Koopkrachtpariteit en de invoering van de Euro, een case studie - Maart 2011

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO EEN CASE-STUDIE JOOST VAN DIJKE

WETENSCHAPPELIJK BUREAU-SP • WORKING PAPER SERIES • 11/1

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO. EEN CASE-STUDIE

2

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO, EEN CASE-STUDIE JOOST VAN DIJKE

3

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO. EEN CASE-STUDIE

SP-WETENSCHAPPELIJK BUREAU Vijverhofstraat 65 3032 SC Rotterdam

T (010) 243 55 59 F (010) 243 55 66 E onderzoek@sp.nl I www.sp.nl/onderzoek

4

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO. EEN CASE-STUDIE

INHOUD TEN GELEIDE ................................................................................................... 7 VOORWOORD.................................................................................................... 9 1. INLEIDING ................................................................................................. 11 2. KOOPKRACHTPARITEIT . ............................................................................ 15 3. DE GULDEN EN DE EURO ........................................................................... 27 4. SAMENVATTING EN CONCLUSIE ............................................................... 39 LITERATUUR .................................................................................................. 41 BIJLAGE I – BESCHRIJVING GEBRUIKTE DATA . ............................................ 45 BIJLAGE II – GULDENKOERSEN EURO-VALUTA . ............................................ 49 BIJLAGE III – BEREKENING GEWICHTEN EFFECTIEVE WISSELKOERS .......... 53

5

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO. EEN CASE-STUDIE

6

TEN GELEIDE

TEN GELEIDE Arjan Vliegenthart, Directeur Wetenschappelijk Bureau

Voor u ligt het eerste paper uit de nieuwe Working Paper Series van het Wetenschappelijk Bureau van de SP. De invloed van wetenschappelijk onderzoek op het politieke besluitvormingsproces is vaak onderwerp van discussie. Regelmatig klagen wetenschappers dat beleidsmakers niets doen met de resultaten van hun onderzoek, terwijl beleidsmakers op hun beurt van mening zijn dat wetenschappelijk onderzoek te weinig toegespitst is op de complexiteit van de maatschappelijke problemen die zij moeten oplossen. Waarschijnlijk zijn beide beweringen deels waar: de communicatie tussen de politiek en het onderzoek in Nederland verloopt vaak niet optimaal met als gevolg dat de problemen van burgers niet op de meest effectieve wijze worden opgelost.

Met deze nieuwe Working Paper Series wil het Wetenschappelijk Bureau van de SP een bijdrage leveren aan een betere communicatie tussen beleid en onderzoek. Door wetenschappers aan het woord te laten over maatschappelijke onderwerpen hopen wij dat het gesprek tussen beide beroepsgroepen beter wordt; dat politici actiever gebruik kunnen maken met de inzichten uit de wetenschap, terwijl onderzoekers hun bevindingen makkelijker aan de man kunnen brengen in politiek Den Haag en daarbuiten.

In dit eerste paper gaat Joost van Dijke in op de vraag in hoeverre de Nederlandse gulden ten tijde van de introductie van de euro op juiste waarde werd geschat. Zijn conclusie is dat de gulden ten tijde van de overgang naar de euro ondergewaardeerd werd. De consequenties daarvan zijn niet zo eenduidig als men vaak denkt: Het is niet zo dat een te lage waardering een automatisch koopkrachtverlies voor de burger betekent. Bij een hogere waardering zouden niet alleen de lonen in euro’s hoger zijn geweest, maar ook de prijzen. Per saldo was de onderwaardering in ieder geval op de korte termijn wel gunstig voor exporteurs en ongunstig voor importeurs.

Zoals SP-Kamerlid Ewout Irrgang in zijn voorwoord aangeeft, kunnen we hieruit wel een aantal lessen trekken. Zeker in een wereld waar monetaire crises de afgelopen jaren de koppen van kranten hebben beheerst, moeten we leren uit het verleden. Met dit Working Paper hoopt het Wetenschappelijk Bureau van de SP daar een bijdrage aan te leveren.

Want juist nu landen, binnen en buiten Europa, economisch en monetair steeds meer geĂŻntegreerd raken, is dit bittere noodzaak.

7

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO. EEN CASE-STUDIE

8

VOORWOORD

VOORWOORD Ewout Irrgang, Tweede Kamerlid SP

Van gulden naar euro: de onderwaardering gewaardeerd Weet u nog wat de gulden waard was? Dat is een vraag die we elkaar zo langzamerhand kunnen gaan stellen. Op 1 januari 2012 is het al weer tien jaar geleden dat we met eurobiljetten en munten gingen betalen. De digitale invoering van de euro (‘giraal’) had eigenlijk al drie jaar eerder plaatsgevonden op 1 januari 1999. Het merkwaardige is dat de vraag wat de gulden waard was nog altijd tot discussie leidt. Veel mensen denken dat we destijds de gulden met een koers van 2,20371 gulden voor 1 euro te goedkoop hebben ingeruild. Door de toenmalige minister van Financiën Gerrit Zalm is nooit een duidelijk antwoord gegeven over de mogelijk te lage omwisselkoers van de gulden. Reden genoeg voor Joost van Dijke, medewerker financiën voor de Tweede Kamerfractie van de SP, om zijn afstudeeronderzoek voor zijn studie Economie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam te wijden aan de inwisselkoers van de gulden bij de invoering van de euro.

Alhoewel de meeste mensen in december 2001 voor het eerst kennis maakten met de nieuwe bankbiljetten en munten met een euroteken erop, kreeg de financiële wereld al in 1999 met de euro te maken. Om antwoord te krijgen op de vraag of de gulden was ondergewaardeerd moeten we zelfs nog iets verder terugreizen in de tijd, namelijk naar mei 1998. Dat is het moment waarop de inwisselkoers van de gulden naar de euro werd vastgesteld. Over hoe dat is gegaan, heeft De Nederlandsche Bank weinig prijsgegeven. Misschien is het daarom wel dat de monetaire economen zich niet durfden te branden aan een retrospectief onderzoek. Het berekenen van de juiste waardering van valuta is immers geen sinecure. Het helpt dan bovendien niet wanneer er vanuit de overheid geen openheid van zaken wordt gegeven.

De twijfel over de juiste waardering van de gulden ten opzichte van de euro kwam in 2005 uit onverwachte hoek. Het was een uitspraak van een directielid van De Nederlandsche Bank in een artikel in Het Parool, die op dat moment veel stof deed opwaaien. De gulden zou in de aanloop naar de introductie van de euro 5 tot 10 procent zijn ondergewaardeerd ten opzichte van de Duitse mark. Met een terugblik op deze gebeurtenis vangt het onderzoek van Joost van Dijke aan. Er volgen meerdere opmerkelijke uitspraken, onder andere van de toenmalige minister van Financiën Gerrit Zalm, die eerder meer mist opwerpen, dan antwoord geven op de nog altijd onbeantwoorde vraag: “Was de gulden ten tijde van de introductie van de euro ondergewaardeerd ten opzichte van de euro?”

Onderzoeken van verschillende instellingen hebben de uitspraken bevestigd dat de gulden was ondergewaardeerd ten opzichte van de Duitse mark. Aangezien de Duitse mark als het ware het ankerpunt was van de euro, roept dat het vermoeden op dat de gulden ook was ondergewaardeerd ten opzichte van de euro. Toch is dat nog niet eerder onderzocht. In zijn onderzoek geeft Van Dijke een antwoord op die vraag aan de hand van een zogeheten koopkrachtpariteitenanalyse. Daarmee wordt de nominale wisselkoers vergeleken met de koopkrachtpariteitkoers; dat is de koers waarbij de koopkracht van de twee munten gelijk is in beide landen. Aangezien er op het moment van de vaststelling van de instapkoers voor de gulden nog geen euro bestond, wordt in het onderzoek gebruik gemaakt van een uit de beschikbare data geconstrueerde euro.

De verschillende berekenmethodes die in het onderzoek zijn gebruikt leveren een eenduidig beeld op: De gulden was ten tijde van de omwisseling per 1 januari 1999 ondergewaardeerd. De meest complete methode duidt op een onderwaardering tussen de 4 en 5 procent.

Dat betekent dat elk briefje van honderd gulden dat je in je portemonnee had of op je bankrekening had staan niet werd omgewisseld tegen € 47,52, maar tegen € 45,38. Tegelijkertijd zou bijvoorbeeld een liter melk in 1999 van 1

9

VOORWOORD

gulden en tien cent in euro’s dan niet 0,50 eurocent hebben gekost maar 0,52 eurocent. Het dus niet zo dat een te lage waardering een automatisch koopkrachtverlies van 4 tot 5 procent betekent. Bij een hogere waardering zouden niet alleen de lonen in euro’s hoger zijn geweest, maar ook de prijzen. Per saldo was de onderwaardering in ieder geval op de korte termijn wel gunstig voor exporteurs en ongunstig voor importeurs.

Dat Nederland per saldo nadeel heeft gehad van de te lage omwisselkoers zou heel goed kunnen, maar is in dit onderzoek niet nader onderzocht. Het berekenen van een eventueel welvaartsverlies is gecompliceerd en zou een flink afzonderlijk onderzoek vergen. Wel wordt er aan het eind van het rapport ingegaan op algemene consequenties die de onderwaardering met zich meebracht, zonder daar overigens direct conclusies of een waardeoordeel aan te koppelen.

De huidige ontwikkelingen onderstrepen niet alleen het belang van dit onderzoek, maar ook het toenemende belang van onderzoek naar de werking van valutakoersen in het algemeen. Het zijn al lang niet meer alleen de kleine valuta, zoals de IJslandse kroon, die ten prooi vallen aan internationale instabiliteit. Juist de grote wereldvaluta komen steeds meer onder druk te staan. Er wordt zelfs gesproken over een heuse valuta oorlog. Dat roept een aantal fundamentele vragen op. Wat zijn bijvoorbeeld de uiteindelijke consequenties van langdurige onderwaardering van de Chinese yuan? De wereldwijde impact daarvan alleen al is zo groot dat men zich alleen al daarom kan afvragen of het thema ‘onderwaardering’ zelf niet is ondergewaardeerd. Welke risico’s brengt de ongebreidelde geldcreatie in de Verenigde Staten met zich mee en welke consequenties heeft dat voor de dollar als wereldreservemunt? Wat zijn de consequenties van het steeds groter wordende economische spanningsveld tussen de noordelijke en zuidelijke lidstaten van de Europese Unie nu landen als gevolg van de euro niet meer de mogelijkheid hebben de wisselkoers van hun munt aan te passen. Dat was overigens ook een van de belangrijkste redenen waarom de SP destijds tegen de invoering van de euro was.

Om voorbereid te zijn op deze grote vraagstukken is het van belang dat we lessen trekken uit het verleden. De studie van Joost van Dijke zet daarvoor een belangrijke stap. Maar gezien de uitdagingen die voor ons liggen is er veel meer onderzoek nodig naar de waardering van valuta en de inrichting van ons internationale monetaire stelsel. Kennis daarover moet niet slechts het domein zijn van financiële specialisten en speculanten maar moet weer onderdeel gaan uitmaken van een brede maatschappelijke discussie. In deze wereld van groeiende kredietbubbels en grootschalige speculatie lijkt men de oorspronkelijke bedoeling van het monetair en valuta systeem uit het oog te zijn verloren: niet als doel op zich, maar dienstbaar aan de gehele maatschappij, zorgend voor internationale welvaart, stabiliteit en zekerheid.

10

1. INLEIDING

1. INLEIDING

1 – INLEIDING

In een artikel in het Parool van 30 april 2005 doet Henk Brouwer, directielid van De Nederlandsche Bank (DNB) een uitspraak die op dat moment veel stof doet opwaaien. De gulden was in aanloop naar de introductie van de euro per 1 januari 1999 ondergewaardeerd ten opzichte van de Duitse mark. De onderwaardering bedroeg 5 tot 10 procent, aldus de DNB-directeur.1 Hoewel dit destijds voor DNB en de financiële wereld niet onbekend was,2 kon de uitspraak van de heer Brouwer in 2005 op grote aandacht rekenen in de landelijke media. Het referendum over het Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa zou op 1 juni 2005 worden gehouden.

Onderwaardering tegenover de belangrijkste munt van de toekomstige eurozone impliceert dat de gulden ook niet goed geprijsd was ten opzichte van de euro zelf. Oftewel, de gulden zou te goedkoop zijn ingewisseld voor de euro. In aanloop naar het referendum was dit derhalve een dankbaar onderwerp.

Na het Paroolartikel doen enkele andere spelers een duit in het zakje. Toenmalig minister van financiën Zalm erkent begin mei 2005 dat de instapkoers van de gulden bij introductie van de euro niet klopte.3 Volgens minister Zalm is dat een bewuste keuze geweest die goed is geweest voor de export en de economische groei in ons land. Ongeveer 2 weken later neemt hij die uitspraak weer terug. Minister Zalm baalde naar eigen zeggen verschrikkelijk van de “indianenverhalen”. De instapkoers van de gulden weerspiegelde de verhouding van die tijd heel aardig en de mensen hebben waar voor hun geld gekregen, aldus de minister.4 Ook directeur Brouwer stelt verkeerd begrepen te zijn. Hij wees alleen op een onderwaardering van de gulden ten opzichte van de Duitse mark; met de instapkoers was niets mis.5 Halverwege mei 2005 verschijnt er een notitie van het Centraal Planbureau (CPB). In de notitie wordt gekeken naar de verhouding tussen de prijzen en de wisselkoers voor de gulden en het eurogebied en de Duitse mark en het eurogebied. De analyse laat zien dat de verhoudingen tussen de prijzen en de gulden/euro-koers bijna 1 is, wat impliceert dat de juiste koers is gebruikt. Voor Duitsland week dit veel meer af. Dit wijst erop dat een verkeerde introductiekoers van de euro eerder speelde voor Duitsland dan voor Nederland.6 Eind mei 2005 doen nog twee prominenten een uitspraak over de euro. Volgens André Szász, voormalig directielid van DNB, was de gulden bij de introductie van de euro wel degelijk ondergewaardeerd.7 Nout Wellink, president van DNB, bevestigt op zijn beurt de onderwaardering van de gulden ten opzichte van de Duitse mark, maar stelt tegelijkertijd dat die berekening een

1

Damen 2005 (I), p. 35.

Zie bijvoorbeeld Damen 2005, p. 35; Van den Berg & Heemskerk 1998, p. 42 en Nienhuis 1997, p. 10.

3 De Telegraaf 2005, p. 6.

4 Kockelmans 2005.

5 Utrechts Nieuwsblad 2005.

6 Van Ewijk & Gelauff 2005, p. 2.

7 Damen 2005 (II).

2

11

1. INLEIDING

theoretische exercitie is. Bovendien was de koers van de gulden gemiddeld goed ten opzichte van de andere munten van de aanstaande EMU-deelnemers. Er is verder geen punt van gemaakt.8 De huidige minister van financiĂŤn Bos sluit het rijtje met een brief uit september 2007. In reactie op een brief van de stichting die naar aanleiding van de commotie van mei 2005 is opgericht meldt minister Bos dat hij de conclusie van zijn ambtsvoorganger en het CPB ondersteunt: de gulden was ten opzichte van het eurogebied in mei 1998 als geheel ongeveer juist geprijsd en de gulden was alleen mogelijk ondergewaardeerd ten opzichte van de Duitse mark.

Alles overziend blijft het onduidelijk of de instapkoers van de gulden nu wel of niet juist was.

Aangezien de Duitse mark de belangrijkste munt van de aankomende eurozone was, impliceert onderwaardering van de gulden ten opzichte van die munt in ieder geval dat de koers ten opzichte van de euro ook niet juist was. De notitie van het CPB tracht een berekening te geven, maar het is onduidelijk wat het CPB precies gedaan heeft. Prijsindices voor de eurozone en een wisselkoers tussen de gulden en euro bestonden in mei 1998 nog niet; de eurozone bestond immers nog niet.

Welke data en/of welke constructies gebruikt zijn om die data bruikbaar te maken wordt niet in de notitie toegelicht. Naar mijn mening is daarom nog steeds niet helder of er nu wel of geen onderwaardering was van de gulden ten opzichte van de euro. In dit onderzoek wil ik daarom de volgende vraag beantwoorden:

Was de gulden ten tijde van de introductie van de euro ondergewaardeerd ten opzichte van de euro?

Deze vraag wil ik beantwoorden aan de hand van een zogenaamde koopkrachtpariteitenanalyse. Dit is dezelfde manier waarop twee banken in 1997 en 1998 hebben berekend dat de gulden niet goed geprijsd was ten opzichte van de Duitse Mark.9 Volgens de theorie geldt dat in evenwicht de relatieve prijs van de twee munten gelijk is aan de relatieve koopkracht. Anders gezegd: de nominale wisselkoers is in evenwicht gelijk aan de verhouding tussen de prijsniveaus van beide landen. Is dit niet zo dan wijst dat op onder- of overwaardering. Ik wil daarom de nominale wisselkoers tussen de gulden en de euro vergelijken met de prijsniveaus in Nederland en de eurozone. Voor 1999 was er echter nog geen euro en geen eurozone. Cruciale data zijn bijgevolg niet direct beschikbaar en zullen daarom geconstrueerd moeten worden.

Aangezien er nog steeds landen toetreden tot de euro is het belangrijk om te bekijken of de juiste koers berekend kan worden. De onderzoeksvraag is derhalve niet alleen nog interessant vanuit economisch-historisch perspectief. Bij het aangaan van een vaste wisselkoers is het namelijk belangrijk om dit tegen een juiste koers te doen die in lijn is met zogenaamde fundamentals van de economische situatie van een land.10 Gebeurt dat niet dan zullen andere variabelen moeten wijzigen om de koers weer juist te laten zijn. In eerste instantie gaat het dan om een aanpassing van het 8

Schinkel 2005, p. 13.

Van den Berg & Heemskerk 1998, p. 40 en Nienhuis 1997, p. 3.

10 In essentie is dat wat er op 1 januari 1999 gebeurde: enkele landen gingen onderling vaste wisselkoersen aan.

9

12

1. INLEIDING

prijsniveau zodat reĂŤle appreciatie of depreciatie plaats kan vinden. Daaraan gekoppeld kunnen er ook gevolgen zijn voor bijvoorbeeld de lonen, de werkloosheid en de economische groei.

Een ander effect van een onjuiste koers is dat concurrentievoor- of nadelen vastgeklonken worden.

Bij een operatie met meerdere landen zoals de invoering van de euro, zullen landen willen voorkomen dat een land met een depreciatie vlak voor het omwisselpunt zo een concurrentievoordeel voor zichzelf kan vastleggen.

Om te beginnen zal ik in hoofdstuk 2 eerst wat verder ingaan op koopkrachtpariteit. Zowel de theorie als de praktijk worden besproken. Theoretisch is er een verband tussen koopkrachtpariteit en de nominale wisselkoers, maar houdt dat verband ook in de praktijk? Daarna zal ik in het derde hoofdstuk proberen uit te rekenen of de gulden inderdaad ondergewaardeerd was ten opzichte van de euro. Om dit te kunnen doen zullen bepaalde data geconstrueerd moeten worden vanuit wel beschikbare data. Ik zal afsluiten met een samenvatting van en de conclusie uit dit onderzoek.

13

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO. EEN CASE-STUDIE

14

2. KOOPKRACHTPARITEIT

2 – KOOPKRACHTPARITEIT 2. KOOPKRACHTPARITEIT 2.1 – THE LAW OF ONE PRICE Er werd al over koopkrachtpariteit (hoewel niet met die precieze term) nagedacht in het Spanje van de 16e eeuw vanwege de hoge inflatie als gevolg van de invoer van grote hoeveelheden goud uit de nieuwe wereld. Het concept werd ook besproken door David Hume in 1752 en David Ricardo in 1821.

Ondanks deze vroege eerste concepten van koopkrachtpariteit vergaten onderzoekers en beleidsmakers de theorie en vanaf het begin van de 19e eeuw was het concept eigenlijk vergeten.

Het idee van koopkrachtpariteit wordt echter in de jaren 20 van de vorige eeuw nieuw leven ingeblazen door de Zweedse professor Gustav Cassel.11 Sinds de jaren 60 heeft de koopkrachtpariteittheorie min of meer vaste grond gekregen in het denken in de internationale economie. In 1976 zeiden Dornbusch en Krugman dan ook dat: “UNDER THE SKIN OF ANY INTERNATIONAL ECONOMIST LIES A DEEP-SEATED BELIEF IN SOME VARIANT OF THE PPP THEORY OF THE EXCHANGE RATE.”

12

Een uitspraak die Rogoff in 1996 min of meer herhaalde: “MOST INSTINCTIVELY BELIEVE IN SOME VARIANT OF PURCHASING POWER PARITY AS AN ANCHOR FOR LONG-RUN REAL EXCHANGE RATES.”

13

De koopkrachtpariteittheorie stelt dat de wisselkoers tussen twee valuta’s in evenwicht is indien de koopkracht van die twee valuta’s gelijk is in beide landen. Kort gezegd: de relatieve prijs van twee munten (de wisselkoers) moet gelijk zijn aan de relatieve koopkracht van beide munten.

De redenering van Cassel is als volgt. De koopkracht van de binnenlandse munt is gelijk aan de inverse van het prijspeil in het binnenland en de koopkracht van de buitenlandse munt is gelijk aan de inverse van het prijspeil in het buitenland. In evenwicht moet de relatieve prijs van de twee munten gelijk zijn aan de relatieve koopkracht, oftewel:

S

P P .

11

Taylor 2006, p. 1 & 2.

Dornbusch en Krugman 1976, p. 540.

13 Rogoff 1996, p 647.

12

15

2. KOOPKRACHTPARITEIT

Waarbij S de nominale wisselkoers aangeeft, P voor het prijspeil staat en het buitenland wordt aangeven met een *. De nominale wisselkoers is hierbij gedefinieerd als het aantal binnenlandse valuta-eenheden per eenheid buitenlandse valuta. Dat betekent dat een daling van de nominale wisselkoers een appreciatie van de munt betekent en een stijging van de wisselkoers een depreciatie. Deze definities worden in het verdere onderzoek steeds zo gebruikt, tenzij anders aangegeven.

De theorie is gebaseerd op de zogenaamde law of one price. Deze “wet” stelt dat in een efficiënte markt de prijs van hetzelfde goed in twee verschillende landen uitgedrukt in dezelfde valuta ook gelijk is. Er wordt voor het gemak vanuit gegaan dat er geen handelsbarrières en transport- en andere transactiekosten zijn. Zijn de prijzen niet gelijk dan zorgt het marktmechanisme ervoor dat de wisselkoers zo verandert dat de prijs van het goed uitgedrukt in dezelfde valuta wel gelijk is.

Een klein voorbeeld. Stel een auto kost in Duitsland € 10.000,-. Bij een wisselkoers van $ 1,40 per euro, zou deze auto in de Verenigde staten $ 14.000,- moeten kosten. Stel nu dat de auto in de Verenigde staten nog steeds $ 14.000,- kost, maar in Duitsland € 9000,-. Amerikanen zouden nu liever de auto in Duitsland kopen. Indien dat op grote schaal gebeurt zal de Amerikaanse vraag naar euro’s toenemen (de auto moet in Duitsland immers in euro’s worden afgerekend) en de euro zal in waarde stijgen ten opzichte van de dollar totdat de auto’s omgerekend weer even duur zijn.

Wat voor één identiek goed geldt, zou moeten gelden voor alle identieke goederen.

Koopkrachtpariteit houdt daarom in dat de wisselkoers tussen twee valuta’s gelijk moet zijn aan de ratio tussen het prijsniveau van een bepaald mandje goederen en diensten in beide landen. De vraag is dan van welk mandje goederen en diensten je de prijs moet vergelijken. Volgens de zogenaamde Casseliaanse zienswijze moet het algemene prijsniveau gebruikt worden.14 Het mandje omvat dus in principe alle goederen en diensten, ook goederen en diensten die niet (makkelijk) internationaal verhandeld kunnen worden. De verklaring die wordt gegeven is dat het bij koopkrachtpariteit in essentie om de interne waarde van de munten gaat. Variaties hierin kunnen alleen gemeten door de prijs van een zo’n breed mogelijk mandje goederen en diensten te nemen. Volgens deze zienswijze is daarom de consumentenprijsindex de beste keuze bij empirisch onderzoek naar koopkrachtpariteit.

Volgens een andere zienswijze, de zogenaamde commodity-arbitrage approach, geldt de law of one price alleen voor goederen die internationaal verhandeld worden. Volgens deze visie, zoals uitgedragen door Samuelson, kan beter het prijsniveau gebruikt worden van goederen die internationaal verhandeld (kunnen) worden. Bij empirisch onderzoek zou daarom de producentenprijsindex de betere keus zijn, aangezien de nadruk bij dat indexcijfer meer op internationaal verhandelbare goederen ligt.15

14 15

Mark 2001, p. 63.

Mark 2001, p. 63.

16

2. KOOPKRACHTPARITEIT

2.2 – DETERMINANT VOOR DE LANGE TERMIJN? Indien de nominale wisselkoers niet gelijk is aan de ratio van de prijsniveaus is de nominale wisselkoers volgens deze theorie niet in evenwicht. Dan zou er derhalve sprake zijn van onder- of overwaardering. Of dat daadwerkelijk zo is, hangt af van de vraag of de koopkrachtpariteittheorie wel “waar” is. Anders gezegd: is koopkrachtpariteit een lange-termijn-determinant voor de nominale wisselkoers.

In onderstaande figuur is duidelijk te zien dat de koopkrachtpariteit op de korte termijn behoorlijk kan afwijken van de nominale koers. Over de hele linie lijkt er echter wel een verband te zijn; de koopkrachtpariteit lijkt een soort gemiddelde waar de nominale koers omheen draait.

Figuur 1: Duitse mark per Amerikaanse dollar16 3,25 3,00 2,75

Nominaal Koopkrachtpariteit (CPI)

2,50 2,25 2,00 1,75 1,50 1,25 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009

De vraag of koopkrachtpariteit een lange-termijn-determinant is voor de nominale wisselkoers houdt veel economen bezig. Het antwoord op die vraag begint met de reële wisselkoers. Waar de nominale wisselkoers de relatieve prijs tussen twee munten weergeeft, geeft de reële wisselkoers de relatieve prijs van een mandje goederen tussen twee landen weer. De reële wisselkoers wordt daarom als volgt gedefinieerd:

16

Koopkrachtpariteit op basis van het consumentenprijsindexcijfer. De precieze methodiek voor deze berekening wordt uitgelegd in paragraaf 3.1.

17

2. KOOPKRACHTPARITEIT

P QS P

Waarbij Q de reële wisselkoers aangeeft en de overige variabelen op dezelfde manier zijn gedefinieerd als op pagina 6. Indien koopkrachtpariteit opgaat dan resulteert dat in Q  1 , oftewel een constante reële wisselkoers. De literatuur richt zich daarom op het statistisch testen van de stelling dat de reële wisselkoers al dan niet constant is op de lange termijn. In de paragraaf 2.3 zal ik verder ingaan op deze tests.

Zulke statistische testen zijn alleen nuttig als er ook theoretisch oorzaken zijn aan te wijzen voor het niet opgaan van koopkrachtpariteit op de lange termijn. Als zulke oorzaken niet te geven zijn dan bevestigt de test of waar we al vanuit gingen (koopkrachtpariteit houdt) of de test laat zien onvoldoende verklaringskracht te hebben om een verband te bewijzen waarvan we aannemen dat het waar is.

Nu zijn oorzaken waardoor koopkrachtpariteit mogelijk geen lange-termijn-determinant is voor de nominale wisselkoers niet moeilijk te vinden. In de vorige paragraaf werd al opgemerkt dat bij de law of one price er vanuit gegaan wordt dat er geen handelsbarrières en geen transactiekosten zijn.

Hier zal in de praktijk nooit aan voldaan worden. Er bestaan natuurlijk handelsbarrières in de vorm van heffingen of quota en transportkosten zullen er nagenoeg altijd zijn.

Een meer theoretische benadering vormt het model van Balassa en Samuelson. Zonder het model uitgebreid te willen bespreken, zal ik kort proberen weer te geven wat er in het model gebeurt.

Het model is gebaseerd op het onderscheid tussen internationaal verhandelbare en internationaal niet-verhandelbare goederen en de assumptie dat de law of one price alleen geldt voor de verhandelbare goederen. Het model gaat derhalve uit van de zogenaamde commodity-arbitrage approach.

De reële wisselkoers is in dit model logischerwijs zowel afhankelijk van het prijsniveau van de verhandelbare goederen als het prijsniveau van de niet-verhandelbare goederen. Aangezien de law of one price in dit model alleen geacht wordt te gelden voor de verhandelbare goederen, betekent dit dat de reële wisselkoers niet per definitie constant is. Dit is eenvoudig te zien aan de hand van de volgende voorbeeldfuncties. Stel we nemen voor de prijzen de volgende Cobb-Douglas functies:

P  (PT )θ (PN )1θ en P   (PT )θ (PN )1θ

Waarbij de T de verhandelbare goederensector aangeeft (van het Engelse woord tradable), N de niet-verhandelbare goederensector en θ het aandeel van de verhandelbare goederensector in de economie. Er wordt verondersteld dat dit in beide landen gelijk is, dus θ = θ*. De log van de reële wisselkoers komt er dan zo uit te zien:

q  (s  pT  pT )  (1  θ)(pN  pT )  (1  θ)(pN  pT )

18

2. KOOPKRACHTPARITEIT

De eerste term aan de rechterkant van bovenstaande vergelijking is gelijk aan de reële wisselkoers zoals eerder beschreven. Aangezien de law of one price houdt voor de verhandelbare goederen, is deze term gelijk aan nul.17 Er resteren echter nog twee termen, zodat de log van de reële wisselkoers daarom niet perse gelijk is aan nul, maar afhankelijk is van het relatieve prijsniveau tussen de beide sectoren.

De productie in elke sector is een functie van de stand van de techniek, de inzet van arbeid, de inzet van kapitaal en de mate van kapitaalintensiteit van elke sector via de volgende Cobb-Douglas productiefuncties:

YT  AT LT (1αT )K T αT YN  AN LN (1αN )K N αN

De productie wordt weergegeven door Y, L is arbeid, K is kapitaal, de mate van kapitaalintensiviteit wordt weergegeven door α en A geeft de stand van de techniek weer. De handelsbalans wordt verondersteld gelijk te zijn aan nul. De prijs van verhandelbare goederen wordt als gegeven beschouwd en er geldt PT  1 . De prijs van niet-verhandelbare goederen (PN) wordt wel in het model bepaald. Voor arbeid moet loon betaald worden (W) en voor kapitaal rente (R).

Producenten willen derhalve de volgende functies maximaliseren:

AT LT (1αT )K T αT  (WLT  RKT ) PN AN LN (1αN )K N αN  (WLN  RKN )

Uit de verschillende afgeleiden valt uiteindelijk de volgende functie voor PN te krijgen (in logs, c is een positieve constante):

 1  αN pN    1  αT

  α  αT aT  aN   N   1  αT

 r  c 

Het prijsniveau van niet-verhandelbare goederen is uiteindelijk afhankelijk van de stand van de technologie, het niveau van de rente en de verhouding tussen de kapitaalintensiteit van de beide sectoren. Nu is ook eenvoudig te zien waarom in dit model de reële wisselkoers niet constant hoeft te zijn. Stel dat er een algemene technologische groei is, dus zowel aT als aN groeien even snel.

Indien de verhandelbare goederensector een grotere kapitaalintensiviteit kent, dus αT > αN, dan houdt dit in dat pN stijgt. Vanuit de gedachte dat verhandelbare goederen vooral goederen zijn die industrieel geproduceerd worden is dat niet heel vreemd.18 Aangezien de reële wisselkoers negatief 17

In de normale functie zou deze term gelijk zijn aan 1. De log van 1 is natuurlijk gelijk aan 0.

Diensten zijn vanouds minder makkelijk te transporteren, hoewel dat tegenwoordig door de moderne communicatietechnieken steeds minder opgaat.

18

19

2. KOOPKRACHTPARITEIT

afhankelijk is van de prijs van niet-verhandelbare goederen, betekent dit dat de reële wisselkoers daalt en de binnenlandse munt dus apprecieert. Zolang er technologische groei is, blijft de binnenlandse munt in waarde stijgen ten opzichte van de andere munt..

Indien de technologische vooruitgang vooral in de kapitaalintensieve sector plaatsvindt (waarschijnlijk is dat de verhandelbare goederensector) dan betekent dat ook dat pN stijgt. Een doorlopende appreciatie van de binnenlandse munt is het gevolg.

Worden de ontwikkelingen in het andere land erbij betrokken dan toont dit model aan dat snel groeiende economieën te maken zullen krijgen met een voortdurende stijging van de prijs van nietverhandelbare goederen en daardoor met een voortdurende appreciatie van de eigen munt.

2.3 – KOOPKRACHTPARITEIT IN DE PRAKTIJK

2.3.1 – STATIONARITEIT In de vorige paragraag kwam al naar voren dat er veel onderzoek wordt gedaan naar het opgaan van koopkrachtpariteit in de praktijk. Deze literatuur richt zich op het statistisch testen van de vraag of de reële wisselkoers constant is. De reële wisselkoers wordt daartoe beschouwt als een tijdserie. Er wordt derhalve verondersteld dat het gedrag van de reële wisselkoers verklaard en voorspeld kan worden door middel van analyse van historische gegevens van de reële wisselkoers. Verder wordt verondersteld dat de tijdserie stochastisch is. In een stochastisch proces worden de uitkomsten van het proces willekeurig getrokken uit een kansverdeling.

Concreet betekenen deze veronderstellingen dat de dataset die wordt onderzocht, gegenereerd wordt door een bepaald proces met een willekeurig karakter. Een tijdseriemodel geeft een beschrijving van dit proces door deze willekeurigheid te modelleren en niet, zoals bij een standaard regressiemodel, door de causale relaties tussen meerdere variabelen te modelleren.19 Om te bepalen of de reële wisselkoers op de lange termijn constant is, wordt gekeken of het stochastisch proces dat de data beschrijft stationair is. Bij een stationair proces veranderen de karakteristieken ervan niet in de tijd en zal de variabele daardoor de neiging hebben om terug te keren naar een bepaald constant gemiddelde. De statistici David Dicky en Wayne Fuller hebben een methode ontwikkeld om een tijdserie te testen op stationariteit, de zogenaamde (Augmented) Dicky-Fullertest (ADF-test). De test gaat uit van de nulhypothese dat de onderzochte tijdserie nonstationair is.20 De reikwijdte van dit onderzoek laat niet toe om de onderzochte dataset te testen op nonstationariteit. Aan de hand van de literatuur valt er echter wel een oordeel te vellen over koopkrachtpariteit in de praktijk.

19 20

Pindyck & Rubinfield 1998, p. 489.

Pindyck & Rubinfield 1998, p. 507 & 508.

20

2. KOOPKRACHTPARITEIT

2.3.2 – KOOPKRACHTPARITEIT IN GEÏNDUSTRIALISEERDE LANDEN Uit de literatuur komt naar voren dat “het geloof” in de koopkrachtpariteittheorie aan een soort golfbeweging onderhevig is. Nadat de vaste wisselkoersen van Bretton-Woods in 1973 waren losgelaten, was de verwachting dat wisselkoersen erg stabiel zouden zijn en dat er een duidelijke relatie zou zijn tussen de wisselkoers en de economische fundamentals. Dat bleek echter niet het geval. De wisselkoersen waren in het zwevende regime erg volatiel. Dit deed de koopkrachtpariteittheorie natuurlijk geen goed. Toen ook nog eens statistisch werd aangetoond dat er geen verband was tussen de wisselkoers en de relatieve prijzen was de theorie in de vroege jaren 80 zo goed als dood.21 Economen bleven echter toch doorzoeken. Niet de theorie, maar de beschikbare econometrische technieken voldeden niet.22 Het grote manco van de ADF-test (en aanverwante tests) is dat deze een relatief kleine verklaringskracht hebben. Bij weinig observaties is er daarom een grote kans dat er non-stationariteit wordt aangenomen, terwijl dat niet zo hoeft te zijn. Aangezien veel onderzoek het regime van zwevende wisselkoersen betreft, is er een ruime dertig jaar aan data beschikbaar en dat is eigenlijk te weinig. Onderzoekers probeerden dit probleem op ruwweg twee manieren op te lossen. Ten eerste door gewoonweg meer jaren mee te nemen in de analyse en ten tweede door de verklaringskracht van de tests zelf te verbeteren.23 Dat laatste gebeurt vaak door gebruik te maken van paneldata; de bilaterale wisselkoersen worden niet apart bekeken, maar alle individuele data wordt geaggregeerd. Zodoende ontstaan er voor de analyse meer observaties en moet de verklaringskracht van de verschillende tests verbeteren.

Een voorbeeld van een studie die gebruik maakt van een lange periode aan data is die van Taylor uit 1996. Hij bekijkt wisselkoers- en prijsdata in de periode 1880 – 1994 voor twintig landen, maar vindt weinig bewijs voor het opgaan van koopkrachtpariteit op de lange termijn.24 In 2002 herhaalt hij deze studie, zodat hij van de laatste innovaties in econometrische technieken gebruik kan maken.

Taylor gebruikt nu data uit de periode 1892 - 1996 voor de landen Australië, België, Canada, Denemarken, Finland, Frankrijk, Duitsland, Italië, Japan, Nederland, Noorwegen, Portugal, Spanje, Zweden, Zwitserland, het VK, de VS en de niet-geïndustrialiseerde landen Argentinië, Brazilië en Mexico. Hij doet eerst een normale ADF-test en vindt weinig bewijs voor koopkrachtpariteit. Met meer dan een eeuw aan data is de verwachting dat dit voldoende is om de lage verklaringskracht van de test te mitigeren. Dat is niet het geval. Vervolgens gebruikt hij de meest efficiënte test op non-stationariteit die er is, de zogenaamde ADF-GLS-test, ontwikkelt door Elliott, Rothenberg en Stock in 1996. Met deze test zijn de resultaten goed. Koopkrachtpariteit kan aangenomen worden voor 11 van de 16 geïndustrialiseerde ten opzichte van de dollar en in totaal voor veertien van de negentien onderzochte landen. Taylor concludeert daarom: “PPP HAS HELD IN THE LONG RUN OVER THE TWENTIETH CENTURY FOR MY SAMPLE OF TWENTY COUNTRIES (…) IF PPP HOLDS IN THE LONG RUN, IT IS NO LONGER PRODUCTIVE TO DEVOTE FURTHER ATTENTION TO THE STATIONARITY QUESTION”.

25

21

Koedijk 1998, p. 2.

Edison e.a. 1997, p. 2.

23 Koedijk 1998, p. 2.

24 Taylor 1996, p. 22.

25 Taylor 2002, p. 144.

22

21

2. KOOPKRACHTPARITEIT

Een stevige conclusie. Zo stevig dat een reactie niet uit kon blijven en deze kwam er in 2005 van Lopez, Murray en Papell. Zij claimen dat Taylor een fout heeft gemaakt en door deze fout te herstellen vinden de auteurs voor negen van de zestien geïndustrialiseerde landen bewijs voor koopkrachtpariteit tegenover de dollar.26 Papell en Prodan proberen in 2006 voor de overige zeven geïndustrialiseerde landen ook bewijs koopkrachtpariteit te vinden door te controleren voor structurele veranderingen. Het is namelijk mogelijk dat het vaste gemiddelde waar de reële wisselkoers rond hoort te zweven op een bepaald punt een structurele verandering laat zien. Een test vindt in dat geval geen stationariteit rond een vast gemiddelde. Tevens maken Papell en Prodan onderscheid tussen stationariteit rond een vast gemiddelde (de Cassel-variant) en stationariteit rond een vaste trend (Balassa-Samuelson-variant). Uiteindelijk vinden de auteurs in vijf van de zeven landen bewijs voor koopkrachtpariteit. In totaal is er nu voor veertien van de zestien geïndustrialiseerde landen uit de dataset van Taylor bewijs voor koopkrachtpariteit gevonden.27 Nederland is één van de twee landen die buiten de boot vallen.

Zoals gezegd, kan de verklaringskracht ook verbeterd worden door met efficiëntere tests te werken.

Drine en Rault gebruiken bijvoorbeeld een paneldatatest om koopkrachtpariteit te onderzoeken.

Eén van hun conclusies is dat de reële wisselkoers tussen de dollar en de andere OESO-landen stationair is.28

In 2008 gebruikt Lopez een door hem eerder ontwikkelde (maar later gepubliceerde) test om koopkrachtpariteit te onderzoeken tussen de dollar en een panel van twintig andere geïndustrialiseerde landen. Zijn test, de zogenaamde DF-GLS-SUR-test, is een test op stationariteit voor paneldata en heeft als voordeel dat de test een hoge verklaringskracht heeft bij kleine panels.

Lopez bekijkt steeds verschillende panels, waaronder een panel met alleen de eurolanden. Hij onderzoekt tevens het effect van de eurozone door eerst de periode 1973-1988 te nemen en vervolgens steeds een kwartaal erbij te nemen totdat de hele periode 1973-2001 in de analyse betrokken wordt. Hij vergelijkt zijn resultaten met een in 2002 door Levin, Lin en Chu ontwikkelde paneldatatest. De test van Lopez verwerpt de hypothese van non-stationariteit altijd en laat over de hele linie betere resultaten zien. Bovendien vindt Lopez sterk bewijs voor convergentie naar koopkrachtpariteit. Dat wil zeggen dat testresultaten steeds sterker worden naarmate er meer observaties in de periode 1988-1998 meegnomen worden. Deze convergentie hield op met het begin van de eurozone, aangezien het bewijs voor koopkrachtpariteit tussen de dollar en de verschillende panels sterker is in de periode 1973-1998 dan in de periode 1973-2001. Alleen voor de resultaten tussen de dollar en de eurozone maakt het niet veel uit.29

Gadea, Montañés en Reyes kijken naar bilaterale koopkrachtpariteit tussen de dollar en de Europese valuta’s. Volgens de auteurs wordt met een normale ADF-test vaak geen bewijs voor het opgaan van koopkrachtpariteit gevonden. Zij proberen dit op te lossen door in de test voor schokken in de dollarkoers te controleren. De dollar liet in de jaren 80 namelijk enkele schokken zien die ervoor zouden kunnen zorgen dat er in de tests geen stationariteit kan worden aangenomen. Het model 26

Lopez e.a. 2005, p. 362.

Papell & Prodan 2006, p. 1347.

28 Drine & Rault 2008, p. 27.

29 Lopez 2008, p. 161.

27

22

2. KOOPKRACHTPARITEIT

schat twee schokken die ervoor zorgen dat het gemiddelde verschuift, wat dus overeenkomt met de schokken uit de jaren 80. Nu blijkt dat koopkrachtpariteit opgaat tussen de dollar en de mark en de valuta die het sterkst gekoppeld waren aan de mark (zoals de gulden) in de periode 1974-1996.30 Indien de observatieperiode verlengd wordt naar 2001, kan er geen stationariteit worden aangenomen. Oftewel er is geen koopkrachtpariteit tussen de dollar en de EU-valuta. Het model schat nu ook drie schokken in plaats van twee; rond 1996 doet zich een schok voor. Vanaf 1996 zijn de eurolanden hard op weg om aan de toetredingscriteria van de euro te voldoen. Ook is er vanaf 1996 een constante appreciatie van de dollar te zien. De auteurs kunnen de schok alleen detecteren, maar niet nader analyseren.31

Bahmani-Oskooee, Kutan en Zhou gebruiken in 2009 de zogenaamde Kwiatkowski-PhillipsSchmidt-Shin-test (KPSS-test) om koopkrachtpariteit te onderzoeken. Bij deze test wordt de nulhypothese verwisseld in vergelijking met de klassieke ADF-test. De nulhypothese is derhalve stationariteit in plaats van non-stationariteit. Zij passen deze test toe op enkele reële effectieve wisselkoersen. Een effectieve wisselkoers van is een gewogen gemiddelde van een mandje bilaterale wisselkoersen van een bepaalde valuta. Het gewicht wordt bepaald aan de hand van de handel met het basisland. Belangrijke handelspartners wegen zwaarder dan andere landen. De auteurs gebruiken reële effectieve wisselkoersen, omdat dit een betere indicator is voor concurrentiekracht, maar ook omdat de resultaten bij bilaterale wisselkoersen afhankelijk zijn van de gekozen basismunt. Er worden onder andere vijfentwintig geïndustrialiseerde landen bekeken.

Voor elk van de vijfentwintig munten wordt een reële effectieve wisselkoers berekend tegenover de overige vierentwintig munten.

In de groep geïndustrialiseerde landen vinden de auteurs voor negen van vijfentwintig gevallen bewijs voor stationariteit rond een vast gemiddelde, waaronder voor de eurozone als geheel. Voor veertien van de vijfentwintig gevallen (waaronder voor Nederland) wordt bewijs gevonden voor stationariteit rond een trend. Al met al is bewijs voor PPP met de KPSS-test sterker dan met ADFtests.32

2.3.3 – KOOPKRACHTPARITEIT IN DE EUROZONE Hoewel er de laatste tijd (voorzichtig) bewijs voor koopkrachtpariteit wordt gevonden, is dat overwegend met de dollar als basismunt. Voor dit onderzoek is het echter ook interessant of er koopkrachtpariteit in de eurozone wordt gevonden. Helaas is dit een weinig bestudeerd onderwerp.

Ik heb drie onderzoeken gevonden waarin koopkrachtpariteit binnen de eurozone bekeken wordt.

Het eerste artikel is van Koedijks, Tims en Van Dijk uit 2004. Zij gebruiken de eerder genoemde paneldatatest ontwikkeld door Levin, Lin en Chu. De auteurs bekijken het panel van eurolanden ten opzichte van de Duitse mark en vinden op die manier bewijs voor koopkrachtpariteit. Er wordt echter verondersteld dat de snelheid waarmee de reële wisselkoers weer naar zijn constante gemiddelde beweegt hetzelfde is voor alle landen. Dit hoeft niet het geval te zijn. Deze snelheid zal bijvoorbeeld afhangen van de relatieve afstand tussen landen en de mate van openheid van de economie. Indien de snelheid waarmee de reële wisselkoers weer terugkeert naar het gemiddelde niet voor het hele panel gelijk wordt gehouden, vinden de auteurs bewijs voor koopkrachtpariteit 30

Gadea e.a. 2004, p. 1130.

Gadea e.a. 2004, p. 1131.

32 Bahmani-Oskooee e.a. 2009, p. 3064.

31

23

2. KOOPKRACHTPARITEIT

tussen Duitsland en Finland, Frankrijk, Spanje en Italië. Oftewel vier van de negen onderzochte eurolanden.33 Ook hebben de auteurs gekeken of het Verdrag van Maastricht (1992) tot gevolg had dat er een convergentie naar koopkrachtpariteit op gang kwam.34 In de periode 1975-1991 vinden de auteurs geen bewijs voor convergentie. Wanneer de periode 1992-1999 wordt toegevoegd, vinden de auteurs voor zes van de negen onderzochte landen bewijs voor convergentie naar koopkrachtpariteit. Jammer genoeg wordt dit bewijs niet voor Nederland gevonden.35

Lopez en Papell gebruiken in 2007 ook paneldata om koopkrachtpariteit in de eurozone te onderzoeken. Voor de tien eurolanden die in 1999 in de eurozone zijn opgegaan, wordt per munt een paneldatatest op stationariteit gedaan voor de andere negen munten. De resultaten wijzen erop dat vanaf Verdrag van Maastricht (1992) een convergentie naar koopkrachtpariteit ingezet wordt.36 Bij de drie grootste landen (Duitsland, Frankrijk en Italië) is er sterk bewijs voor een convergentie naar koopkrachtpariteit met sterke verwerpingen van de nulhypothese van non-stationariteit vanaf 1996. Met Nederland als basismunt is er eveneens een duidelijke convergentie te zien, maar wordt de nulhypothese pas vanaf 2000/2001 echt verworpen bij lage siginifcantieniveau’s.37 De conclusie is dan ook dat in de aanloop naar de invoering van de euro er convergentie naar koopkrachtpariteit plaatsvond tussen de eurolanden, hoewel het bewijs voor de grotere landen iets sterker is dan voor de kleinere landen. De convergentie begon met het Verdrag van Maastricht en was het sterkst in de periode 1996 – 1999. Oftewel, de convergentie was het sterkst in de periode waarin iedereen hard probeerde aan de eisen van de invoeringscriteria die in 1992 waren afgesproken te voldoen.

Het laatste artikel waarin specifiek naar de eurozone gekeken wordt, is van Zhou Bahmani-Oskooee en Kutan uit 2008. De invalshoek van de auteurs betreft het soort test. De klassieke ADF-test (en innovaties daarop) testen de nulhypothese van non-stationariteit tegenover de alternatieve stelling van lineaire stationariteit.38 De auteurs gebruiken daarom een in 2003 door Kapetanios, Shin en Snell ontwikkelde test (KSS-test) waarin de alternatieve stelling non-lineaire stationariteit luidt. Dit is belangrijk, omdat er volgens de auteurs steeds meer empirisch bewijs is dat sommige wisselkoersen een non-lineaire convergentie naar een evenwichtswaarde laten zien in tegenstelling tot een lineaire convergentie. De normale ADF-test kan daar niet voor controleren. Het is derhalve mogelijk dat de nulhypothese van een niet-stationaire reële wisselkoers wordt aangenomen, omdat de alternatieve hypothese van lineaire convergentie ook niet waar is.39 Er zijn verschillende theoretische redenen waarom een wisselkoers non-lineair convergeert naar koopkrachtpariteit. Eén reden is bijvoorbeeld de aanwezigheid van handelsbarrières en transportkosten waardoor er een prijsgat ontstaat tussen gelijke producten op geografisch 33

Koedijk e.a. 2004, p. 12.

Zoals hierboven vermeldt, houdt dit in dat naarmate er meer observaties toe worden gevoegd, de testresultaten steeds meer in de richting van stationariteit gaan.

35 Koedijk e.a. 2004, p. 14.

36 De auteurs testen eerst voor de periode 1973-1980 en voegen dan steeds een kwartaal toe en kijken hoe dit de resultaten van de test beïnvloedt.

37 Lopez & Papell 2007, p. 8.

38 Bij een proces dat lineair convergeert zal de fout na elke iteratie ongeveer met een vaste factor kleiner worden. Bij een non-lineair proces hoeft dat niet het geval te zijn.

39 Zhou e.a. 2008, p. 136.

34

24

2. KOOPKRACHTPARITEIT

gescheiden markten. Een andere bron van non-lineair gedrag is een officiële interventie in de wisselkoers, waardoor de nominale en reële wisselkoers van hun evenwichtwaarde weg bewegen.

Deze interventies kunnen voor een non-lineair convergentieproces zorgen. In Europa is dit vroeger natuurlijk regelmatig gebeurd om munten binnen het Europees Wisselkoersmechanisme (ERM) te houden.

De auteurs testen steeds bilateraal tegenover de Franse franc, de Duitse mark en de Amerikaanse dollar, waarbij de KSS-test wordt vergeleken met de klassieke ADF-test. Verder wordt de test uitgevoerd voor zowel de periode 1975-2006 als voor de periode 1975-1998 om te kijken wat de invloed van de invoering van de euro is. De testen laten zien dat er al convergentie was naar koopkrachtpariteit in de meeste eurolanden. Met de franc als basismunt wordt over alle testen bekeken non-stationariteit van de reële wisselkoers verworpen bij acht van de elf euromunten bij een significantieniveau van 10 procent. Indien de mark als basismunt wordt genomen wordt stationariteit aangenomen bij zes van de elf gevallen bij een significantieniveau van 10 procent.

Bewijs voor een stationaire reële wisselkoers is dus groter als de franc gebruikt wordt. Dit kan volgens de auteurs erop wijzen dat de Duitse unificatie de convergentie naar koopkrachtpariteit heeft doen vertragen.40 Als ook de periode na de invoering van de euro wordt meegenomen, vergroot dat de significantie van de resultaten. Zowel met de franc als de mark als basismunt wordt stationariteit aangenomen in acht van de elf gevallen op een significantieniveau van 5 procent (waaronder voor Nederland). Dit resultaat kan verklaard worden door de verdergaande economische integratie, maar de resultaten kunnen ook beter worden doordat er gewoonweg meer observaties zijn meegenomen.41 De KSS-testen geven meer bewijs voor koopkrachtpariteit in de eurozone dan de ADF-test.

Convergentie naar koopkrachtpariteit in de eurozone is daarom vooral een non-lineair proces.

Aangezien er weinig handelsbarrières tussen EU-landen zijn, zouden wisselkoersinterventies uit het verleden voor non-lineariteit kunnen zorgen.42

2.3.4 – CONCLUSIE Hoewel er nog geen definitief antwoord is gevonden op de vraag of koopkrachtpariteit een langetermijn-determinant voor de nominale wisselkoers is, stemt de recente literatuur hoopvol. Vanwege de constante innovatie in econometrische technieken, wordt er steeds vaker bewijs voor koopkrachtpariteit tussen de dollar de munten van andere geïndustrialiseerde landen gevonden. De paar studies naar koopkrachtpariteit binnen de eurozone passen in deze ontwikkeling. Specifiek voor Nederland wordt er bewijs voor (een convergentie naar) naar koopkracht pariteit gevonden in twee van de drie artikelen. Het lijkt mij daarom zinvol om door middel van een koopkrachtpariteitanalyse de instapkoers van de gulden ten opzichte van de euro te bestuderen.

40

Zhou e.a. 2008, p. 146.

Zhou e.a. 2008, p. 146.

42 Zhou e.a. 2008, p. 148.

41

25

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO. EEN CASE-STUDIE

26

3. DE GULDEN EN DE EURO

– DE GULDEN EN DE EURO 3. DE GULDEN3 EN DE EURO 3.1 – OPMERKINGEN VOORAF In dit hoofdstuk zal ik concreet de koopkrachtpariteitkoers - oftewel de verhouding tussen het binnenlandse en het buitenlandse prijsniveau - uit proberen te rekenen tussen de gulden en de euro.

Om de vergelijking goed te kunnen maken met de eerder genoemde bankartikelen die (onder andere) de gulden tegenover de mark bekijken, zal ik de analyse ook starten in 1987. De hele tijdsperiode betreft maanddata voor de periode 1987-1 tot en met 2008-12. Als redenen om 1987 als beginjaar te nemen, worden in het artikel van MeesPierson genoemd 1) de relatieve rust die de nominale wisselkoersen in de eurozone gedurende enkele jaren lieten zien na de laatste aanpassing van het Europese Wisselkoersmechanisme in 1987 en 2) het feit dat de Duitse Bundesbank destijds 1987 als basisjaar nam voor het berekenen van effectieve koersen.43 Ik bekijk de landen die per 1999 in de eurozone zijn opgegaan. Eén uitzondering daarop is Luxemburg. Voor sommige relevante statistieken waren er geen gegevens beschikbaar voor de hele onderzoeksperiode. Bovendien vormde Luxemburg een munteenheid met België. Luxemburg is daarom weggelaten uit de analyse. Koedijk e.a. laten Luxemburg vanwege dezelfde reden uit hun analyse.44 Zo blijven er tien landen over: België, Duitsland, Finland, Frankrijk, Ierland, Italië, Oostenrijk, Portugal, Spanje en natuurlijk Nederland.

Koopkrachtpariteit betreft de vergelijking tussen de nominale wisselkoers en de relatieve prijsniveaus tussen landen. Voor empirisch onderzoek is dat een probleem. Data over prijsniveaus is in het algemeen namelijk niet beschikbaar. Gelukkig zijn er wel prijsindexcijfers beschikbaar, maar deze zijn niet zomaar te substitueren voor het prijsniveau in de formule uit het vorige hoofdstuk. Om dit probleem op te lossen, maak ik gebruik van de relatieve variant van koopkrachtpariteit. De relatieve variant stelt dat in evenwicht de verandering in de nominale wisselkoers gelijk is aan de relatieve verandering in prijsniveaus tussen de landen. In dat geval maakt het niet uit of prijspeildata of prijsindices worden gebruikt. Formulematig ziet dat er als volgt uit:

Stkpp Stkpp 1



Pt / Pt 1

Pt€ / Pt€1

Gebruikmakend van indexcijfers en enige herordening van de termen levert dat de volgende formule op:

Stkpp  Stkpp 1 

43 44

xPI t xPI t€1  xPI t 1 xPI t€

Nienhuis 1997, p. 4.

Koedijk e.a. 2004, p. 1088.

27

3. DE GULDEN EN DE EURO

Waarbij S gelijk staat aan de nominale wisselkoers en xPI voor een prijsindexcijfer zoals het CPI (consumentenprijsindexcijfer). De eurolanden (het buitenland) worden aangeven met een € en t staat uiteraard voor het tijdstip. Om te bekijken of er sprake is van onder- of overwaardering zal de uitkomst van deze formule vergeleken worden met de nominale wisselkoers.

Dat brengt mij op twee volgende problemen. De eurozone bestond nog niet voor 1999.

Prijsindexcijfers voor de eurozone als geheeld bestonden daarom nog niet, evenals de nominale wisselkoers tussen de gulden en de euro. Het prijsindexcijferprobleem heb ik opgelost door zelf een prijsindexcijfer voor de eurozone te construeren uit de indices van de afzonderlijke landen. Ik heb daarbij Maeso-Fernandez e.a. gevolgd; zij construeren het prijsindexcijfer voor de eurozone als een gewogen meetkundig gemiddelde van de prijsindices van de afzonderlijke landen.45 Als gewicht nemen de auteurs het aandeel van elk land in de intra-eurozone handel in fabrieksgoederen (manufactured trade). Voor i landen ziet zo’n constructie er formeel als volgt uit: 10

xPI t€   (xPI ti )w

i

i 1

Waarbij xPIi staat voor een willekeurig prijsindexcijfer van één van de eurolanden, € staat voor eurozone, t het tijdstip aangeeft en wi het gewicht dat het desbetreffende euroland in de berekening heeft.

Dan blijft de nominale wisselkoers over. In eerste instantie heb ik de ECU als benadering voor de euro gebruikt (bij introductie van de euro gold 1 euro = 1 ECU). Dit is wat Koedijk e.a. in principe ook doen in hun artikel uit 2004 wanneer zij de dollar met de euro vergelijken.46 De ECU bestond echter niet uit dezelfde munten als de euro. De Engelse pond zat bijvoorbeeld wel in het ECU-mandje, maar niet in de euro en Finland deed niet mee met de ECU, maar behoort wel tot de eerste eurolanden. Daarom heb ik zelf een euro getracht te maken. Aangezien niet precies bekend is wat het gewicht van elke afzonderlijke munt is geweest bij het samenstellen van de euro alsmede het aantal dat van elke munt in het mandje zit, is mijn constructie in essentie een effectieve wisselkoers met de gulden als basis. Het aandeel van de handel van de andere eurolanden met Nederland vormt hierbij het gewicht. Deze geconstrueerde wisselkoers komt daarmee op dezelfde manier tot stand als de hierboven vermelde prijsindexcijfers.

De gebruikte data in het vervolg van dit hoofdstuk zijn afkomstig van de OECD Statistics database (prijsindices, handelsdata en bruto binnenlands product) en CBS Statline (nominale wisselkoersen eurolanden en ECU), tenzij anders aangegeven. Zie Bijlage I voor een gedetailleerd overzicht van de gebruikte reeksen.

45 46

Maeso-Fernandez e.a. 2002, p. 440.

Koedijk e.a. 2004, p. 1087.

28

3. DE GULDEN EN DE EURO

3.2 – DE DUITSE MARK EN ANDERE EURO-VALUTA In de eerder genoemde artikelen van ABN Amro en MeesPierson uit 1997 wordt geconcludeerd dat de gulden ondergewaardeerd is ten opzichte van de Duitse mark. Deze conclusie vormt het kernargument voor de bewering dat de gulden ondergewaardeerd was ten opzichte van de euro. Ik heb daarom eerst geprobeerd deze berekening na te bootsen. Zie figuur 2 voor de resultaten.

Figuur 2: Nederlandse gulden per Duitse mark 1,20 1,18 1,16 1,14 1,12 1,10 1,08 Nominale wisselkoers

1,06

Koopkrachtpariteit (CPI) Koopkrachtpariteit (PPI)

1,04 1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

In de figuur is duidelijk te zien dat de koopkrachtpariteitkoers zowel op basis van het consumentenprijsindexcijfer (CPI) als het producentenprijsindexcijfer (PPI) bij het omwisselpunt beneden de nominale koers lag. De nominale wisselkoers had eigenlijk zo’n 3,8 procent lager moeten zijn op het moment van omwisseling, wat natuurlijk betekent dat de gulden zo’n 3,8 procent meer waard had moeten zijn. Dit is vergelijkbaar met de uitkomsten van ABN Amro; de bank claimde een onderwaardering van ongeveer 4 procent.47 Uit de berekening van MeesPierson volgt een onderwaardering van 8 tot 8,5 procent.48 Waar dit verschil door komt is mij niet bekend. Zie tabel 1 voor een 0verzicht.

47 48

Van den Berg & Heemskerk 1998, p. 42.

Nienhuis 1998, p. 10.

29

3. DE GULDEN EN DE EURO

Tabel 1: Nederlandse gulden per Duitse mark, belangrijkste resultaten December 1998

Januari 1999 Onderwaardering nominale koers

Koers Nominaal Koopkrachtpariteit (CPI) Koopkrachtpariteit (PPI)

fl. 1,127

-

fl. 1,084

3,8%

fl. 1,081

4,0%

Onderwaardering nominale koers

Koers Nominaal Koopkrachtpariteit (CPI) Koopkrachtpariteit (PPI)

fl. 1,127

-

fl. 1,088

3,4%

fl. 1,081

4,1%

Hoewel de Duitse mark een belangrijk argument is, hoeft dit niet automatisch te betekenen dat de gulden ondergewaardeerd was ten opzichte van de euro. Wellicht was de Duitse mark niet goed geprijsd, zoals het CPB beweert.49 Misschien was de gulden goed of zelfs overgewaardeerd ten opzichte van de andere valuta van de eurolanden. Wat betreft de eerste bewering; een koopkrachtpariteitanalyse van de mark ten opzichte van de euro laat zien dat de mark wel ongeveer goed geprijsd was. De Duitse mark is ongeveer 0,7 procent ondergewaardeerd ten opzichte van de euro.50 Zie figuur 3.

Figuur 3: Duitse mark per ECU als benadering voor de euro 2,08 Duitse mark: nominaal 2,04

Duitse mark: koopkrachtpariteit (CPI, fabrieksgoederen)

2,00

1,96

1,92

1,88

1,84 1987

49

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

Van Ewijk & Gelauff 2005, p. 2.

De precieze methodiek van deze berekening is dezelfde als bij de analyse van de gulden en de euro en wordt beschreven in paragraaf 3.3.1. De berekening is op basis van het CPI en het CPI voor de eurozone is berekend op basis van de handel in fabrieksgoederen.

50

30

3. DE GULDEN EN DE EURO

Wat betreft de gulden en de andere eurovaluta: de koopkrachtpariteiten op basis van het consumentenprijsindexcijfer van alle euromunten afzonderlijk laten een wisselend beeld zien.

Evenals tegenover de Duitse mark was de gulden ondergewaardeerd tegenover de Belgische franc, de Oostenrijkse shilling, de Portugese escudo en de Spaanse peseta. De gulden was juist overgewaardeerd ten opzichte van de Finse mark, het Ierse pond en de Italiaanse lire. Tegenover de Franse franc was de gulden ongeveer juist geprijsd. In Bijlage II is een grafische voorstelling te zien.

De gulden was ondergewaardeerd tegenover de mark en de mark was ongeveer juist geprijsd. Dit levert daarom inderdaad een belangrijk argument op voor de stelling dat de gulden te goedkoop is omgewisseld voor de euro. De koers van de gulden liet echter een ander beeld zien tegenover de munten van andere grote Europese economieën Frankrijk en Italië. De onderwaardering ten opzichte van de Duitse mark is derhalve niet simpelweg door te trekken naar de euro. Een analyse ten opzichte van de euro kan dus meer duidelijkheid bieden.

3.3 – DE EURO

3.3.1 – ECU ALS BENADERING Zoals eerder aangeven, heb ik in eerste instantie de ECU als benadering voor de euro gebruikt.

Helaas heb ik bij deze berekening alleen het consumentenprijsindexcijfer kunnen gebruiken, daar het producentenprijsindexcijfer niet beschikbaar is voor de hele onderzoeksperiode in zowel de OECD database als Eurostat.

De consumentenprijsindex van de eurozone is samengesteld uit de afzonderlijke prijsindices van de eurozone. Zoals hierboven beschreven is het consumentenprijsindexcijfer voor de eurozone een gewogen meetkundig gemiddelde van de prijsindices van de afzonderlijke eurolanden. Het gewicht voor elk land heb ik initieel bepaald aan de hand van het landsaandeel in de handel in fabrieksgoederen binnen de eurozone in. Deze dataset is echter niet beschikbaar voor de hele onderzoeksperiode. De handelsgegevens van België met andere landen zijn in de meeste gevallen pas vanaf 1999 beschikbaar. Dit komt doordat België en Luxemburg voordien gezamenlijk handelsstatistieken publiceerden in het kader van de Belgisch-Luxemburgse Economische Unie.

Deze gegevens zijn niet één op één vergelijkbaar met de gegevens van België en Luxemburg afzonderlijk, aldus de toelichting van de OECD op deze gegevens. Het was derhalve niet mogelijk om de handelsgegevens van Luxemburg, die wel voor een langere periode beschikbaar zijn, van de gecombineerde data af te trekken, om zodoende bruikbare gegevens voor België te over te houden.

Een gecombineerd prijsindexcijfer voor de Belgisch-Luxemburgse Economische Unie is ook niet voorhanden, zodat de gecombineerde gegevens ook via die weg niet bruikbaar waren. Het gewicht op basis van de handel in fabrieksgoederen is daarom tot stand gekomen op basis van handelsdata voor de periode 2000-2008. Pas vanaf 2000 waren de gegevens compleet.

Vanwege bovenstaand probleem en vanwege het feit dat alleen het CPI beschikbaar was voor de hele onderzoeksperiode, heb ik tevens de gewichten berekend op basis van de totale

31

3. DE GULDEN EN DE EURO

handelsstromen. Deze gegevens zijn compleet vanaf 1993, zodat ze het overgrote deel van de onderzoeksperiode beslaan. Bovendien leek mij dit meer in lijn met de Casseliaanse zienswijze die stelt dat alle goederen meegenomen moeten worden in de analyse. Ter vergelijking met de handelsgewichten, heb ik ook gewichten berekend op basis van het bruto binnenlands product (BBP). Het BBP was wel beschikbaar voor de hele onderzoeksperiode.

De gewichten zijn berekend door voor elk land het desbetreffende aandeel in het totaal van de handelsstromen, respectievelijk het totaal van het BBP van alle landen te nemen. Zie tabellen 2 en 3 voor een overzicht.

Tabel 2: gebruikte gewichten voor het prijsindexcijfer Land

Gewicht (1) Op basis van handel in fabrieksgoederen

(2) Op basis van totale handel (3) Op basis van BBP

België

13,5%

13,3%

3,9%

Duitsland

24,3%

26,0%

31,5%

Finland

2,4%

16,9%

2,0%

Frankrijk

17,7%

16,9%

22,5%

Ierland

0,5%

2,0%

1,5%

Italië

14,5%

12,4%

17,8%

Nederland

8,5%

12,3%

6,2%

Oostenrijk

6,0%

4,7%

3,2%

Portugal

3,0%

2,3%

1,7%

Spanje

9,5%

8,6%

9,8%

Tabel 3: verschillen tussen de gewichten Land

Gewicht op basis van totale handel Absolute afwijking t.o.v. fabriekshandel

België

-0,3%

Relatieve afwijking t.o.v. fabriekshandel -1,9%

absolute afwijking t.o.v.

BBP 9,4%

Relatieve afwijking t.o.v.

BBP 242,4%

Duitsland

1,8%

7,4%

-5,4%

-17,3%

Finland

-1,0%

-41,9%

-0,6%

-28,5%

Frankrijk

-0,8%

-4,3%

-5,6%

-24,8%

Ierland

1,5%

283,2%

0,5%

32,4%

Italië

-2,1%

-14,6%

-5,4%

-30,4%

Nederland

3,8%

44,7%

6,1%

97,7%

Oostenrijk

-1,3%

-21,1%

1,5%

48,3%

Portugal

-0,7%

-24,1%

0,6%

35,8%

Spanje

-0,9%

-9,7%

-1,1%

-11,6%

32

3. DE GULDEN EN DE EURO

Hoewel de verschillen op het eerste gezicht niet heel groot lijken, is het relatieve verschil tussen het gewicht op basis van handel in fabrieksgoederen en de totale handel voor sommige landen behoorlijk groot. Ierland springt er natuurlijk meteen uit, maar ook voor bijvoorbeeld Nederland en Finland zijn de relatieve verschillen aanzienlijk. Wat verder opvalt is dat de verschillen voor bijna elk land negatief zijn, behalve voor Duitsland, Ierland en Nederland. De handel in andere goederen, zoals bijvoorbeeld ruwe materialen of diensten, zal in deze landen relatief sterker vertegenwoordigd zijn in de handel met de overige eurolanden dan de handel in fabrieksgoederen.

Een ander opvallend gegeven is dat de kleinere landen naar verhouding meer handelen met de eurozone dan de grote landen. Duitsland, Frankrijk, Italië en Spanje, de grootste economieën op basis van bruto binnenlands product, leggen allemaal minder gewicht in de schaal op basis van handelsgegevens. Nederland, Oostenrijk en vooral België zijn daarentegen een goed voorbeeld van het tegenovergestelde. Nederland weegt bijvoorbeeld twee maal zoveel mee op basis van totale handel dan op basis van het bruto binnenlands product.

Met deze gewichten kon vervolgens een consumentenprijsindexcijfer voor de eurozone uitgerekend worden en daarmee de koopkrachtpariteitkoers. De resultaten zijn weergegeven in figuur 4.

Figuur 4: Nederlandse gulden per ECU als benadering voor de euro 2,36 Nominale wisselkoers Koopkrachtpariteit (CPI, fabrieksgoederen) Koopkrachtpariteit (CPI, totale handel) Koopkrachtpariteit (CPI, BBP)

2,32 2,28 2,24 2,20 2,16 2,12 2,08 2,04 1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

Ook uit figuur 4 is duidelijk te zien dat op het moment van omwisseling de verschillende koopkrachtpariteitkoersen onder de nominale koers lagen. Concreet is de gulden zo’n 4 procent ondergewaardeerd. Dat is vergelijkbaar met de onderwaardering die de gulden ten opzichte van de Duitse mark liet zien. Zie tabel 4 voor een overzicht.

33

3. DE GULDEN EN DE EURO

Tabel 4: Nederlandse gulden per ECU, belangrijkste resultaten December 1998

Januari 1999 Onderwaardering nominale koers

Koers Nominaal Koopkrachtpariteit (CPI, fabrieksgoederen) Koopkrachtpariteit (CPI, totale handel) Koopkrachtpariteit (CPI, BBP)

fl. 2,212

-

fl. 2,108

4,7%

fl. 2,135

3,4%

fl. 2,100

5,0%

Onderwaardering nominale koers

Koers Nominaal Koopkrachtpariteit (CPI, fabrieksgoederen) Koopkrachtpariteit (CPI, totale handel) Koopkrachtpariteit (CPI, BBP)

fl. 2,204

-

fl. 2,111

4,2%

fl. 2,138

3,0%

fl. 2,104

4,5%

Uit zowel figuur 4 als tabel 4 is een groot verschil tussen enerzijds de koopkrachtpariteiten waarbij de handel in fabrieksgoederen en het bruto binnenlands product als gewichten gebruikt zijn en anderzijds de koopkrachtpariteit waar de totale handel als gewicht gebruikt is. De onderwaardering is in het laatste geval meer dan een procentpunt minder.

Deze afwijking wordt verklaard door het gewicht en de inflatie. In deze analyse wordt in essentie naar inflatie gekeken en niet zozeer naar het prijspeil. Indien het gewicht op basis van totale handel wordt berekend, hebben de landen met een lage inflatie het grootste gewicht, namelijk 74,7 procent. Bij fabriekshandel en bruto binnenlands product bedragen de gewichten 72,4 procent respectievelijk 68,7 procent .51 De term CPI€t-1/CPI€t in de vergelijking op pagina 16 zal daarom hoger zijn indien de totale handel de basis voor het gewicht vormt. Bij lage inflatie is het verschil tussen de prijsindices van twee opvolgende jaren klein en is de breuk derhalve groot. Bijgevolg is S€t het hoogst indien totale handel als gewicht gebruikt wordt en is de onderwaardering het laagst, zoals in figuur 4 duidelijk te zien is.

3.3.2 – DE GECONSTRUEERDE EURO Daar de ECU eigenlijk niet één op één te vergelijken is met de euro en de euro nog niet bestond voor 1998, heb ik zelf een euro gemaakt. Deze geconstrueerde euro is de nominale effectieve wisselkoers van de gulden tegenover de valuta van de andere onderzochte eurolanden. Een nominale effectieve wisselkoers is niets meer dan een gewogen geometrisch gemiddelde van de wisselkoersen van een munt ten opzichte van andere handelspartners; in dit geval dus de tien eurolanden. De berekening van deze euro is derhalve hetzelfde als die van de prijsindexcijfers voor de eurozone: 10

St€   (Sti )w

i

i 1

51

Landen met een gemiddeld inflatiepercentage dat onder het gemiddelde inflatiepercentage van de onderzochte landen in de onderzochte onderzoeksperiode lag, heb ik beschouwd als landen met lage inflatie.

Concreet gaat het dan om België, Duitsland, Finland, Frankrijk, Nederland en Oostenrijk; zij hadden allemaal een lagere inflatie dan het gemiddelde van 2,9% van de onderzochte landen. Ierland, Italië, Portugal en Spanje zijn landen met hoge inflatie.

34

3. DE GULDEN EN DE EURO

Waarbij Sâ‚Ź de nominale effectieve wisselkoers tussen de gulden en euro aangeeft, Si de wisselkoers tussen de gulden en een andere munt uit de eurozone, t het tijdstip en wi het gewicht dat het desbetreffende euroland in de berekening heeft.

Eerder heb ik aangegeven dat de wisselkoersdata in principe uit de Statline database van het CBS komen. De guldenkoersen voor de Finse mark en de Portugese escudo zijn echter niet beschikbaar voor 1990 en eerder. Om toch data voor de jaren 1987-1990 te kunnen gebruiken, heb ik de dollarkoersen van deze twee munten gebruikt om de wisselkoers voor de gulden te berekenen. De dollarkoersen voor de Finse mark en de Portugese escudo zijn beschikbaar op de website van de Amerikaanse centrale bank, de Federal Reserve. Voor meer informatie zie Bijlage I.

De berekening van de gewichten heb ik gebaseerd op de methode zoals beschreven door de Bank of International Settlements en de Europese Centrale Bank.52 De gewichten worden derhalve bepaald aan de hand van de handel in fabrieksgoederen tussen de eurolanden en Nederland, waarbij gecontroleerd wordt voor derde landen (de zogenaamde double weighted methode). Dit laatste wordt gedaan, omdat Nederlandse exporteurs in de onderzochte landen niet alleen concurrentie ondervinden van binnenlandse producenten aldaar, maar ook van exporteurs uit derde landen. Zie Bijlage III voor de precieze berekening van de gewichten. Overigens geldt ook hier dat de gegevens voor handel in fabrieksgoederen compleet zijn vanaf 2000 en voor totale handel vanaf 1993.

Ter vergelijking heb ik gewichten ook berekend met de totale handel als basis. Tabel 5 geeft een overzicht.

Tabel 5: gebruikte gewichten voor berekening euro Land

Gewicht Op basis van handel in fabrieksgoederen, gecontroleerd voor derde landen

Op basis van totale handel, gecontroleerd voor derde landen

BelgiĂŤ

22,8%

22,5%

Duitsland

42,7%

43,8%

Finland

7,9%

2,3%

Frankrijk

10,1%

13,2%

Ierland

0,4%

3,1%

ItaliĂŤ

8,0%

7,1%

Nederland

0,3%

0,5%

Oostenrijk

2,8%

1,7%

Portugal

1,0%

1,1%

Spanje

4,0%

4,7%

52

Turner & Van 't Dack 1993, p. 18-20; Buldorini e.a. 2002, p. 12-13.

35

3. DE GULDEN EN DE EURO

Met deze gewichten heb ik een nominale effectieve euro berekend waarmee vervolgens koopkrachtpariteiten uitgerekend konden worden. Daarbij heb ik een gelijke grondslag voor de gewichten voor de wisselkoers en de gewichten voor het prijsindexcijfer genomen. Oftewel, bij een nominale effectieve euro op basis van handel in fabrieksgoederen, hoort een koopkrachtpariteit met prijsindexcijfers op basis van fabriekshandel. De resultaten zijn weergegeven in figuur 5 en tabel 6.

Figuur 5: Nederlandse gulden per geconstrueerde euro 0,2340

Nominaal (fabrieksgoederen) Koopkrachtpariteit (CPI, fabrieksgoederen) Nominaal (totale handel) Koopkrachtpariteit (CPI, totale handel)

0,2300 0,2260 0,2220 0,2180 0,2140 0,2100 0,2060 0,2020 0,1980 0,1940 0,1900 0,1860 1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

Tabel 6: Nederlandse gulden per geconstrueerde euro, belangrijkste resultaten December 1998

Januari 1999 Onderwaardering nominale koers

Koers Nominaal (fabrieksgoederen) Koopkrachtpariteit (CPI, fabrieksgoederen) Nominaal (totale handel) Koopkrachtpariteit (CPI, totale handel)

36

fl. 0,205

-

fl. 0,195

5,0%

fl. 0,222

-

fl. 0,213

4,2%

Onderwaardering nominale koers

Koers Nominaal (fabrieksgoederen) Koopkrachtpariteit (CPI, fabrieksgoederen) Nominaal (totale handel) Koopkrachtpariteit (CPI, totale handel)

fl. 0,205

-

fl. 0,195

4,9%

fl. 0,222

-

fl. 0,213

4,0%

3. DE GULDEN EN DE EURO

In figuur 5 is wederom duidelijk te zien dat de gulden ondergewaardeerd was ten opzichte van de euro. De onderwaardering bedraagt nu ca. 4,5 procent. Ook nu is de onderwaardering het laagst wanneer totale handel als basis voor de gewichten wordt genomen. De redenering daarvoor is natuurlijk hetzelfde als beschreven in paragraaf 3.3.1.: landen met lage inflatie hebben in de totale handel een groter aandeel.

Tussen de resultaten met de geconstrueerde euro en de ECU als benadering voor de euro zit toch een aardig verschil. Het kleinste verschil (handel in fabrieksgoederen als basis, december 1998) bedraagt 0,3 procentpunt, terwijl het grootste verschil (totale handel, januari 1999) ruim 1 procentpunt bedraagt. Zie tabel 7 voor een korte vergelijking tussen de resultaten van beide berekeningen.

Tabel 7: vergelijking van de resultaten Op basis van

Datum

Onderwaardering Met ECU als benadering voor euro

Fabrieksgoederen Totale handel

Geconstrueerde euro

December 1998

4,7%

5,0%

Januari 1999

4,2%

4,9%

December 1998

3,4%

4,2%

Januari 1999

3,0%

4,0%

3.3.3 – GEVOLGEN Uit de vorige twee paragrafen komt naar voren dat de gulden bij omwisseling eigenlijk zo’n 3 tot 5 procent meer waard had moeten zijn ten opzichte van de euro. Aangezien de wisselkoers maar één radertje is in het geheel van economische variabelen, is het natuurlijk lastig in te schatten wat er precies gebeurd zou zijn indien de gulden wel tegen de juiste koers was omgewisseld. In deze paragraaf wil ik daarom slechts een korte schets geven van de gevolgen.

Een revaluatie voorafgaand aan de omwisseling zou op korte termijn de concurrentiepositie van Nederland hebben doen verslechteren. Door de lagere koers53 worden Nederlandse producten duurder voor andere eurolanden en worden producten uit andere eurolanden goedkoper voor Nederland. De vraag naar Nederlandse producten zal afnemen, waardoor Nederlandse exporteurs hun prijzen moeten verlagen of hun productie in moeten krimpen. Dit drukt de winstpositie van de exportsector. Om de winsten op peil te houden, zal goedkoper geproduceerd moeten worden.

Doordat lonen niet meteen kunnen dalen vanwege CAO’s, zal in eerste instantie de vraag naar arbeid afnemen, wat tot gevolg heeft dat de werkloosheid zal oplopen.

Goedkopere buitenlandse producten hebben tot gevolg dat de inflatie laag is. Hierdoor hoeven lonen minder te stijgen. De oplopende werkloosheid heeft op termijn ook een drukkend effect op de

53

Ter herinnering: de wisselkoers is gedefinieerd als aantal binnenlandse valuta-eenheden per buitenlandse valuta-eenheid. Een lagere wisselkoers betekent dus dat de binnenlandse munt meer waard is.

37

3. DE GULDEN EN DE EURO

lonen. Dit betekent dat na enige tijd de concurrentiepositie weer verbetert, waardoor De Nederlandse economie weer kan groeien en de werkloosheid kan dalen.

Een revaluatie zou ook effect op de vermogens hebben gehad. Zowel bezittingen als schulden zouden allemaal zo’n 4 procent meer waard zijn geworden, Nederland heeft per saldo echter meer bezittingen dan schulden. Indien alleen naar het binnenland gekeken wordt, zou dat niet uitmaken.

Ook de lonen en de prijzen nemen met hetzelfde percentage toe. Dat geldt echter niet voor het buitenland,met hetzelfde vermogen kan ineens meer geconsumeerd worden in de rest van de eurozone.

Ook via de rente is er een effect. De lagere koers heeft tot gevolg dat de rente in Nederland lager is.

Dit werkt in het nadeel van mensen met bijvoorbeeld spaargeld en in het voordeel van mensen met schulden. Doordat de inflatie initieel ook laag is, heeft de lagere rente voor mensen met spaargeld echter reëel nauwelijks effect. Voor mensen met schulden zou het effect reëel wel nadelig uit kunnen pakken. De rente bij bijvoorbeeld hypotheekschulden staat vaak voor langere tijd vast.

Hierdoor zien mensen met hypotheekschulden hun reële rente stijgen. Dat heeft uiteraard een negatief effect op het reële beschikbare inkomen.

Een duurdere gulden zou gedurende enkele jaren waarschijnlijk voor een lagere economische groei hebben gezorgd. Op langere termijn zou de concurrentiekracht van de Nederlandse economie echter weer kunnen toenemen. Of dit positieve effect de nadelige korte-termijneffecten compenseert is evenwel moeilijk te bepalen.

De werkelijke, te hoge koers heeft op korte termijn waarschijnlijk gezorgd voor extra groei, wat uiteraard positief is. Zoals er in de andere situatie positieve effecten zijn op de lange termijn, zijn er in deze situatie negatieve effecten. Het is evenzeer moeilijk te bepalen of die effecten de positieve korte-termijneffecten teniet zouden hebben gedaan. Eén en ander is ook afhankelijk van de uitgangssituatie. Indien de economie op het moment van omwisseling aan het oververhitten was, had het misschien beter geweest indien de groei wat getemperd zou worden. De terugval die na de oververhitting zou volgen, zou misschien minder diep geweest zijn. Dit is echter zo mogelijk nog moeilijker te berekenen dan de gevolgen van een andere waardering van de gulden. Ik zal hier daarom verder niet op ingaan.

38

4. SAMENVATTING EN CONCLUSIE

4 – SAMENVATTING EN CONCLUSIE 4. SAMENVATTING EN CONCLUSIE In de lente van 2005 ontstaat er veel beroering over de introductie van de euro. Voormalig DNBDirecteur Brouwer stelde dat de gulden ten tijde van de omwisseling zo’n 5 tot 10 procent ondergewaardeerd was tegenover de Duitse mark. Onderzoek uit 1997/98 van twee Nederlandse banken bevestigt dit. Met de Duitse mark als belangrijkste valuta van de eurozone impliceert dit dat de gulden te goedkoop is omgewisseld voor de euro.

De beroering heeft naar mijn mening echter nooit tot een bevredigend antwoord geleid op de vraag of de gulden te goedkoop de euro is ingegaan. In dit onderzoek heb ik daarom getracht daar een antwoord op te geven. Deze vraag is mijns inziens niet alleen interessant vanuit economischhistorisch perspectief, maar evenzeer vanwege het feit dat er altijd nog landen toetreden tot de euro. Ook bij deze landen moet de juiste omwisselkoers berekend worden.

De waardering van de gulden heb ik berekend op basis van een koopkrachtpariteitanalyse. Daarmee wordt de nominale wisselkoers vergeleken met de koopkrachtpariteitkoers. De koopkrachtpariteittheorie stelt namelijk dat de wisselkoers tussen twee valuta’s in evenwicht is indien de koopkracht van die twee valuta’s in beide landen gelijk is. Deze evenwichtskoers is de koopkrachtpariteitkoers. Verschilt de nominale koers van de koopkrachtpariteitkoers dan houdt dat in dat de nominale koers onder- of overgewaardeerd is.

Dat er een bepaalde theorie is, wil echter niet zeggen dat deze ook opgaat in de praktijk. Voordat ik de berekening kon beginnen, heb ik daarom middels een literatuuronderzoek gekeken of de koopkrachtpariteittheorie in de praktijk en concreet in de eurozone stand houdt. De conclusie is voorzichtig positief. Door verdergaande verbeteringen in econometrische technieken wordt steeds vaker bewijs voor koopkrachtpariteit gevonden tussen de dollar en de munten van andere Westerse landen. Er zijn helaas weinig studies specifiek gericht op Europa of de eurozone. In twee van de drie gevonden studies wordt er voor Nederland bewijs voor (een convergentie naar) naar koopkrachtpariteit gevonden. Al met al lijkt het daarom zinvol om door middel van koopkrachtpariteitanalyse onder- of overwaardering van een munt te berekenen.

Hoewel een vergelijking tussen de nominale wisselkoers en de koopkrachtpariteitkoers in principe niet moeilijk te maken is, waren er echter een aantal complicerende zaken. Ten eerste gaat de theorie uit van prijsniveaus. Deze zijn echter niet algemeen beschikbaar. Over het algemeen zijn er alleen prijsindices beschikbaar. Met prijsindexcijfers kun je alleen de ontwikkeling van de prijsniveaus in kaart brengen, niet de niveaus zelf. Daarmee vormen dit soort berekeningen een vergelijking tussen de ontwikkeling van de koers en de ontwikkeling van de koopkracht.

De andere complicerende factor betreft het feit dat de eurozone voor 1999 nog niet bestond. Er is daarom geen nominale koers tussen de gulden en de euro beschikbaar voor de periode voor 1999.

Hetzelfde geldt voor de prijsindexcijfers. Om het wisselkoersprobleem op te lossen heb ik in eerste instantie de ECU als benadering voor de euro gebruikt. Bij omwisseling gold namelijk 1 euro = 1 ECU. Daarnaast heb ik zelf een euro gemaakt. Deze geconstrueerde euro is in essentie een effectieve wisselkoers met de gulden als basis. Deze koers wordt berekend als geometrisch gewogen gemiddelde van de guldenkoersen van de afzonderlijke eurolanden met het aandeel in de handel

39

4. SAMENVATTING EN CONCLUSIE

met Nederland als gewicht. Het prijsindexprobleem is op dezelfde manier opgelost: het prijsindexcijfer voor de eurozone heb ik berekend als geometrisch gewogen gemiddelde van de afzonderlijke prijsindices met het aandeel in de intra-eurzone handel als gewicht.

Het consumentenprijsindexcijfer was het enige prijsindexcijfer dat voor de hele onderzoeksperiode beschikbaar was. Ik heb daarom alleen dat indexcijfer kunnen gebruiken. De gewichten voor het prijsindexcijfer als voor de effectieve wisselkoers heb ik wel kunnen variĂŤren. Naast de in de literatuur gebruikelijke handel in fabrieksgoederen heb ik de gewichten tevens berekend op basis van totale handel en het bruto binnenlands product.

De eerder genoemde onderzoeken van de Nederlandse banken begonnen de berekening in 1987.

Om de resultaten zo vergelijkbaar mogelijk te houden ben ik ook begonnen in 1987. Concreet betreft de onderzoekperiode de perioden 1987-1 tot en met 2008-12

De centrale onderzoeksvraag van dit onderzoek luidt:

Was de gulden ten tijde van de introductie van de euro ondergewaardeerd ten opzichte van de euro?

Deze vraag moet bevestigend beantwoord worden. De verschillende berekenmethodes leverden een eenduidig beeld op: de gulden was ten tijde van de omwisseling per januari 1999 ondergewaardeerd. Alleen de percentages verschilden, het laagste resultaat was 3 procent onderwaardering, het hoogste 5 procent. Uit de berekeningen met de geconstrueerde euro, de naar mijn mening meest complete methode, blijkt dat de onderwaardering tussen de 4 en 5 procent lag.

Wat nu de precies de gevolgen van de onderwaardering zijn geweest, is moeilijk exact te bepalen.

Op korte termijn zal Nederland waarschijnlijk geprofiteerd hebben van de te lage koers.

Nederlandse producten waren relatief goedkoop voor het buitenland, waardoor de exportsector en daarmee onze economie gestimuleerd werd. Aan de andere kant was het buitenland voor ons relatief duur, waardoor Nederland inflatie importeerde en de Nederlandse concurrentiepositie weer onder druk kwam te staan. EĂŠn en ander is ook afhankelijk van de uitgangssituatie. Een economie die aan het oververhitten is, hoeft niet extra gestimuleerd te worden door een lagere waardering van de munt. Een economie die bijvoorbeeld net uit een recessie komt, kan daarentegen wel wat stimulans gebruiken.

40

LITERATUUR

LITERATUUR

LITERATUUR

Bahmani-Oskooee e.a. 2009 Bahmani-Oskooee, M., Kutan, A.M. & Zhou, S., “Towards solving the PPP puzzle evidence from 113 countries”, Applied Economics, vol. 41 (24), 2009, p. 3057-3066.

Blanchard 2000 Blanchard, O., Macroeconomics, New Jersey, NJ (USA): Prentice-Hall Inc. 2000.

Buldorini e.a. 2002 Buldorini, L., Makrydakis, S., & Thimann, C., “The Effective Exchange Rates of the Euro”, European Central Bank Occasional Paper Series, nr. 2, 2002, p. 1-47.

Damen 2005 (I) Damen, T, “Het laatste wat DNB wilde, was onrust; directeur brouwer: de gulden was ondergewaardeerd”, Het Parool, 30-04-2005, p. 35.

Damen 2005 (II) Damen, T., “'Gulden werd wel ondergewaardeerd'”, Brabants Dagblad, 26-05-2005.

De Telegraaf 2005 Onbekende auteur, “'Goedkope gulden stimuleerde groei'”, De Telegraaf, 02-05-2005, p. 6.

Dornbusch & Krugman 1976 Dornbusch, R. & Krugman, P., “Flexible exchange rates in the short run”, Brookings Papers on Economic Activity, 3, 1976, p. 537–575.

Drine & Rault 2008 Drine, I. & Rault, C., “Purchasing Power Parity for developing and developed countries. What can we learn from non-stationary panel data models?”, Journal of Economic Surveys, vol. 22 (4), 2008, p. 752773.

Edison e.a. 1997 Edison, H.J., Gagnon, J.E., Melick, W.R., “Understanding the empirical literature on purchasing power parity”, Journal of International Money and Finance, vol. 16, 1997, p. 1-17.

Gadea e.a. 2004 Gadea, M., Montanes, A. & Reyes, M., “The European Union currencies and the US dollar: from postBretton-Woods to the Euro”, Journal of International Money and Finance, vol. 23 (7-8), p. 1109-1136.

Kockelmans 2005 Kockelmans, “Zalm baalt van leugens over dure euro”, Algemeen Nederlands Persbureau, 18-052005.

Koedijk 1998 Koedijk, K.G., “The pendulum of exchange rate economics”, Journal of International Money and Finance, vol. 17, 1998, p. 1-3.

41

LITERATUUR

Koedijk e.a. 2004 Koedijk, K.G., Tims, B & Dijk, M.A. van, “Purchasing power parity and the euro area”, Journal of International Money and Finance, vol. 23, 2004, p. 1081–1107.

Lopez 2008 Lopez, C., “Evidence of purchasing power parity for the floating regime period”, Journal of International Money and Finance, vol. 27, 2008, p. 156-164.

Lopez e.a. 2005 Lopez, C., Murray, C.J. & Papell, D.H., “State of the art unit root tests and purchasing power parity”, Journal of Money, Credit, and Banking, vol. 37 (2), 2005, p. 361-369.

Lopez & Papell 2007 Lopez, C. & Papell, D.H., “Convergence to Purchasing Power Parity at the Commencement of the Euro”, Review of International Economics, vol. 15 (1), 2007, p. 1-16.

Maeso-Fernandez e.a. 2002 Maeso-Fernandez, F., Osbat, C. & Schnatz, B., “Determinants of the Real Effective Exchange Rate: A Beer/Peer Approach”, Australian Economic Papers, December 2002, p. 437-461.

Mark 2001 Mark, N.C., International Macroeconomics and Finance. Theory and Econometric Methods, Oxford (UK): Blackwell Publishers Ltd 2001.

Nienhuis 1997 Nienhuis, E., “PPP analysis: guilder undervalued, Irish punt candidate for revaluation”, International Bond Markets, August 1997, p. 3-10.

Papell & Prodan 2006 Papell, D.H. & Prodan, R., “Additional Evidence of Long-Run Purchasing Power Parity with Restricted Structural Change”, Journal of Money, Credit and Banking, vol. 38 (5), 2006, p. 1329-1349.

Pindyck & Rubinfield 1998 Pindyck, R.S. & Rubinfield, D.L., Econometric Models and Irwin/McGraw-Hill 1998.

Economic Forecast, Singapore:

Rogoff 1996 Rogoff, K., “The Purchasing Power Parity puzzle”, Journal of Economic Literature, vol. 34, nr. 2, 1996, p. 647–668.

Schinkel 2005 Schinkel, M., “'Enig punt was relatie tot mark' ; Wellink over 'onderwaardering' gulden bij invoering euro”, NRC Handelsblad, 26-05-2005, p. 13.

Taylor 1996 Taylor, A.M., “International Capital Mobility in History-Purchasing Power Parity in the Long Run”, NBER Working Paper, nr. 5742,1996, p. 1-41.

Taylor 2002 Taylor, A.M., “A Century of Purchasing Power Parity”, The Review of Economics and Statistics, vol. 84 (1), 2002, p. 139-150.

42

LITERATUUR

Taylor 2006 Taylor, M.P., “Real exchange rates and Purchasing Power Parity Mean reversion in economic thought”, Applied Financial Economics, 16:1, 2006, p. 1–17.

Turner & Van 't Dack 1993 Turner, P. & Van ‘t Dack, J.,“Measuring International Price and Cost Competitiveness”, BIS Economic Papers, nr. 39, 1993, p. 1-152.

Utrechts Nieuwsblad 2005 Onbekende auteur, “'Instapkoers euro was goed'”, Utrechts Nieuwsblad, 17-05-2005.

Van den Berg en Heemskerk 1998 Van den Berg, A.A. & Heemskerk, F., “Afzien van revaluaties in mei 1998: winnaars en verliezers…”, onbekend, februari 1998, p. 40-45.

Van Ewijk & Gelauff 2005 Van Ewijk, C. & Gelauff, G., Geen uitverkoop van de gulden (CPB Memorandum 118), Den Haag: Centraal Planbureau 2005.

Zhou e.a. 2008 Su Zhou, S., Bahmani-Oskooee, M. & Kutan, A.M., “Purchasing Power Parity before and after the Adoption of the Euro”, Review of World Economics, vol. 144 (1), p. 134-150.

43

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO. EEN CASE-STUDIE

44

BIJLAGE I – BESCHRIJVING GEBRUIKTE DATA

I – BESCHRIJVING GEBRUIKTE DATA BIJLAGEBIJLAGE I – BESCHRIJVING GEBRUIKTE DATA NOMINALE WISSELKOERSEN Nederlandse gulden per eenheid valuta andere eurolanden  

CBS Statline (http://statline.cbs.nl/statweb/?LA=nl) Maand- en jaargemiddelden Wisselkoersen

Nederlandse gulden per ECU  

1987-1990, dagelijks

Federal Reserve Statistical Release (http://www.federalreserve.gov/releases/H10/Hist/) H.10 Foreign Exchange Rates

Portugese escudo per Amerikaanse dollar  

1999-2009, maandelijks

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) Main Economic Indicators, Financial indicators, Exchange rates (USD monthly averages)

Finse mark per Amerikaanse dollar  

1955-1998, maandelijks

Bundesbank Statistics (http://www.bundesbank.de/statistik/statistik.en.php) Time series WU5009: Exchange rates on the Frankfurt exchange / USD 1 = DM ... / United States.

Euro per Amerikaanse dollar  

1999, eenmalig

Bundesbank Statistics (http://www.bundesbank.de/statistik/statistik.en.php) Time series WT5802: Irrevocable euro conversion rate (since 1 January 1999) Germany, Deutsche Mark (DEM) EUR 1 = DEM 1.95583

Duitse mark per Amerikaanse dollar  

1987-2008, maandelijks

CBS Statline (http://statline.cbs.nl/statweb/?LA=nl) Maand- en jaargemiddelden Wisselkoersen

Duitse mark per euro, omwisselkoers  

1987-2008, maandelijks

CBS Statline (http://statline.cbs.nl/statweb/?LA=nl) Maand- en jaargemiddelden Wisselkoersen

Nederlandse gulden per Amerikaanse dollar  

1987-2008, maandelijks

1987-1990, dagelijks

Federal Reserve Statistical Release (http://www.federalreserve.gov/releases/H10/Hist/) H.10 Foreign Exchange Rates

45

BIJLAGE I – BESCHRIJVING GEBRUIKTE DATA

PRIJSINDEXCIJFERS

CONSUMENTENPRIJSINDEXCIJFERS Landen eurozone   

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) Main Economic Indicators, Price indices, Consumer prices – all items Basisjaar: 2005

Duitsland en de Verenigde Staten   

1987-2008, maandelijks

1955-2009, maandelijks

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) Main Economic Indicators, Price indices, Consumer prices – all items Basisjaar: 2005

PRODUCENTENPRIJSINDEXCIJFERS Nederland en Duitsland   

1987-2008, maandelijks

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) Main Economic Indicators, Price indices, Domestic producer prices – manufacturing Basisjaar: 2005

BRUTO BINNENLANDS PRODUCT Eurolanden  

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) Reference Series, Gross Domestic Product, in millions of Constant 2000 Prices (National Currency)

Eurolanden  

46

1987-2008, jaarlijks

1993-2008, jaarlijks

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) Reference Series, Gross Domestic Product, in Current Prices and Current Exchange Rates (in USD)

BIJLAGE I – BESCHRIJVING GEBRUIKTE DATA

HANDELSDATA

HANDEL IN FABRIEKSGOEDEREN Import en export van eurolanden vanuit/naar eurolanden   

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) International Trade by Commodity Statistics, Standard International Trade Classification, Revision 3, Manufactored goods Waarde in dollar

Import van Nederland vanuit eurolanden   

2000-2008, jaarlijks

2000-2008, jaarlijks

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) International Trade by Commodity Statistics, Standard International Trade Classification, Revision 3, Manufactored goods Waarde in dollar

Export van eurolanden naar andere eurolanden en de rest van de wereld   

2000-2008, jaarlijks

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) International Trade by Commodity Statistics, Standard International Trade Classification, Revision 3, Manufactored goods Waarde in dollar

TOTALE HANDEL Import en export van eurolanden vanuit/naar eurolanden   

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) Monthly Statistics of International Trade, Trade in value by partner countries Waarde in dollar

Import van Nederland vanuit eurolanden   

1993-2008, jaarlijks

1993-2008, jaarlijks

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) Monthly Statistics of International Trade, Trade in value by partner countries Waarde in dollar

Export van eurolanden naar andere eurolanden en de rest van de wereld   

1993-2008, jaarlijks

OECD.Stat (http://puck.sourceoecd.org/vl=8360462/cl=11/nw=1/rpsv/dotstat.htm) Monthly Statistics of International Trade, Trade in value by partner countries Waarde in dollar

47

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO. EEN CASE-STUDIE

48

BIJLAGE II – GULDENKOERSEN EURO-VALUTA

II – GULDENKOERSEN EURO-VALUTA BIJLAGEBIJLAGE II – GULDENKOERSEN EURO-VALUTA Nederlandse gulden per Belgische franc 0,0548

0,0540

0,0532

Nominale wisselkoers Koopkrachtpariteit (CPI)

0,0524

0,0516 1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

Nederlandse gulden per Finse mark 0,5000

0,4600

0,4200 Nominale wisselkoers Koopkrachtpariteit (CPI)

0,3800

0,3400

0,3000 1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

49

BIJLAGE II – GULDENKOERSEN EURO-VALUTA

Nederlandse gulden per Franse franc 0,3420 0,3380 0,3340 0,3300 Nominale wisselkoers 0,3260

Koopkrachtpariteit (CPI)

0,3220 0,3180 0,3140 1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

Nederlandse gulden per Ierse pond 3,10

3,00

2,90

2,80

Nominale wisselkoers Koopkrachtpariteit (CPI)

2,70

2,60

2,50 1987

50

1989

1991

1993

1995

1997

1999

BIJLAGE II – GULDENKOERSEN EURO-VALUTA

Nederlandse gulden per Italiaanse lire 0,0016 0,0015 0,0014 0,0013 0,0012

Nominale wisselkoers Koopkrachtpariteit (CPI)

0,0011 0,0010 0,0009 0,0008 1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

Nederlandse gulden per Oostenrijkse shilling 0,164

0,160

0,156

0,152

Nominale wisselkoers Koopkrachtpariteit (CPI)

0,148

0,144

0,140 1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

51

BIJLAGE II – GULDENKOERSEN EURO-VALUTA

Nederlandse gulden per Portugese escudo 0,016 0,015 0,014 0,013 0,012

Nominale wisselkoers Koopkrachtpariteit (CPI)

0,011 0,010 0,009 0,008 1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

Nederlandse gulden per Spaanse peseta 0,020 0,019 0,018 0,017 0,016

Nominale wisselkoers Koopkrachtpariteit (CPI)

0,015 0,014 0,013 0,012 1987

52

1989

1991

1993

1995

1997

1999

BIJLAGE III – BEREKENING GEWICHTEN EFFECTIEVE WISSELKOER

BIJLAGE III III– –BEREKENING BEREKENING GEWICHTEN BIJLAGE GEWICHTEN EFFECTIEVE WISSELKOERS EFFECTIEVE WISSELKOER In paragraaf 3.3.2 wordt een effectieve wisselkoers tussen de gulden en de euro geconstrueerd.

Deze effectieve koers is een geometrisch gewogen gemiddelde van de wisselkoersen van de gulden ten opzichte van de munten van de andere eurolanden: 10

St€   (Sti )w

i

i 1

S€ staat voor de nominale effectieve wisselkoers tussen de gulden en euro, Si voor de wisselkoers tussen de gulden en een andere munt uit de eurozone, t geeft het tijdstip aan en wi het gewicht dat het desbetreffende euroland in de berekening heeft.

De gewichten worden bepaald aan de hand van de handel in fabrieksgoederen volgens de zogenaamde double weighted methode. Hiermee wordt gecontroleerd voor het zogenaamde third market effect. Dit wordt gedaan, omdat Nederlandse exporteurs in de onderzochte landen niet alleen concurrentie ondervinden van binnenlandse producenten aldaar, maar ook van exporteurs uit derde landen.

Nederland is het basisland en er zijn n concurrerende landen (de eurolanden, een land uit deze groep wordt aangegeven met i) die op h buitenlandse markten actief zijn (een land uit deze groep wordt aangegeven met j). De h groep bestaat uit de landen van de n groep plus de rest van de wereld. Het gewicht voor de export komt als volgt tot stand: h

w xi   (y i , j x j ) j 1

Waarbij wix voor het exportgewicht van een euroland staat, yi,j het aandeel van land i in de productie voor land j aangeeft en xj het aandeel van markt j in de totale export van Nederland naar de h markten. Deze laatste term wordt derhalve als volgt berekend: h

x j  X nl , j /  X nl , j j 1

Waar Xnl,j de export van Nederland naar markt j aangeeft. De term yi,j uit de vorige formule wordt berekend volgens de volgende formules:

53

BIJLAGE III – BEREKENING GEWICHTEN EFFECTIEVE WISSELKOER

n

y i , j  Y i /(Y i   X i , j ) indien i = j i 1

n

y i , j  X i , j /(Y j   X i , j ) indien i ≠ j i 1

Waarbij Y het BBP aangeeft van het desbetreffende land en Xi,j de export van land i naar land j.

Naast de export moet ook de import nog een gewicht krijgen. Het importgewicht wordt in principe hetzelfde berekend als xj: n

w mi  M nl ,i /  M nl ,i i 1

Waar Mnl,i de import van Nederland vanuit land i aangeeft. Beide gewichten kunnen nu gecombineerd worden tot één gewicht voor land i: h  X nl , j   j 1  wi  h n nl , j nl ,i   X   M i 1  j 1

n     M nl , j   i  i 1 w x   h nl , j n nl ,i    X   M i 1   j 1

   i w m  

Het totale gewicht dat land i krijgt is het gewogen gemiddelde van het exportgewicht en het importgewicht waarbij ieder gewicht wordt gewogen aan de hand van het aandeel van de desbetreffende handelsstroom in de totale handelsstroom van Nederland.

54

55

KOOPKRACHTPARITEIT EN DE INVOERING VAN DE EURO. EEN CASE-STUDIE WORKING PAPER SERIES • 11/1

SP-WETENSCHAPPELIJK BUREAU Vijverhofstraat 65 3032 SC Rotterdam

T (010) 243 55 59 F (010) 243 55 66 E onderzoek@sp.nl I www.sp.nl/onderzoek