Nepoštovanje pravila drugih ljudi
Zdravlje
Neuropsihijatrija Antisocijalni poremećaj ličnosti ili psihopatija?
Piše: mr sc. med. Dragana Daruši, neurolog Sudski veštak iz oblasti neurologije i psihologije kriminala (www.so-vil.co.rs)
njene rizike, ili obaveštenje o tome umanjiti, ako postoji ozbiljna opasnost da će obaveštenjem znatno naškoditi zdravlju pacijenta. U tom slučaju obaveštenje se može dati članu porodice pacijenta. U medicinsku dokumentaciju nadležni zdravstveni radnik unosi podatak da je pacijentu, odnosno članu porodice dao obaveštenje o napred iznetim podacima.
Opseg obaveštenja Opseg obaveštenja spada u jedno od najtežih pitanja koja se u praksi svakodnevno postavljaju. Ovo pitanje je po svojoj prirodi medicinsko, etičko i pravno, pa je stoga normalno što pravnici i lekari na njega odgovaraju različito. Neke polazne tačke mogu se smatrati zajedničkim. Jednodušan je stav da o opsegu obaveštenja ne postoji generalno pravilo, koje bi važilo za sve situacije. Opseg obaveštenja ne može biti ustanovljen bez prethodnog utvrđivanja potrebe pojedinačnog pacijenta za obaveštenjem. Zahtevi za ovaj, vrlo važan aspekt u odnosu lečenja se, dakle, ne mogu unapred precizno ustanoviti. Ne postoji „prosečan pacijent“ sa „prosečnim potrebama“, te opseg obaveštenja ne može biti za takvog pacijenta opisan.
26
®
Koliko daleko lekar mora ići u objašnjenju, može biti odlučeno tek u razgovoru lekar–pacijent. Konkretne potrebe pacijenta su koordinate kojih lekar mora da se drži pri procenjivanju prave mere između pacijentovog odbijanja obaveštavanja i želje za sveobuhvatnom informacijom.
Medicinska intervencija i pristanak pacijenta Kako obavestiti pacijenta? Ne postoji naročita forma niti čarobna formula. Usmeno, u spontanom razgovoru sa pacijentom, jer to stvara odnos međusobnog poverenja. Govori se jezikom koji je pacijentu razumljiv, vodeći računa o stepenu njegove inteligencije i obrazovanja. Pisani formulari ne mogu zameniti usmeni razgovor sa pacijentom, jer se tako zapostavlja individualni karakter odnosa između njega i lekara, te se ograničava mera posebne pažnje lekara. „Ovim izjavljujem da sam od strane... lekara bio u pojedinostima obavešten o svojoj bolesti i o mogućnostima lečenja, kao i o značaju, domašaju i nužnosti operacije(...) i ostalih mera lečenja i da sam sa predočenim lečenjem, odnosno operacijom saglasan, pa i u slučaju da se medicinski naknadno pokaže potrebno da se
operacija proširi i zahtev promeni. Upozoren sam na mogućnost komplikacija kao i na to da se ne garantuje određeni uspeh lečenja, odnosno da se on ne može unapred predvideti (potpis).
“PREĆUTNI PRISTANAK” – ne postoji
“VITALNA UGROŽENOST NE ZAHTEVA PRISTANAK” – zabluda
Pristanak, a samim tim i obaveštenje, nisu potrebni samo u slučajevima iz stanja nužde (hitna medicinska intervencija – hitna pomoć, kada je sporazumevanje nemoguće zbog bolesti, besvesnog stanja, uzrasta ili poslovne nesposobnosti), ali i onda je obaveza da pristanak da staratelj – teškoće dokazivanja u građanskom pravu – nadoknada štete. U Srbiji pristanak nije potreban: Kod obavezne imunizacije Kod obaveznih zdravstvenih i sistematskih pregleda Kod obaveznog propisanog lečenja osoba sa mentalnim poremećajima (prisilna hospitalizacija) Kod obaveznog lečenja po odluci suda Kod medicinskih pregleda u krivičnom postupku.
Antisocijalni poremećaj ličnosti (psihopatija ili sociopatski poremećaj ličnosti, tj. sociopatija koja je definisana kao posebno težak oblik antisocijalnog poremećaja ličnosti), u današnje vreme je okarakterisan kao pervazivni obrazac nepoštovanja i kršenja pravila drugih ljudi.
A
merička psihijatrijska aso- ti kao da primarno potiču iz psihopatcijacija smatra da “etiketa” ske strukture, već će biti neophodno koja definiše status psiho- diferencijalno dijagnostički ustanoviti patije ili sociopatije podra- koji su problemi dominantni, a koji su zumeva mnogo jači i dublji se prvi manifestovali tokom vremena nedostatak krivice ili žaljenja zbog odnosno sazrevanja ličnosti. Vođeni učinjenih nedela drugim ljudima, u istim principima, ukoliko je pojedinac odnosu na osećanja i ponašanja koja u maničnoj epizodi, neophodno je da srećemo kod antisocijalnog poremeća- ga opserviraju stručna lica kako bi se ja ličnosti. U pitanju je zapravo in- napravila razlika između ponašanja i tenzitet manifestovanja tzv. “krnje mišljenja karakterističnih za manične savesti”, koja se u značajnoj meri epizode od ponašanja i mišljenja za odražava na ponašanje pojedinca i koja sumnjamo da su posledica antisocijalnog poremećaja ličnosti. Kao i u njegovu okolinu. drugim, i u ovim situacijama neophodno je sprovesti detaljnu dijagnostičku Ako se analiziraju podaci dobijeni procenu, budući da osobe s “etiketom” tokom istraživanja, uočiće se da se antisocijalnog poremećaja ličnosti 50–80 odsto zatvorenika može klasifi- bivaju u opasnosti da tu etiketu nose kovati kao neka od formi antisocijal- kroz celo odraslo doba, što sledstveno nog poremećaja ličnosti. Samo 15 od- za sobom povlači izvesne mere pod sto njih bi mogao biti “etiketiran” kao kojima se ova stanja tretiraju kao i mere opreza u odnosu na integraciju psihopate. Važno je znati da antisocijalni po- markiranog pojedinca u svoju okolinu remećaj ličnosti, kao dijagnozu, ne i društvo uopšte. Prema statistikama sprovedenih možemo postaviti osobama mlađim od osamnaest godina. Uslov za to je istraživanja u SAD, dijagnozu ovog da osoba koju markiramo mora po- poremećaja ličnosti nosi oko jedan kazivati obrasce ponašanja prepo- odsto pripadnica ženskog i do tri odznatljive za ovaj poremećaj od svoje sto pripadnika muškog pola. Imajući u vidu iskustva u kliničpetnaeste godine. Takođe je neophodno razlikovati kom radu, u ovom trenutku u našem simptome koji su svojstveni šizofrenoj društvu prepoznatljiv je mnogo veći osobi. Njene probleme nećemo shvati- broj osoba sa ovim poremećajem
Nizak procenat psihopata
Antisocijalni poremećaj ličnosti je vrsta hronične duševne bolesti koja se prepoznaje po specifičnom ponašanju, razmišljanju, doživljavanju situacija i odnosa s drugima koji su abnormalni, destruktivni, a obrasci ponašanja se markiraju kao društveno neprihvatljivi. koji su u visokom procentu inicijatori i uzročnici mnogih konfliktnih situacija, maltretmana, zlostavljanja i sl., a najčešće se nalaze na rukovodećim mestima kao i radnim zadacima koji iziskuju veliki broj kontakata tokom dana.
Faktori koji povećavaju rizik nastanka poremećaja
Iako do danas nije prepoznat tačan uzrok nastajanja antisocijalnog poremećaja ličnosti, u kliničkoj praksi jasno se izdvajaju određeni faktori koji povećavaju rizik od razvoja poremeća-
ja ili pokreću antisocijalni poremećaj ličnosti. U njih spadaju: markiran poremećaj ponašanja u ranom uzrastu (detinjstvu); porodična anamneza već prisutnog antisocijalnog poremećaja ličnosti, nekih drugih poremećaja ličnosti ili mentalna bolest; nestabilna porodična zajednica tokom detinjstva; prepoznatljiva harizma kao spoj misli, emocija i ponašanja koji nas čini prepoznatljivim i jedinstvenim. To je način na koji ljudi gledaju, razumeju i odnose se prema spoljašnjem svetu kakvim ga sami vide. Harizma se oblikuje u detinjstvu kroz interakciju dva faktora: 1. genetski faktori: aspekti ličnosti koje prenose roditelji, poput stidljivosti ili optimizma, često se navedeno objedinjuje pojmom temperament; 2. okolina (životne situacije,) okruženje u kojem osoba odrasta, događaji i odnosi s članovima porodice i drugima, kao i tip roditelja koji nas je odgojio (okruženje ljubavi ili problema);
28
®
vora na tuđe emocionalne reakcije naučnici dovode u vezu sa bazičnim nedostatkom empatije (saosećanja) osoba sa antisocijalnim poremećajem u odnosima s drugima. Takođe, pojedini stručnjaci smatraju da možda postoji veza između Autoriteti iz ovih oblasti smatraju ranih nedostataka empatije, razumeda su poremećaji ličnosti uzrokovani vanja perspektive i problema drugih, i kombinacijom genetskih i ekoloških kasnije pojave antisocijalnog poremefaktora. Osobe mogu imati genetsku ćaja ličnosti. Poznato je i da pojedine predispoziciju za razvoj antisocijalnog poremećaja ličnosti, ali i životne lične karakteristike mogu poboljšati situacije mogu podstaći stvarni razvoj uslove i dati šansu za uspešno lečeovog poremećaja. Iako ne postoji nje. nedvosmislen biološki uzrok ovog poremećaja, istraživanja pokazuju da pregled osoba s ovim problemima ukazuje na moguća oštećenja u delu Da bi se postavila dijagnoza antimozga koji je odgovoran za učenje socijalnog poremećaja ličnosti, osoba na sopstvenim greškama i reagomora ispunjavati sledeće kriterijume: vanje na opaženu tugu i strah kod drugih ljudi. Deo mozga zadužen za najmanje 18 godina starosti ; obradu tih stimulusa se zove amig simptomi poremećaja ponašanja dala. Zapaženo je da je amigdala, u koji su se pojavili pre 15. godine, odnosu na ostale, nešto manja kod što može uključivati i krivična osoba s antisocijalnim poremećajem dela kao npr. krađa, vandalizam, ličnosti. To dovodi do toga da oni nenasilje prema ljudima dovoljno adekvatno reaguju na srećne, i životinjama; tužne ili uplašene facijalne znakove drugih osoba. Taj nedostatak odgo nedostatak poštovanja zakona kroz ponavljane prekršaje i kriminalno ponašanje višestruke prevare i obmane u odnosima s drugima; višekratne krađe, laži, lažno predstavljanje, ili varanje drugih zarad postizanja ličnog zadovoljstva ili ciljeva; nemogućnost mišljenja ili pravljenja planova unapred (impulsivnost); prepoznatljiva agresivnost i bes, iritabilnost, koju osoba sa ovakvim poremećajem iskazuje kroz ponavljane tendencione uvrede drugih ili sklonost na iniciranju i vršenju čestih fizičkih obračuna; neobraćanje pažnje, kako na ličnu, tako i na bezbednost drugih ljudi; nedostatak odgovornosti, koji se manifestuje kroz nemogućnost uspostavljanja radnih navika ili finansijske odgovornosti; nedostatak osećanja krivice i griže savesti za počinjena nedela bez opravdanosti koja šteti drugima; impulsivno reagovanje bez prethodnog plana; podaci o verbalnom, fizičkom i seksualnom zlostavljanju u detinjstvu; smrt roditelja ili traumatski razvod tokom detinjstva.
Dijagnoza antisocijalnog poremećaja
Iskusnom kliničaru je poznata činje- tije, tumori mozga, bolesti zavisnosti, Teorije koje se bave razlozima i nica da osoba sa antisocijalnim poreme- posledice povreda nervnog sistema i uzrocima razvijanja antisocijalnog ćajem ponašanja najčešće neće iskreno još mnogo toga. Poznato je i da oso- poremećaja nam nude važne smerniodgovarati na postavljena pitanja, niti be koje dožive bilo koju vrstu ošte- ce za prevenciju pojave istog. Primedati tačan prikaz svojih simptoma. Iz ćenja mozga (privremene ili trajne ri negativnih životnih događaja koji tih razloga, lekar će heteroanamnestič- disfunkcije) često su pod rizikom uključuju nasilje nad decom, istorije ki prikupiti potrebne podatke, najčešće od razvijanja budućeg agresivnog fizičkog, seksualnog ili emocionalnog od osoba bliskih pacijentu ili osoba iz ili kriminalnog ponašanja. Ključni zloupotrebljavanja dece, zanemarivanjegove radne sredine i okoline. faktor u dijagnostikovanju antisoci- nja, deprivaciju ili napuštanje dece od Komplikacije koje mogu nastati kao jalnog poremećaja ličnosti je način na njihovih najbližih, često terapijom. U problemi antisocijalnog poremećaja koji se osoba odnosi prema drugima. privatnim ordinacijama se danas češće ličnosti su: agresija i nasilje, neodgo- Neki pojedinci mogu biti posebno opredeljuju za neki od psihoterapijskih vorno ponašanje, anksioznost, depre- podložni razvoju antisocijalnog po- koraka. Novija shvatanja ukazuju da sija, suicidno ponašanje, prihvatanje našanja usled navedene genetske po- je možda najopasniji stav onih koji rizičnih oblika ponašanja (zloupotreba zadine. Genetika nikada ne može da veruju da su simptomi kod osobe sa droga i alkohola, kockanje) kao i rizič- objasni iz kojih se razloga određena antisocijalnim poremećajem ireverno seksualno ponašanje, socijalna izo- predispozicija razvila kod nekih, a ne zibilni, odnosno da nemaju mogućlacija, poteškoće u partnerskoj relaciji, kod svih podložnih pojedinaca. Iz tog nost da se poprave. Istini za volju, problemi u školi i na poslu, zlostavlja- razloga nikako ne smemo zanemariti i dubinske terapije, poput verijeteta psinje dece i nasilje u porodici. faktore sredine kao precipitirajuće za hodinamskih, pokazuju bolje rezultate razvoj antisocijalnih tendencija kod u tretmanu klijenata s ovim problepojedinih osoba. Genetske predispozi- mom, od “pokrivajućih terapija” koje Kada se posumnja na poremećaj cije će se razviti u problem/poremećaj se fokusiraju na promenu iskrivljenih ličnosti po pomenutom tipu, neop- samo kada je pojedinac izložen lošim i misli i regulaciju impulsa, nemoralnih hodno je i dijagnostičkim metodama teškim životnim događajima koje neće i ilegalnih ponašanja. Lekovi, per se, isključiti mogućnost postojanja nekih umeti da obradi na adekvatan način. imaju moć umirivanja simptoma, ali drugih oboljenja koja bi mogla uzro- Vrlo često pojedinci markirani antiso- kao i u slučaju drugih mentalnih prokovati poremećaje ponašanja ili se cijalnim poremećajem potiču iz poro- blema, nikada ne leče uzrok poremepreklapati sa postojećim simptomima. dica u kojima su od svojih najbližih ćaja. Stoga je od strane iskusnih psihoU ovom slučaju misli se ne samo na doživeli teška zanemarivanja, zloupo- terapeuta, u lečenju ovih poremećaja, duševne poremećaje, nego i na organ- trebe, zlostavljanja ili neki drugu vrstu preporučljiva kombinacija pomenutih metoda. ska oboljenja kao što su metabolopa- maltretiranja.
Isključiti druga oboljenja
®
29
ja ili pokreću antisocijalni poremećaj ličnosti. U njih spadaju: markiran poremećaj ponašanja u ranom uzrastu (detinjstvu); porodična anamneza već prisutnog antisocijalnog poremećaja ličnosti, nekih drugih poremećaja ličnosti ili mentalna bolest; nestabilna porodična zajednica tokom detinjstva; prepoznatljiva harizma kao spoj misli, emocija i ponašanja koji nas čini prepoznatljivim i jedinstvenim. To je način na koji ljudi gledaju, razumeju i odnose se prema spoljašnjem svetu kakvim ga sami vide. Harizma se oblikuje u detinjstvu kroz interakciju dva faktora: 1. genetski faktori: aspekti ličnosti koje prenose roditelji, poput stidljivosti ili optimizma, često se navedeno objedinjuje pojmom temperament; 2. okolina (životne situacije,) okruženje u kojem osoba odrasta, događaji i odnosi s članovima porodice i drugima, kao i tip roditelja koji nas je odgojio (okruženje ljubavi ili problema);
28
®
vora na tuđe emocionalne reakcije naučnici dovode u vezu sa bazičnim nedostatkom empatije (saosećanja) osoba sa antisocijalnim poremećajem u odnosima s drugima. Takođe, pojedini stručnjaci smatraju da možda postoji veza između Autoriteti iz ovih oblasti smatraju ranih nedostataka empatije, razumeda su poremećaji ličnosti uzrokovani vanja perspektive i problema drugih, i kombinacijom genetskih i ekoloških kasnije pojave antisocijalnog poremefaktora. Osobe mogu imati genetsku ćaja ličnosti. Poznato je i da pojedine predispoziciju za razvoj antisocijalnog poremećaja ličnosti, ali i životne lične karakteristike mogu poboljšati situacije mogu podstaći stvarni razvoj uslove i dati šansu za uspešno lečeovog poremećaja. Iako ne postoji nje. nedvosmislen biološki uzrok ovog poremećaja, istraživanja pokazuju da pregled osoba s ovim problemima ukazuje na moguća oštećenja u delu Da bi se postavila dijagnoza antimozga koji je odgovoran za učenje socijalnog poremećaja ličnosti, osoba na sopstvenim greškama i reagomora ispunjavati sledeće kriterijume: vanje na opaženu tugu i strah kod drugih ljudi. Deo mozga zadužen za najmanje 18 godina starosti ; obradu tih stimulusa se zove amig simptomi poremećaja ponašanja dala. Zapaženo je da je amigdala, u koji su se pojavili pre 15. godine, odnosu na ostale, nešto manja kod što može uključivati i krivična osoba s antisocijalnim poremećajem dela kao npr. krađa, vandalizam, ličnosti. To dovodi do toga da oni nenasilje prema ljudima dovoljno adekvatno reaguju na srećne, i životinjama; tužne ili uplašene facijalne znakove drugih osoba. Taj nedostatak odgo nedostatak poštovanja zakona kroz ponavljane prekršaje i kriminalno ponašanje višestruke prevare i obmane u odnosima s drugima; višekratne krađe, laži, lažno predstavljanje, ili varanje drugih zarad postizanja ličnog zadovoljstva ili ciljeva; nemogućnost mišljenja ili pravljenja planova unapred (impulsivnost); prepoznatljiva agresivnost i bes, iritabilnost, koju osoba sa ovakvim poremećajem iskazuje kroz ponavljane tendencione uvrede drugih ili sklonost na iniciranju i vršenju čestih fizičkih obračuna; neobraćanje pažnje, kako na ličnu, tako i na bezbednost drugih ljudi; nedostatak odgovornosti, koji se manifestuje kroz nemogućnost uspostavljanja radnih navika ili finansijske odgovornosti; nedostatak osećanja krivice i griže savesti za počinjena nedela bez opravdanosti koja šteti drugima; impulsivno reagovanje bez prethodnog plana; podaci o verbalnom, fizičkom i seksualnom zlostavljanju u detinjstvu; smrt roditelja ili traumatski razvod tokom detinjstva.
Dijagnoza antisocijalnog poremećaja
Iskusnom kliničaru je poznata činje- tije, tumori mozga, bolesti zavisnosti, Teorije koje se bave razlozima i nica da osoba sa antisocijalnim poreme- posledice povreda nervnog sistema i uzrocima razvijanja antisocijalnog ćajem ponašanja najčešće neće iskreno još mnogo toga. Poznato je i da oso- poremećaja nam nude važne smerniodgovarati na postavljena pitanja, niti be koje dožive bilo koju vrstu ošte- ce za prevenciju pojave istog. Primedati tačan prikaz svojih simptoma. Iz ćenja mozga (privremene ili trajne ri negativnih životnih događaja koji tih razloga, lekar će heteroanamnestič- disfunkcije) često su pod rizikom uključuju nasilje nad decom, istorije ki prikupiti potrebne podatke, najčešće od razvijanja budućeg agresivnog fizičkog, seksualnog ili emocionalnog od osoba bliskih pacijentu ili osoba iz ili kriminalnog ponašanja. Ključni zloupotrebljavanja dece, zanemarivanjegove radne sredine i okoline. faktor u dijagnostikovanju antisoci- nja, deprivaciju ili napuštanje dece od Komplikacije koje mogu nastati kao jalnog poremećaja ličnosti je način na njihovih najbližih, često terapijom. U problemi antisocijalnog poremećaja koji se osoba odnosi prema drugima. privatnim ordinacijama se danas češće ličnosti su: agresija i nasilje, neodgo- Neki pojedinci mogu biti posebno opredeljuju za neki od psihoterapijskih vorno ponašanje, anksioznost, depre- podložni razvoju antisocijalnog po- koraka. Novija shvatanja ukazuju da sija, suicidno ponašanje, prihvatanje našanja usled navedene genetske po- je možda najopasniji stav onih koji rizičnih oblika ponašanja (zloupotreba zadine. Genetika nikada ne može da veruju da su simptomi kod osobe sa droga i alkohola, kockanje) kao i rizič- objasni iz kojih se razloga određena antisocijalnim poremećajem ireverno seksualno ponašanje, socijalna izo- predispozicija razvila kod nekih, a ne zibilni, odnosno da nemaju mogućlacija, poteškoće u partnerskoj relaciji, kod svih podložnih pojedinaca. Iz tog nost da se poprave. Istini za volju, problemi u školi i na poslu, zlostavlja- razloga nikako ne smemo zanemariti i dubinske terapije, poput verijeteta psinje dece i nasilje u porodici. faktore sredine kao precipitirajuće za hodinamskih, pokazuju bolje rezultate razvoj antisocijalnih tendencija kod u tretmanu klijenata s ovim problepojedinih osoba. Genetske predispozi- mom, od “pokrivajućih terapija” koje Kada se posumnja na poremećaj cije će se razviti u problem/poremećaj se fokusiraju na promenu iskrivljenih ličnosti po pomenutom tipu, neop- samo kada je pojedinac izložen lošim i misli i regulaciju impulsa, nemoralnih hodno je i dijagnostičkim metodama teškim životnim događajima koje neće i ilegalnih ponašanja. Lekovi, per se, isključiti mogućnost postojanja nekih umeti da obradi na adekvatan način. imaju moć umirivanja simptoma, ali drugih oboljenja koja bi mogla uzro- Vrlo često pojedinci markirani antiso- kao i u slučaju drugih mentalnih prokovati poremećaje ponašanja ili se cijalnim poremećajem potiču iz poro- blema, nikada ne leče uzrok poremepreklapati sa postojećim simptomima. dica u kojima su od svojih najbližih ćaja. Stoga je od strane iskusnih psihoU ovom slučaju misli se ne samo na doživeli teška zanemarivanja, zloupo- terapeuta, u lečenju ovih poremećaja, duševne poremećaje, nego i na organ- trebe, zlostavljanja ili neki drugu vrstu preporučljiva kombinacija pomenutih metoda. ska oboljenja kao što su metabolopa- maltretiranja.
Isključiti druga oboljenja
®
29