitemi u praistoriji i antici na tlu Jugoslavije, Materijali XXII, Novi Sad 1986.

Bitrakova-Grozdanova V. 1986 - Topografija i urbaniot razvoj na Lihnidos, Istorija XXII/2, Skopje 1986.

Bouzek J. 1973 - Graeco/Macedonian Bronzes, Acta univ. Caroline phil. et Hist., Monogr.

49, Praha 1973.

Bouzek J. 1974 - Macedonian Bronzes. Thier origins, distributions and relation to other cultural groups of the Earli Iron Age, Pamet. Archaeol. LXV, Praha 1974.

Bouzek J. 1985 – The Aegean, Anatolia and Europe: cultural interrelations in the second milenium, Praha 1985.

Vasi˚ R. 1976 - Novi elementi za prou~avawe gvozdenog doba vardarske doline, Starinar XXVII, Beograd 1976.

Vasić R. 1987 - Gevgelijska grupa strijeg gvozdenog doba, PJZ, Sarjevo 1987.

Vasić R. 1999 – Die Fibeln im Zentralbalkan, PBF XIV, 2, Stuttgart 1999.

Veqnovska F. 1994 - Antropolo{ko definirawe na Pajonite, Skopje 1994.

Videski Z. 1999 - Lisi~in dol - Marvinci, Maced. acta archaeol. 15, Skopje 1999.

Vinčić Ž., Ivanovski M. 1981 - Vrdarski rid i Milci kod Gevgelije, AP 22, Bograd 1981.

Gaebler H. 1897 – Die Münzen der Derronen, Zeitschrift für Numismatik XX/1897.

Gara{anin D. 1976 - Problemot na datirawe na makedonskata bronza so poseben osvrt na naodite od Radawa, Maced. Acta archaeol. 2, Prilep 1976.

Garašanin D. 1991 – Zum Problem der Päonier, Iliro-traèki simpozium, Paleobalkanska plemena izmeðu Jadranskog i Crnog mora od eneolita do helenistièkoga doba, Sarajevo – Beograd 1991.

Gara{anin M., Gara{nin D. 1958/59 - Aheolo{ka iskopavwa u selu Rdawu na

176

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

lokalitetu Krivi Dol, Zbornik na NM[ 1, [tip 1959.

Garašanin M. 1960 – Contrabution a la chronologie de l´Age de fer en Macedoine, Ž.

A. 10, Skopje 1960.

Garašanin M. 1962 – Arheološki prilozi problemu Velikih Egejskih Seoba, Diadora 2, Zadar 1962.

Gara{anin M. 1968 - Eden osvrt na praistorijata na Makedonija, Glasnik na INI XII-1, Skopje 1968.

Gara{anin M. 1983 - Razvieno bronzano doba i prelazni period Makedonije, PJZ IV, Sarajevo 1983.

Garašanin M. 1986 – O utvrđenjima i odbrambenim sistemima u jugoslovenskom delu centralnobalkanske regije, Odbrambeni sistemi u praistoriji i antici na tlu Jugoslavije, Materijali XXII, Novi Sad 1986.

Gara{anin M., Simoska D. 1976 - Kontrolni iskopuvawa na [uplevac i nekoi problemi na grupata [uplevac - Bakarno Gumno, Maced. acta archaeol.

2, Prilep 1976.

Gevgelija 1986 - Gevgelija 1886-1986 (fotomonografija), Gevgelija 1986.

Georgiev Z. 1980 - Karakterot i zna~eweto na vongrobnite naodi vo ju`no povardarskite nekropoli od `eleznoto vreme, Maced. acta archaeol. 6, Skopje 1980.

Georgiev Z. 1983 - Grobot 31/35 od nekropolata Milci kaj Gevgelija, Zbornik na Arh. Muz. Skopje 10-11, Skopje 1983.

Georgiev Z. 1984 - Elmenti na ranata antika vo Dolnoto Povardarje, GZFF 2, Skopje 1984.

Georgiev Z. 1985 - Grobni naodi od Gevgelija vo Narodniot muzej vo Titov Veles, Istorija XXI/1, Skopje 1985.

Georgiev Z. 1987 - Neobjaveni i novi naodi od Povardarjeto, GZFF 14 (40), Skopje 1987.

Georgiev Z. 1988 - Ra~no izrabotuvana keramika od dolnopovardarskite nekropoli, Maced. acta archaeol. 9, Skopje 1988.

Georgiev Z. 1990/91 - Tri predrimski naselbi kraj P~iwa, GZFF 17 (43), Skopje 1990-1991.

Georgiev Z. 1992 - Dve `eleznodobni naselbi kaj Stracin, GZFF 19, Skopje 1992.

Gergova D. 1977 - Razvitie na fibulite v Traki® prez staro`el®znata epoha (XI – VI v.pr.n.e.), Vekove 1, Sofi® 1977.

Govedarica B. 1978 – Praistorijske gradine u Bosni i Hercegovini, Naseljavanje i naselja u praistoriji, Materijali XIV, Beograd 1978.

Govedarica B. 1982 – Prilozi kulturnoj stratigrafiji praistorijskih gradinskih naselja u

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

177

jugozapadnoj Bosni, Godišnjak CBI, knj. XX/18, Sarajevo 1982.

Grabovec S. 1986 – Odbrambni sistemi v prazgodovini v severozahodnem delu Jugoslavije, Odbrambeni sistemi u praistoriji i antici na tlu Jugoslvije, Materijali XXII, Novi Sad 1986.

Grbi˚ M. 1954 - Arheolo{ki nao|li{ta vo Makedonija, Glasnik MKD, Skopje 1954.

Guštin M. 1978 – Tipologija gradišè železne dobe v Sloveniji, Naseljavanje i naselja u praistoriji, Materijali XIV, Beograd 1978.

Daux G. 1961 – Chronique de fouilles, BCH – II, 1961.

Dimitrov I. D. 1983 - SeliÈa ot rnno`elÔznata epoha po dolinata na Gorna Struma, Eh. Th. 4, SofiÔ 1983.

Dragojevi˚-Josifovska B. 1967 - Izve{taj o arheolo{kom iskopvawu kod sela Marvinaca, GZFF kn. 19, Skopje 1967.

Drechsler-Bižiæ R. 1975 – Caractéristiques des agglomérations fortiées dans la région centrale des Jpodes, Međunarodni kolokvij, Utvrđena Ilirska naselja, CBI knj. XXIV/6, Sarajevo 1975. \or|ievski B. 1993 - Praistoriski gradi{ta od Kumanovsko, Maced. acta archaeol. 13, Skopje 1993.

Easton D. F. 1989 - Schliemann´s excavations at Troy, Thracians and Mycenaeans (Fourth International Congress of Thracology 1984), Sofia 1989.

Jevtiæ M. 1983 - Keramika starijeg gvozdenog doba na centralnobalkanskom podruèju, Beograd 1983.

Kartov V. 1966 - Gevgelija do Balkanskite vojni, Skopje 1966.

Kacarov G. 1921 - Peoni®, prinos† k†m† starata etnografi® i istori® na Makedoni®, Sofi® 1921.

Keramid~iev A. 1984 - Rekognoscirawe na stari rudarski lokaliteti vo Isto~na Makedonija, Arheolo{ki Muzej Skopje, Skopje 1984.

Keramidčiev A. 1990 – Jedno grandiozno delo stare rudarske eksploatacije u dolini Konske reke, Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgije Bor, Knj. V-VI (19871990), Bor 1990.

Kilian K. 1975 – Trachtzubehör der Eisenzeit zvischen Ägäis und Adria, Pr. Z. 50, Berlin 1975.

Kilian K. 1975a – Fibeln in Tessalien von der mykenischen bis zur archaischen Zeit, PBF XIV/2, München 1975.

KisÝov K. 1988 - K†m v†prosa za seliçnata harakteristika na Sredni Rodopi, IMÁB XIV, Sofi® 1988.

Kora}evi} D. 1977 - Naod od hal{tatsko vreme od Brazda kaj Skopje, Maced.

178

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

acta arhaeol. 3, Prilep 1977.

Lloyd S. 1969 - Prva naselja u Anadoliji (vo Osvit civilizacije), Beograd 1969.

Marić Z. 1964 – Dinja Dilina, GZM 19, Sarajevo 1964.

Marić Z. 1975 – Prahistorijska i protohistorijska utvrðenja na podruèju Daorsa, Međunarodni kolokvij, Utvrđena Ilirska naselja, CBI knj. XXIV/6, Sarajevo 1975.

Medović P. 1978 - Naselja starijeg gvozdenog doba u jugoslovenskom Podunavlju, Beograd 1978.

Mikulčić I. 1966 – Pelagonija u svetlosti arheoloških nalaza, Skopje – Beograd 1966.

Mikulčić I. 1973 – Das vorgeschichtliche Stratum auf der Burg Kale in Skopje und Problem Eisenzeit in Süddardanien, Actes du VIIIe congres international, tome III, Beograd 1973.

Mil~ev A. 1958 - K†m v†prosa za naŸ-drevnite fibuli v B†lgarskite zemi, Izsl. v ~est na akad. D. De~ev, SofiÔ 1958.

Mirosavljević V. 1974 – Gradine i gradinski sistemi u prethistorijsko i protohistorijsko doba, Arheološki radovi i rasprave VII, Zagreb 1974.

Mitrevski D. 1987 – Bow fibulae from Iron Age sites in the Vardar Valley, Archaeol.

Iugosl. 24, Ljubljana 1987.

Mitrevski D. 1988 - Krakteriti~ni formi na “Makedonski bronzi” od nao|ali{tata po dolinata na Vardar, Maced. acta archaeol. 9, Skopje 1988.

Mitrevski D. 1990 - Kunovo ^uki kaj Orizari - Mogila II, Maced. acta archeol.

11, Skopje 1990.

Mitrevski D. 1991 - Dedeli - nekropola od `eleznoto vreme vo Dolno Povardarje, Skopje 1991.

Mitrevski D. 1991a - Prilog kon vrednuvaweto na dolnovardarskatapajonska grupa na `eleznoto vreme, Maced. acta archaeol. 12, Skopje 1991.

Mitrevski D. 1995 - Praistoriska nekropola “Klu~ka-Hipodrom” kaj Skopje, ZMM (A)-1, Skopje 1995.

Mitrevski D. 1997 - Protoistoriskite zaednici vo Makedonija, Skopje 1997.

Mitrevski D. 1999 - Grobot na Pajonskata sve{teni~ka od Marvinci, Maced. acta archaeol. 15, Skopje 1999.

Mitrevski D. 2001 - Staromakedonskiot grad na Vardarski Rid, Skopje 2001.

Mitrevski D., Temov S. 1999 - Novi naodi od Isar - Marvinci, Maced. acta archaeol. 15, Skopje 1999.

Müller – Karpe H. 1959 – Beiträge zur Chronologie der Urnenfelderzeit nördlich und südlich der Alpen, RGF 22, Berlin 1959.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

179

Pa{i} R. 1977 - Arheolo{ki istra`uvawa na lokalitetot Suva Reka vo Gevgelija, Maced. acta archaeol. 3, Prilep 1977.

Pa{i} R. 1978 - Arheolo{ki ispituvawa na lokalitetot Suva Reka vo Gevgelija, ZAM 8/9, Skopje 1978.

Pa{i} R. 1983 - Nekropola od postaroto `elezno vreme vo selo Dedeli kaj Valandovo, ZAM 11, Skopje 1983.

Pa{i} R. 1995 - Lokalitetot Glos kaj selo Gr~i{te, ZMM (A)-1, Skopje 1995.

Pa{i} R., Vin~i} @., Ivanovski M., Georgiev Z. 1987 - Nekropolata Milci kaj Gevgelija, Kult. Nasled. 10/11, Skopje 1987.

Petrova E. 1991 - Pajonskite plemiwa i Pajonskoto kralstvo vo II i I milenium pred n.e., Maced. acta. archaeol. 12, Skopje 1991.

Petrova E. 1993 - Kultovite i simbolizmot kaj pajonskite plemiwa komparirani so ilirskite i trakiskite, Maced. acta archaeol. 13, Skopje 1993.

Petrova E. 1994 - Oktodrahma na pajonskoto pleme Deroni, Maked. Num. Glas. 1, Skopje 1994.

Petrova E. 1996 - Brigite na centralniot Balkan vo II i I milenium pred n.e., Skopje 1996.

Petrova E. 1999 - Pajonija vo II i I milenium pred n.e., Skopje 1999.

Pingel V. 1970 – Eisenzeitlische Gräbar von Dedeli und Mravnca Jugoslavisch/ Makedonien, Marb. W. Pr., Berlin 1970.

Popov R. 1918 - Grobni nahotki ot Halçatskata epoha, SBAN 16, Sofi® 1918.

Popov R. 1921 - Materiali za prou~vane na halÈatskata i la-tenska kulturi v B†lgari® i Makedoni®, GNAM 6, Sofi® 1921.

Radt W. 1974 – Die früheisenzeitlische Hügelnekropole bei Vergina in Macedonien, PBF XX/1, München 1974.

Rendić-Miočević D. 1975 – Quelques aspects de la continuité des agglomérations fortifiées illyriennes préantiques á l`époque romaine, Međunarodni kolokvij, Utvrđena ilirska naselja, CBI XXIV/6, Sarajevo 1975.

Rey L. 1916 - Observations sur les sités préhistorique et protohistoriques de la Macédoine, BCH, XL (1916).

Ristov K. 1993 - Suva Reka - Gevgelija, Maced. Acta rchaeol. 13, Skopje 1993.

Ristov K. 1996 - Grob - pitos od Sredno Nerezi, skopsko, Maced. acta archaeol.

14, Skopje 1997.

Ristov K. 1997 - Pove}eslojna nekropola Selo kaj s.Ore{ani, skopsko, Kult.

180

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Nasled. 22-23, Skopje 1997.

Ristov K. 1999 - Novi praistoriski naodi od Skopsko, Kult. Nasled. br. 2425, Skopje 1999.

Sanev V., Simoska D., Kitanoski B., Sar`oski S. 1976 - Praistorija vo Makedonija (Katalog), Skopje 1976.

Simoska D., Sanev V., 1976 - Praistorija vo Centralna Pelagonija (Katalog), Bitola 1976. ÓÉÍÄÏÓ 1985 – ÓÉÍÄÏÓ (Êáôáëïãïó ôçó åêèåóçó), Áèçíá 1985.

Snodgrass A. M. 1971 – The Dark Age of Greece, Edinburgh 1971.

Sokolovska V. 1986 - Isar - Marvinci i povardarjeto vo anti~ko vreme, Skopje 1986.

Sokolovska V. 1990 - Pajonskoto pleme Agrijani i vrskite so Damastion, Maced. acta archaeol. 11, Skopje 1990.

Sokolovska V. 1997 - Etni~kite nositeli na Trebeni{kata nekropola, Skopje-Ohrid 1997.

Stan~evski I. 1997 - Docno makedonski depozit od Gurbita, Maked. Nasled.

I/3, Skopje 1997.

Stefanovich M. 1973 – Some Balkan Elements in the Aegean Migrations, Actes du VIII congres UISPPI, Actes III, Beograd 1973.

Stojić M. 1986 – Gradine u baseni Velike Morave, Odbrambeni sistemi u praistoriji i antici, Materijali XXII, Novi Sad 1986.

Svoronos J. N. 1979 – Hellénisme primitif de la Macédonie, Prouvé par la numismatique, Chicago 1979.

Suić M. 1975 – Approch scientifique et methodes de recherche des habitats autochtones sur le territoire illyrien, Međunarodni kolokvij, Utvrđena ilirska naselja, CBI XXIV/6, Sarajevo 1975.

Suić M. 1976 – Antički grad na istočnom jadranu, Zagreb 1976.

TodoroviÊ J. 1971 - Katalog praistorijskih metalnih predmeta, Beograd 1971.

Frankfort H. 1954 - The Art and Architecture of the Ancient Orient, London 1954.

Hammond N. G. L. 1972 – A History of Macedonia, Vol. I, Oxford 1972.

Hammond N. G. L., Griffith G. T. 1979 – A History of Macedonia, Vol. II, Oxford 1979.

Hänsel B. 1979 - Ergebnisse der Grabungen bei Kastanas in Zentralmakedonien 1975/1978, Jahrbuch RGZM 26, Mainz 1979.

Hänsel B. 1982 - Siedlungskontinuitatim spatbronzezeitlischen undfriheisenzeitlische Nordgriechenland, Thracia Prahistorica Pulpudeva 3, Sofia 1982.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

181

Han J. G. 1876 - Putovawe kroz pore~inu Drina i Vardara, (prevod: Ili˚ M. N.), Beograd 1876.

Heurtley W. A. 1939 – Prehistoric Macedonia, Cambridge 1939.

Hochstetter A. 1984 - Kastanas / Die handgemachte keramik, PAS Band 3, Berlin 1984.

Hood M. S. F. 1969 - Egejska oblast pre Grka (vo Osvit civilizacije), Beograd 1969.

Husenovski B. 1998 - Arheolo{koto bogatstvo i negovata za{tita vo ramkite na op{tina Gevgelija, FKM - Arheolo{koto bogatstvo na Makedonija i negovata za{tita (Zbornik na trudovi), Skopje 1998.

Husenovski B., Spasovska-Dimitrioska G. 1999 - Vardarski rid - Gevgelija, Maced. Acta arhaeol. 15, Skopje 1999.

Casson S. 1921 - Excavations in Macedonia I, BSA XXIV, London 1921.

Casson S. 1925 - Excavations in Macedonia II, BSA XXVI, London 1925.

Cviji˚ J. 1911 - Osnovi geografije i geologije Makedonije i stare Srbije, kw. 3, Beograd 1911. Čović B. 1965 – Uvod u stratugrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni, GZM XX, Sarajevo 1965. Čović B. 1975 – Dei befestigungen und befestigte siedlungen des Glasinacer gebietes, Meðunarodni kolokvij, Utvrđena Ilirska naselja, CBI knj. XXIV/6, Sarajevo 1975. Čović B. 1983 – Glasinačka kulturna grupa, PJZ IV, Sarajevo 1983. Čović B. 1986 – Neki primeri razvoja fortifikacija na praistoriskim gradinama Bosne i Hercegovine, Odbranbeni sistemi u praistoriji i antici na tlu Jugoslavije, Materijali XXII, Novi Sad 1986.

Wiseman J., Mano-Zissi Dj. 1974 – Excavations at Stobi, 1973-1974, JFA Vol 1, No. 1/2, Boston 1974.

Winter F. E. 1971 - Greek Fortifications, London 1971. [eldarov N. 2003 - Kolekcija [eldarov - Makedonija i Pajonija, Skopje 2003.

ILUSTRACII

T-I

Petkova Vodenica II, Bogdanci

T-II

Petkova Vodenica II, Bogdanci 1; Petkova Vodenica III, Bogdanci 2 - 7

T-III

Vardarski Rid, Gevgelija

T-IV

Vardarski Rid, Gevgelija

T-V

Vardarski Rid, Gevgelija

T-VI

Vardarski Rid, Gevgelija

T-VII

Vardarski Rid, Gevgelija

T-VIII

Prdejska ^uka, Gr~i{te

T-IX

Prdejska ^uka, Gr~i{te

T-X

Prdejska ^uka, Gr~i{te

T-XI

Isar, Marvinci 1 - 4; Mramor, Miletkovo 5 - 7

T-XII

Kalica, Miravci

T-XIII

Kalica, Miravci

T-XIV

Kalica, Miravci

T-XV

Kalica, Miravci

T-XVI

Gorna Korija, Negorci 1; Talov Rid, Negorci 2; Beli Most (Gradi{te), Petrovo 3, 4

T-XVII

Beli Most (Gradi{te), Petrovo 1; Dolamare, Predjci 2 - 5

T-XVIII

Dolamare, Prdejci

T-XIX

Dolamare, Prdejci 1 - 5; Isar, Prsten 6, 7

T-XX

Isar, Prsten 1 - 3; Gradi{te, Smokvica 4 - 7

T-XXI

Gradi{te, Smokvica

T-XXII

Gradi{te, Smokvica

T-XXIII

Gradi{te, Smokvica

T-XXIV

Tufka, Smokvica

T-XXV

Me~eva Niva, Sobri 1; Grobi{ta, Furka 2 - 5

T-XXVI

Karaku{, Dedeli

T-XXVII

Bi{ov Javor, Smokvica 1; Bolovan, Furka 2

T-XXVIII

Mala Boska, \op~eli 1 - 3; Mramor, Miletkovo 4; Ekimci, Nikoli~ 5

T-XXIX

Begovo, Selemli 1; Mu{nica, Smokvica 2; Aj{e ^e{ma, Dedeli 3 - 5

T-XXX

Isar, Marvinci 1; Korija, Stojakovo 2 - 4

Hronologija na `eleznoto vreme po Srednoevropskiot sistem, vo R. Makedonija, Dolen Vardar i Halkidik

T-XXXI

Воденичар Богданци Петкова Воденица I - Богданци Петкова Воденица II - Богданци Петкова Воденица III - Богданци Градиште Брлево Градиште Габрово

Hronolo{ka polo`ba na naselbite vo Dolno Povardarje

Мангура Габрово Вардарски Рид Гевгелија Прдејска Чука Грчиште Голема Нива Дедели Исар Марвинци Мрамор Милетково Калица Миравци Горна Корија Негорци Талов Рид Негорци Бели Мост Петрово Доламаре Прдејци Исар Прстен Син Град Серменин Градиште Смоквица Туфка Смоквица Крив Јавор Собри Мечева Нива Собри Гробишта Фурка

T-XXXII

Izdava~: "Sofija" Bogdanci Prevod na angliski: Jasna Konstantinova Lektura: Ilija Karajanov Fotografii: Kiro Ristov Ilustracii: Kiro Ristov Kompjuterska obrabotka: Jovan Roglev Pe~at: "Sofija" Bogdanci Tira`: 500 primeroci

Knigata e pe~atena so sredstva od Ministerstvoto za kultura na Republika Makedonija a finansiski ja pomognaa i Turisti~ki sojuz na Makedonija, Skopje Jugosven, Gevgelija Me|unarodna {pedicija "Intera", Gevgelija Me|unarodna {pedicija "Kargo", Skopje T.D. "Solun - 53" A.D., Gevgelija