ટેક્વેરિયા

ટેક્વેરિયા (લેખ-સંગ્રહ)

સ્પર્શ હાર્દશક

2

ટેક્વેરિયા (લેખ-સંગ્રહ) સ્પર્શ હાર્દશક © Sparsh Hardik Self-published by author under hardik.sparsh@gmail.com Copyright © 2021 Sparsh Hardik All rights are reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed, or transmitted in any form or by any means, including photocopying, recording, or other electronic, digital or mechanical methods, without the prior written permission of the author except in the case of brief quotations embodied in critical reviews and certain other noncommercial uses permitted by copyright law. Usage of any passage in a digital form needs prior approval.

3

લેખક પરિચય

સ્પર્શ હારદિ ક ર્ોપપઝનના ચીફ એરિટિ & હેિ તથા ‘અભિયાન’ સામપયકમા​ાં ‘વાયિલ પેજ’ કોલમના લેખક છે . અભિયાનમા​ાં જ તેમની ‘એ ફ્લાવિ ઓફ વેભલ’ જેવી નોંધપાત્ર વાતાશઓ ઉપિા​ાંત તેમનુ ાં પુસ્તક ‘એકલયાત્રી આઇન્સસ્ટાઇન’ શ્રેણી સ્વરૂપે વર્શ ૨૦૨૦૨૧ દિપમયાન પ્રકાપર્ત થયેલ ુાં છે . શ્રી મધુ િાય દ્રાિા સાંપારદત ‘મમતા વાતાશમાપસક’મા​ાં તેમની ‘અચાનક ૨.૦’ અને ‘જાહ્નવ સુક્તા, તુ ાં જાગે છે ?’ જેવી નોખી િાત પાિતી પ્રયોગાત્મક વાતાશઓ પ્રકાપર્ત થઈ અને સિાહના પામી છે . તેઓ અનુવાદ કાયશ

સાથે

પણ

સાંકળાયેલા છે

અને તેમણે બે ગુજિાતી

નવલકથાઓનુ ાં અંગ્રેજીમામા​ાં િાર્ા​ાંતિ પણ કિે લ ુાં છે . hardik.sparsh@gmail.com 74 050 61 898

4

પ્રકાપર્ત

પુસ્તકો:

એકલયાત્રી

આઇન્સસ્ટાઇન

(જીમાવનચરિત્ર),

પનગશમન, સેઇરટઝ (લઘુનવલ) આ પુસ્તકો અને લેખકનુ ાં અન્સય સારહત્ય ર્ોપપઝન પિ ઉપલબ્ધ છે . https://shopizen.in

5

સ્વાગત વચન મેક્ક્સકન

ગલીઓ

અને

બજાિોમા​ાં,

ટેસ્ટમે

બેસ્ટ

એવી

ખાણીપીણીના​ાં સ્ટોલ અને દુકાનોને ત્યા​ાંની બોલીમા​ાં ‘ટેક્વેરિયા’ કહે છે . તેની વ્યુત્પપિ તપાસો તો ખ્યાલ આવે કે તે સ્પેપનર્ ર્બ્દ ‘કેરિયા’ પિથી ઉતયો છે . જેનો અથશ થાય, ‘માિે જોઈતુાં હતુ’.ાં ‘ઝાપ્ટેરિયા’ એટલે જૂતાનો સ્ટોિ, ‘પેસ્કાિરિયા’ એટલે માછલી વેંચાય તે સ્થળ. આ તો જસ્ટ પવચાિ આવ્યો કે ‘કેરિયા’ પિથી જ આવા ર્બ્દો કેમ બન્સયા હર્ે? સપોઝ કે વેપાિી કોઈ વસ્તુાં દે ખાિે અને તે જોઈને ગ્રાહક બોલી પિે, ‘યસ્સ... માિે આ જ જોઈતુાં હતુ!’ાં કદાચ ‘ટેક્વેરિયા’ પાછળ આવો િાવ હર્ે, ‘માિે આ જ સ્વાદ ચાખવો હતો!’ વેપાિી માટે ગ્રાહક િગવાન છે , એમ વા​ાંચક પણ લખનાિ માટે ઈશ્વિ ખિો! એ લખનાિ પાસે આવે ત્યાિે એને વા​ાંચીને થવુાં જોઈએ, ‘માિે આ જ વા​ાંચવુાં હતુ!’ાં વા​ાંચકને ચટાકેદાિ અને સાથે પૌષ્ટટક વાનગીઓ પીિસવાનો ‘ટેક્વેરિયા’ એક સિળ પ્રયાસ છે . અહીં ર્ક્ય એટલી આઇટમ્સ અને ફ્લૅવિ આપવાનો પ્રયાસ િહેર્ે. ટેક્વેરિયામા​ાં સ્વાગત છે !

6

અનક્રુ મણિકા ૦૧: લાઇફ ઓફ પાઈ, ઇન્સસેપ્ર્ન / ઇન્સટિપપ્રટે ર્નનો ‘વક્ફા’ /

8

સમજ-સમજ કી બાત હૈ પ્યાિે ! ૦૨: અમેરિકન ગોડ્સ / નવો યુગ, નવા ઈશ્વિ / શ્રદ્ધા એટલા દે વ!

16

૦૩: મેજજક િીઅભલઝમ / વન હન્સરેિ યસશ ઓફ સોભલટય ૂિ /

24

જાદૂ મા​ાં વાસ્તવને િોપવાની કળા ૦૪: પમપનમભલઝમ / સિળ-સચોટ-સુદિ ાં / નવી જીમાવનર્ૈલી

34

૦૫: સોપર્અલ આઇસોલેર્ન / સામાજજક અને વાંર્ીય ઓળખની

43

ઝાંખના / કાફ્કાનુાં મેટમોફોપસસ ૦૬: આધુપનક ગુલામી / ચલણી નાણુાં અને બેંરકગ પસસ્ટમ /

53

છાપેલા કાગળ જ્યાિે કા​ાંિા કાપી નાખે ૦૭: ટે ક્નોક્રપસ વપસિસ િેમોક્રસી / ૧૯૮૪ – જ્યોર્જ ઓિવેલ /

63

શુાં યોગ્ય – શુાં અયોગ્ય? ૦૮: પુરુર્ અને પ્રકૃપત / બે ર્ક્ક્ત અને એક સ ૃટટી /

73

જેન્સિ​િ પોભલરટક્સથી આગળ ૦૯: યે મેમે-મેમે ક્યા​ાં હૈ / પમમની પમમોલોજીમા /

82

રિ​િમ ઑફ રક્રએર્ન & એક્સપ્રેર્ન ૧૦: વુલ્વિીન અને લોગન / રહિંસા વિે ર્ા​ાંપત /

88

અંદિના​ાં જાનવિ સામે સાંઘર્શ ૧૧: ધ પકશ ઓફ બીઇંગ એ વોલફ્લાવિ / પીિાઓ સાંઘિીને ઊિી

96

િીંત પિ ઊગેલ ુાં પુટપ / પત્રલેખનથી અભિવ્યક્ક્ત ૧૨: ઓનલાઇન પ્લેટફોમશ / દોસ્તીનુાં બદલાતુાં વ્યાકિણ /

104

િેન્સિર્ીપ ચાઇના કા માલ હૈ ? ૧૩: રકિંગ ઓફ સાકે ઝમ / ચેંિલિ બીંગ / સાકે ઝમનો પયાશય બની

112

ગયેલ ુાં પાત્ર

7

૦૧ લાઇફ ઓફ પાઈ, ઇન્સેપ્શન / ઇન્ટરપ્રિટેશનનો ‘વક્ફા’ / સમજસમજ કી બાત હૈ પ્યારે !

‘કટપ્પાએ બાહબ ુ લીને કેમ માયો?’ આના જેવો જ ગ્લોબલ ઓરિઅન્સસને

સતાવતો

પ્રશ્ન

હતો/છે /િહેર્ે

કે,

‘બોસ

પેલ ુાં

ઇન્સસેપ્ર્નવાળાં રીમ હતુ ાં કે રિઅલ?!’ પસનેિપસકો ‘સ્પ ૂનફીરિ​િંગ’ ર્બ્દ વા​ાંિવાિ પ્રયોજે છે . સ્પ ૂનફીરિ​િંગ યાને કે એવી િીતે મારહતી િજૂ કિવી જેથી સામેની વ્યક્ક્તને બધુ ાં જ ગળે ઉતિી જાય અને તેના​ાં માટે કશુ ાં પવચાિવાની જરૂિ ન િહે. આજનો સમય સ્માટશ પ્રકાિના સ્ટોિીટેભલિંગનો યુગ છે . અસાંખ્ય સજાગ અને જાગૃત િાવકોને એવી ચેલેંજજક કથાઓ જોઈએ છે જે તેમના​ાં મગજના તાિ ગચ ાં ૂ વી દે અથવા કમસે કમ તેમને પવચાિવા મજબ ૂિ કિે . હવે મુદ્દાની વાત. આવી વાતાશઓ મગજના તાિ ગચ ાં ૂ વીને જ અટકી જતી નથી. તે વાતાશઓ િાવકો માટે એ બધા​ાં જ પ્રકાિનો િેટા પોતાનામા​ાં સમાવીને બેઠી હોય છે જેના પિ તમે પ્રોસેસ કિીને મગજની ગચ ાં ૂ ો ઉકેલી ર્કો છો. ફક્ત પ્રિાવ પાિીને પાંરિતાઈ બતાવવા ખાતિ કોમ્પ્લેક્સ સ્ટોિીટેભલિંગનો િસ્તો પસાંદ કિતા લોકોની વાત નથી થઈ િહી, માઇન્સિવેલ! એવા સર્જકની વાત છે જે તેમની વાતાશઓ િાવક સામે એક પઝલ જેમ િજૂ કિે 8

છે અને પઝલ ઉકેલવાની રહન્સટ વાતાશમા​ાં જ ક્યા​ાંક છૂપાયેલી હોય છે . ઉદુશમા​ાં એક ર્બ્દ છે , ‘વક્ફા’ યાને કે ખાલી જગ્યા/અવકાર્. આ પ્રકાિની કથાઓ તમને વક્ફા પ્રદાન કિે છે જ્યા​ાં નીિા​ાંતે બેસીને તમે વાતાશન ુ ાં અથશઘટન કિી ર્કો છો. પાછલા થોિા વર્ોની વાતાશઓમા​ાં ‘લાઇફ ઓફ પાઈ’ આ પ્રકાિના​ાં સ્ટોિીટેભલિંગનુ ાં એક ઉત્કૃટટ ઉદાહિણ છે . લેખક યાન માટે લની આ નોવેલમા​ાં પાઈ પટેલ નામે છોકિાની વાતાશ છે . તે જેમા​ાં પ્રવાસ કિતો હતો તે જહાજ મધસાગિે ડૂબી જાય છે . એક લાઇફ બોટના કાિણે તે બચી જાય છે , તેની સાથે લાઇફબોટમા​ાં છે ઝિખ, ઓિાં ગઉટાન, ઘાયલ ઝીબ્રા અને બેંગાલ ટાઇગિ!

ત્રણેય

પ્રાણીઓ

એક

પછી

એક

મિી

જાય

છે ,

લાઇફબોટમા​ાં બચે છે બે જ સજીમાવો; પાઈ પટેલ અને વાઘ. પાઈ પટેલ આ વાઘ સાથે પનાિો પાિી જીમાવતા િહેવાની મથામણ કિતો, ઈશ્વિ તથા જીમાવન અંગે માંથન કિતો સાિા સાત મરહના પછી મેક્ક્સકોના​ાં કા​ાંઠે પહોંચે છે . પાઈ પટેલ દુઘશટનાની તપાસ કિતા અપધકાિીઓ સમક્ષ આ ઘટના વણશવે છે ત્યાિે તે લોકો માનવા જ તૈયાિ નથી કે આવુ ાં ર્ક્ય છે . પાઈ પટેલ આ માટે વાતાશ બીજીમા િીતે િજૂ કિે છે જે તે લોકોને ગળે ઉતિી જાય છે . તેની આપવીતીનુ ાં બીજુ ાં વઝશન આમ છે , ઝિખ જહાજમા​ાં કામ કિતા એક ખાંધા િસોઈયાનુ ાં રૂપક છે જેણે જહાજના​ાં એક ખલાસીને (ઘાયલ ઝીબ્રાને) અને પાઈની માતાને 9

(ઓિાં ગઉટાનને) માિી નાખ્યા છે . વાતાશનો વાઘ પાઈ પટેલ પોતે જ છે જે આખિે આ ખાંધા િસોઈયા/ઝિખને માિી નાખે છે . યાન માટે લ/પાઈ પટેલ વા​ાંચકો સામે બે પવકલ્પો મ ૂકી પ ૂછે છે કે તમે કઈ વાતાશ પિ પવશ્વાસ કિર્ો? તમને કઈ વાતાશ સાચી લાગે છે ? તેમના જ ર્બ્દોમા​ાં, “હુ ાં આ જવાબદાિી વા​ાંચકો પિ છોડુાં છાં. માિા માટે બાંને વાતાશ ચાલે એમ છે , માણસોવાળી પણ અને પશુઓવાળી પણ. પાઈ પટેલ દુઘશટનાનો એકમાત્ર જીમાવતો બચેલો માણસ છે એટલે પવશ્વએ અને વા​ાંચકોએ સચ્ચાઈ જાણવા બાંનેમા​ાંથી જ કોઈ એક વાતાશ પિ પવશ્વાસ કિવો પિર્ે. પાઈ પટેલની (અને ૂશ ેન્સટ છે કે, અમ ૂતશ કલ્પનાના​ાં તત્વો લેખક તિીકે માિી પણ) આગ્યમ ધિાવતી જીમાવનદૃટટી વધાિે સાિી છે , નહીં કે દુપનયાદાિી અને તકશ ધિાવતી િૌપતકવાદી જીમાવનદૃટટી.” યાન માટે લે ધમશ અને ઈશ્વિની બાબતે ‘સ્માટશ સ્ટેન્સિ’ લીધુ ાં છે . તે વા​ાંચકો માટે બાંને પ્રકાિનો અવકાર્ ખુલ્લો િાખે છે જેમા​ાં વા​ાંચકો બેમા​ાંથી કોઈ એક વાતાશને સાચી અને બીજીમાને ખોટી ઠેિવતી દલીલ કિવા સમથશ છે . ‘ઇન્સસેપ્ર્ન’ના​ાં રિ​િે ક્ટિ રક્રસ્ટફિ નોલનને ઘણીવાિ પ ૂછવામા​ાં આવ્યુ ાં છે કે તેમણે ર્ા માટે મ ૂપવનો છે લ્લો ર્ોટ અિધેથી જ કટ કયો જેમા​ાં પેલ ુાં ટોટેમ ચક્કિ​િી ફિતુ ાં હોય છે !? રક્રસ્ટફિ નોલનની ૂશ ેન્સટ કાંઈક આ િીતની છે - રફલ્મના રહિો માટે જીમાવનના એ આગ્યમ તબક્કે સૌથી મહત્વની વાત છે સાંતાનના​ાં ચહેિા જોવા, તેમના​ાં ચહેિા પિના​ાં ક્સ્મત જોઈને તેમને ગળે વળગવુ.ાં રફલ્મના અંતમા​ાં 10

તે આ સુખ પામી લે છે . પછી તેના માટે આ પવશ્વ સપનુ ાં છે કે નથી એ પ્રશ્ન માયને જ નથી િાખતો! વેલ! આ થઈ રક્રસ્ટફિ નોલનની દલીલ, તેમ છતા​ાં તેમણે રફલ્મમા​ાં પ ૂિતી રહન્સટ અને િેટા મ ૂક્યો જ છે એટલે દર્શક િેજુ કસીને પઝલ ઉકેલવા સ્વતાંત્ર છે . ઘણા ફેનલોકો આ રફલ્મમા​ાં વા​ાંિવાિ રિપીટ થતી નાંબિપેટનશને પ ૂિાવા તિીકે િજૂ કિી આખી કથા રહિોનુ ાં સપનુ ાં હતી એવુ ાં િાિ દઈને કહે છે . રક્રસ્ટફિ નોલનનુ ાં જ મ ૂપવ, ‘મેમેન્સટો’ પણ આ પ્રકાિની પઝલ છે જેમા​ાં રહિો (અને ઓરિઅન્સસ) સબ્જેષ્ક્ટવ

(આત્મલક્ષી)

અને

ઑબ્જેષ્ક્ટવ

(તટસ્થ,

પનિેળ

હકીકતલક્ષી) વાસ્તપવકતાઓ વચ્ચે અટવાઈ જાય છે . રહિો એન્સટેિેગ્રેિ ઍમ્નીઝાનો પર્કાિ છે , જેને ‘ગજીમાની’ રફલ્મ પછી લોકો ર્ોટશ ટમશ મેમિીલોસ નામે જાણતા થયા છે ! રહિો તેની નોંધ અને અસાંખ્ય ફોટોગ્રાફને ‘મેમિી’ના​ાં પવકલ્પ તિીકે વાપિી વાતાશન ુ ાં એક અલગ વઝશન મનમા​ાં િચીને બેઠો છે જ્યાિે તેના પમત્રના કહેવા પ્રમાણે વાસ્તપવકતા તેનાથી િીન્ન છે . રફલ્મના અંતમા​ાં દર્શકો અને રહિો બાંને માટે પઝલ મ ૂકવામા​ાં આવી છે કે, સાચી વાસ્તપવકતા કઈ? મ ૂપવમા​ાં એક જગ્યાએ અિધીએક સેકન્સિ માટે આ વાતનો જવાબ આપતી રહન્સટ મ ૂકી જ છે જે ર્ોધી કાઢવાનુ ાં કામ તમારુાં! આ જ પ્રકાિની પઝલ અલેઝાન્સદ્રો ઇન્સયાિીતુની ‘બિશ મેન’ના​ાં છે લ્લા દૃશ્યમા​ાં છે . ત્યા​ાં પણ રિ​િે ક્ટિે રહિોની મનોક્સ્થપતની પ ૂિતી પવગતો આપ્યા પછી ઇન્સટિપપ્રટેર્નનો ‘વક્ફા’ ખુલ્લો િાખ્યો છે . વાતાશઓમા​ાં 11

આવા ‘ઓપન એન્સિ’ આપવા દિે ક રકસ્સામા​ાં ‘સ્માટશ નેસ’ નથી. ઓપન એન્સિ પિ િાવક ‘ક્લોઝિ’ નામનુ ાં પારટયુ ાં પાિે એ માટે પયાશપ્ત મારહતી િજૂ કિવાની જવાબદાિી સર્જકની છે . આ યાદીમા​ાં ‘ર્ટિ આયલેંિ’ અને ‘ફાઇટ ક્લબ’ જેવા મ ૂપવ પણ જોિી ર્કાય છે પણ, આ યાદીનુ ાં સૌથી મુશ્કેલ નામ છે ‘મલ્હોલેન રાઇવ’. રદમાગના​ાં વાયરિ​િંગનુ ાં ર્ોટશ સરકિટ થઈ જાય એ પ્રકાિની ગચ ાં ૂ ઊિી કિતી આ રફલ્મ બનાવી છે િેપવિ ભલન્સચે. હકીકતમા​ાં તેઓ આ વાતાશની પવસ્તાિથી ટીવી સીરિઝ બનાવવાના હતા જેનો પાઇલટ એપપસોિ રિજેક્ટ થયો. કિે લી મહેનત િબ્બામા​ાં ન ચાલી જાય એ માટે િેપવિ ભલન્સચે પાઇલટ એપપસોિમા​ાં અમુક નવુ ાં શ ૂરટિંગ જોિીને, મઠાિીને ‘મલ્હોલેન રાઇવ’ને ફીચિ રફલ્મ તિીકે િજૂ કિી હતી. આ રફલ્મમા​ાં અથશઘટનનુ ાં પવર્ાળ આકાર્ ખુલ્લુાં છે અને રફલ્મ જોનાિ ઘણા પસનેિપસકો ‘કપવ કહેવા શુ ાં મા​ાંગે છે ’ એના જવાબ પિ એકમત થઈ ર્ક્યા​ાં નથી. િેપવિ​િાઈ તો હાથ અધ્ધિ કિી દે છે કે , પસમ્બોલ-પવમ્બોલનુ ાં મને કાંઈ પ ૂછર્ો મા! મ ૂપવનુ ાં અથશઘટન કિવા માટે િેપવિ ભલન્સચે પ ૂિતો િેટા આપ્યો છે એવુ ાં કોઈને લાગી ર્કે, તો કોઈને આની પાછળ પાંિીતાઈનુ ાં પ્રદર્શન દે ખાવાના​ાં ચાન્સસ પણ ખિા. આ પ્રશ્નનો જવાબ મને નથી ખબિ એટલે જેણે મ ૂપવ જોયુ ાં હોય કે િપવટયમા​ાં જોવાના હોય એ લોકો માટે હુ ાં પણ ‘વક્ફા’ ખુલ્લો છોિી િહ્યો છાં, ચતુિ કિજો પવચાિ!

12

કૉરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: ‘શુાં નોવેલ સત્યઘટના પિ આધારિત છે ?’ આ પ્રશ્ન અંગે યાન માટે લનો જવાબ, “કેટલાક એવા​ાં પણ સત્ય છે જે હકીકતલક્ષી સત્યથી પિે છે , તેમના​ાં પાયા પિ પનમાશણ પામેલા છે . ધમશ અને કળામા​ાં આવુાં બને છે . તેઓ તથ્યોની પવરુદ્ધ નથી જતા પણ, તે સત્ય તથ્યોની સીમા ઓળાંગીને ઘણે આગળ નીકળી જાય છે .”

13

૦૨ ુ , નવા ઈશ્વર / શ્રદ્ધા એટલા દે વ! અમેરરકન ગોડ્સ / નવો યગ

મોિનશ કલ્ચિ અને તેના​ાં કાિણે બદલાતી ટેવોએ મનુટયજીમાવન અને સમગ્ર માનવસભ્યતા પિ શુ ાં અસિ કિી છે તે મુદ્દા પિ કમેન્સટ કિતી ઘણી વાતાશઓ લખાઈ છે . ‘ફાઇટક્લબ’ મ ૂપવ અને ‘પમસ્ટિ િોબોટ’ ટીવી સીરિઝના​ાં નાયકો મપન-ફૉકસ્િ કન્સસ્ય ૂમરિઝમ સામે જગે ાં ચિે છે જ્યાિે ‘સેવન’ જેવી મ ૂપવમા​ાં ખલનાયક માણસના સ્વિાવની મ ૂળભ ૂત બદીઓ – લોિ, વાસના, ઘમાંિ અને ઈટયાશ વગેિેને ટાગેટ કિી એક પછી એક હત્યા કિતો જાય છે . ઇનર્ોટશ આ દિે કનો વ્યક્ક્તગત સ ૂિ એવો કે, દુપનયા/સમાજ ખોટા માગે ચિી ગયા છે અને તેમને સીધાદોિ કિવા ઠોસ કદમ લેવા જરૂિી છે . નીલ ગૈમન આ થીમ સબ્જેક્ટને આંખ સામે િાખી, એક સ્ટેપ આગળ વધી 2001મા​ાં ‘અમેરિકન ગોડ્સ’ નોવેલ લખે છે જેમા​ાં લિાઈ માણસો વચ્ચે નહીં પણ ઈશ્વિો વચ્ચે છે , નવા યુગના ઈશ્વિો અને પિાં પિાગત જૂના ઈશ્વિો વચ્ચે! આ નોવેલનુ ાં પપ્રમાઇસ (તકશ બદ્ધ કથન) છે , ‘લોકો પવશ્વાસ કિે છે એટલે ઈશ્વિનુ ાં અક્સ્તત્વ છે .’ આ પપ્રમાઇસનો ટેકો લઈ નીલ ગૈમન જે કથા આિાં િે છે એમા​ાં એ પ્રકાિની વાત પણ સમાવી લેવાઈ છે કે જેમ લોકોની અમુક ઈશ્વિ પિ શ્રદ્ધા ઓછી થાય એમ તે ઈશ્વિોની ર્ક્ક્ત ક્ષીણ થતી જાય. આ નોવેલની કાલ્પપનક કથાની 14

વાત થઈ પણ વાસ્તવમા​ાં નીલ ગૈમને જે પપ્રમાઇસનો આધાિ લીધો છે તેને તકશ વાદીઓ કે બુદ્ધદ્ધવાદીઓ ન સ્વીકાિી ર્કે તોયે ક્સ્પરિચ્યુઅલ િીતે એ પવધાનમા​ાં અમુક િીતની સચ્ચાઈ ખિી. વસાહતીઓના દે ર્ અમેરિકામા​ાં પવશ્વની પવિીન્ન પ્રજાઓ આવીને વસી છે અને તેઓ એમનુ ાં કલ્ચિ, આસ્થા અને ઈશ્વિ પણ સાથે લઈ આવેલા. કથામા​ાં આવા જ હ્યુમન-રફગિ ઈશ્વિો પાત્રરૂપે િજૂ થયેલા છે . બે પ્રકાિના ઈશ્વિો છે , નવા ઈશ્વિો અને જૂના ઈશ્વિો. જૂના ઈશ્વિોમા​ાં છે સૌપ્રથમ ગણાપધપતી, જમેપનક લોકોની નોસશ માઇથોલોજજના દે વતા ઓિીનનો અવતાિ પમસ્ટિ વેન્સસિે; પ્રેમ અને સેક્સની દે વી ભબલકીસ જેનો ઉલ્લેખ બાઇબલમા​ાં ‘ર્ેબાની િાણી’ તિીકે આવે છે , કિોભળયાનુ ાં સ્વરૂપ ધાિણ કિી ર્કતા વેસ્ટ આરિકન દે વતા અનાન્સસી જે જ્ઞાન અને વાતાશઓના​ાં દે વ ગણાય છે ; વસાંતની દે વી ઈસ્ટિ, કાળ અને પવનાર્ની દે વી કાલી ઉપિા​ાંત જીમાઝસ અને લોકી જેવા બીજા ઈશ્વિ પણ નાના-મોટા પાત્રરૂપે સમાવેલા છે . વાત િસપ્રદ, નવા ઈશ્વિોની. પમસ્ટિ વલ્િશ નવા ઈશ્વિોના ગણાપધપતી છે જે ગ્લોબલાઇઝેર્નને રિપ્રેઝન્સટ કિે છે . પમસ્ટિ વલ્િશ એક િીતે કેપપટભલઝમના​ાં દે વતા છે જે ઇન્સટિનેટ એજમા​ાં સવેલન્સસ વિે લોકોની દિે ક વાતો જોઈ અને સા​ાંિળી ર્કે છે . જ્યોર્જ ઓિવેલે આ જ પ્રકાિની એક તાકતને સન 1949મા​ાં િજૂ કિે લી નોવેલ ‘1984’મા​ાં ‘બીગ બ્રધિ’ નામે ઓળખાવી હતી જે સતત દિે ક નાગિીક પિ નજિ િાખે છે , લોકો ભ ૂલી ન જાય એ માટે તેમને વા​ાંિવાિ યાદ કિાવવામા​ાં આવે છે , ‘બીગ બ્રધિ ઇઝ 15

વોભચિંગ યુ.’ કોઈને આ પાત્રની પ્રેિણા ‘ઇલ્ય ૂપમનારટ’ જેવી સાંસ્થાઓ પિથી લેવાઈ હોય એમ પણ લાગે જે જગત પિ એકહથ્થુ પનયાંત્રણ ઈચ્છે છે . જો કે આજના સમયમા​ાં ઇલ્ય ૂપમનારટ જેવી સાંસ્થાઓ વાસ્તપવકતા છે કે ગપ્પુ એ પણ મહાપ્રશ્ન છે . એક િે ડ્ડીટ યુઝિ પમસ્ટિ વલ્િશ ને આજની જાયન્સટ કાંપની ગ ૂગલ. એપલ અને માઇક્રોસોફ્ટ સાથે સિખાવે છે જેમની પાસે પવશ્વના કિોિો લોકોનો દિે ક પ્રકાિનો િેટા પિયો છે . પમસ્ટિ વલ્િશ નો મુખ્ય પાવિ જ છે િેટા/ઇન્સફમેર્ન, જેના વિે તે ગણતિીની ક્ષણમા​ાં સ્ટોકમાકે ટ કિકભ ૂસ કિી ર્કે છે , પિમાણુ પમસાઇલ લોન્સચ કિી દુશ્મન દે ર્ો વચ્ચે લિાઈ કિાવી ર્કે છે , ગમે તે િીતે પવશ્વની વ્યવસ્થામા​ાં િા​ાંગફોિ કિી ર્કે છે . બીજા ક્રમે છે , ટેક્ક્નકલ બોય જે કમ્પ્ય ૂટિ અને ઇન્સટિનેટનો દે વતા છે . ટીનએજિ જાિીયો છોકિો, ચહેિા પિ ખીલના િાઘ, િાયેટ ુ ાં કોકની બોટલ ચ ૂસતો, લીમોમા​ાં ફિતો ટેક્ક્નકલ બોય નેવના દાયકાના ભગક છોકિાઓનુ ાં રિપ્રેઝન્સટેર્ન છે . ટીવી સીરિઝમા​ાં આ પાત્રના​ાં લ ૂકમા​ાં આજના સમય મુજબ ફેિફાિ કિાયો છે . બીજા પાવિફુલ ગોડ્સ સામે આ હજુ બચ્ચુ ાં છે પણ એની ર્ક્ક્તને નજિઅંદાજ કિી ર્કાય એમ નથી. સ્વિાવે બળવાખોિ અને જક્કી ટેક્ક્નકલ બોય જોર્મા​ાં આવી ગમે તે કિી બેસે છે . ફેસબુક, ટ્ પવટિ, ઇન્સસ્ટાગ્રામ જેવા માધ્યમોની તાકતને આ ટેક્ક્નકલ બોય સાથે જોિી ર્કાય. વોલ્ટિ આઇઝેક્ર્ન ‘સ્ટીવ જોબ્સ’મા​ાં લખે છે કે અમેરિકાના​ાં પપિમના​ાં (પસભલકોન વેભલના​ાં, જે ઇન્સટિનેટ/ટેક્નોલોજજ કલ્ચિનુ ાં પાિણુ ાં ગણાય છે ) આ છટકેલ રદમાગના યાંગ્સ્ટિો પ ૂવશના​ાં 16

ધનપપતઓને (ન્સય ૂયોકશ વગેિે ર્હેિોમા​ાં કેષ્ન્સદ્રત ફાઇનાન્સસિ જેમણે આવા િેજાબાજોના આઇરિયા પાછળ િોકાણ કિે લ)ુાં અંગત િીતે પસાંદ નથી. બસ આ પ્રકાિનો અણગમો પમસ્ટિ વલ્િશ ને આ ટેક્ક્નકલ બોયની હિકતો પ્રત્યે દે ખાય છે . ટીવી/પસનેમા/માસ કમ્યુપનકેર્નની દે વી છે મીરિયા. િાં ગ અને રૂપ વિે રિઝવવાની કળામા​ાં પનટણા​ાંત મીરિયા દે વી મેભલિન મનિોનુ ાં સ્વરૂપ લઈને કહે છે , ‘સ્ક્રીન માિી યજ્ઞવેદી છે . લોકો એમા​ાં મને િોગ ચિાવે છે . તેઓ એકબીજા જોિે બેસે છે , એકબીજાની અવગણના કિે છે અને પોતાની જાત માિામા​ાં હોમી દે છે . હવે તો તેઓ હથેળીમા​ાં સમાય એવી સ્ક્રીન િાખતા થયા છે , ખોળામા​ાં િખાય એવી સ્ક્રીન વાપિતા થયા છે . સમય અને એકાગ્રતા પશુના બલી કિતા પણ તાકતવિ છે .’ પવશ્વ જેમ ષ્સ્ક્રનનો ઉપિોગ વધાિતુ ાં જાય છે તેમ આ મીરિયાની દે વી ઓિ ર્ક્ક્તર્ાળી બનતી જાય છે . આ ઉપિા​ાંત નવા ઈશ્વિોમા​ાં સ્ટોકમાકે ટને કાંટ્રોલ કિતા િેદી ઈશ્વિ ઇન્સટેન્ન્સજબલ્સ પણ છે . દિે ક નવા ઈશ્વિો મોિનશ કલ્ચિના પ્રતાપે જન્સમેલી પવપવધ તાકતોનુ ાં પસોપનરફકેર્ન છે . નીલ ગૈમન ર્ેિો નામના માણસથી કથા ર્રૂ કિે છે જે ધીમે ધીમે નવા અને જૂના ઈશ્વિો વચ્ચે આકાિ લઈ િહેલા યુદ્ધ અંગે જાણતો થાય છે . આ પાત્રને નીલ ગૈમન પોતાની સાથે આઇિેષ્ન્સટફાય કિીને કહે છે કે તેઓ બહાિના માણસ બનીને અમેરિકા આવવાના જાતઅનુિવ અને અમેરિકા બહાિના માણસના કલ્ચિને ખાઈ 17

જાય છે તે વાત બયાન કિાવા મા​ાંગતા હતા. નોવેલનુ ાં નામ ‘અમેરિકન ગોડ્સ’ હોવા છતા​ાં આ પ ૂિા પવશ્વમા​ાં વ્યાપ્ય સમસ્યાની િજૂઆત છે , જ્યા​ાં-જ્યા​ાં મોિનશ કલ્ચિ તે સ્થળોની સા​ાંસ્કૃપતક અને આધ્યાજત્મક ઓળખોને હાની કિી િહ્યુાં છે . જોન્રાવાઇઝ જોઈએ તો આ નોવેલ અબશન ફેન્સટપસ છે , આધુપનક પિીકથા. નોવેલના​ાં પપ્રમાઇસ મુજબ આ ઈશ્વિોની ર્ક્ક્ત મનુટયોની શ્રદ્ધા પિ આધાિ િાખે છે . કથાઓ સ્વરૂપે આ શ્રદ્ધા પેઢી દિ પેઢી મનુટયોને વાિસામા​ાં મળતી જાય છે . પણ સમય સાથે જેમ આ કથાઓ પવસિાતી જાય અને આખિે જે-તે ઈશ્વિની વાતાશ જાણનાિો છે લ્લો મનુટય મ ૃત્યુ પામે, એ સાથે તે ઈશ્વિનો પણ નાર્ થઈ જાય! સામા પક્ષે આધુપનક મનુટયોએ પોતાનુ ાં કોન્સસન્સટ્રેર્ન અને પવશ્વાસ પમસ્ટિ વલ્િશ , ટેક્ક્નકલ બોય અને મીરિયા જેવા દે વતાઓ સમક્ષ સાટટા​ાંગ કિી ધિી દીધા હોય એટલે તેઓ વધાિે સ્ટ્રોંગ થતા જાય! પહેલા જ કહ્યુાં તેમ, ઉપિની વાત િે ર્નલ લોકોને હવાબાજીમા લાગી ર્કે પણ સામે છે િે સાિાહ જોન્સસ નામની લેખક આ જ વાતાશના​ાં સાંદિશમા​ાં પપ્રમાઇસનુ ાં હકાિાત્મક અથશઘટન આપે છે કે, અતારકિક પનણશયોનુ ાં અનુસિણ માણસના સ્વિાવમા​ાં ઊંિે સુધી અક્સ્તત્વ ધિાવે છે તથા ઈશ્વિ પિ પવશ્વાસ, આર્ા અને પ્રેમ પણ િે ર્નલ નથી. કોઈ અવ્યક્ત ર્ક્ક્ત પ્રત્યેની આ લાગણીને મનુટયો ઈશ્વિનુ ાં સ્વરૂપ આપે છે .

18

પિાં પિાગત ઈશ્વિની માન્સયતાને ન સ્વીકાિનાિ તકશ વાદી મનુટયો પણ આ પ્રકાિના મોિનશ ગોડ્સના ઉદ્ભવને ગાંિીિતાથી લઈ િહ્યા છે . ના, મોિનશ ઈશ્વિોના માંરદિ નથી બનતા કે એમના પિ ધમશગથ ાં ો નથી લખાતા પણ કપવતાની િાર્ામા​ાં કહીએ તો, મોિનશ હ્યુમન રદવસમા​ાં સેંકિોવાિ લેપટોપ અને મોબાઇલના ષ્સ્ક્રન આગળ સિ ઝૂકાવી સજદા કિતો હોય છે એ નવા ઈશ્વિોની ઇબાદતથી કાંઈ કમ છે ?! પમસ્ટિ વલ્િશ , ટેક્ક્નકલ બોય અને મીરિયા જેવા પાત્રોને ઈશ્વિનુ ાં નામ ન આપો તો પણ આ પરિબળો મનુટયના​ાં જીમાવન અને પવશ્વમા​ાં ગાંિીિ અસિો કિી ર્કે એવી પ્રચાંિ તાકતો બની ગઈ છે એ હકીકત છે .

કોરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: હવે એ તો ચવાઈ ગયેલો પવલાપ છે કે જે ગપતએ વૈજ્ઞાપનક જ્ઞાન પવકસી િહ્યુાં છે તેની સામે માણસની નૈપતક ઉન્નપત ધીમી છે . આપણે મનુટયો જેટલા બુદ્ધદ્ધર્ાળી છીએ એટલા જ નૈપતક િીતે સદ્ધિ નહીં હોઈએ તો આપણે ટેક્નોલોજીમાનો પવનાર્ક ઉપયોગ જ કિવાના. ખામી આપણા સાધનોમા​ાં નથી, આપણામા​ાં છે . (જ્હોન ગ્રે)

19

૦૩ મેજજક રીઅણલઝમ / વન હન્રેડ યસસ ઓફ સોણલટય ૂડ / જાદૂ મા​ાં વાસ્તવને રોપવાની કળા

1960 અને 1970ના દાયકા દિપમયાન લેરટન અમેરિકાના​ાં થિશ વલ્િશ કાંટ્રી કહેવાતા આજ ેરટના, કોલાંભબઆ, બ્રાભઝલ, ભચલી અને પેરુ જેવા દે ર્ની િાજરકય અને સામાજીમાક પરિક્સ્થપતથી અસિ પામીને જન્સમેલી સારહત્ય ચળવળ, ‘લેરટન અમેરિકન બ ૂમ’એ એક નવા​ાં પ્રકાિની કથાર્ૈલીને પોર્ણ આપેલ ુાં જે આજે ‘મેજજક રિઅભલઝમ’ નામે જાણીતી છે . ‘મેજજક’ માને જાદૂ અને ‘િીઅભલઝમ’ માને વાસ્તવવાદ જેવા બે ર્બ્દોનુ ાં સાંધાન પ્રથમ નજિે અસાંગત લાગી ર્કે. ઘણી િીતે આ ટમશને વ્યાખ્યાપયત કિવામા​ાં આવી છે . સિળ ર્બ્દોમા​ાં કહીએ તો, મેજજક િીઅભલઝમ એટલે એવી કથાર્ૈલી, જે વાતાશઓમા​ાં બે દૃટટીકોણ સ્વીકાિે છે : એક દૃષ્ટટકોણ વાતાશજગતમા​ાં પાત્રો અને ઘટનાઓને વાસ્તપવક રૂપે જોવાનો, બીજો દૃટટીકોણ આ જ વાતાશજગતમા​ાં જાદૂ ઈ અને સુપિનેચિલ બાબતોના​ાં અક્સ્તત્વના​ાં સ્વીકાિનો. એવો પ્રશ્ન થવો સાહજીમાક છે કે ફેન્સટસી યાને કલ્પનાકથાઓ કિતા મેજજક િીઅભલઝમ કેવી િીતે જૂદુાં પિે છે ? મેજજક િીઅભલઝમની વાતાશઓ વાસ્તવવાદને વધાિે અસિકાિક બનાવવા માટે જાદૂ ઈ 20

તત્વોનો સહાિો લે છે અને વાતાશઓ સાંપ ૂણશપણે વાસ્તપવક પવશ્વમા​ાં જ આકાિ લે છે . સર્જક વાતાશમા​ાં જ્યાિે ફેન્સટસી એભલમેન્સ્સનો ઉપયોગ કિે છે ત્યાિે તે આવા જાદૂ ઈ તત્વો અંગે કર્ી ચોખવટ નથી કિતો. સર્જક જાદૂ ઈ તત્વોને પણ વાસ્તપવક તત્વો જેટલી જ સાહજીમાકતાથી

દર્ાશવે

છે .

જ્યાિે

ફેન્સટસી

જોન્રા/કથાર્ૈલીમા​ાં

મોટાિાગે વાતાશઓ વાસ્તપવક જગતને બદલે કોઈ કાલ્પપનક પ ૃટઠભુમા​ાં આકાિ લે છે . મેજજક િીઅભલઝમ ર્ૈલીમા​ાં ઘટનાઓની સચોટતા અંગે લેખક ઘણીવાિ અસ્પટટ વલણ દાખવે છે . ઘટના ખિે ખિ બની હતી એવુ વા​ાંચકના​ાં મનમા​ાં ઠસાવવા લેખક વધાિે પ્રયત્ન નથી કિતા​ાં. જ્યાિે ફેન્સટસી વાતાશઓમા​ાં ઘટના બને એટલી સ્ર્ટટ અને જાદૂ ઈ િીતે િજૂ થાય એનુ ાં ધ્યાન િખાય છે , જેથી વા​ાંચક વાતાશથી અભિભ ૂત થઈ ર્કે. િાન્સઝ કાફકાની ‘ધ મેટમોફોપસસ’ આ કથાર્ૈલીની પ્રાિાં ભિક કૃપતઓમા​ાં સૌથી વધુ ાં પ્રખ્યાત છે , જેમા​ાં કથાનુ ાં મનુટયપાત્ર અંતે પવર્ાળ જતુ ાં બની જાય છે . કથા એ િીતે િજૂ કિવામા​ાં આવી છે જાણે, આવા બનાવો સામાન્સય હોય! ‘લાઈફ ઓફ પાઈ’ નવલકથા પણ મેજજક િીઅભલઝમ કથાર્ૈલીનો ઉપયોગ કિે છે . મધસાગિે ઘટેલી એક હોનાિતને કાિણે જહાજ ડૂબી જતા​ાં પાઈ નામનો છોકિો લાઇફબોટમા​ાં એક વાઘ સાથે ફસાઈ ગયો છે . આ વાતાશ વાસ્તપવક પવશ્વમા​ાં આકાિ લે છે જેમા​ાં આવી દુઘશટના થવી સાંિવ છે પણ, આગળ જઈને વાતાશ મેજજકલ એભલમેન્સ્સ 21

છતા​ાં કિે છે . પાઈ એક સમયે અંધ થઈ જાય છે , ભ્ા​ાંપતની અવસ્થામા​ાં સમુદ્રના અવાજો સાથે વાત કિે છે , સેંકિો પમિકે્સનુ ાં આવાસ એવા જાદુઈ ટાપુ પિ આવી પહોંચે છે , જ્યા​ાં પિોપજીમાવી વનસ્પપતઓ બીજા સજીમાવોનુ ાં િક્ષણ કિે છે . િેન્સચ િે વલ્ય ૂર્ન પછી ભચત્રકળા અને સારહત્યમા​ાં એવા સર્જકોનો દોિ ર્રુાં થયો હતો જે વાસ્તવવાદના​ાં તિફદાિ હતા​ાં. અગાઉના​ાં સર્જકોએ, ખાસ તો ભચત્રકાિોએ એમની કૃપતઓમા​ાં જે િીતે જીમાવન, પ્રકૃપત અને સમાજના સુદિ ાં પાસાઓની કલાત્મક િજૂઆતો કિીને દુ:ખ અને અસુદિતા ાં ધિાવતી મનુટયજીમાવનની વાસ્તપવકતાઓને અવગણી હતી, એના​ાં પવિોધમા​ાં ઘણા ભચત્રકાિોએ એવા ભચત્રો દોિવાની ર્રુાંઆત કિી જે પનિેળ સચ્ચાઈ િજૂ કિતા​ાં હતા​ાં. લેખનમા​ાં પણ જ્યોર્જ ઈભલઅટે ‘પમિલમાચશ’ જેવી નવલકથા આપી હતી. આ મ ૂવમેન્સટ પછી કળાક્ષેત્રે ‘એક્સપ્રેર્પનઝમ’ની બોલબાલ વધી જેમા​ાં સર્જક અભિવ્યક્ક્ત માટે વાસ્તવની ભ ૂપમ છોિીને એબસ્ટ્રેક્ટના​ાં આકાર્મા​ાં પોતાને અભિવ્યક્ત કિવામા​ાં મોકળાર્ અનુિવતો હતો. કૃપતઓમા​ાં આ કાિણે અથશન ુ ાં નાપવન્સય અને ઊંિાણ તો ઉમેિાયા પણ, સર્જક વાસ્તવ જગતથી દૂ િ થવા લાગ્યો. આ મ ૂવમેન્સટની વ્યાપક અસિના​ાં પવિોધમા​ાં એવા કેટલાક સર્જકો ઊિા થયા​ાં, જે હજુ પણ માનતા હતા​ાં કે

વાસ્તવવાદમા​ાં

અભિવ્યક્ક્તની મજબ ૂત અને પવર્ાળ ર્ક્યતાઓ છે . આમા મુખ્ય હતા​ાં જમશન કલાકાિો જેમની આ ચળવળ ’ન્સય ૂ ઓબ્જેષ્ક્ટપવરટ’ 22

તિીકે ઓળખાઈ. લેટીન અમેરિકન સર્જકોએ આ ચળવળ પિથી પ્રેિણા લઈને પોતાની કથાઓ સરિ​િઅલ બનાવી, પોતપોતાની સાંસ્કૃપતમા​ાંથી દાં તકથાઓના​ાં તત્વો એમા​ાં ઉમેયાશ. આ િીતે ‘મેજજક િીઅભલઝમ’નો જન્સમ થયો. આ કથાર્ૈલીને એ પછી પવશ્વિ​િના​ાં સર્જકોએ પણ વધાિી. સલમાન િશ્દીની નવલકથા ‘પમિનાઇટ ભચલ્રન’ પણ મેજજક િીઅભલઝમ માટે પ્રખ્યાત છે . વાતાશ મુજબ, 15 ઓગસ્ટ 1947ની મધ્યિાત્રીએ બાિથી એક વાગ્યા વચ્ચે જન્સમેલા​ાં બાળકો પાસે ખાસ પ્રકાિની ર્ક્ક્તઓ છે . કોલન્મ્બઅન લેખક ગેભબ્રએલ ગાપર્િઆ માકે ઝ ‘વન હન્સરેિ યસશ ઓફ સોભલટય ૂિ’ નવલકથાને કાિણે મેજજક િીઅભલઝમના​ાં પપતામહ ગણાય છે

અને

આ પુસ્તક

આજે પણ

પવશ્વની

શ્રેટઠતમ

નવલકથામા​ાં સ્થાન પામે છે . કથાનુ ાં ફલક

મેકોન્સિો

નામના​ાં કાલ્પપનક

ગામના​ાં,

એક

જ

પરિવાિની સાત પેઢીઓના​ાં જીમાવન દિપમયાન ફેલાયેલ ુાં છે . આ કથાના​ાં પાત્રો પવદે ર્થી આવેલા​ાં જીમાપ્સી પાસેથી મળતા નવા વૈજ્ઞાપનક જ્ઞાનના​ાં સાક્ષી બને છે , મેકોન્સિો ગામના​ાં પાત્રોને કોલન્મ્બઆ દે ર્ની નવી બનેલી સિકાિ સાથે િાજરકય મતિેદો જન્સમે છે , ગામ સુધી િે લ્વે આવે છે , ઉદ્યોગો નખાય છે જે મ ૂિીવાદકેન્સદ્રીત સમસ્યાઓને જન્સમ આપે છે . આગળ આવતી દિે ક ઘટના કોઈને કોઈ િીતે પવશ્વના​ાં દિે ક દે ર્ના​ાં સામાજીમાક અને સા​ાંસ્કૃપતક પવકાસની કોઈ ઘટનાનુ ાં મેટાફિ બની િહે છે . આધુપનક માનવસભ્યતાના​ાં પવકાસને એક પવર્ાળ કથાનકમા​ાં 23

ગથ ાં ૂ ીને, એમા​ાં જાદૂ ઈ તત્વોનુ ાં પમશ્રણ કિી, મનુટય અને સમાજની કરુણ વાસ્તપવકતાઓને અસિકાિક િીતે િજૂ કિતી આ નવલકથા સારહત્યપ્રેપમઓ માટે મસ્ટ િીિ છે . (ગુજિાતી અનુવાદ - ‘સો વર્શ એકલતાના​ાં’ – ગુર્જિ ગ્રાંથ પ્રકાર્ન.) ઘણા​ાં લેટીન અમેરિકન લેખકોએ મેજજક િીઅભલઝમ કથાર્ૈલી સા​ાંપ્રત સિકાિની નીપતઓ અને નાગરિકોના​ાં કટટદાયી જીમાવન અંગેની સચ્ચાઈઓ અભિવ્યક્ત કિવા વાપિી છે . માકે ઝે પણ ઘણી જગ્યાએ કોલન્મ્બઆના િાજરકય અને સામાજીમાક ઈપતહાસની વિવી ઘટનાઓને કથામા​ાં વણી લીધી છે . નવલકથામા​ાં, 1928મા​ાં કોલન્મ્બઆની ‘યુનાઇટેિ ફ્રૂટ કાંપની’એ હિતાલ પિ ઉતિે લા હજાિો કાિીગિોની સામુરહક હત્યા કિે લી એ ઘટનાનુ ાં રદલ ધ્ર ૂજાવી દે ત ુ ાં વણશન છે . આર્િે બેથી ત્રણ હજાિ કાિીગિોને કાંપનીએ સિકાિી લશ્કિની મદદથી મર્ીનગન વિે, એમની સ્ત્રી અને બાળકો સરહત વીંધી નાખ્યા​ાં હતા​ાં. નવલકથામા​ાં, આ જઘન્સય હત્યાકા​ાંિમા​ાંથી ફક્ત એક જ વ્યક્ક્ત જીમાવતી બચી જાય છે અને જ્યાિે તે જાતે આ ઘટનની છાનબીન કિવા નીકળે છે , ત્યાિે તેને આવુ ાં કશુ ાં બન્સયાના​ાં પ ૂિાવા જ નથી મળતા. વધાિામા​ાં ગામનો દિે ક વ્યક્ક્ત આવુ ાં કોઈ બનાવ બન્સયો હોવાનો સ્પટટ ઈનકાિ કિી દે છે ! માકે ઝે લખેલી આ ઘટના પવશ્વના​ાં તમામ પ્રકાિના હત્યાકા​ાંિો અને એ પછી એમના પિ થયેલા ઢા​ાંકપપછોિાની પ્રવ ૃપતનુ ાં રૂપક બની િહે છે . આ િીતે મેજજક િીઝભલઝમ જાદૂ ઈ તત્વોનો ઉપયોગ કિીને વાસ્તવને તીવ્ર િીતે અભિવ્યક્ત કિે છે .

24

બીજીમા એક ઘટના રિમેિીઓસ નામની યુવતી સાથે જોિાયેલી છે . મેકોન્સિો ગામના​ાં ઈપતહાસમા​ાં સૌથી સુદિ ાં યુવતી રિમેિીઓસ નગ્ન ફિતી અને પોતાના​ાં ર્િીિ પ્રત્યે બેદિકાિ િહેતી. રિમેિીઓસ એક મોિી બપોિે બહાિ સ ૂકવેલી ચાદિો વાળતી વખતે પોતાના​ાં પરિવાિના​ાં દે ખતા આકાર્ તિફ ઊિવા​ાં લાગી અને જીમાસસ ક્રાઇસ્ટ જેમ સ્વગાશિોહણ કિી ગઈ! જાદૂ ઈ લાગતા આ પ્રસાંગ પાછળ વાસ્તપવક અને તકશ બદ્ધ સચ્ચાઈ એવી હોઈ ર્કે છે , કે આટલી સુદિ ાં યુવતીને ખિે ખિ કોઈની સાથે પ્રેમ થઈ ગયો અને તે િાગી ગઈ. પરિવાિે આબરુાં સચવાય અને રિમેિીઓસના​ાં રદવ્ય સૌંદયશ પિ લા​ાંછન ન આવે એ માટે સાચી વાત છૂપાવવા એ પ્રસાંગને દૈ વી ઘટના ગણાવી હતી. માકે ઝ આ પ્રકાિની જાદૂ ઈ ઘટનાઓ અંગે સ્પટટતા કિતા કહે છે , “અપતવાસ્તવ અમાિી ગલીઓમા​ાં વહે છે !” બહાિના​ાં પવશ્વ માટે આ ઘટનાઓ તિાં ગી અને અવાસ્તપવક છે પણ જે સમાજ-જીમાવનમા​ાં તેઓ ઊછયાશ છે , ત્યા​ાં આવી વાતો અને દાં તકથાઓ સામાન્સય છે . લેરટન અમેરિકન સામાજવ્યવસ્થાના​ાં તળના​ાં માણસો વાસ્તપવક દુ:ખ ભ ૂલવા​ાં, એના​ાં પિ જાદૂ ઈ તત્વોનુ ાં આિોપણ કિીને પીિાઓને પણ િાં ગીન બનાવે છે . ૂ ી વાતાશઓ પણ લખી છે . તેમની માકે ઝે આ કથાર્ૈલીમા​ાં ઘણી ટાંક એક વાતાશમા​ાં િોમમા​ાં પોતાની દીકિીનુ ાં કૉરફન લઈને ફિતા માણસની વાત છે . એની દીકિીનુ ાં ર્િીિ કોહવાતુ ાં નથી એટલે તે ુ ુ ઓ પાસે મા​ાંગ કિે છે કે તેને સાંતનો દિજ્જો આપવામા​ાં ધમશગર ુ ુ ઓને મળવા ર્હેિની આવે. વર્ો સુધી આ મા​ાંગ સાથે ધમશગર 25

સિકો પિ િઝળતો ફિતો એ માણસ અંતે ખુદ જ સાંતની કક્ષા પામે એ પ્રકાિનો વાતાશનો મમશ છે . વાસ્તવમા​ાં પનપતી વાતાશઓને માકે ઝ મેજજક િીઅભલઝમ કથાર્ૈલીથી િાં ગીને જીમાવનની જદ્દોજહત પ્રબળ િીતે િજૂ કિતા િહ્યા છે જેના કાિણે તે સદીના​ાં મહાન સારહત્યકાિોમા​ાં સ્થાન પામ્યા છે .

કૉરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: ‘વસ્તુઓ પણ પોતાની િીતે જીમાવાંત હોય છે .’ જીમાપ્સીએ કકશ ર્ અવાજે જાહેિ કયુ.ું ‘જરુિ છે માત્ર એમના​ાં આત્માને જાગ ૃત કિવાની.’ (વન હન્સરેિ યસશ ઓફ સોભલટય ૂિ)

26

૦૪ પમપનમભલઝમ / સિળ-સચોટ-સુદિ ાં / નવી જીમાવનર્ૈલી

૨૦૧૫મા​ાં ગ ૂગલે, તો છે ક ૨૦૧૨મા​ાં જ માઇક્રોસોફ્ટે પોતાનો લોગો બદલી નાખ્યો હતો. ટીવી, ટેભલફોન, િે રિયો, ઘરિયાળ, કેમેિા ઇત્યારદ જેવી વર્ો પહેલાની ઇલેક્ટ્રોપનક્સ પ્રોિક્ટને આજના યુગની પ્રોિક્ટ સાથે સિખાવો. (અલબિ આ દિે ક ચીજો આજે સાિી

ગુણવિાના

સ્માટશ ફોનમા​ાં

આિામથી

સમાઈ ગઈ છે !) એક

વાત

આંખે

ઊિીને

વળગર્ે કે મોિનશ એજમા​ાં ટેક્નોલોજીમાની ઉત્ક્રા​ાંપત સાથે પ્રોિક્ટની રિઝાઇનમા​ાં પણ આમ ૂલ પરિવતશન આવ્યુ ાં છે . વસ્તુઓ ફક્ત કાયશ કિવાની બાબતે જ સ્માટશ નથી બની. એમના​ાં ‘લ ૂક એન્સિ ફીલ’ પણ સુદિ, ાં સિળ અને પ્રિાવી બન્સયા​ાં છે . આ પરિવતશનને ઓળખ આપવા માટે એક ર્બ્દ વપિાય છે , ‘પમપનમભલઝમ’. ૧૯૬૦ના દર્કમા​ાં ભચત્રકળા અને પર્લ્પકળામા​ાં ન્સય ૂ યોકશ મા​ાંથી ઊઠેલી

આ

લહેિખી

આજે

ફોટોગ્રાફી,

સાંગીત,

િાર્ાર્ાસ્ત્ર,

આરકિટેક્ચિ, ઇષ્ન્સટરિઅિ, રિઝાઇપનિંગથી લઈને જીમાવનર્ૈલી સુધી પવશ્વિ​િમા​ાં દિે ક ક્ષેત્રને પ્રિાપવત કિી ચ ૂકી છે . કળા ક્ષેત્રે 27

પમપનમભલઝમનો સિળ અથશ છે , દિે ક નકામી બાબતો િદ કિીને ઓછા ઘટકોના ઉપયોગથી ર્ક્ય એટલી પ્રિાવી િીતે કૃપતનો અકશ િજૂ કિવો. કળાના​ાં ક્ષેત્રમા​ાં પા​ાંગિે લી પમપનમભલઝમ ચળવળને એ પછીના દર્કોમા​ાં નવ-પવકપસત ઇલેક્ટ્રોપનક સાધનોના​ાં બજાિે અને જાહેિાતના​ાં માધ્યમોએ આગળ ધપાવી. પ્રોિક્ટની કાયશક્ષમતા અને ગુણવિા સાથે એમનો દે ખાવ, કદ અને સુદિતાનુ ાં ાં પણ સમાન ધ્યાન િાખવામા​ાં આવ્યુ.ાં ‘લેસ ઇઝ મોિ’ રિઝાઇપનિંગ ક્ષેત્રનુ ાં નવુ ાં સ ૂત્ર બનવા લાગ્યુ.ાં એપલ આઇપોિની રિઝાઇન અને ગ ૂગલની દિે ક ઓનલાઇન સપવિસના​ાં ઇન્સટિફેસ આનુ ાં શ્રેટઠ ઉદાહિણ છે . જો કે, પમપનમભલઝમ એટલે ફક્ત સિળતા જ નહીં. દિે ક પસમ્પલ આટશ પમપનમભલષ્સ્ટક ન ગણી ર્કાય. આ સમસ્યા ટાળવા માટે ઘણા

કળા-પનટણા​ાંતો

જે-તે

કૃપત પાછળનો

હેત ુ અને

તેની

જરૂરિયાતને પણ સમજવા આવશ્યક ગણે છે . બજાિવાદની અસિ પમપનમભલઝમ ર્ૈલીને એના​ાં મ ૂળ ઉદ્દે ર્થી ઘણે દૂ િ લઈ આવી છે અને પમપનમભલઝમના​ાં નામે પ્રગટ થતી સેંકિો અભિવ્યક્ક્તઓ ‘પસન્મ્પ્લપસરટ’ની વધાિે નજીમાક સિવા લાગી છે , જ્યા​ાં દિે ક બાબત પાછળ ગ્રાહક કે દૃટટાની સુપવધાઓ અને લોકિોગ્યતા પહેલા જોવામા​ાં આવે છે . પમપનમભલઝમનો મ ૂળ ઉદ્દે ર્ દૃટટા/વપિાર્કતાશના રદમાગ પિ ઓછા ઘટકો અને ખાલી અવકાર્ વિે એક તીવ્ર અસિ જન્સમાવવાનો છે . ચાંચળ મનમા​ાં ઘણુ ાં બધુ ાં એક જ સમયે ચાલતુ ાં િહે છે . એ દિે ક પ્રરક્રયાના​ાં ઘોંઘાટમા​ાં એક ર્ા​ાંત અને મધુિ સાંગીત પ્રસિાવીને કળાકૃપત કે પ્રોિક્ટ જે કોઈ મ ૂળભ ૂત પવચાિ સાથે િજૂ 28

કિવામા​ાં આવી છે , પમપનમભલઝમનો ઉદ્દે ર્ એ પવચાિને પામવામા​ાં મદદ કિવાનો છે . ‘પસન્મ્પ્લપસરટ’ એટલે સિળ અને ઊંિાણ વગિનુ;ાં જ્યાિે ‘પમપનમભલઝમ’ એટલે સિળ, શુદ્ધ, લાવણ્યસિ​િ અને ગહન. અહીં ઝેન રફલોસોરફના​ાં સાંદિે પણ વાત સમજીમા ર્કાય. ઘણે અંર્ે અન્સય કળા-ર્ૈલીઓ જ્યા​ાં કૃપતના​ાં અકશ ને ગ ૂઢ અને પવસ્મયિયાશ સ્તિ નીચે ઢા​ાંકીને િાખે છે , ત્યા​ાં પમપનમભલઝમ ર્ૈલી આકાિ અને િાં ગોની સિળતા વિે એ અકશ ને સ્પટટ િીતે િજૂ કિે છે . અન્સય ર્ૈલીઓમા​ાં સર્જકનો એક અંર્ કૃપતમા​ાં અિીન્ન િીતે વ્યક્ત થતો જોવા મળે છે . રકિંત ુ પમપનમભલઝમ ર્ૈલીમા​ાં મહદાંર્ે સર્જકના વ્યક્ક્તત્વનો પિઘો એની કૃપતમા​ાં નથી પિતો. જાપાન પોતાની સાંસ્કૃપતમા​ાં સદીઓથી પમપનમભલઝમના પવશુદ્ધ પસદ્ધા​ાંતને પોર્તુ ાં આવ્યુ ાં છે અને તેની અસિ પણ આ ર્ૈલી ઉપિ ખુબ પિી છે . ‘માહ’ નામક જાપાનની એક કળા સાંકલ્પના ‘રિક્ત અવકાર્’/‘આકાર્’ તત્વનો મરહમા કિે છે . આ રિક્ત અવકાર્નો અથશ સપાટીઓ કે વસ્તુઓ વચ્ચેની ફક્ત ખાલી જગ્યાઓ એવો નથી થતો. ‘માહ’ એ પ્રકાિના​ાં ખાલી અવકાર્ની વાત કિે છે જેમા​ાં નજિ સામે કશુ ાં હાજિ ન પણ હોય તેમ છતા​ાં, આંતિદૃટટી વિે કુદિતની અદૃશ્ય અભિવ્યક્ક્તઓને જોઈ ર્કાય છે . પમપનમભલઝમ કળાકૃપતઓમા​ાં આ પ્રકાિના ખાલી અવકાર્નુ ાં ઘણુ ાં મહત્વ છે . િાર્ાર્ાસ્ત્રમા​ાં નોઅમ ચોમ્સ્કીએ પમપનમભલઝમના​ાં પવચાિને

લાગુ

ુ ાં કિીને નેવના દાયકામા​ાં ‘પમપનમભલસ્ટ પ્રોગ્રામ’ નામથી એક કાયશ 29

ર્રૂ કયુ​ું હતુ.ાં ચોમ્સ્કીની ધાિણા પવશ્વની તમામ િાર્ાઓને સા​ાંકળીને વ્યાકિણને લગતી એક વૈપશ્વક પ્રણાલી પવકસાવવાની હતી. આ વ્યાકિણ પ્રણાલી પોતાનામા​ાં પવપવધ િાર્ાઓ સમાવી લે એવી હોય અને જેમા​ાં અમુક પ્રકાિના ફેિફાિ કિવાથી બાકીની બધી િાર્ાઓનુ ાં વ્યાકિણ ઉત્પન્ન કિી ર્કાય. ચોમ્સ્કીનો આ પવચાિ એક પ્રકાિના​ાં ‘સાવશપત્રક વ્યાકિણ’ની સાંિાવના િજૂ કિે છે . આ વ્યાકિણની પ ૂવશધાિણા વિે ચોમ્સ્કી સમજાવવા મા​ાંગે છે કે, મનુટય કેવી િીતે પોતાની માત ૃિાર્ા ર્ીખવા સક્ષમ બને છે . ચોમ્સ્કી કહે છે કે, પવશ્વની જુદી-જુદી િાર્ાઓના​ાં કોમ્પ્લેક્સ જણાતા વ્યાકિણના​ાં મ ૂળમા​ાં એક સિળ માળખુાં િહેલ ુાં છે . એ સિળ અને પાયાગત માળખુાં સમજીમા લીધા પછી એમા​ાં અમુક નાના એવા ફેિફાિ કિવાથી અન્સય િાર્ાઓના વ્યાકિણનુ ાં માળખુાં સિળતાથી િજૂ કિી ર્કાય છે . ૂ મા​ાં ચોમ્સ્કી એક એવી ‘માસ્ટિ-કી’ની વાત કિે છે , જે કોઈ ટાંક વ્યક્ક્તને

અન્સય

િાર્ાઓ

પિ

પ્રભુત્વ

મેળવવાના​ાં

કાયશની

જટીલતાઓને ઉકેલીને એને સિળ બનાવી આપે. આ માટે દિે ક ૂ તા છે , એ બધી િાર્ાઓના​ાં વ્યાકિણમા​ાં જે િીન્ન પ્રકાિની સાંકલ સાંકુલતાઓને પવસ્થાપપત કિવા માટે એક જ ગ્રામેરટકલ પસસ્ટમ પવકસાવવી જરૂિી બને છે . જીમાવનર્ૈલીની બાબતે પમપનમભલઝમ કાંઈક જૂદા અથશ અભિવ્યક્ત કિે છે . નવી સદીનો મનુટય જરૂિી/ભબનજરૂિી વસ્તુઓ, સુપવધાઓ અને પવર્યોથી ઘેિાયેલો છે . એમા​ાંની ઘણી બધી બાબતોથી મુક્ત 30

થઈને મનુટય પોતાના​ાં માનપસક અને ર્ાિીરિક સ્વાસ્થ્ય પિ પિતી નકાિાત્મક અસિથી બચી ર્કે

છે . પમપનપમઝમ જીમાવનર્ૈલી

વ્યક્ક્તને પોતાની પ્રાથપમકતાઓ નક્કી કિીને એમા​ાં બાંધ ન બેસતી નકામી બાબતો દૂ િ કિવાનુ ાં સ ૂચવે છે . આ બાબતો એટલે કે િૌપતક વસ્તુઓ, ટેવ, સ્વિાવ, સાંબધ ાં ો, પ્રવ ૃપિઓ વગેિે. વ્યક્ક્તએ એ જ બાબતોને અંગત જજિંદગામા​ાં પ્રવેર્ આપવો જે તેને ખપ પ ૂિતો આનાંદ અને ખુર્ી આપે, ગરિમા, ઉદ્દે ર્ અને સ્વાતાંત્ર પ ૂિા પાિે તથા મ ૂલ્યોનુ ાં પસિંચન કિે . અને સૌથી મહત્વની વાત કે કોઈ પણ બાબતમા​ાં અપતિે ક ન થવો જોઈએ. આ જીમાવનર્ૈલીમા​ાં વ્યક્ક્તની નૈપતક પસાંદગીઓનુ ાં મહત્વ છે . વ્યક્ક્ત અપતિે કિ​િી જજિંદગી માણવા સક્ષમ હોવા છતા​ાં તે એવુ ાં નહીં કિે . આ બધા મુદ્દાઓ ફક્ત પમપનમભલઝમ જીમાવનર્ૈલીના માગશદર્શક છે , સાવશપત્રક પસદ્ધા​ાંત નહીં. આ

જીમાવનર્ૈલીને

સમજવા

આપણી

પાસે

મહાત્મા

ગા​ાંધીનુ ાં

ઉદાહિણ હાથવગુાં છે . તેઓ સાબિમતીનુ ાં પવપુલ જળ સુલિ હોવા છતા​ાં ખપ પ ૂિતુ ાં પાણી વાપિવાના આગ્રહી હતા. વતશમાન સમયની વાત કિીએ તો, પાછલા વર્ોમા​ાં પમપનમભલઝમ જીમાવનર્ૈલીને લોકપપ્રયતા અપાવનાિ બે ર્ખ્સ છે , જોશુઆ મીલબનશ અને િાયન પનકોરિમસ. ૨૦૧૦થી બાંને અમેરિકન પમત્રો આ જીમાવનર્ૈલીને અનુસિી િહ્યા છે . તેમણે પોતાના અનુિવ પહેલા ઇન્સટિનેટ પિ અને પછી પુસ્તક વિે પવશ્વ સમક્ષ પ્રગટ કયાશ છે . બાંને આ જીમાવનર્ૈલીના કેન્સદ્રમા​ાં ‘મુક્ક્ત’ને જૂએ છે . તેઓના મતે 31

આ જીમાવનર્ૈલીનો ઉદ્દે ર્ છે - િ​િ, ભચિંતા, દોર્િાવના અને તાણ જેવા પવકાિમા​ાંથી મુક્ત થવુ.ાં ૨૦૧૩મા​ાં બાંનેએ ‘પમપનમભલઝમ’ નામક એક િોક્યુમેન્સટિી રફલ્મનુ ાં પનમાશણ કયુ​ું હતુ ાં જેને પણ ખાસ્સી વખાણવામા​ાં આવેલી. પમપનમભલઝમ જીમાવનર્ૈલી કળાના નામે ત્યાગનો ર્ો-ઓફ કિવાની બાબત જિા પણ નથી અને વસ્તુઓ તથા સુપવધાઓનો ઉપિોગ કિવો પણ કોઈ ખિાબ વાત નથી. ધનવાન કે ગિીબ, કોઈ પણ પોતાની િીતે આ જીમાવનર્ૈલીના​ાં અથશને અપનાવીને વ્યક્ક્તગત સ્તિ પિ એનુ ાં અનુકિણ કિી ર્કે છે , જ્યા​ાં સુધી આ મ ૂળ હેત ુ જળવાઈ િહેતો હોય – ‘વ્યક્ક્તએ અપનાવવી પિતી બાબત એના જીમાવનમા​ાં કોઈ પ્રકાિના અથશ અને મ ૂલ્ય પ ૂિા પાિે.’ આજનો મનુટય ‘હ્યુમન’ ઓછો અને ‘કન્સસ્ય ૂમિ’ વધાિે બનતો જાય છે ત્યાિે ઉપિોક્તાવાદની માઠી અસિો પયાશવિણ અને મનુટયના​ાં સ્વાસ્થ્ય પિ પિી િહ્યી છે . એના પરિણામે ‘બેક ટુ નેચિ’ પ્રકાિની ચળવળ જન્સમી છે . વતશમાનમા​ાં પમપનમભલઝમ જીમાવનર્ૈલીને પણ આ સમસ્યાઓના અસાંખ્ય ઉકેલમા​ાંથી એક ઉકેલ જેમ જોવામા​ાં આવી િહ્યી છે .

કૉરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: આિાઓ પૈિાની ધિીએ એકઠા થાય છે છતા​ાં પૈિાને અક્સ્તત્વ આિાઓ વચ્ચેની જગ્યાથી મળે છે 32

માટલુાં કહેવાય છે માટીમનુાં બનેલ ુાં છતા​ાં અંદિનો અવકાર્ માટલાને એનો અથશ પ્રદાન કિે છે બાિી અને બાિણાવાળી દીવાલોથી મકાન િચાય છે છતા​ાં દીવાલો વચ્ચેની જગ્યામા​ાં એ બા​ાંધકામ ઘિની ઓળખ પામે છે (‘માહ’નો અથશ સમજાવતુાં લાઓ ત્સુન ુાં કાવ્ય)

33

૦૫ સોપર્અલ આઇસોલેર્ન / સામાજજક અને વાંર્ીય ઓળખની ઝાંખના / કાફ્કાનુાં મેટમોફોપસસ

૩૧ મેના રદવસે ‘ધ સ્કૂલ ઓફ લાઇફ’ યુટય ૂબ ચેનલ એક પવરિઓ ુ ાિ લોકો લેખક બનવા માગે છે ? અપલોિ કિે છે : ર્ા માટે બેશમ ઇંટિનેટ પિ સામાજજક તથા અન્સય ઈ-ઠેકાણા પિ આર્િે એકાદ દાયકામા​ાં આશ્વયશજનક િીતે લેખનવા​ાંછઓ ાં ની વધેલી તાદાદ જોઈને આ પ્રશ્ન ઊઠવો વાજબી છે . પ્રથમ કાિણ ઇંટિનેટ અને રિજજટલ પ્રોિક્ટ સસ્તી તથા સુલિ બની છે એ નજિે આવે, રકિંત ુ આ યથાથશ કાિણ નથી. આ બાંને સાધનો ઉપલબ્ધ થવાથી મનુટય પાસે એનો વપિાર્ કિવાના અન્સય તિીકાઓ પણ સામે આવ્યા છે . તો ર્ા માટે અગભણત લોકો લેખન તિફ ઢળતા જાય છે ? એ પવરિઓ જવાબ આપે છે : એકલતા! અલબિ એ હકાિાત્મક બાબત છે કે વી ધ પીપલ હવે રિજજટલ ચોકમા​ાં પોતાના​ાં અંતિની અકળામણો કપવતાઓ, વાતાશઓ અને રકસ્સાઓ સ્વરૂપે િજૂ કિવા મુક્ત છીએ, પિાં ત ુ એની પાછળનુ ાં કાિણ ખિે ખિ જો ઊધઈ જેમ કોિતી અને મહામાિી જેમ ફેલાતી એકલતા હોય, તો એ બાબત વ્યક્ક્ત અને સમાજ બાંને માટે વોપનિંગ અલામશ છે .

34

જો કે, આ વાત દિે ક લેખનાભિલાર્ીઓને લાગુાં નથી પિતી. છતા​ાં ભબલ્યન્સસની િીિમા​ાં અક્સ્તત્વમાન સેંકિો મનેખો માને છે કે એમની લાગણી/પીિાની એમના​ાં સામાજજક વતુળ શ મા​ાં દિકાિ કિનારુાં કોઈ નથી. છે વટે તેઓ પોતાનો અવાજ ર્બ્દોમા​ાં પ ૂિીને વહેતો કિે છે જેથી એ વાત દૂ િના​ાં અજાણ્યા લોકો સુધી પહોંચે, એવા લોકો સુધી જેની સાથે વ્યક્ક્ત પોતાની વેવલેન્સથનુ ાં ટય ૂપનિંગ સાધી ર્કે. એકલતા ર્બ્દ જ મોિશ ન એજની સાિા સાત મહાપદ્મ મનુટયથી ખદબદતી ધિા પિ પવસાંગત લાગે! ગ્લોબલ પવલેજનુ ાં સ્વપ્ન આંખમા​ાં આંજીમાને આગળ વધી િહેલી નવસભ્યતા ખિે ખિ જાપતજૂથ-િાર્ા-દે ર્-વાંર્ની ઓળખ ભ ૂલાવી ક્યાિે ઐક્યમા​ાં પવભલન થર્ે એ તો સમય જ ઉવાચર્ે. બહિહાલ, આ સવે ઓળખ ભસ ાં ૂ ીને પવશુદ્ધ મનુટયજાપત બનવાનુ ાં સ્વપ્ન હ્યુમનની સાઇકોલોજીમા સાથે સીધુ ાં ઘર્શણમા​ાં આવે છે . આગળ કહ્યુાં એમ, મનુટય િે-બાય-િે વધાિે ને વધાિે એકલવાયો થઈ િહ્યો હોવાનો ખતિો તોળાઈ િહ્યો છે .

એન્સર્ન્સટ એજથી ટોળાવાદી

મનુટય અપવાદોને બાદ કિતા િાગ્યે જ ગળામા​ાં કોઈ પ્રકાિનુ ાં લેબલ પહેયાશ વગિ મુક્ત િહી ર્ક્યો છે . આને દુપવધા કહો કે સુપવધા, પણ આ સત્ય છે . ભબલોભગિંગનેસ યાને કે કોઈ ઓળખની માભલકી ધિાવવી કે કોઈ ઓળખથી બાંધાયેલા હોવાની સામાજજક અને વ્યક્ક્તગત સાંત ૃન્પ્ત સામે મનનો એકા​ાંતિાવ હાિી જાય છે . આખિે તો આપણે સામાજજક પ્રાણીઓ છીએ. અમુક સમયમયાશદા પ ૂિતી એકલતા 35

માણવી અલગ વાત છે , સાન્ત્ત્વક એકા​ાંત કે સોભલટય ૂિની ર્િણમા​ાં જવુ ાં હકાિાત્મક છે , પિાં ત ુ કાયમ માટેન ુ ાં િીસ્કનેક્ર્ન, ‘િીિમેં તન્સહા’વાળો િોગ માનપસક સ્વાસ્થ્યને નુકસાન કિે જ. વીસમી સદીના​ાં લેખક-પર્િોમણી કહેવાતા િા​ાંઝ કાફ્કાનુ ાં ઉદાહિણ જોઈએ. ૧૮૮૩મા​ાં પ્રાગમા​ાં જન્સમેલા િા​ાંઝ યહદ ૂ ી પરિવાિના​ાં સાંતાન હતા. ત્યાિે યુવાન િા​ાંઝ જે યુિોપપઅન સમાજમા​ાં જીમાવતા હતા એમા​ાં યહદ ૂ ીઓ પ્રત્યે પધક્કાિનો માહોલ સળગવાનો ર્રૂ થઈ ગયો હતો. િા​ાંઝ પવચાિર્ીલ અને પવદ્વાન મનુટય હતા. એ સમયે યુિોપના​ાં ઘણા યહદ ૂ ીઓ જેમ િા​ાંઝ પણ પોતાની વાંર્ીય અને િાટટ્રીય ઓળખ વચ્ચે પીસાતા હતા. એક તિફ તેઓ પોતાને નાક્સ્તક ગણાવતા, તો બીજીમા તિફ યહદ ૂ ી સમાજ અને સાંસ્કૃપતનો િાગ બનવામા​ાં તેમને સાંતોર્ મળતો. પ્રથમ પવશ્વયુદ્ધમા​ાં િા​ાંઝે સૈન્સયમા​ાં સેવા આપીને દે ર્ પ્રત્યે ફિજ અદા કિવાની પણ તૈયાિી બતાવેલી. િા​ાંઝનુ ાં બચપણ ત્રાસ આપતા પપતાના ખોફમા​ાં ભબહામણુ ાં વીત્યુ ાં હતુ.ાં પરિણામે

િા​ાંઝ

પુખ્ત

ઉંમિે

પણ

માનપસક

અને

ર્ાિીરિક

વ્યાપધઓથી પીિાતા િહેતા. િા​ાંઝ એવા દરિદ્ર મનુટય બની ગયા હતા, જે ગમે એટલો પ્રયત્ન કિવા છતા​ાં સમાજમા​ાં ક્યા​ાંય પણ જોિાણ અનુિવી ર્કતા નહીં. ન તો યહદ ૂ ી સમાજમા​ાં એમને પોતાનાપણુ ાં લાગતુ,ાં ન તો એની બહાિના લોકો વચ્ચે એમને કશુ ાં કનેક્ર્ન ફીલ થતુ.ાં િા​ાંઝને એમની એકલતા એવા લેખક બનવા તિફ ધકેલી ગઈ જેની કલમમા​ાંથી વાતાશઓ નહીં પણ અંગત 36

પીિાઓ અને આક્રાંદ જન્સમતા હતા. એમની વાતાશ /લઘુનવલ ‘મેટમોફોપસસ’ આવુ ાં જ એક એકલતાનુ ાં કરૂણગાન છે . વાતાશ એક સવાિે જાદૂ ઈ િીતે પવર્ાળ જતુ ાં બની જતા ગ્રેગોિ સેમ્સાની છે . વાતાશમા​ાં અન્સય થીમ પણ પ્રપતભબિંભબત થાય છે , છતા​ાં સૌથી ધ્યાન ખેંચે એવી થીમ છે ‘એકલતા’. એ દાયકાઓમા​ાં યુિોપપઅન સમાજમા​ાં અનપપ્રપવભલજ્િ બચપણ ધિાવતા એક યહદ ૂ ી મનુટયની માનપસક હાલત કેટલી િયાંકિ હદે દરિદ્ર હર્ે એ મેટમોફોપસસ વા​ાંચ્યા​ાં પછી ખ્યાલ આવે છે . એમા​ાં િા​ાંઝ પોતાની જાતને એવા​ાં તુચ્છ જતુ ાં તિીકે િજૂ કિે છે જે પગ તળે કચિાઈ જવાને જ લાયક છે , પવશ્વમા​ાં એનુ ાં તસુિાિે ય મહત્વ નથી! િા​ાંઝની એકલતાને પવકિાળ કિનાિ અન્સય બાબતો હતી: એમની રૂાંધાયેલી જાપતય ઈચ્છાઓ, વા​ાંિવાિ િોગમા​ાં પટકાતુ ાં ર્િીિ, આત્મસન્સમાનનો કચ્ચિઘાણ કિતી ટ્રાવેભલિંગ સેલ્સમેનની નોકિી અને પમત્રોનો સદાં તિ અિાવ. લેખકપમત્ર મેક્સ બ્રોિને બાદ કિતા િા​ાંઝ પાસે મન મોકળાં કિવા માટે કોઈ ન હતુ.ાં િા​ાંઝ પાસે કાગળ પિ િક્ત વહેવિાવવા પસવાય કોઈ જ ઉપાય ન હતો. િા​ાંઝ કાફ્કા એ વાતનુ ાં પફે ક્ટ ઉદાહિણ છે , કે કેવી િીતે સામાજજક અને વ્યક્ક્તગત એકલતા માણસની માનપસક અવસ્થાને પવકૃત કિી નાખે છે . કોઈ જગ્યાએ ભબલોંગ કિવા માટે તિસતા િા​ાંઝ ક્ષયિોગના કાિણે પોતાની આખિી વાતાશ ‘એ હાંગિ આરટિસ્ટ’ પ ૂણશ કિતી વખતે જ જહા​ાંને અલપવદા કિી ચ ૂક્યા હતા. ‘એ હાંગિ આરટિસ્ટ’નુ ાં પાત્ર લોકો સામે જાહેિમા​ાં, બાંધ પા​ાંજિે ઉપવાસ કિે છે .

37

એ લોકોને દે ખાિવા મા​ાંગે છે કે પોતે ભ ૂખ્યો િહેવા કેટલો સક્ષમ છે . ર્રૂઆતમા​ાં લોકોને િસ પિે છે , રકિંત ુ પછી ભ ૂખ્યા​ાં ર્િીિને જોવામા​ાં કોઈનેય િોમા​ાંચ ફીલ નથી થતો. ટોળાં પવખિાવા લાગે છે . એ પાત્ર અંતે પા​ાંજિામા​ાં જ મિી જાય છે . એને જોવા માટે ત્યા​ાં કોઈ જ હાજિ નથી હોતુ.ાં પા​ાંજિામા​ાંથી એને કાઢીને એક પેન્સથિને પ ૂિવામા​ાં આવે છે . ફિી લોકોના ટોળા​ાં આ રહિંસક પ્રાણીને જોવા ઉમટવા લાગે છે . વાતાશ શુ ાં સ ૂચવે છે એ અંગે પવધપવધ અથશઘટનો મોજૂદ છે . કોઈને આ વાતાશમા​ાં આજના સોશ્યલ માધ્યમો પિ પોતાની અંગત જજિંદગી ખુલ્લી મ ૂકીને સિાહના પ્રાપ્ત કિવાના લોકોના પ્રયાસો સાથે એનલોજજ દે ખાઈ ર્કે. છતા​ાં આ મુદ્દો ઊિીને આંખે વળગે છે : સમાજ તિફથી સ્વીકૃપત મેળવવાની, સિાહના અને પ્રોત્સાહન પામીને એનુ ાં જ એક અંગ બનવાનો ગવશ અનુિવવાની ઝાંખના. િા​ાંઝ અંગત જીમાવનમા​ાં આ માટે તિસતા હતા. વારુ, આ વાત થઈ કાફ્કાના ખાસ રકસ્સાની. વતશમાનનુ ાં શુ?ાં કાફ્કાના સમયની ક્સ્થપત એવીને એવી નહીં, તો અમુક અંર્ે બદલાયેલા સ્વરૂપમા​ાં આજેય પ્રસ્તુત છે . બહધ ુ ા લોકોને લાગે છે , ટેક્નોલોજીમાનો વધતો જતો ઉપયોગ એવો ભ્મ ફેલાવે છે કે મનુટય-મનુટય એકબીજાથી વધાિે પ્રમાણમા​ાં જોિાઈ િહ્યા છે . ૂશ લ પવશ્વ િીઅલ જગત પિ સામાન્સય સમજણ એવી છે કે વચ્યઅ હાવી થઈને માણસને ખિા સોપર્અલાઈઝેર્નથી દૂ િ કિીને એને એકલતાની ખાઈમા​ાં ધકેલી િહ્યુાં છે . આજે દિે ક ગિદન અને ચહેિા હથેળીના આકાિના િમકિાના​ાં બ્લેક હોલમા​ાં ખેંચાઈ િહ્યા છે .

38

ઇંટિનેટનો સાગિ સોપર્અલ પમરિઆથી થતા નુકસાન પિના લેખથી િ​િે લો છે . પિાં ત ુ જો ધ્યાનથી માંથન કિીએ તો સમજાર્ે કે માણસ પોતાની ખામીને સાધનો પિ દોર્ાિોપણ કિીને ઢા​ાંકી િહ્યો છે . સાધન પનજીવ છે , મક્સ્તટક અને પનણશયક્ષમતા મનુટય પાસે છે ! પ્રચભલત ધાિણાથી પવરુદ્ધ ઇંટિનેટ અને સોપર્અલ માધ્યમોએ ઘણા રકસ્સામા​ાં માણસોને નજીમાક લાવીને ફેસ-ટ-ૂ ફેસ ઇન્સટિે ક્ર્નની તક પ ૂિી પાિી છે અને સોપર્અલ આઇસોલેર્નના​ાં િયસ્થાનમા​ાં ઘટાિો કયો છે . માણસની એકલતા વધતી જવા પામી હોય એની પાછળ અન્સય કાિણ પણ િહ્યા​ાં હર્ે જેની તપાસ થવી જરૂિી છે . સોપર્અલ આઇસોલેર્ન માણસને રિપ્રેર્ન અને માદક વ્યસનનો પર્કાિ બનાવી ર્કે છે . ટોળાથી અલગ પિી જતી સામાન્સય કીિી પણ એકલતાને કાિણે મ ૃત્યુ ાં પામે છે , આપણે તો રફિ િી હોમો સેપપઅન્સસ

છીએ!

સમસ્યા એ

છે

કે

એકલતાની થીઅિીને

જનિલાઇઝ નથી કિી ર્કાતી. સૌની પોતપોતાની એકલતા અને એના અનોખા કાિણ છે . એને મ ૂળથી સમજ્યા પછી જ કોઈ ઉકેલ ર્ોધવામા​ાં સફળતા મળી ર્કે. સોપર્અલ આઇસોલેર્ન અમુક હદમા​ાં વ્યક્ક્તની િચનાત્મકતાને ફાયદો કિી ર્કે , પિાં ત ુ એ પસાંદગીથી ઊભુ ાં કિે લ ુાં હોય એ વધાિે આવકાયશ છે , નહીં કે મજબ ૂિીના​ાં સ્વરૂપમા​ાં ત્રાટકેલ.ુાં

કૉરફ ષ્સ્ક્રપ્ટ: 39

હુ ાં પપિંજરાંુ છે , જેને પાંખીની તલાર્ છે . (િા​ાંઝ કાફ્કા)

40

૦૬ આધુપનક ગુલામી / ચલણી નાણુાં અને બેંરકગ પસસ્ટમ / છાપેલા કાગળ જ્યાિે કા​ાંિા કાપી નાખે

અથશતત્ર ાં ના ‘અ’ સાથેય જે આમ આદમો-ઈવોને બાિ ગાઉનુ ાં છે ટુાં હોય, એમના કાન પિ સતત એક વાક્યનો પ્રહાિ કિાય છે , યા તો એમ કહો કે એ વાક્ય સતત બ્લેકમેઇભલિંગની િાર્ામા​ાં વપિાય છે ; અથશતત્ર ાં તાજુતમ ાં િાખવા માટે પૈસો સતત ફિતો િહેવો જોઈએ. પિાં ત ુ ભબલ્યન િોલિ ક્વેિન એ કે, જનસામાન્સયની તન વિા મનદુિસ્તીનુ ાં શુ?ાં ચલણી નાણાનો અવાશચીન ઇપતહાસ બોલે છે કે ચીનમા​ાં પવકસેલ ુાં પેપિમપન યુિોપમા​ાં લઈ આવનાિ મનેખ હતો, પ્રવાસી માકો પોલો. એ પહેલા નક્કિ ધાતુના પસક્કાઓ પવશ્વિ​િમા​ાં વેપાિવ્યવહાિનો મુખ્ય આધાિ હતા. પિાં ત ુ મોટા આંકિાની સાંપપિના​ાં સ્થળા​ાંતિમા​ાં લટાં ૂ ાિાઓના િ​િને કાિણે સમય જતા અપધકૃત ૂ થવા લાગ્યો. સિાઓ વિે મુરદ્રત કાગળ વેપાિ માટે અનુકળ યાદ િાખવાની વાત: પેલો મુરદ્રત કાગળ ખિી સાંપપિ નથી. એ કાગળનુ ાં મ ૂલ્ય ત્યા​ાં સુધી જ જળવાઈ િહે છે , જ્યા​ાં સુધી છાપનાિ સિા એને માંજૂિ િાખે. (અહો નોટબાંધી!) સદીઓથી માણસ સોના/ચા​ાંદી/જમીનને ખિી સાંપપિ ગણતો આવ્યો છે , એની પહેલા આરદકાળમા​ાં મવેર્ો ખિી સાંપપિ ગણાતા. વતશમાનમા​ાં નોટબાંધી 41

વખતે ઘણા ધનપપતઓ બ્લેકમપન વ્હાઇટ કિવા સોનુ ાં ખિીદવા ધસી ગયેલા. કાિણ કે, કુદિતમા​ાં અત્યાંત સીપમત માત્રામા​ાં િહેલી આ ધાતુઓ કાયમ પોતાનુ ાં મુલ્ય જાળવી િાખે છે . આ મુખ્ય તફાવત છે , ચલણી નાણા અને સાંપપિમા​ાં. પપ્રન્સટેિ કિક્ન્સસ મનુટયના પરિશ્રમ પ્લસ સમયને એવા કાગળમા​ાં બા​ાંધે છે જેની આવિદા ક્ષણજીમાવી છે . જ્યાિે સોનુ/ચા​ાં ાં દી/જમીન જેવી ભચિકાભલન સાંપપિ

મનુટયના

િાખવાની

ખાત્રી

પરિશ્રમ/સમયને

સદીઓ

સુધી

સાચવી

રકિંત,ુ

ધાતુઓ

અને

જમીનને

આપે

છે .

િોજબિોજના પિચ ૂિણ વ્યવહાિોમા​ાં વાપિી નથી ર્કાતી અથવા વાપિવામા​ાં અગવિ પિે છે . એના પનિાકિણ માટે પ્રજાએ ફિજજયાત બેંક અથવા સિકાિ દ્વાિા અપધકૃત પેપિમપનની ર્િણે જવુ ાં જ િહ્યુ.ાં આ પેપિમપન આપથિક વ્યવહાિોને ઝિપી અને કાયશક્ષમ બનાવે છે , પ્રજા સુખેથી ખાઈ-પીને િાજ કિે છે ! સબ ૂિ! ગોલમાલ ત્યા​ાં જ ર્રૂ થાય છે . જાણે-અજાણે મનુટય નામે માછલી આ પેપિમપનની જાળમા​ાં એવી ફસાઈ ગઈ છે કે બહાિ નીકળવાની સાંિાવના શ ૂન્સય છે ! ૨૧મી સદીનુ ાં કદાચ સૌથી મોટુાં ઓપન પસક્રેટ આ છે : યુએસએના​ાં અથશતત્ર ાં નો દોિીસાંચાિ કિતી ફેિ​િલ રિઝવશ બેંક સિકાિી નહીં બલકે સાંપ ૂણશ ખાનગી છે . જીમા હા​ાં, જગતનો ઘણોખિો આપથિક વ્યવહાિ જે િોલિ પિ ચાલે છે એને મોપનટિ કિતી સાંસ્થા ખાનગી માભલકીની છે . બીજીમા તિફ, િાિતની રિઝવશ બેંક જેવી સાંપ ૂણશ સિકાિી સાંસ્થા પાવિફૂલ લોભબઇસ્ટોના પ્રિાવથી મુક્ત િહેતી હર્ે એ માનવામા​ાં 42

સમજદાિી નથી. પાછલા વર્ે સિકાિે ડૂબતી બેંકોને ઉગાિવા ૩૨ અબજ િોલિ/૨.૧૧ લાખ કિોિના​ાં બેઇલઆઉટનુ ાં આયોજન કયુ​ું છે . આટલુાં નાણુ ાં ક્યા​ાંથી આવર્ે? હવામા​ાંથી?! આ માટે સિકાિ ઈચ્છે એટલી કિક્ન્સસ છાપી ર્કે છે , પિાં ત ુ એક મહત્વનો સવાલ ઊિો થાય છે : આ પેપિમપનની બજાિમા​ાં રકિંમત ન જળવાય તો શુ?ાં ‘ઇકોનોપમક ટાઇમ’ સિકાિના​ાં આ પગલાને આમ નાગરિક માટે નુકસાનકાિક ગણાવે છે . સ્પટટ વાત છે . આ પેપિમપન સીધુ ાં તો નાગરિકોના હાથમા​ાં નથી જવાનુ.ાં એમાનો ઘણો રહસ્સો મોટી માછલીઓ આંચકી જર્ે! સોનાનુ ાં મહત્વ સદીઓથી અકબાંધ િહેવાનુ ાં કાિણ એટલુાં જ કે , ચલણી નોટો જેમ છાપખાનામા​ાં એનુ ાં સર્જન ર્ક્ય નથી. જ્યાિે મોિશ ન બેંરકગ પસસ્ટમની િગેિગમા​ાં સાંપ ૂણશપણે મુરદ્રત અપધકૃત કાગળો દોિી િહ્યા છે ! સિકાિ અને મોપનટિી બેંક આ િીતે હવામા​ાંથી કિક્ન્સસ છાપે એને ‘ક્વોષ્ન્સટટેટીવ ઇભઝિંગ’ કહે છે . ૨૦૦૫ પછી આજ સુધીમા​ાં િાિતના​ાં અથશતત્ર ાં મા​ાં છાપેલી નોટોનો જથ્થો આર્િે સાિા ચાિસો ટકા જેટલો વધ્યો છે . આ ઘટના ચીન, અમેરિકા સરહત અન્સય નાના દે ર્ોમા​ાં પણ આજની તાિીખે ઘટી િહ્યી છે . છાપેલી નોટોનુ ાં પ ૂિ આવ્યુ ાં છે જાણે! બજાિમા​ાં મુરદ્રત નાણાનો પ્રવાહ વધવાથી લા​ાંબા ગાળે ફૂગાવો જન્સમે જ. જીમાવનજરૂિી વસ્તુઓના િાવ વધે; ખોિાક, પાણી, વીજળી અને આિોગ્ય જેવી બાબતો પિ તળના માણસે પહેલા કિતા વધાિે ખચશ કિવો પિે. જ્યાિે વાસ્તવમા​ાં એમના હાથમા​ાં એટલુાં બધુ ાં પેપિમપન/વેતન પહોંચ્યુ ાં જ નથી હોતુ.ાં એ પેપિમપન 43

સીધી િીતે બેંકના​ાં અને આિકતિી િીતે મોટી માછલીઓના​ાં તાબામા​ાં િહે છે . આ સમસ્યાના ઉકેલ માટે ‘હેભલકોપ્ટિ મપન’ સાંકલ્પના પણ પવકસી છે , જે પેપિમપન સીધુ ાં જ અસિગ્રસ્ત લોકોના ખાતામા​ાં જમા કિવાનુ ાં સ ૂચવે છે . િાગ્યે જ કોઈ સિકાિ વગદાિ ધનપપતઓને નાિાજ કિી આવુ ાં કિવાની રહિંમત દે ખાિે! તળના માણસને ક્યાિે ય હેભલકોપ્ટિ મપનનો ફાયદો મળતો નથી, પણ િાવવધાિાનુ ાં કટટ તો એને વેઠવુ ાં જ િહ્યુ.ાં આ ઘણી ગાંિીિ સમસ્યા છે , છતા​ાં વા​ાંિવાિ એનુ ાં િટણ થયુ ાં હોવાથી આ પ્રકાિની દાલ-િોટીની ભચિંતા આઉટઓફ-ફેર્ન ગણાય છે ! સિે િાર્ મનુટયને કહેવામા​ાં આવે છે : પૈસો ફિતો િહેવો જોઈએ! ભબ્વીન ધ લાઇન્સસ એમ વા​ાંચવાનુ ાં છે કે, ભચિકાલીન સ્વરૂપમા​ાં પૈસાનો યાને કે ર્ાિીરિક/માનપસક પરિશ્રમનો સાંગ્રહ ન કિવો! મુરદ્રત કિક્ન્સસની રકિંમત સમયા​ાંતિે ર્ાિીરિક/માનપસક

પરિશ્રમની

નીચે આવતી જાય છે .

કમાણીમા​ાંથી

કિે લી

બચતને

સામાન્સય મનેખો મહદાં ર્ે સિકાિ દ્વાિા અપધકૃત છાપેલા કાગળના​ાં સ્વરૂપમા​ાં સાંગ્રહે છે , નરહિં કે ખરુાં મ ૂલ્ય ધિાવતી સાંપપિમા​ાં. બેંક એકાઉન્સટમા​ાં સાંઘિે લ ુાં એ નાણુ ાં િીઅલ મપન નથી, એનુ ાં મ ૂલ્ય તકલાદી છે . ૨૦૦૮ની માંદી વખતે અમેરિકામા​ાં હોમલોન બાબતે જે થયેલ,ુાં કાંઈક એવુ ાં જ વતશમાનમા​ાં િાિતમા​ાં બન્સયુ ાં છે . બેંકો વગદાિ લોકોને આંખ મીંચીને લોન આપવા મા​ાંિે છે , પ ૂણશ સિાનતા સાથે કે એ 44

બધી ‘બેિ-લોન્સસ’ છે , જેનાથી બેંક નાદાિ થર્ે. બેંક ડૂબમા​ાં જાય એટલે ખાતાધાિકના​ાં એકાઉન્સટમા​ાં સાંઘિાયેલી, ખાતાધાિકે જેના​ાં પિ જજિંદગીિ​િનો િ​િોસો મ ૂક્યો હોય એ અપધકૃત કિક્ન્સસ પણ હવા થઈ જાય! એ પછી બેઇલઆઉટ વિે સિકાિ દ્વાિા ફિીથી પૈસા આખિે તો એ જ મોટી માછલીઓના હાથમા​ાં આવે જે આ સમસ્યા પાછળ દોર્ી હોય! ૂ મા​ાં મોિશ ન ઇકોનોપમક્સ એક એવુ ાં મહા-બ્લન્સિ​િ છે જે સામાન્સય ટાંક માણસને, િલે એ ગમે એટલો શ્રમ કેમ ના કિે , કિક્ન્સસ અને બેંરકગ પસસ્ટમ વિે સતત ગુલામીની અવસ્થામા​ાં િાખે છે . વાત પચાવવી અઘિી લાગે, પણ આ હકીકત છે . ધનપપતઓ અને વાંભચતો વચ્ચેની ખાઈ પવર્ાળ થઈ િહી છે . જનસામાન્સય આિાસી મ ૂલ્ય ધિાવતી કિક્ન્સસ માટે પિસેવો વહાવે છે , ત્યા​ાં બીજીમા તિફ ખિી સાંપપિ અને કુદિતી સાંસાધનો પિ વગદાિ વગશનો સાપ કુાંિલી માિીને બેઠો છે ! લાંિનના​ાં ‘ટેક્સ જષ્સ્ટસ નેટવકશ ’ જૂથનુ ાં એક સાંર્ોધન જણાવે છે કે, કુલ ૧૩૯ પવકાસર્ીલ િાટટ્રોના​ાં ધનાટય લોકોએ ૧૯૭૦થી ૨૦૧૦ સુધી આર્િે ૭ થી ૯ લાખ કિોિ િોલિની સાંપપિ ટેક્સ-હેવન દે ર્ોમા​ાં સાંઘિી િાખી છે . આ સાંપપિ એટલે નકામુ ાં પેપિમપન નહીં, પણ રિઅલ એસ્ટેટ, સોનુ,ાં લક્ઝિી યૉટ, િે સ માટેના ઊંચી જાતના ઘોિાઓ એટસેટિા! પવકાસર્ીલ દે ર્ો લોન આપનાિ વલ્િશ -બેંક કે આઇએમએફની દે વાદાિ છે . એવા દે ર્મા​ાં જન્સમતો દિે ક નાગરિક અપનચ્છાએ પણ 45

આંતિ​િાટટ્રીય બેંકોનો કઝશદાિ બને છે ! નાગરિક જજિંદગીિ​િ સીધા અને આિકતિા ટેક્સ િ​િીને ભ્ટટ સિકાિોનુ ાં દે વ ુ ાં િયાશ કિે છે . વાસ્તવમા​ાં આ દે વ ુ ાં ક્યાિે ય િ​િાતુ ાં જ નથી. મુદ્દલ છોિો, ફક્ત વ્યાજનો જ આંકિો એટલો પવકિાળ બની જાય છે કે, એટલુાં કુલ ચલણી નાણુ ાં તો બજાિમા​ાંયે અક્સ્તત્વ નથી ધિાવતુ ાં હોતુ!ાં અથશતત્ર ાં આખિે આંકિાઓનો ખેલ બની જાય છે . આમ આદમી ગમે એટલુાં કમાઈને ઘસાઈ જાય, એનુ ાં જીમાવનધોિણ એક હદથી વધાિે ઊંચે નથી આવતુ!ાં આજે ઘણા જાગૃત પનટણા​ાંતો મનુટયને આધુપનક બેંરકગ પસસ્ટમ અને પપ્રન્સટેિ કિક્ન્સસના​ાં ગુલામ ગણાવે છે ; પ્રાચીનકાળની ગુલામી પ્રથા લુપ્ત થયા પછી મુઠ્ઠીિ​િ સા​ાંમતવાદીઓએ બેંરકગ પસસ્ટમના દુરુપયોગ વિે ઊિી કિે લી અદૃશ્ય વેઠપ્રથા! પવચાિો, ર્ા માટે અમુક વર્શ પછી પેપિમપનનુ ાં અવમ ૂલ્યન થઈ જાય છે ? અમુક દાયકા પહેલા મનુટયે પોતાનો જે પરિશ્રમ પનપિત કિક્ન્સસ સ્વરૂપે સાંગ્રહ કયો હોય, એ પરિશ્રમ વતશમાનમા​ાં કિક્ન્સસના​ાં મ ૂલ્યના​ાં ધોવાણને કાિણે ર્ા માટે કોિીના દામનો થઈ જાય છે ? ર્ા માટે કોઈ પણ દે ર્ની સિકાિ એવુ ાં ચલણી નાણુ ાં સર્જવામા​ાં સફળ નથી િહી જેનુ ાં મ ૂલ્ય લા​ાંબા ગાળા સુધી ક્સ્થિ િહે? અથશર્ાસ્ત્રને ઘણો પેભચદો પવર્ય બનાવી દે વામા​ાં આવ્યો હોવાથી સામાન્સય માણસને આવા કેટલાયે પ્રશ્નોના જવાબ તિત નથી મળતા. બેંરકગ પસસ્ટમ એક સાધન છે જેનો ઉપયોગ કિીને ટોચ પિ િહેલો વગશ તળના વગશને પિોપજીમાવી જેમ ચ ૂસી િહ્યો છે !

46

ખ્યાતનામ ‘લાંિન સ્કૂલ ઓફ ઇકોનોપમક્સ’ના િોક્ટિે ટ, ૧૯૨૮મા​ાં ભબ્રટનની િાટટ્રીય બેંકના રિ​િે ક્ટિ બનેલા જોર્ાયા સ્ટેમ્પ કહે છે : બેંરકગનો પવચાિ દુટટતા અને પાપમા​ાં ઊછિે લો છે . બેંક પવશ્વની સાંપપિની માભલક છે . એ સાંપપિ એમની પાસેથી છીનવી લો, પણ પૈસા છાપવાની સિા િહેવા દો. અને પેનના ઘસિકા માત્રથી બેંકો એટલા પૈસા કાગળ પિ ઊિા કિર્ે જેનાથી તેઓ પેલી સાંપપિ પાછી ખિીદી ર્કે! એમની પાસેથી પૈસા છાપવાની સિા લઈ લેવામા​ાં આવે તો એમની બધી જ સમ ૃદ્ધદ્ધ નટટ પામર્ે, પવશ્વ િહેવા માટે આદર્શ જગ્યા બની જર્ે. પિાં ત ુ જો તમાિે બેંરકગ પસસ્ટમના ગુલામ જ થવુ ાં હોય તો એમને પૈસા સર્જવાનો અપધકાિ આપજો.

47

કૉરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: પૈસો ગુલામીનુાં નવુાં સ્વરૂપ છે , જેને જૂના​ાં સ્વરૂપથી એ િીતે જૂદુાં પાિી ર્કાય કે, એમા​ાં વ્યક્ક્તગત િાવ ગેિહાજિ છે . પૈસાની બાબતમા​ાં માભલક અને ગુલામ વચ્ચે કોઈ સાંબધ ાં નથી િહેતો. (ટોલસ્ટોય)

48

૦૭ ટેક્નોક્રપસ વપસિસ િેમોક્રસી / ૧૯૮૪ – જ્યોર્જ ઓિવેલ / શુાં યોગ્ય – શુાં અયોગ્ય?

ટેક્નોલોજજકલ િેવલપમેન્સટ સામાન્સય માણસ ઉપિા​ાંત ટેક્નોલોજજ સાથે જોિાયેલા સાંર્ોધકો અને એની પાછળ િોકાણ કિનાિા ઉદ્યોગગૃહોથી લઈને પત્યક્ષ કે પિોક્ષ િીતે એનાથી સિાની લાલસા સેવતા િાજકાિણીઓ સુધી દિે કને સ્પર્શતી બાબત છે ; ચાહે એ જીમાએમ ફૂિ હોય, ન્સય ૂન્ક્લઅિ એનજી હોય કે પછી સ્ટેમસેલ્સ સાયન્સસ હોય. વાંદનીય કુદિતના પપવત્ર અનુટઠાનો જેવી જૈપવક બાબતોમા​ાં મનુટયએ વધાિે માથુ ાં ન માિવુ ાં જોઈએ એવી નૈપતક (અને ક્યાિે ક ધાપમિક) સમજ સાથે ઘણા ઇષ્ન્સિપવિયુઅલ્સ અને ઓગશનાઇઝેર્ન્સસ જીમાએમ ફૂિ અને જજનેરટક સાયન્સસ વિે થતી છે િખાનીના પવિોધમા​ાં પણ ઊિા િહે છે . વતશમાનમા​ાં ‘એઆઈ’ અને િોબોરટક્સ ક્ષેત્રે તથા પાછલા એક-બે દર્કમા​ાં આઈટી ક્ષેત્રે આવેલી જબિદસ્ત કહી ર્કાય એવી ક્રા​ાંપતએ અમુક ભચિંતકોમા​ાં એક િય ફેલાવવાની ર્રૂઆત કિી છે . તેઓ માનવા લાગ્યા છે કે વૈપશ્વક સિાની ધિી ધીમે-ધીમે હવે િેમોક્રસી પિથી સિકીને ટેક્નોક્રસી પિ આવી િહી છે . ટેક્નોક્રસીની ર્ાષ્બ્દક વ્યાખ્યા કાંઈક આ િીતે આપી ર્કાય: એવી સિકાિ જેમા​ાં સિાનુ ાં કેન્સદ્ર એન્ન્સજપનઅરિ​િંગ અને સાયન્સસ જેવા 49

તકનીકી જ્ઞાન સાથે સાંકળાયેલા પનટણા​ાંત મનુટયો હોય. વ્યાપક િીતે આમા​ાં અથશર્ાસ્ત્રના પનટણા​ાંતોનો પણ સમાવેર્ થઈ જાય છે . આ પનયમન-વ્યવસ્થામા​ાં જે-તે કાયશને લગતી જવાબદાિી એ ક્ષેત્રના તજજ્ઞને સોંપવાનો પવચાિ િજૂ કિાયો છે . અલબિ, બીજીમા તિફ પવજ્ઞાનના​ાં ઉપા​ાંગ જેવી ટેક્નોલોજજએ ૂ ી નથી. દૂ િના​ાં માનવોને બક્ષેલી સુખ-સગવિોની યાદી પણ ટાંક િપવટયમા​ાં પવજ્ઞાન વિા ટેક્નોલોજજ વિે મનુટયની સ્વતાંત્રતા હણાઈ જર્ે એ ખયાલને ઘણા પવજ્ઞાન-પવર્ેર્જ્ઞ ટાઢા પોિના ગપ્પા અને આવી વાતો ફેલાવતા પત્રકાિો પ્લસ લેખકોને સાયન્સસનુ ાં પદ્ધપતસિનુ ાં જ્ઞાન ન હોવાને કાિણે આ બાબતમા​ાં નાસમજ માને છે . બીજીમા તિફ, અમુક પવચાિકો ગ્લોબલ વોપમિંગ અને ક્લાઇમેટ ચેન્સજને પણ વૈપશ્વક સિાઓમા​ાં મહત્વના​ાં પદે િહેલા ધનાટયોએ િચેલ ુાં ત ૂત ગણાવે છે . તેઓ કહે છે કે જળવાયુ અમુક ે ી પસાિ થયા કિે છે , સો નપથિંગ ટૂ વિી અંતિાલે આવા દૌિમા​ાંહથ અબાઉટ! દે ખીતી િીતે આ ક્ષેત્રમા​ાં પ્રવ ૃિ વૈજ્ઞાપનકો એમની સાથે જિાયે સાંમત ન જ હોય. ગ્લોબલ વોપમિંગ અને ક્લાઇમેટ ચેન્સજને ટેક્નોક્રસી આધારિત સિાકેન્સદ્રની સ્થાપનાના ઉદ્દે ર્ માટે ઊભુ ાં કિાયેલ ુાં જૂઠાણુ ાં માનવાનુ ાં એ લોકો પાસે કાિણ છે ; એના ઉકેલરૂપે મનુટયો પિ સાંસાધનોના​ાં પનયાંપત્રત અને આયોજનબદ્ધ ઉપયોગનુ ાં માળખુાં થોપી દે વામા​ાં આવર્ે અને આ માળખુાં ખિે ખિ તો વ્યક્ક્તસ્વાતાંત્રનુ ાં હનન કિીને એકહથ્થુ સિાનો માગશ મોકળો કિર્ે. પિાં ત ુ પસક્કાની પેલી પાિ, દલીલો બહાિ વાસ્તવમા​ાં વ્યક્ક્તગત િીતે આપણે જાતે જ 50

અપનયપમત

ઋતુઓ

અને

ચ ૂિતી-જલતી

ગિમીની

અસિનો

અનુિવ કિી િહ્યા છીએ. એટલે ઉપિના​ાં પવચાિને નનૈયો િણવો આપણે ઉભચત સમજીમાએ છીએ. ટેક્નોક્રપસનુ ાં મ ૂળ ર્ોધવા​ાં જઈએ તો એ કદાચ આંપર્ક િીતે સોક્રેરટસના

લોકર્ાહી

અંગેના​ાં

માંતવ્યમા​ાં

નીકળતુ ાં

દે ખાય.

સોક્રેરટસના પર્ટય પ્લેટોએ ‘રિપબ્બ્લક’ના​ાં છઠ્ઠા પુસ્તકમા​ાં ગુરુએ જણાવેલા લોકર્ાહીના િયસ્થાનો તિફ અંગુભલપનદે ર્ કયો છે . પિાં ત ુ નોંધવા જેવી બાબત એ છે કે સોક્રેરટસ જેવા પવદ્વાનની વાત એકસ્તિીય ન હતી અને તેમણે લોકર્ાહીને મજબ ૂતી બક્ષવાનો ઉકેલ પણ આપેલો જ. રકિંત ુ એમની દલીલનો એક મુદ્દો ‘લોકર્ાહીનુ ાં સાંચાલન આ વ્યવસ્થાને સાિી િીતે સમજીમા ર્કતા લોકોના હાથમા​ાં હોવુ ાં જોઈએ’, એ ટેક્નોક્રસીના પક્ષમા​ાં ઊિો િહેતો જણાય છે . સોક્રેરટસનો ઉકેલ આ િીતનો છે : લોકોને સૌ પહેલા લોકર્ાહીની કેળવણી આપવી અને પછી જ લોકર્ાહીની બાગિોિ એમના હાથમા​ાં સોંપવી. આધુપનક પવચાિધાિામા​ાં ‘ટેક્નોક્રસી’ સાંજ્ઞાનો જન્સમ ‘ગ્રેટ રિપ્રેર્ન’ કહેવાતી ૧૯૩૦ના દાયકાની માંદીની વેળાએ અમેરિકામા​ાં થયેલો. આ પવચાિ િજૂ કિનાિ મહાર્ય અથશર્ાસ્ત્રી થોષ્સ્ટશ ન પવબ્લી હતા, જેને એન્ન્સજપનઅિ હાવિશ સ્કોટે ઝીલી લીધેલો. તેમ છતા​ાં અમેરિકા નહીં, પિાં ત ુ નાઝી સિા વેળાનુ ાં જમશની પ્રથમ સાંપ ૂણશ ટેક્નોક્રેટ િાટટ્ર ગણાય છે . રહટલિે સિાના ઘણા મહત્વના પદ સાયન્સસ અને 51

ટેક્નોલોજજ સાથે સાંકળાયેલા માણસોને સોંપીને મહાયુદ્ધ દિપમયાન દે ર્ને મજબ ૂત બનાવવાનુ ાં સ્વપ્ન દે ખ્યુ ાં હતુ.ાં પિાં ત ુ એ આઠેક દાયકા પહેલાની ઘટના હતી. એકવીસમી સદીમા​ાં પવશ્વના ર્કલ-સ ૂિત બદલાઈ ગયા છે . આજે ચીનને ઘણે અંર્ે ટેક્નોક્રેટ િાટટ્ર માનવામા​ાં આવે છે . પવર્ાળ વૈપશ્વક-કદના ધની, ચીનના સવેસવાશ જજનપપિંગ કેપમકલ એન્ન્સજપનઅિ છે . કેભલફોપનિયા યુપનવપસિટીના િોક્ટિે ટ જોએલ એન્સૂઝ આ પવર્ય પિ ‘િાઇઝ ઓફ ધ િે િ એન્ન્સજપનઅસશ’ પુસ્તક લખી ચ ૂક્યા છે . વીસમી સદીના અંપતમ દાયકાઓમા​ાં સાઉથ કોરિયા અને તાઇવાન જેવા દે ર્ોએ ઇલેક્ટ્રોપનક્સ ઇન્સિસ્ટ્રીમા​ાં સાધેલા અભ ૂતપ ૂવશ પવકાસનો શ્રેય એ દે ર્ોએ અમુક અંર્ે અપનાવેલી ટેક્નોક્રસી વ્યવસ્થાને આપવામા​ાં આવે છે . ૨૦૧૧મા​ાં યુિોપપઅન યુપનઅન પિ માંદીનો ઓછાયો

ઘેિાયેલો,

ત્યાિે

ગ્રીસ

અને

ઇટલીના

તત્કાલીન

પ્રધાનમાંત્રીઓને પવદાય આપીને એમની જગ્યાએ અનુક્રમે લ્યુકસ પેપિેમસ અને મારિઓ મોન્સટીને બેસાિવામા​ાં આવેલા. મારિઓ અથશર્ાસ્ત્રી હતા. લ્યુકસ અથશર્ાસ્ત્રમા​ાં પીએચિી ઉપિા​ાંત રફભઝક્સ અને ઇલેષ્ક્ટ્રકલ એન્ન્સજપનઅિીંગ િણેલા હતા. મીરિયામા​ાં આ બાંનેની ‘ટેક્નોક્રેટ’ તિીકેની ઓળખ જાણીતી હતી. ‘યુએસ ન્સય ૂઝ એન્સિ વલ્િશ રિપોટશ ’ સામપયકના ર્બ્દોમા​ાં એમની પવચાિસિણી આ પ્રકાિની હતી: આપથિક સાંકટનો સામનો કિવા દિે ક િાજકીય પક્ષોએ પોતાના મતિેદો ભ ૂલીને ટેક્નોક્રેરટક આગેવાનીનો સ્વીકાિ કિવો

ઘટે.

તેઓની

પવચાિસિણીમા​ાં

કોઈને

િપવટયની 52

આપખુદર્ાહીનુ ાં બીજ દે ખાઈ ર્કે કે કોઈને લોકર્ાહીની કબિના​ાં પણ દર્શન થાય! અતીતમા​ાં જમશની અને વતશમાનમા​ાં ચીનનુ ાં ઉદાહિણ હાજિ છે . ટેક્નોક્રસી સાયન્સસ-રફક્ર્ન કથાઓમા​ાં દે ખા​ાં દે તી ‘સાયષ્ન્સટરફક રિક્ટેટિર્ીપ’ને જન્સમ આપી ર્કે છે . કેમ કે આ પનયમન-વ્યવસ્થા કોઈ સમાધાનનો તકનીકી ઉકેલ ર્ોધવાને પ્રાધાન્સય આપે છે , જેમા​ાં લોકરહત બીજા, ત્રીજા કે આખિી પાયદાને પણ ધકેલાઈ જાય! ઇટલીના​ાં પોભલરટકલ સાયષ્ન્સટસ્ટ ક્લોરિઓ િ​િૈ લીએ યુિોપના​ાં િાજકાિણમા​ાં ૧૯૯૦ના દાયકા પછી આવેલા બદલાવો પિ ‘ટેક્નોક્રપસ ઇન ધ યુિોપપઅન યુપનઅન’ પુસ્તક લખ્યુ ાં છે . તેઓ કહે છે

કે

હવે

યુિોપપઅન

કપમર્ન

તથા

પાલાશમેન્સટ

જાતે

જ

બાયોલોજજકલ એન્ન્સજપનઅિીંગ અને મનુટયજાપતના​ાં િપવટયને સ્પર્શતા પવર્યોના મ ૂળભ ૂત નૈપતક ધોિણ નક્કી કિી લે છે . પુસ્તકમા​ાં ફાઈનેન્સર્લ ટાઇમ્સમા​ાં પ્રગટ થયેલો એક પત્ર ટા​ાંકવામા​ાં આવ્યો છે : સિાનુ ાં કેષ્ન્સદ્રકિણ લોકર્ાહીને દૂ િ કિે છે . મુઠ્ઠીિ​િ પનટણા​ાંતોના

પનણશયોની

ગચ ાં ૂ ો

સમજવામા​ાં

િાટટ્રની

સાંસદ

નાકામયાબ િહે છે . રદવસેને રદવસે આ ટેક્નોક્રેટ લોકો આપથિક વાસ્તપવકતાને એવી િીતે બદલી નાખર્ે, જે કોઈને પણ સમજાર્ે નહીં કે કોઈ એની પિવા પણ નહીં કિે . જ્યોર્જ

ઓિવેલે

૧૯૪૯મા​ાં

લખેલી

નવલકથા

‘૧૯૮૪’મા​ાં

સાયષ્ન્સટરફક રિક્ટેટિર્ીપની આર્ાંકાને કેન્સદ્રસ્થાને િાખેલી. કથાના પાત્રો અને પવશ્વ સાયષ્ન્સટરફક/ટેક્ક્નકલ જ્ઞાનનો ઉપયોગ કિતા 53

સિાપધર્ોના​ાં પનયાંત્રણમા​ાં છે . દિે ક મનુટયના​ાં જીમાવનની નાનામા​ાંનાની વાત પિ સિાકેન્સદ્ર એ હદે અંકુર્ ધિાવે છે કે, એનુ ાં સ્વાતાંત્ર અને મનુટય હોવાના અથશ જ છીનવાઈ જાય છે . સાયષ્ન્સટરફક રિક્ટેટિર્ીપ નીચે મનુટય ‘િે ર્નલાઇઝ્િ’ થઈ જાય છે અને એની ‘ઇષ્ન્સિપવિયુઅભલટી’નુ ાં કોઈ મહત્વ નથી િહેત.ુ ાં મનુટય નામે સજીમાવ ફક્ત સામાજજક માળખાનો એક એકમ બનીને િહી જાય છે ! એક સવશજ્ઞ પનયામક ‘ભબગ બ્રધિ’ લોકોની તમામ હિકતો પિ નજિ િાખે છે , ત્યા​ાં સુધી કે ‘ભબગ બ્રધિ’ લોકોને એક નવી િાર્ાના ઉપયોગની ફિજ પાિે છે , જેમા​ાં િાજકીય બળવા સાંબપાં ધત તમામ ર્બ્દો દૂ િ કિી નાખવામા​ાં આવ્યા છે . મનુટય સિાના પવિોધમા​ાં કશુ ાં પવચાિી પણ નથી ર્કતો, અને જો એ પવચાિે તો એવી વૈચારિક પ્રવ ૃપિ જઘન્સય અપિાધ ગણાય છે ! ‘૧૯૮૪’નો નાયક એક સામાન્સય મનુટય છે અને સિકાિની ‘ટ્રૂથ ૂ પમપનષ્સ્ટ્ર’મા​ાં કામ કિે છે . એ પવિાગનુ ાં કામ સિકાિને અનુકળ આવે એમ ઐપતહાપસક તથ્યોને બદલવાનુ ાં છે . ર્ક્ય છે કે જ્યોર્જ ઓિવેલને એની પ્રેિણા યુિોપપઅન િાટટ્રોએ એમના તાબા નીચે િહેલા દે ર્ોના ઇપતહાસ સાથે કિે લા ચેિાઓ પિથી મળી હર્ે! િાિતના સાંદિશમા​ાં પણ યુિોપપઅન ઇપતહાસકાિોએ આપેલી ‘આયશન ઇન્સવેઝન’ થીઅિી આવી જ એક કુચેટટા છે . જ્યોર્જ ઓિવેલ િાજકીય અને સામાજીમાક સિાની રફલસુફી સુપેિે સમજતા હતા. તેમની ક્લાપસક કૃપત ‘એપનમલ ફામશ’ પણ આ પવર્યમા​ાં વ્યાંગાત્મક િીતે ઘણા મુદ્દાઓ ઊજાગિ કિે છે . સદિાગ્યે, 54

આવનાિા પવશ્વની િપવટયવાણી જેવી નવલકથા ‘૧૯૮૪’મા​ાં વણશવેલી સિાના આપણે હજુયે સાંપ ૂણશ િીતે સાક્ષી નથી બન્સયા. પિાં ત ુ નજીમાકના દાયકાઓ કે સદીઓ કદાચ ખિે ખિ ટેક્નોક્રપસના હર્ે એ ર્ક્યતા સાવ નકાિી કાઢવા જેવી પણ નથી.

કૉરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: જ્યાિે યાદદાસ્ત સાથ નહીં આપે અને લેભખત દસ્તાવેજો બદલી નાખવામા​ાં આવ્યા હર્ે, ત્યાિે સિાપક્ષ દાવો કિર્ે કે તેઓએ નાગરિકોનુાં જીમાવનસ્તિ સુધાયુ​ું છે . એ દાવો સ્વીકાિી પણ લેવાર્ે, કાિણ કે એ સમયે લોકોના​ાં જીમાવનધોિણની સિખામણી જેની સાથે કિી ર્કાય એવો કોઈ ભ ૂતકાળનો માનદાં િ બચવા જ નહીં પામ્યો હોય. (‘૧૯૮૪’, જ્યોર્જ ઓિવેલ)

55

૦૮ પુરુર્ અને પ્રકૃપત / બે ર્ક્ક્ત અને એક સ ૃટટી / જેન્સિ​િ પોભલરટક્સથી આગળ

સ્ત્રી અને પુરુર્ના તન-મનને ફક્ત લૈંભગક, સામાજજક અને માનસર્ાસ્ત્રીય દૃષ્ટટકોણથી સમજવાની રદર્ામા​ાં ઘણા પ્રયાસ થયા છે . એમા દાર્શપનક અભિગમનો અિાવ સ્પટટ દે ખાઈ આવે છે . સ્ત્રીને અને એના​ાં ર્િીિને ઘણા લેખકો-પવચાિકો િહસ્યમય ઘોર્ીત કિે છે . સ્ત્રી-પુરુર્ વચ્ચેના તફાવત અને સમાનતાના મામલે વતશમાન સમયમા​ાં ફેપમપનઝમ/સ્ય ૂિોફેપમપનઝમ એક ટ્રેન્સિી ટોપપક બની ચ ૂક્યો છે .

મોિશ ન

એજમા​ાં જેન્સિ​િ

પોભલરટક્સ

દાયકાઓ

સુધી

આ

ચળવળના કેન્સદ્રસ્થાને પવિાજેલુાં છે . ઉપિા​ાંત એ પ્રયાસોના​ાં પણ કેન્સદ્રસ્થાને ખાસ સ્થાન પામે છે , સ્ત્રી-પુરુર્ની સામાજજક અને કૌટુાંભબક ભ ૂપમકાઓ અંગેની ચચાશઓ. બેર્ક એ જરૂિી પણ છે . ઇન્સટિનેટ એજમા​ાં મોટા થયેલા માનવોએ ઓનલાઇન અને ઓફલાઇન પોતાની મુક્ત અભિવ્યક્ક્તનો હક અદા કિીને આ રદ્રઆયામી પવર્યમા​ાં એલજીમાબીટી ચળવળોથી સમભલિંગી અને ઉિયભલિંગી જેવા બીજા નવા આયામોને પણ સમાવ્યા છે . છતા​ાં, લૈંભગક ઓળખ અને સમાનતા માટેના સાંઘર્શન ુ ાં અથશઘટન ફક્ત સ્ત્રી અને પુરુર્ના સાંદિશમા​ાં કિવુ ાં પ ૂિતુ ાં નથી. બદલાતા જતા વૈપશ્વક 56

પ્રવાહોના સાંદિશમા​ાં પણ મેસ્ક્યુભલન અને ફેપમપનન પરિબળોનુ ાં અથશઘટન ર્ક્ય છે . રકિંત ુ એ સ્તિથી આગળ વધીને તાન્ત્ત્વક સ્તિ પિ જઈને વાત કિીએ તો ઘણી કામની જાણકાિી પણ મળે . વૈરદક રફલોસોફી અધશનાિીશ્વિ/અધશનાિીનટેશ્વિની

પવિાવના

આપીને

બ્રહ્યા​ાંિની

િચના કિનાિ પ્રકૃપત અને પુરુર્ નામક બે ઊજાશઓ વાસ્તવમા​ાં અભિન્ન તથા એક છે એવુ ાં જણાવે છે . આવી જ એક પવિાવના અધશનાિાયણની

છે .

પવટણુ

અને

લક્ષ્મીના

દ્વૈતથી

સજાશતા

અધશનાિાયણ પણ દ્વૈતમા​ાં ઐક્યની વાત કિે છે ; સત એટલે કે અક્સ્તત્વ/રિએભલટી

અને

ભચત

એટલે

કે

િાન/જાગૃપત/રિઅલાઇઝેર્ન બાંને સમાન િીતે એકમેક સાથે જોિાયેલા છે . અધશનાિીશ્વિનો ર્ાષ્બ્દક અથશ લઈને દે ખીતા લાગતા મુદ્દાઓની વાત કિવામા​ાં માલ નથી. આ ર્બ્દ ગભિ​િત છે જેને વૈરદક રફલોસોફીના અન્સય સાંદિો સાથે જોિીને જ સાચા અથશમા​ાં સમજીમા ર્કાય. કહેવાની જરૂિ નહીં કે ર્ક્ક્ત એટલે કે ‘મા’ની આિાધનાનુ ાં ફક્ત િાિતખાંિની જ નહીં, પવશ્વની અનેકો સાંસ્કૃપતઓ-સભ્યતાઓમા​ાં આગવુ ાં મહત્વ છે . દભક્ષણ િાિતના પ્રા​ાંપતય ધમશપવધાન પિ ખાસ કિીને

લૈંભગક

સાંદિશમા​ાં

સાંર્ોધન

કિનાિ

પ્રોફેસિ

જોઇસ

ફ્લ ૂઇકઆઇગિ ૨૦૧૩મા​ાં એક પુસ્તક િજૂ કિે છે : When the world becomes female.

57

પુસ્તકનો પવર્ય પતરુપપત ર્હેિમા​ાં દિ વર્ે યોજાતો ગાંગમ્મા જાત્રાનો સ્થાપનક તહેવાિ છે . સપ્તાહિ​િ ચાલતા આ ઉત્સવમા​ાં ગ્રામદે વી ગાંગમ્માની આિાધના માટે પુરુર્ો સાિી, ઘિે ણા અને વેણી પહેિીને સ્ત્રીની વેર્ભ ૂર્ા ધાિણ કિે છે . આ પ્રકાિના ઉત્સવ પાછળનુ ાં કાિણ ઘણુ ાં િસપ્રદ છે : પાયાગત અક્સ્તત્વ/રિએભલટીનુ ાં સ્ત્રીના દૃટટીકોણથી િાન/રિઅલાઇઝેર્ન પામવુ.ાં ગાંગમ્મા જાત્રાના તહેવાિ દિપમયાન સ્ત્રીની ભ ૂપમકા એમ જ િહે છે . ગાંગમ્મા સ્વિાવે ‘ઉગ્ર’ છે . અરહિં ઉગ્ર એટલે સામાન્સય સમજ મુજબ ગુસ્સાવાળાં નહીં, પણ પ્રચ ૂિ ર્ક્ક્તર્ાળી અને પ્રિાવર્ાળી. એક સપ્તાહ દિપમયાન સ્ત્રી પોતાની ર્ક્ક્તને પોતાના રક્રયાકલાપોની માત્રા વધાિીને (વધાિે માત્રામા​ાં િસોઈ તૈયાિ કિીને) અભિવ્યક્ત કિે છે અને ગાંગમ્માની પ્રિાપવતા સાથે એકરૂપ થાય છે . આત્મા કે ઈશ્વિના સાંદિશમા​ાં વાત થાય ત્યાિે , પુરુર્ ર્બ્દનો સાંબધ ાં ‘પ ૂણશ’ સાથે છે . પ ૂણશ એટલા માટે કે તે/આત્મા કોઈનામા​ાંથી ઉત્પન્ન થતો નથી અને તે કોઈને ઉત્પન્ન કિતો નથી. દે ખીતી િીતે અહીં ‘પુરુર્’ ર્બ્દ જાપતવાચક સાંજ્ઞા તિીકે નથી, પુરુર્નો સાંબધ ાં દિે ક સજીમાવ-પનજીવમા​ાં સ્થાપપત આત્મા સાથે છે . ‘પ્રકૃપત’ ર્બ્દમા​ાં જ ‘કૃત’ અથાશત કાયશ કે સર્જનનો િાવ િહેલો છે . સા​ાંખ્યદર્શન જણાવે છે કે સ ૃષ્ટટ એટલે પ્રકૃપતનો પવકાિ. ‘પ્રકૃપત’ ચલાયમાન છે , ઊજાશવાન છે અને ‘પુરુર્’ એ સાંદિશમા​ાં ક્સ્થત અને અકમશર્ીલ છે . િૌપતકર્ાસ્ત્ર ઊજાશના બે મુખ્ય પ્રકાિ પાિે છે , ક્સ્થપત અને ગપત ઊજાશ યાને કે પોટેન્સશ્યલ અને કાઇનેરટક એનજી. ક્સ્થપત અને ગપત ઊજાશઓને અનુક્રમે પુરુર્ અને પ્રકૃપત સાંજ્ઞાની સમા​ાંતિે જોઈ ર્કાય 58

છે . પુરુર્ જ્યાિે પ્રકૃપત સાથે સાંયોગ કિે છે , ફક્ત ત્યાિે જ પુરુર્ અંદિની ક્સ્થપત-ક્ષમતા કાયશિત થાય છે . ગાંગમ્મા જાત્રા ઉત્સવ પાછળનુ ાં કાિણ જેટલુાં આસ્થા સાંબપાં ધત છે , એટલુાં તાન્ત્ત્વક પણ છે . સ્ત્રી-પુરુર્ના કોયિાને અન્સય ઘણા પરિપ્રેક્ષ્યથી સમજીમાને ઉકેલવાનો પ્રયાસ સાંિવ છે . પપિપમ અભિગમ પણ આ પવર્યમા​ાં િસપ્રદ સમજ પ ૂિી પાિે છે . આજના​ાં પવશ્વમા​ાં સ્ત્રી અને પુરુર્ની બદલાતી ભ ૂપમકા પિ િોજિ હોિોક્સ નામક લેખકે ૧૯૯૪મા​ાં એક પુસ્તક લખ્યુ ાં હતુ,ાં ‘Masculinity in crisis’.

મનોપવશ્લેર્ણ

પદ્ધપતથી

લખાયેલા

પુસ્તકમા​ાં

િોજિ

પુરુર્ત્વને બે પસદ્ધા​ાંતોના આધાિે જૂએ છે : લૈંભગક ઓળખ અને જાપતય ઓળખ. લૈંભગક ઓળખ જન્સમ સાથે જ ર્ાિીરિક અવસ્થાના આધાિે મનુટયને પ્રાપ્ત થાય છે . ઊછે િ, વ્યક્ક્તત્વ અને અન્સય બહાિના પરિબળોને કાિણે મનુટયની જાપતય ઓળખ ઘિાય છે , અને ઘણા રકસ્સાઓમા​ાં એ લૈંભગક ઓળખથી ભિન્ન પણ હોય. વ્યક્ક્તત્વની પુરુર્-બાજુ કે સ્ત્રી-બાજુ ઘિવામા​ાં બાળપણનો સમય મહત્વનો હોય છે . સાંતાન દીકિો હોય તો પણ એનુ ાં મન પોતાના ર્રૂઆતના વર્ોમા​ાં અમુક અંર્ે ‘સ્ત્રી’ પ્રકૃપત ધિાવે છે અને ધીમેધીમે પોતાની લૈંભગક સિાનતા એને જાપતય સિાનતા તિફ દોિી જાય છે . િોજિ જણાવે છે કે પપત ૃપ્રધાન વ્યવસ્થામા​ાં પુરુર્નુ ાં પુરુર્ત્વ જોખમાય છે . ઘણી વાિ પપત ૃપ્રધાન કુટુાંબમા​ાં દીકિીઓ સાથે દીકિાઓનો ઉછે િ પણ અત્યાંત રુાંધાયેલો િહે છે . સ્ત્રી તો દે ખીતી િીતે એવા વાતાવિણમા​ાં ઘણુ ાં િોગવે જ છે , પિાં ત ુ પુરુર્મા​ાં પણ િપવટયમા​ાં પુખ્ય વયે આ પ્રકાિના​ાં રુાંધાયેલા ઊછે િના પિઘા 59

પિે છે . દુિાશગ્યે ઘણા રકસ્સાઓમા​ાં એવા પુરુર્ોના સાંપકશ મા​ાં આવતી સ્ત્રીઓ એમની રહિંસક વ ૃપિનો પર્કાિ બને છે . આનો એક ઉકેલ એ છે કે સાંતાનના ઉછે િમા​ાં પપતા કિતા માતાએ વધાિે ફાળો આપવો જોઈએ. આ યુગમા​ાં વ્યાપક િીતે એવો ખયાલ પણ પ્રવતે છે કે સ્ત્રી માટે સાંતાનની મહિમ જવાબદાિી ઊઠાવવી એટલે પોતાની પ્રોફેર્નલ કે પસશનલ લાઇફનુ ાં બભલદાન આપવુ.ાં િોજિ લખે છે કે આ માટે સાંતાનના પ્રાિાં ભિક વર્ો માટે ‘માત ૃત્વ’ની સમજમા​ાંથી સ્ત્રી માટે બોજ કે જવાબદાિી જેવા િાવ દૂ િ થવા જોઈએ અને ‘માત ૃત્વ’ સ્ત્રીની ર્ક્ક્ત અને સામથ્યશન ુ ાં પ્રપતક બનવુ ાં જોઈએ. માત ૃત્વને અન્સય કોઈ પણ પ્રકાિના કાયશ કિતા ઉચ્ચ દિજ્જો પ્રાપ્ત થવો જોઈએ. જન્સમ આપવાની ક્ષમતા ફક્ત સ્ત્રીમા​ાં છે , પુરુર્મા​ાં નહીં. આગળ કહ્યુાં એમ ‘પ્રકૃપત’ ર્બ્દ ખુદમા​ાં જ ‘કૃત’ એટલે કે સર્જનના િાવને સાચવીને બેઠો છે . પુરુર્ એના જીમાવનના પ્રાિાં ભિક તબક્કામા​ાં જ માત ૃત્વની હફ ુ ાં મા​ાં આ પ્રકૃપત તત્ત્વને સમજે એ અપનવાયશ છે . મોિશ ન હ્યુમન ઘણા સ્તિે આઇિેષ્ન્સટરટ ક્રાઇપસસનો સામનો કિે છે , અને એમા પણ જાપતય સ્તિે પોતાનુ ાં હોવાપણુ ાં શુ ાં છે એ સમજવાનો સાંઘર્શ પણ મહત્વનો ખિો. એક સામાન્સય પુરુર્ પોતાના પરિવાિને પોર્વા સક્ષમ ન હોય ત્યાિે સહજ િીતે એની બ્રેિપવનિની ભ ૂપમકા ર્ાંકાના ઘેિામા​ાં આવી જાય. સ્ત્રી પણ પ્રચભલત સ્ત્રીત્વના માપદાં િો સામે અવાિનવાિ ઝઝૂમતી િહે છે .

60

પપિપમ તત્ત્વભચિંતનમા​ાં િે ર્નભલટીની મહિા અને ઇમોર્નભલટીની અવગણનાને પણ સ્ત્રી-પુરુર્ના આવા સાંઘર્શ માટે કાંઈક અંર્ે જવાબદાિ ગણી ર્કાય, કેમ કે િે ર્નભલટીને પુરુર્ત્ત્વનુ ાં અને ઇમોર્નભલટીને સ્ત્રીત્વનુ ાં પ્રપતક માની લેવાય છે . કોપોિે ટ વલ્િશ ના ઉદય સાથે વેતનની સિખામણીમા​ાં અત્યાંત તાણજનક સાભબત થતી ખાનગી નોકિીઓ ઘણી વાિ સ્ત્રી/પુરુર્ પાસેથી એમના સ્ત્રીત્વ/પુરુર્ત્ત્વ છીનવી લે છે . મનુટય સતત પોતાને એક પિતાંત્ર સજીમાવ અનુિવે છે . પોતાની ઓળખ અંગે તેને પાયાગત સવાલો જાગે છે . સ્ત્રી/પુરુર્ હોવુ ાં એટલે શુ ાં એ સવાલ લૈંભગક, જાપતય અને સામાજજક સીમાઓને ઓળાંગીને મનની કોઈ અજ્ઞાતભ ૂપમમા​ાં જઈને પછિાય છે . કોઈ પણ સાંસ્કૃપત કે સમાજ પોતાની મયાશદામા​ાં િહીને સ્ત્રી-પુરુર્ના​ાં દ્ધદ્વધ્રુવીય કોયિાને સમજવા મથતા િહે છે . આ કોયિાનો એક ધ્રુવ સામેના પવજાપતય ધ્રુવને પણ સમજવા અંગત િીતે સાંઘર્શિત િહ્યો ુ નમા​ાં છે . પ ૃથ્વી પિ મનુટયજાપતની હયાતી માટે બાંને ધ્રુવો સાંતલ િહે એ અપનવાયશ છે . ‘રફમેલ મેસ્ક્યુભલપનરટ’ નવા યુગની સાંજ્ઞા છે . ‘મેલ ફેપમપનટી’ જેવો ર્બ્દ

પણ

કોઈએ

વાપયો

જ

હર્ે.

આજના

સમયમા​ાં

મેલનેસ/મેસ્ક્યુભલપનરટને સ્પટટ િીતે સિા-ર્ક્ક્ત સાથે જોિવામા​ાં આવે છે અને ફેપમપનટીને ઋજુવ ૃપિ સાથે. આ પસમ્બોભલઝમ અંગે નવેસિથી પવચાિવુ ાં િહ્યુ.ાં આગળ લખ્યુ ાં એમ પુરુર્ અને પ્રકૃપત બાંને ભિન્ન પ્રકાિની ઊજાશઓ છે , બાંને સમાન િીતે પ્રિાવર્ાળી છે . બાંનેના સપમશ્ર સાંયોગથી જ વ્યાપક િીતે સ ૃટટીની અને સ્થાપનક 61

િીતે સમાજ તથા કુટુાંબની સમતુલા જળવાઈ િહે છે એ ન ભ ૂલવુ ાં જોઈએ.

કૉરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: જ્યા​ાં સુધી પુરુર્ પ્રકૃપતના જ દૃશ્ય જૂએ છે , ત્યા​ાં સુધી પ્રકૃપત એને િોગ આપે છે . પણ જ્યાિે પુરુર્ પોતાના સ્વરૂપને જૂએ છે , ત્યાિે પ્રકૃપત એને મોક્ષ આપે છે . (‘આર્શગ્રથ ાં ાવભલ’ પુસ્તક, પાંરિત િાજાિામ.)

62

૦૯ યે મેમ-ે મેમે ક્યા​ાં હૈ / પમમની પમમોલોજીમા / રિ​િમ ઑફ રક્રએર્ન & એક્સપ્રેર્ન

પેલી પઘસી-પીટી લાઇન વાપિવી પિર્ે પણ એક વાિ વાપિી લઈએ, ‘ઇન્સસાન ના, દો તિહ કે હોતે હૈ...’ એક જેને ‘પમમ’ શુ ાં એ ખબિ છે , અને બીજા જેને નથી ખબિ! ઇન્સટિનેટ પિ ઘુમતા બહજ ુ નો જેને ‘મેમ’ે બોલે છે અને ચુસ્ત રૂરઢવાદીઓ જેને ‘પમમ’ બોલે છે , તે ‘MEME’નો સાચો ઉચ્ચાિ શુ,ાં એ મુદ્દે િપવટયમા​ાં િાર્ાર્ાસ્ત્રીઓ જગે ાં ચિે તો નવાઈ નહીં! આ પમમની વ્યાખ્યા છે ઘણી સિળ. સાયબિ-વલ્િશ મા​ાં પમમ એટલે કોઈ પવચાિ, ઇમેજ, પવરિઓ જે ઝિપથી ઇન્સટિનેટ પિ ફેલાય, વાઇિલ થાય. આ કાંઈ નવુ ાં સ્વરૂપ નથી, પણ બદલાયેલી તકનીકોએ આ જૂના​ાં સ્વરૂપમા​ાં ૂ ની કોઈ અપતદૂ િની પ્રજાપતમા​ાં નવો શ્વાસ િયો છે . તમે આને કાટશ ન ગણાવી ર્કો. એક સમય એવો હતો જ્યાિે ફોટોર્ોપ િૉકેટ સાયન્સસ કિતા કમ કઠીન ન મનાતુ.ાં પવન્સિોઝની એ XP કે પ્રી-XP પસસ્ટમ પિ, િોઘલા​ાં જેવા મોપનટિ સામે બેસી ફોટોર્ોપ કિવાના રદવસો પલટાઈ ચ ૂક્યા છે . આજે દિે ક સ્માટશ ફોન-ધાિક જોઈએ તે પ્રકાિનુ ાં પ્રાથપમક એરિરટિંગ કિી આપતી એપ છૂટા હાથે વાપિે છે . અને ત્યાિે આજના​ાં

યુથને

તેની

કલાત્મકતા/અમુક

કૅસમા​ાં

પવકૃત

કલાત્મકતા/િચનાત્મકતા/પવનાર્ાત્મકતા બધુ ાં જ િજૂ કિવાની 63

તક મળે છે . પમમ ન હોત તો ખબિ ના પિત કે િાિતનુ ાં યુવાધન નાની-નાની વાતે આ હદે પ્રોગ્રેસીવ, હ્યુમિસ અને જજિંદારદલ છે ! માણસ અને યુવા તો ખાસ, સતત કાંઈને કાંઈ કહેવા, અભિવ્યક્ત થવા તિફિે છે એવામા​ાં આજના​ાં પમમ તેની પસસ્ટમની આઉટલેટને ખુલ્લી કિે છે . વા​ાંિવાિ આપણા માથે પછિાતુ ાં પવધાન છે , ‘લોકો વા​ાંચતા નથી, લોકો પાસે સમય નથી.’ ખિી વાત. આજે જેમ ગુજિાતી નવવા​ાંચકોને માઇક્રોરફક્ર્નની તાન ચિી છે , એ જ િીતે સારહત્યથી છે ટા

એવા​ાં,

ગુજિાત

અને

બહાિના​ાં

લાખોના​ાં

લાખો

નેરટઝનો/ફેસબ ૂક-ટ્ પવટિવાસીઓને પમમનો ચસકો એ હદે ચિયો છે કે પમમના​ાં નામે આજે ઓનલાઇન સાયબિ યુદ્ધ છે િાઈ જાય છે ! હમણા જ ‘સ્કૂપહપ ૂ ’ નામની એક મીરિયા વેબસાઇટે કોઈ પમમગ્ર ૂપના​ાં પમમની ઉઠા​ાંતિી કિીને પોતાના​ાં પ્લેટફૉમશ પિ પોસ્ટ કિે લ.ુાં ચોિી સામે અવાજ ઉઠાવ્યો ત્યાિે ઉલટા ચોિ કોતવાલકો િાટે એમ સ્કૂપહપ પેલા મ ૂળ પમમિને (MEMER – પમમ ૂ બનાવનાિ) દબાવવા લાગ્યુ!ાં ત્યાિે

અભખલ િાિતીય પમમ

સમુદાયે એકતાનુ ાં દર્શન કિાવી, ફેસબ ૂક પિ જેટલા​ાં પમમ પેજ અને પમમ ગ્ર ૂપ હતા એમના​ાં સભ્યોની મદદ લઈ સ્કૂપહપ ૂ નુ ાં કન્સટેન્સટ રિપૉટશ કિવાનુ,ાં પ્લે સ્ટોિ પિ િે રટિંગ િાઉન કિાવવાનુ ાં ર્રુાં કિી દીધેલ!ુાં સ્કૂપહપ ૂ ની હાલત પતલી થઈ ગયેલી! બધા એક સ ૂિમા​ાં ગાતા હતા, ‘જો પમમસશ સે ટકિાયેગા, ચ ૂિ ચ ૂિ હો જાયેગા!’ તમાિા સ્માટશ ફોન ષ્સ્ક્રન પિ મા​ાંિ અિધી જગ્યા િોકે એટલી નાની આ પમમની ઇમેજ ઘણી સબળી ચીજ છે . પમમ બનાવવા અને એ 64

પણ લોકો આવકાિે , હસે અને ગોટો વળી જાય એવા પમમ બનાવવા આવિત મા​ાંગી લેતી કાિીગિી છે . પમમસશ ઘણી વાિ ‘TEMPLETE’ કહેવાતી ઇમેજ ફાઇલ વાપિે છે જેના​ાં પિ ફક્ત ભચત્ર જ હોય, કોઈ લખાણ નહીં. પમમિ પોતની સ્માટશ નેસ અને િમ ૂજકળા વાપિી ઇમેજ પિ લખાણ જોિીને પમમ બનાવે. આ કાંઈ સવશમાન્સય ફોમશ નથી, પમમની પવપવધતા અપિાં પાિ છે . ઘણી િે પસપપથી પમમ બનાવી ર્કાય. તમાિા પમત્ર સાથે થયેલી કોઈ િમ ૂજીમા ચેટ કે કોઈની ફેસબ ૂક પોસ્ટ પિ હસાવી દે એવી કમેન્સટનો ષ્સ્ક્રનર્ોટ પણ એક પ્રકાિનો પમમ છે . પમમના​ાં કન્સટેન્સટની ગુણવિાનો પ્રશ્ન થાય તો, સાવ બોગસથી લઈ હ્યુમિની ઉંચાઈ દે ખાિી દે એવા પમમ તમને જોવા મળર્ે. મીમોલોજીમાના​ાં પનટણાતોએ પમમનો એક િદ્દો પ્રકાિ અલગ પાિયો છે , ‘DANK MEME’ યાને અરુભચકિ, સ ૂગ જન્સમાવે એવા પવર્યો કે વાતો પિ બનતા પમમ. તમે કોઈ વાિ ગા​ાંધીજીમાના ફોટો સાથે છપાયેલી ગાળોયુક્ત ર્ાયિી વા​ાંચર્ો તો સમજીમા જર્ો કે િૅક મેમે એટલે શુ!ાં દિે ક ધમશ, રહન્સદુ-મુક્સ્લમ-ભિસ્ત પિ પમમ બને છે અને પમમજનો વચ્ચે ર્ેઅિ પણ થાય છે . અમુક તો એ હદે અરુભચકિ હોય છે કે એમ.એફ. હસ ુ ૈન કે િાન્સસના​ાં ચાલ્સશ હેબ્દોના​ાં કૃત્ય તો આ પમમની સામે દર્ ટકામા​ાં પણ ન આવે! અમુક ફેસબ ૂક ગ્ર ૂપ અને પેજ તેમના​ાં પમમજનો વચ્ચે સાંઘર્શ ટાળવા આવા િૅક પમમ પિ પ્રપતબાંધ ફિમાવે છે . તેઓ અમુક માત્રા કિતા એિલ્ટ કે લાગણી દુિાતા પમમને સપોટશ નથી કિતા પણ એક મોટો વગશ એવો છે જે િૅક પમમ ચાવથી માણે છે .

65

પમમ ખિે ખિ તો આજના​ાં એવા યુથનો અવાજ છે જે લખી કે બોલીને જાતને અભિવ્યક્ત નથી કિી ર્કતા. પમમ પાછળની વાતમા​ાં ઉંિા ઉતિો તો ઘણી વાિ એવા અણસ્પશ્યાશ પવર્યો દે ખાઈ જાય જે આજ સુધી સર્જકો નોંધવાનુ ાં ચ ૂકી ગયા હોય. ખાસ તો મૉિશ ન રિલેર્નર્ીપ પિના પમમ. તમે આને ચાલુ ટુચકાઓ કહીને, ટાઇમપાસ કહીને કે ગમે એ નામ આપી નકાિી દો, દૂ િ ચાલ્યા જાઓ તો પણ આ િમ ૂજીમા પમમ ફોિવિશ થઈને તમાિા ફેસબ ૂક અને વો્સેપ સુધી પહોંચી જવાના. આજકાલના ઉગ્ર િાજકીય માહોલમા​ાં િ​િાસ કાઢવા​ાં પણ પમમ હાથવગુાં સાધન છે . એવા​ાં પણ ઘણા​ાં પોભલરટકલ પમમ છે જેનુ ાં ૂ ની જિા-તિા યાદ સટાયિ તમને પવતેલા સમયના​ાં સટ્ટાકેદાિ કાટશ ન કિાવી દે . આજે કદાચ આિ.કે. લક્ષ્મણ જીમાવતા હોત તો ઓનલાઇન આવા​ાં પમમ જોઈ પેટ પકિી હસતા હોત! કલાપનટણાતો િપવટયમા​ાં કલ્ચિલ અને સોશ્યલ સ્ટિીના​ાં િાગે પમમના​ાં પ્રકાિ પિ સાંર્ોધન કિર્ે જ, આ વાત ગાંિીિતાથી કહુ ાં છાં. એ સમયે તેઓ ૂ ’ જેવી કૉઈ કેટેગિીમા​ાં મ ૂકર્ે કદાચ પમમને ‘મૉિનશ સાયબિ કાટશ ન અને આપણે ઘિ​િી ઉંમિે ઇન્સટિનેટ પિ વાઇિલ થયેલા પમમના​ાં સાંસ્મિણો વાગોળી કહેતા હશુ,ાં આમાિા વખતમા​ાં કાંઈ પમમ બનતા!

66

કૉરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: પાલશમન્સટમા​ાં ઓવૌસી ઝાલ્યો નથી િહેતો. સુપમત્રા મહાજન, “ઓવૈસીજીમા... બેસી જાઓ તમે..” ઓવૈસી, “જ્યા​ાં સુધી માિી વાત નહીં સા​ાંિળવામા​ાં આવે ત્યા​ાં સુધી દુપનયાની કોઈ તાકત મને બેસાિી નહીં ર્કે.” સુપમત્રા, “જેવી તમાિી મિજીમા... અલ્યા ઓયે... જણ ગન મન વગાિ તો...” ઓવૈસી તિફ બેસી ગયો, “સુપમત્રાજીમા આ નહીં બકતા હો!” (એક પમમમા​ાંથી)

67

૧૦ વુલ્વિીન અને લોગન / રહિંસા વિે ર્ા​ાંપત / અંદિના​ાં જાનવિ સામે સાંઘર્શ

િીએનએ શ્ખલાનો ાંૃ ‘જીમાન’ કહેવાતો પનપિત રહસ્સો એ ઇન્સફમેર્ન સાચવે છે જે આપણને મનુટય બનાવે છે . જીમાનમા​ાં થતો લગીિે ક ફેિફાિ પણ ર્િીિમા​ાં પવભચત્ર પ્રકાિના બદલાવ જન્સમાવે છે . જીમાનની િીએનએ સાંિચનામા​ાં થતી ફેિબદલ એટલે ‘મ્ય ૂટેર્ન’ અને તેના કાિણે જન્સમતા પવપર્ટટ મનુટયો એટલે ‘મ્ય ૂટન્સટ’. આ પસમ્પલ કન્સસેપ્ટ પિ માવેલ કોપમક્સ એક્સ-મેન સીરિઝની વાતાશઓ િજૂ કિે છે જેનુ ાં મોસ્ટ સેભલબ્રેટેિ કેિેક્ટિ છે લોગન એ.કે.એ. વુલ્વિીન. બાંને હથેળી પાછળ આંગળીના​ાં મ ૂળમા​ાંથી નીકળતા ત્રણ-ત્રણ તેજતિાશિ નહોિ, બળકટ ર્િીિ, ઘાવ આપમેળે રૂઝાવાની ક્ષમતા, ધીમી એજજિંગ પ્રોસેસ અને એના​ાં કાિણે ભચિાયુ િોગવતો વુલ્વિીન આખિે 2017મા​ાં આવેલી ‘લોગન’ મ ૂપવ પછી પવદાય લે છે . જગલમા​ાં ાં ઘણો સમય વરુઓ વચ્ચે િહેલો વુલ્વિીન અમુક િીતે પશુ હતો. દૂ િ સુધી જોવુ,ાં ગાંધ વિે પિખવુ,ાં ધીમા અવાજો સા​ાંિળવા જેવી બાબતો તેને પશુ બનાવતી હતી પણ, તેન ુ ાં મોિલ કાંપાસ સાચી રદર્ામા​ાં ગોઠવાયુ ાં હતુ.ાં આ રફલ્મમા​ાં તે પમિએજમા​ાં આવેલો, જજિંદગીથી થાકેલો પુરુર્ છે . કુદિતી િીતે તેના નહોિ સખ્ત અને ધાિદાિ હાિકાના​ાં બનેલા હતા પણ, એક છટકેલ રદમાગના​ાં વૈજ્ઞાપનકે તેના હાિકામા​ાં અપવનાર્ી એિામેષ્ન્સટયમ ધાતુ 68

િેળવી દીધેલી જેને કાિણે તેની ર્ક્ક્ત ઘણી વધી ગયેલી. હવે વર્ો પછી એિામેષ્ન્સટયમનુ ાં ઝેિ ર્િીિમા​ાં ફેલાવા લાગ્યુ ાં છે અને તેની ર્ક્ક્ત ક્ષીણ થઈ િહ્યી છે . કથા આકાિ લે છે 2029મા​ાં, જ્યાિે મોટાિાગના મ્ય ૂટન્સટ પવલુપ્ત થઈ ગયા છે . એક્સ-મેન ટીમના​ાં સ્થાપક વ ૃદ્ધ ચાલ્સશ ઝેપવઅિ ે પ્લાન્સટમા​ાં છૂપાઈને જીમાવવા મજબ ૂિ છે . કહે છે કે લોગન સાથે ખાંિ​િ સજીમાવ તેની મ ૂળ પ્રકૃપત ક્યાિે ય છોિી ર્કતો નથી. લોગનને ર્ત્રુઓ વાિાં વાિ યાદ કિાવતા હતા કે તે જાનવિ હતો અને જાનવિ જ િહેર્ે. લોગન ઊંઘમા​ાં પણ પશુ ાં જેમ ઘ ૂિક્યા​ાં કિે છે . ચાલ્સશ ઝેપવઅિે લોગનને સમજાવ્યુ ાં કે તે પહેલા મનુટય છે , પશુતા​ાં તેના​ાં મ્ય ૂટેર્નની બાયપ્રોિક્ટ છે . ચાલ્સશ ઝેપવઅિે તેને એકસ-મેન નામે પરિવાિ અને જીમાવન જીમાવવાનો હેત ુ આપેલો. રફલ્મમા​ાં ઘણા થીમ-સબ્જેક્ટમા​ાંથી એક મુદ્દો માણસનો પોતાની અંદિના​ાં જાનવિ સાથે સતત ચાલતો સાંઘર્શ પણ છે . વુલ્વિીનના િીએનએથી લેબિે ટરિમા​ાં જન્સમેલી ૧૧ વર્શની લૌિા જજનેરટક્સ વિે મોરિફાઇિ મ્ય ૂટન્સટ છે . બીજા ર્બ્દોમા​ાં તે લોગનનુ ાં જૈપવક સાંતાન છે જેને તેન ુ ાં મન મોિેથી દીકિી તિીકે સ્વીકાિે છે . લૌિાને બનાવનાિ બાયોટેક્નોલોજીમા કાંપનીની પહોંચથી તેને સલામત િીતે દૂ િ મ ૂકી આવવાનુ ાં પમર્ન લોગને અપનચ્છાએ સ્વીકાિવુ ાં પિે છે . સતત ચોકન્ના પશુ જેમ અણધાિી હિકત સામે નહોિ કાઢીને લિવા માટે તૈયાિ થઈ જવુ,ાં એ લોગનનો પહેલો પ્રપતિાવ િહ્યો છે . લૌિા પણ દિે ક સમસ્યાનો ઉકેલ રહિંસામા​ાં જૂએ છે . રકિંત ુ લોગન જાણે છે કે રહિંસા અને પાર્વીપણાનો માગશ દુ:ખદાયી અને એકલવાયો છે .

69

રફલ્મ-તજજ્ઞ ભલઓ બ્રૌિી કહે છે કે લા​ાંબા સમય પછી જોન્રાના​ાં રફક્સ માળખામા​ાં બનતી રફલ્મો પોતે જ તે જોન્રાની સેલ્ફ-પેિોિી બની જાય છે અને ‘લોગન’ એવી રટપપકલ સુપિહીિો રફલ્મ નથી. ૂશ ાબદ્ધ સુપિહીિો મ ૂપવ ‘િેિપ ૂલ’ આવી ધિાધિ બની િહેલી ફોમ્યલ સામે એન્ક્સ્ટ્રમ છે િે જઈ કટાક્ષ કિે છે , તો ‘લોગન’ જેન્સયુઇન િીતે પોતાનો પક્ષ િજૂ કિે છે . લોગન એક દૃશ્યમા​ાં ચશ્મા લગાવી જૂની એક્સ-મેન કોપમક અંગે કહે છે કે, આ બધુ ાં બકવાસ છે ! રિ​િે ક્ટિ આજની સુપિહીિો મ ૂપવઝ પિ કમેન્સટ કિે છે કે, સીજીમાઆઈ બ્લિ, રહિંસા, પવસ્ફોટ અને હાહાકાિ એ બધુ ાં રફલ્મી છે ! િીઅલ લાઇફમા​ાં રહિંસા, િા​ાંગતોિ, અવ્યવસ્થા પિદા પિ દે ખાય એવા આકર્શક અને થ્રીભલિંગ નહીં પણ િ​િામણા અને દદશ નાક હોય છે . રિ​િે ક્ટિ જેમ્સ મેનગોલ્િ સુપિહીિો જોન્રાને વેસ્ટનશ જોન્રા સાથે પમક્સ કિે છે . તેઓ 1953ની વેસ્ટનશ રફલ્મ ‘ર્ેન’નો ઉલ્લેખ કિી એ વાત પણ અભિવ્યક્ત કિવામા​ાં સફળ િહ્યા છે કે, ‘પનિાં કુર્ કુદિતી વાતાવિણમા​ાં જીમાવતો/સમા​ાંતિ ધાિાથી પવમુખ મનુટય જ્યાિે એક સમાજનો રહસ્સો બનવા પ્રયત્ન કિે ત્યાિે મહદાં ર્ે સાંઘર્શ અને તેના પરિણામે પનટફળતા જન્સમે છે .’ પપશ્વમ અમેરિકાની ઘાટીઓમા​ાં ફિતો ર્ેન ર્હેિમા​ાં જીમાવન સ્થાયી કિવા ચાહે છે પણ, સાંઘર્શનો સામનો કિીને તે આખિે મ ૂળ આવાસમા​ાં પાછો ચાલ્યો જાય છે . અહીં ૂ પરિવાિને ઘિે િાત િોકાય છે જેને પાસેના​ાં લોગન પણ એક ખેડત ઇન્સિષ્સ્ટ્રઅલ ય ૂપનટના​ાં િાડૂતી ગુિાં ાઓ હેિાન કિે છે . વેસ્ટનશ રફલ્મોના​ાં નાયક જેમ લોગન પણ પેલા ગુિાં ાઓ સામે લિે છે .

70

બાયોટેક્નોલોજીમા કાંપની લૌિાને કબજે કિવા લોગનના​ાં જ ક્લોન X-24ને કામે લગાિે છે . તેનો આ બહરૂુ પી પસદ્ધા​ાંતો અને સદગુણો વગિના​ાં આદે ર્ પાળતા જાનવિથી પવર્ેર્ કાંઈ નથી. ચાલ્સશ ઝેપવઅિ લોગનને લા​ાંબા સમયથી સમજાવતા હતા કે લોગને લૌિાને ઉછે િવી જોઈએ નહીંતિ હફ ાં ૂ ની ઊણપને કાિણે લૌિા પણ એવી જ પનદશ ય બની જર્ે. ર્િીિમા​ાં એિામેષ્ન્સટયમ િેળવવાના​ાં પ્રયોગ વખતે સ્મ ૃપત ગુમાવી ચ ૂકેલો લોગન પોતે કોણ અને શુ ાં હતો એ દ્ધદ્વધામા​ાં વર્ો સુધી અટવાયેલો િહેલો. સ્વજનો અને પમત્રોને ગુમાવીને જીમાવનની પનિથશકતા સમજીમા ચ ૂકેલા લોગને હવે નવા લોકો સાથે સાંબધ ાં ો કેળવવાનુ,ાં સાંવેદના દર્ાશવવાનુ ાં છોિી દીધુ ાં છે . આખિે લોગન માટે ફેપમલી લાઇફ જીમાવવાની ર્ક્યતા ઊિી થાય છે , જેમા​ાં પપતા સમાન ચાલ્સશ ઝેપવઅિ અને દીકિી જેવી લૌિા હર્ે. પિાં ત ુ X-24 સામેના સાંઘર્શમા​ાં લોગન ચાલ્સશને ગુમાવે છે . યજમાન પરિવાિને પણ X-24 બિહેમીથી કત્લ કિે છે . લોગન હતાર્ છે , ગુસ્સામા​ાં છે . સુખ અને ર્ા​ાંપતનુ ાં પારિવારિક જીમાવન તેના માટે નથી. કાયમ રહિંસાના​ાં ખિાબ પરિણામ િોગવતો લોગન સમજે છે કે રહિંસા તેના િાગ્ય સાથે અભિન્ન જોિાયેલી છે ‘ર્ેન’ મ ૂપવનો નાયક સમાજ વચ્ચે પોતાના​ાં લોકોને સ્થાયી કિવા, ર્ા​ાંત અને સભ્ય વાતાવિણ જાળવી િાખવા આ મ ૂલ્યથી પવરુદ્ધ, રહિંસાનો િસ્તો અપનાવે છે . રહિંસા વિે ર્ા​ાંપતની સ્થાપનાનો પવકલ્પ લોગન પણ અપનચ્છાએ સ્વીકાિે છે . લોગનને પોતાના ક્લોન સામે લિવા માટે વધાિે ર્ક્ક્તની જરૂિ છે . લૌિા અને બીજા બાળકોનુ ાં 71

િપવટય દાવ પિ લાગ્યુ ાં છે ત્યાિે લોગન એિામેષ્ન્સટયમની બનેલી ૂ ાગાળા માટે તેને ર્ક્ક્તર્ાળી બનાવે સીિમનુ ાં સેવન કિે છે જે ટાંક છે . આ જ સીિમ તેના મોતનુ ાં કાિણ બને છે પણ, તે લૌિા અને બીજા બાળકોને બચાવી લે છે . મ ૃત્યુર્ૈયા પિ લોગન લૌિાને કહે છે , ‘તાિે હવે લિવાની જરૂિ નથી. એ લોકોએ તને જે ઉદ્દે ર્થી બનાવી છે એવી તુ ાં ન બનીર્.’ લૌિા પહેલીવાિ લોગનને પપતા કહીને સાંબોધે છે . લોગનની આંખો ખુર્ છે , ‘આવુ ાં હોય છે સાંતાનના​ાં ખોળામા​ાં માથુ ાં િાખીને આંખો મીંચી દે વાનુ ાં સુખ!’ તેિ દાયકાથી આ ધિતી પિ જીમાવતા લોગને પમત્રો અને પરિભચતોને ઘિ​િા થઈ મ ૃત્યુ પામતા​ાં જોયા છે જેના કાિણે તેની સાંવેદનાઓ જિા રુક્ષ થઈ ગઈ છે . પિાં ત ુ તે સમજ્યો છે કે માણસ યા પશુ કોઈ પણ માટે ખરુાં સુખ સાથે િહેવામા​ાં છે . લોગન અને ર્ેન જેવા સમથશ મનુટયોને પોતાના સ્વજનો પ્રત્યે સાંવેદના, પ્રેમ અને અનુકાંપા છે . આ સ્વજનો સુખી અને અજપા ાં વગિનુ ાં જીમાવન જીમાવી ર્કે એ માટે તેમણે રહિંસાનો માગશ અપનાવવો પિે છે . લોગનને દફનાવી લૌિા ‘ર્ેન’ મ ૂપવનો છે લ્લો સાંવાદ બોલે છે , ‘મનુટયે એ બનવુ ાં જ પિે છે , જે તે છે . બીબાને તોિી ર્કાતુ ાં નથી. રહિંસાથી માણસ કશુ ાં પામતો નથી. આ િસ્તે જઈને પાછા પણ ફિી ર્કાતુ ાં નથી. પણ માિા રકસ્સામા​ાં, સાચી કે ખોટી આ જ માિી છાપ પિી ગઈ છે જે જર્ે નહીં. તુ ાં હવે તાિી મા​ાં પાસે ઘિે જા. એને કહે કે બધુ ાં જ સારુાં થઈ ગયુ ાં છે . બહાિ હવે કોઈ પણ પ્રકાિની અર્ા​ાંપત કે અસુિક્ષા નથી િહ્યી.’

72

કૉરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: આવેર્ અને ક્રોધને ઉછે િી ર્કાતા નથી પણ તેને ઉઝિ​િામા​ાંથી આકાિ આપવો પિે છે . (‘લોગન’નુાં પવલન પાત્ર િોક્ટિ િાઇસ)

73

૧૧ ધ પકશ ઓફ બીઇંગ એ વોલફ્લાવિ / પીિાઓ સાંઘિીને ઊિી િીંત પિ ઊગેલ ુાં પુટપ / પત્રલેખનથી અભિવ્યક્ક્ત

‘ઇપપસ્ટલેિી’ પ્રકાિની નવલકથાઓમા​ાં સામાન્સય િીતે પ્રકિણ શ્રેણીબદ્ધ પત્ર/િાયિી/દસ્તાવેજ સ્વરૂપે લખાય છે . ‘ધ પકશ ઓફ બીઇંગ એ વોલફ્લાવિ’ આવી એક પત્ર-નવલકથા છે . પત્ર લખનાિ

વ્યક્ક્ત

છે

રકર્ોિવયના​ાં ઘણા

પાંદિ

વર્શનો

ચાલી,

જેના

અનુિવો

બધા​ાં પવદ્યાથીઓના​ાં ર્ાળાજીમાવન

અથવા

ર્ાળાજીમાવનના​ાં આંપર્ક અનુિવોનુ ાં કોઈને કોઈ િીતે પ્રપતપનપધત્વ કિે છે . ચાલી એક અજ્ઞાત પમત્રને પત્ર લખીને એવી ઘણી વાતો જણાવે છે , જે તેણે બાળપણથી લઈને અત્યાિ સુધીના​ાં જીમાવનકાળમા​ાં હૃદયના​ાં

અતળ

અંધકાિમા​ાં

ધિબી

િાખી

હતી.

અંતમુખ શ ી,

એકલવાયા અને પ્રામાભણક સ્વિાવના ચાલી પાસે એક સાિો પમત્ર હતો જેણે થોિા સમય પહેલા આપઘાત કિે લો. કોઈ અંગત વ્યક્ક્તનુ ાં મ ૃત્યુ ચાલી માટે નવી વાત ન હતી. એ નાનો હતો ત્યાિે તેની સગી માસીનુ ાં પણ અકસ્માતમા​ાં મ ૃત્યુ થયેલ.ુાં પ્રશ્ન એ છે કે, એક પનદોર્ બાળક એના​ાં મનમા​ાં કેટલા​ાં િહસ્ય સાંઘિીને માનપસક િીતે સ્વસ્થ જીમાવન જીમાવી ર્કે? ચાલી એવો છોકિો છે જે આસપાસ ઘણુ ાં બધુ ાં જૂએ છે , ન ઈચ્છવા છતા​ાં પણ 74

ચાલી લોકોના​ાં અંગત જીમાવનની નાજૂક ક્ષણોનો સાક્ષી બને છે . આ ક્ષણો એવી સાંવેદનર્ીલ અને જટીલ હોય છે કે, એ અંગે તેને કહેવામા​ાં આવે છે - ‘આ વાત કોઈને કહીર્ નહીં. આ િહસ્ય આપણી વચ્ચે જ િાખજે ચાલી.’ ચાલી પાસે પમત્રો નથી કે નથી ઘિમા​ાં િાઈ-બહેન સાથે મજબ ૂત સાંવાદ સાધી ર્કાય એવી ર્ક્યતા. આવી ક્સ્થપતમા​ાં િહેલા​ાં પાત્ર માટે લેખક ષ્સ્ટવન ચબોસ્કીએ પત્ર વિે વાતાશ કહેવાનો િસ્તો અપનાવ્યો છે , જેથી વા​ાંચક ઘટનાઓને બીજા કોઈ પાત્રના​ાં દૃટટીકોણને બદલે ચાલીની નજિે

જૂએ છે , તેની સમસ્યા

સમજવાનો પ્રયત્ન કિે છે . તેમ છતા​ાં આ વાતાશ એકદમ ગાંિીિ કે િાિે ખમ નથી બનતી. વાતાશમા​ાં ઘણી જગ્યાએ ર્ાળાજીમાવનના​ાં એ આનાંદદાયી અનુિવનુ ાં સેભલબ્રેર્ન કિવામા​ાં આવ્યુ ાં છે , જે સમય વ્યક્ક્તત્વ ઘિતિ માટે નોંધપાત્ર ગણાય છે . માદક દવાઓ અને સેક્સ અંગે થોિાક ઉલ્લેખને કાિણે અમેરિકાના​ાં ઘણા​ાં માતાપપતા ર્ાળાની લાઇબ્રેિીથી આ પુસ્તકને દૂ િ િાખવાના પક્ષમા​ાં છે . વાતાશનો અંિ​િકિાં ટ છે ચાલીની ત્રસ્ત માનપસક હાલત. ચાલીની મુખ્ય સમસ્યા છે , તેણે રૂાંધી િાખેલી પોતાની ખિાબ સ્મ ૃપતઓ. વાતાશ આગળ વધે એમ સમજાતુ ાં જાય છે કે ચાલી માસીના​ાં અકસ્માત માટે ખુદને જવાબદાિ ગણે છે . આ ભગલ્ટ તેના​ાં હૃદયને ઘણીવાિ એવુ ાં િીંસે છે કે તેની આંખે અંધાિા આવી જાય છે , તે િાનશ ૂન્સય થઈ જાય છે .

75

પસગ્માંિ િોઇિના​ાં મતે રકર્ોિવયનો સમયગાળો સામાન્સય િીતે જાપતય વ ૃપિના​ાં દમનનો હોય છે . ચાલીએ એના મનમા​ાં પોતાની કે બીજાની જે નાની-મોટી વાતો સાંઘિી િાખી છે એ વાતો તેને માનપસક િીતે નુકસાન કિતી િહી છે . જીમાવનથી દુ:ખી પોતાની સગી માસી પ્રત્યે ચાલીને ઘણી લાગણી હતી. એમની સાથે જોિાયેલી અત્યાંત ખિાબ સ્મ ૃપતઓને ચાલીનુ ાં મન સતત ઊંિેને ઊંિે દાટતુ ાં િહે છે . માસીને તેણે કાયમ ‘પવષ્ક્ટમ’ તિીકે જોયા છે અને તેન ુ ાં મન પોતાની માસી અંગે આ પસવાય બીજીમા કોઈ હકીકત સ્વીકાિવા તૈયાિ જ નથી. પસગ્માંિ િોઇિ વ્યક્ક્તત્વના​ાં જે ત્રણ અંગો જણાવે છે એમા​ાંથી એક, ‘ઇગો’ અંગ સતત આવી પીિાદાયક સ્મ ૃપતઓના​ાં વાજબી કાિણો અને તેને સમજવાની પ્રરક્રયાથી મનને દૂ િ કિવા​ાં પ્રયત્નર્ીલ િહે છે . આરદકાળથી જૂથમા​ાં િહેવા ટેવાયેલ મનુટયની આ સ્વિાવગત આકા​ાંક્ષા ચાલીમા​ાં પણ જોવા મળે છે . તે પમત્રતા ઝાંખે છે , એવા કાન ઝાંખે છે જેમા​ાં તે સાંકોચ િાખ્યા વગિ પોતાની લાગણીઓ ઠાલવી ર્કે. હાઇસ્કૂલમા​ાં દાખલ થયા પછી તેને બે નવા​ાં પમત્ર મળે છે , આગળના​ાં ધોિણમા​ાં િણતા સેમ અને પેરટ્રક બહેન-િાઈની ઉત્સાહી જોિી. અંગ્રેજીમાનુ ાં પ્રખ્યાત વાક્યા​ાંર્ છે , ‘No man is an island’. કોઈ મનુટય એકલવાયો ન જીમાવી ર્કે. મનુટયને કાયમ એકબીજાના​ાં સહાિાની જરૂિ પિે જ. ચાલી પણ એવા પ્રેમાળ પમત્રોની ઝાંખના િાખે છે જે તેને સા​ાંિળે , સમજે અને સ્વીકાિે . પુસ્તકમા​ાં એક જગ્યાએ તે લખે છે , ‘હુ ાં એમની જોિે પહેલીવાિ ચાલ્યો હતો એ મને યાદ આવ્યુ.ાં ત્યાિે પહેલીવાિ મને લાગ્યુ ાં કે હુ ાં 76

પણ કોઈની સાથે જોિાયેલો છાં.’ ચાલી પમત્રોની સાંગતમા​ાં ‘આનન્સત્ય’ અનુિવે છે , તે કહે છે – “I feel infinite.” પમત્રોની સાંગતમા​ાં ચાલી બદલાઈ િહ્યો છે . તે પોતાના એકલવાયા વ્યક્ક્તત્વની કેદમા​ાંથી બહાિ આવી આસપાસના​ાં જીમાવનનો રહસ્સો બનતા ર્ીખે છે . પિાં ત ુ હજુ માસીના​ાં મ ૃત્યુ અને એ પહેલા ચાલીએ જોયેલી એમની ખિાબ ક્સ્થપતની સ્મ ૃપતઓ અવાિનવાિ સપાટી પિ દે ખા દે તી િહે છે . ચાલીને તેની પમત્ર સેમ મનોમન ખુબ ગમે છે , પણ સેમ પહેલેથી જ કોઈ બીજા છોકિા સાથે સાંબધ ાં મા​ાં છે . સેમનો કૌટુાંભબક ભ ૂતકાળ ઘણો ખિાબ હતો. તેની માતા પેરટ્રકના પપતાને પિણી છે . િલે સેમ અને પેરટ્રક સગા િાઈ-બહેન નથી, છતા​ાં બાંને વચ્ચેનો પ્રેમ લોહીના​ાં સાંબધ ાં કિતા પણ ગાઢ છે . પેરટ્રક જજિંદારદલ છોકિો છે જેનો બીજા એક છોકિા સાથે સજાપતય સાંબધ ાં છે . સેમ જે છોકિા સાથે સાંબધ ાં મા​ાં હતી એ છોકિો સેમને છે તિતો હતો. આ િીતે, ચાલી જે વ્યક્ક્તઓથી ઘેિાયેલો હતો એ વ્યક્ક્તઓના​ાં ુ ન જીમાવનમા​ાં આવતા​ાં નાના-મોટા તોફાન ચાલીનુ ાં માનપસક સાંતલ ખોિવી નાખતા​ાં. સેમ જેવી સુદિ ાં અને પનમશળ હૃદયની છોકિીને જોઈને ચાલીને કાયમ સવાલ થતો, ‘ર્ા માટે સાિા માણસો ખિાબ માણસો સાથે સાંબધ ાં િાખીને સામેથી પોતાની જાતને હાની પહોંચાિવા દે છે ?’ ચાલીના પમત્ર જેવા પર્ક્ષક આ પ્રશ્નનો જવાબ આપે છે , ‘વ્યક્ક્ત ખુદને જેના​ાં માટે લાયક ગણે છે એ જ પ્રેમ તે સ્વીકાિી લે છે .’

77

અભ્યાસમા​ાં ઠીકઠાક

સેમને

ચાલીની

ઘણી

મદદ

મળે

છે .

યુપનવપસિરટમા​ાં ચાલતા એક ખાસ અભ્યાસક્રમમા​ાં તેની પસાંદગી થાય છે . આ કાિણે સેમ અને ચાલીનો તાંત ુ મજબ ૂત બને છે . ચાલીને જાણ થાય છે કે સેમ બાળપણમા​ાં યૌનર્ોર્ણનો િોગ બની હતી. તેન ુ ાં બચપણ પણ ત્રાસદીઓથી િ​િે લ ુાં હતુ.ાં ચાલીને સમજાય છે કે તે બાંને ઘણી બાબતે એકસમાન છે . સેમને પણ ચાલી પસાંદ છે તેમ છતા​ાં, સેમને અકળામળ એ વાતની છે કે ચાલીએ કોઈ રદવસ પોતાની લાગણીઓ સ્પટટ િીતે વ્યક્ત જ ન કિે લી. ચાલી પોતાની આ નબળાઈથી પરિભચત તો હતો જ. વાતાશના​ાં અંતમા​ાં ચાલીએ આ જ ર્ીખવાનુ ાં છે , કે અભિવ્યક્ક્ત અને જીમાવનની પવપવધ બાબતોમા​ાં રહસ્સેદાિી અત્યાંત જરૂિી છે . અભ્યાસક્રમમા​ાં જોિાવા સેમ પમત્રોને છોિીને યુપનવપસિટી ચાલી જાય છે . પેરટ્રક અને બાકીના​ાં પમત્રો પણ આગળના​ાં ધોિણમા​ાં િણતા હોવાથી હાઇસ્કૂલ છોિીને કોલેજમા​ાં ચાલ્યા જવાના​ાં છે . આ બધી વાતોની પમશ્ર અસિને કાિણે ચાલીની એકલતા ફિી ફૂાંફાિો માિે છે . રૂાંધાયેલી સ્મ ૃપતઓને કાિણે ફિી તેને અંધાિા આવે છે અને તે િાવશ ૂન્સય થઈ જાય છે . સેમ સાથેની ચચાશને અંતે ચાલીને પોતાની માસી સાથે જોિાયેલી સ્મ ૃપતનુ ાં સત્ય સમજાય છે , જે સ્મ ૃપત તેને કાયમ ત્રસ્ત કિતી હતી. અંતે ચાલી માનપસક સાિવાિ થકી સ્વસ્થ થવાનો પ્રયત્ન કિે છે . ચાલી ફિી પોતાના િાઈ-બહેન, સેમ અને પેરટ્રક સાથે તક મળતા સમય પસાિ કિવા લાગે છે . ચાલી અંગે તેના પમત્રો માને છે કે તે િપવટયમા​ાં સાિો લેખક બનર્ે. ચાલીના રકસ્સામા​ાં એવુ ાં માનવાને 78

અવકાર્ છે કે, એ જેમ પત્ર લખતો જાય છે તેમ એની પસસ્ટમમા​ાંથી

બધી

વાતો

બહાિ

આવતી

જાય છે .

અંગત

અભિવ્યક્ક્તઓને કાગળ પિ ઊપસતી જોઈને તે પવખિાયેલા​ાં ભબિંદુઓ જોિવા સક્ષમ બને છે . આ પ્રવ ૃપત પણ તેન ુ ાં માનપસક સ્વાસ્થ્ય સુધાિે છે . અંતે પરિણામ તો સુખદ જ આવે છે . પત્ર કોને લખવામા​ાં આવ્યા છે એ વાત િહસ્ય છે . જો કે લેખક ષ્સ્ટવન ચબોસ્કીએ એમના અંગત અનુિવને આધાિે લખેલી આ નવલકથા જાણે વા​ાંચક સાથે જ સીધો સાંવાદ કિે છે . એટલા માટે ચાલી આ પત્રો પુસ્તક વા​ાંચનાિ સેંકિો વા​ાંચકોને સાંબોંધીને લખે છે એમ માની ર્કાય.

કૉરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: “યુવાનો માટે પુસ્તકો, ગીતો અને રફલ્મોનો અથશ મનોિાં જન સુધી સીપમત નથી. આ બધા​ાં આપણને ખુદને ઓળખવામા​ાં મદદ કિે છે . આ દિે ક ચીજો સમજાવે છે , કે આપણો પવશ્વાસ શુાં છે અને આપણુાં જીમાવન કેટલી બધી ર્ક્યતાઓથી િ​િપ ૂિ છે .” – ષ્સ્ટવન ચબોસ્કી

79

૧૨ ઓનલાઇન પ્લેટફોમશ / દોસ્તીનુાં બદલાતુાં વ્યાકિણ / િેન્સિર્ીપ ચાઇના કા માલ હૈ?

ઘિઝુિાપો/વતનઝુિાપો નવો ર્બ્દ નથી. ટેક્સબ ૂકમા​ાં પણ આવી ગયેલા બાલમુકુાંદ દવેના​ાં ‘જૂન ુ ાં ઘિ ખાલી કિતા​ાં’ કાવ્યથી પણ લોકો પરિભચત હોવાના. સમપથિંગ કે સમવન પ્રત્યે બાંધન કે મોહ હોય એટલે એ તિત ના છૂટે. પિાં ત ુ ‘ખિે કોથળો અને દે હ મોકળો’ની રોપભલ્સ પીને નવી સદીની ‘મોબાઇલ જનિે ર્ન’ પહેલા કિતા હવે વધાિે િાટકતી થઈ છે ! એક સમયે મધિલેન્સિ ગુજિાતની અમુક જ્ઞાતીઓમા​ાં દરિયામા​ાં પ્રવાસ કિનાિ માણસો પિ સામાજજક પ્રપતબાંધ મ ૂકી દે વાતો. રિમેમ્બિ

પમસ્ટિ

મોહનદાસ

કિમચાંદ

ગા​ાંધી?!

પણ

ટ્રાન્સસપોટે ર્નની સુપવધા વધતા હવે નજીમાક કે દૂ િના અંતિો કલાકોમા​ાં કપાઈ જાય છે . જસ્ટ લાઇક ઇન આંખનો પલકાિો! હિવા-ફિવાના​ાં ઉદ્દે ર્ પસવાય પણ આજનુ ાં ય ૂથ સ્ટિી અને જોબ જેવી મહત્વની બાબતે પણ ઘિથી દૂ િ નીકળવા પ્રયત્નર્ીલ હોય છે . નાના ર્હેિથી મોટા ર્હેિો તિફ, મોટા ર્હેિોથી મેટ્રોપસરટ અને મેટ્રોપસરટથી સીધા પવદે ર્ જવાની ઈચ્છા ઍન્મ્બર્સ લોકોમા​ાં સ્વાિાપવકપણે હોવાની.

80

કાયમ એક સ્થળે સેટલ ન થવાનુ ાં પસાંદ કિી ઠેકાણુ ાં બદલતા િહેતા લોકોની સાંખ્યા ધીમી ગપતએ, પણ વધતી જાય છે . રિસ્પોઝેબલ વસ્તુઓનુ ાં માકે ટમા​ાં ચલણ છે . પ્રોિક્ટ એક કે અમુક વાિ વાપિીને ફેંકી દે વાની, ફિી જરૂિ પિે એટલે નવી ખિીદી લેવાની. જેને કાયમી ઠામ-ઠેકાણુ ાં ન હોય અથવા જે સતત ટ્રાવેલમા​ાં િહેતા હોય એના માટે રિસ્પોઝેબલ સામગ્રીઓ વધાિે માફક આવે એ દે ખીતી વાત છે . આ વાત િોક્ટિ ઓમ્રી ભગલાથના ધ્યાન બહાિ ન િહી ર્કી. કેન્સઝસ યુપનવપસિરટમા​ાં સાયકોલોજીમાના​ાં પ્રોફેસિ ઓમ્રી ભગલાથનુ ાં કહેવાનુ ાં એમ થાય છે કે પમત્રો પણ હવે રિસ્પોઝેબલ જેવા થવા લાગ્યા છે ! ઓમ્રી ભગથાન અને કો-િાઇટિ લુકાસ રકફિે 2016મા​ાં િજૂ કિે લા​ાં એક ર્ોધપત્રમા​ાં આવુ ાં લખ્યુ ાં છે . ઓમ્રી ભગલાથના મતે જો વ્યક્ક્ત સજાગ હોય કે તેણે સતત સ્થળ બદલતા િહેવાનુ ાં છે અને બહધ ુ ા જીમાવનજરૂિની વસ્તુઓ રિપ્લેસ થઈ ર્કે છે ; ફપનિચિ, નાના મોટા સાધનો, પુસ્તકો, કપિા, (ત્યા​ાંના રકસ્સામા​ાં) ઇવન કાિ પણ, તો વ્યક્ક્ત આસપાસની વસ્તુઓ સાથે ખાસ મજબ ૂત બાંધન નહી બનાવે. આ વ ૃપિ આગળ જતા વ્યક્ક્તત્વનો એક િાગ બની જાય છે જે વ્યક્ક્તગત અને સામાજીમાક સાંબધ ાં ોમા​ાં પણ રિફ્લેક્ટ થવા લાગે છે . જો

કે

આનો

એક

ફાયદો

એ

ખિો

કે

માણસ

નવી

વસ્તુ/માહોલ/અજાણ્યાઓ ાં સાથે તિત બોષ્ન્સિ​િંગ કિવા સક્ષમ બને છે , પણ સામા પક્ષે આના ગેિફાયદા વધાિે છે . નવા સ્થળે નવા 81

સાંબધ ાં ો કેળવાય એટલે જૂના અને પાક્કા પમત્રોવાળી જે વાત છે એનો છે દ ઉિતો જાય, ઉંમિના જુદા-જુદા તબક્કાઓમા​ાં બાંધાયેલા બોષ્ન્સિ​િંગ આસ્તે-આસ્તે ક્ષીણ થતા જાય. િાગદોિ િયાશ જીમાવનમા​ાં સમયના અિાવે ઓછાં કોમ્ય ૂપનકેર્ન આ તાણાવાણાને નબળા પાિી દે . ઓમ્રી ભગલાથ કહે છે કે ફક્ત ઊંિા અને સક્ષમ જોિાણો જ આપણને પ્રેમ, સમજણ અને આદિ જેવા મ ૂલ્યોના​ાં ટેકાઓ પ ૂિા પાિે છે . સુિભક્ષત અનુિવ કિવા અને યોગ્ય િીતે જીમાવન પસાિ કિવા આ પ્રકાિના મજબ ૂત બાંધનોની વ્યક્ક્તને જરૂિ પિે છે . કોઈને થાય કે આ ફક્ત અમેરિકા જેવા દે ર્ોના​ાં મોટા ર્હેિોની હકીકત છે , પણ ના! ફેસબ ૂક જેવા માધ્યમોએ પણ આપણી ‘પમત્રતા’ની સમજમા​ાં ઘણા બદલાવ લાવ્યા છે . વ્યક્ક્તઓને રિસ્પોઝેબલ સમજવાની કે તેઓને િેન્સિભલસ્ટનો એક અંક માત્ર સમજવાની વાત યુઝિના​ાં અનકોક્ન્સસઅન્સસમા​ાં પ્રવેર્ી િહી છે . જરૂિી નથી કે સોશ્યલ પ્લેટફોમશ પિ આપણી સાથે જોિાયેલા તમામ લોકો આપણા ‘પમત્ર’ જ હોય! ઓમ્રી ભગલાથ અને લુકાસ રકફિ તેમના સ્ટિીને લોકોના સોશ્યલ પ્લેટફોમશ પિના​ાં ભબહેપવઅિ પિ લાગુાં પાિે તો ઘણુ ાં િોચક વાતો સામે આવી ર્કે. આ બાંને લેખકો આજની જનિે ર્ને એિેપ્ટ કિે લી જે ‘મોભબભલટી’ની વાત કિે છે તેને ફક્ત િૌગોભલક સ્થાના​ાંતિના સાંદિશમા​ાં જ નહીં પણ એક પ્રકાિના​ાં એરટટય ૂિ તિીકે પણ જોઈ ર્કાય. વ્યક્ક્ત ઘણાબધા ઓનલાઇન પ્લેટફોમશ પિ કૂદાકૂદ કિતો િોજ નવા​ાં-નવા​ાં નેરટઝન સાથે સાંપકશ મા​ાં આવે છે . નવા કનેક્ર્ન બાંધાતા જાય છે , કેટલાક જૂના કનેક્ર્ન ઢીલા પિી છૂટી જાય છે . ફેસબ ૂકથી કાંટાળી 82

યુઝિ ટ્ પવટિ તિફ િાગે છે અને ત્યા​ાંથી પણ થાકી ઇન્સસ્ટાગ્રામના દિવાજે દસ્તક દે છે . દિે ક સ્થળે નવા કનેક્ર્ન, નવા લોકો. એમનાથી કાંટાળે એટલે કોઈ નવુ ાં જ પ્લેટફોમશ યુઝિને લલચાવવા તૈયાિ હોય છે . રૂબરૂ ન મળે લો લોકો સાથે યુઝિ ક્યાિે ક એટલા અંતિાં ગ થઈ જાય જેટલા પોતાના​ાં બેસ્ટીઝ સામે પણ ના ખુલ્યા હોય! પણ ઘણા રકસ્સામા​ાં મનમા​ાં એ સિાનતા હોય છે કે સામેવાળા સાથે કદી રિઅલ-લાઇફ સાંબધ ાં ો કેળવવાના નથી એટલે સમય જતા એ કનેક્ર્ન પણ રિસ્પોઝેબલ થઈને ફેંકાઈ જઈ ર્કે છે . બાંને લેખકો િ​િ વ્યક્ત કિે છે કે જો આ િીતે સામાજજક સાંબધ ાં ો રિસ્પોઝબલ ગણાતા થઈ જર્ે તો વ્યક્ક્ત એમા​ાંન ુ કશુ ાં જ નહીં પામી ર્કે જે તેને એના નેટવકશ મા​ાંથી મળવુ ાં જોઈએ. આના નકાિાત્મક પિઘા વ્યક્ક્તના માનપસક અને ર્ાિીરિક સ્વાસ્થ્ય અને આવિદા પિ પિર્ે. ઓનલાઇન પ્લેટફોમશના​ાં વપિાર્કતાશઓનો એક વગશ એવો પણ છે જેના માટે ફેસબ ૂક અને બીજા માધ્યમો પોતાની િોજબિોજની જજિંદગીનુ ાં એક્સટેન્સર્ન છે . તો સામા પક્ષે એવો પણ વગશ છે જે આ માધ્યમોને પોતાની વાસ્તપવક જજિંદગીથી સાવ અલગ િાખે છે . આ બાંને વગશના લ.સા.અ. જેવો પણ ત્રીજો વગશ છે ! છતા એક વાત તો નક્કી કે ‘પમત્રતા’ની પવિાવનામા​ાં ઘણો ફેિફાિ આવી િહ્યો છે , બાંધનો બટકણા બની િહ્યા છે , સાંબધ ાં ોમા​ાં રિસ્પોઝેબલનેસ આવતી

83

જાય છે કાિણ કે મગજ એ વાત બિાબિ સમજીમા િહ્યુાં છે કે દિે ક વસ્તુન ુ ાં રિપ્લેસમેન્સટ મળી ર્કે છે . ઓમ્રી ભગલાથ અને લુકાસ રકફિે જે મોભબભલટીની વાત કિે છે તેને સાયકોલોજજની નજિે ‘ચાંચળતા’ સાથે જોિીને સમજીમાએ તો ચચાશ માટે નવા પવર્યો ઉઘિી ર્કે છે . ઇન્સટિનેટ કલ્ચિના​ાં કાિણે આ ચાંચળતા લોકોના​ાં સ્વિાવમા​ાં પણ પ્રવેર્ી ચ ૂકી છે . વા​ાંચન ઘટતુ ાં ૂ ાતો જાય છે , લા​ાંબ ુ ાં વાંચાતુ ાં નથી જેવી જાય છે , ‘અટેન્સર્ન સ્પાન’ ટાંક ફરિયાદો પાછળ આ મેન્સટલ મોભબભલટીને અમુક અંર્ે જવાબદાિ કહી ર્કાય. મન સમજીમા ચ ૂક્યુ ાં છે કે વા​ાંચવા માટે ઘણુ ાં બધુ ાં ઉપલબ્ધ છે , અને ખાસ તો રિમા​ાં ઉપલબ્ધ છે એટલે તે એક સ્થળે લા​ાંબો સમય ટકવામા​ાં માનતુ ાં નથી. મન ઝટપટ એક મેટિ વા​ાંચીને બીજા પિ કૂદવાની ઉતાવળમા​ાં છે . પહેલી બે-ત્રણ લાઇન જો તેને મજા ન કિાવે તો એ તિત સ્કીપ કિી સ્ક્રોલ કિી આગળ ચાલ્યુ ાં જર્ે. ‘વા​ાંચન’મા​ાં પણ રિસ્પોઝેબલનેસ આવી ગઈ છે એમ કહેવાય!? પહેલા​ાં થતુ ાં એવુ ાં કે વ્યક્ક્ત કશુ ાં વા​ાંચીને રદવસો કે મરહનાઓ સુધી તેના સાથે જોિાયેલો િહેતો જ્યાિે આજે ર્ોટશ મા​ાં લખેલ ુાં કશુ ાં વા​ાંચ્યા પછી અિધી પમપનટે વ્યક્ક્ત તેના પ્રિાવને ખાંખેિીને આગળ ચાલવા લાગે છે . ટ્રેક પિ પાછા ફિીએ. ર્ેઠ ઝૂકિચાંદ એફબીવાળાએ પમત્રોને ુ ે જોિવાના શુિાર્યથી સ્ટાટશ કિે લ ુાં ફેસબ ૂક આજે તેના મુળ હેતન પણ અપતક્રપમને એવો દૈ ત્ય બનતુ ાં જઈ િહ્યુાં છે જે પમરિયા, 84

એન્સટિટેઇન્સમેન્સટ અને ઇન્સફમેર્નના પવપવધ ક્ષેત્રોને ગળીને ઓલઇન-વન બનવાનુ ાં સપનુ ાં જોઈ િહ્યુાં છે . પમત્રતાને રિરિફાઇન કિીને ફેસબ ૂકે લોહીના​ાં સાંબધ ાં કિતા પણ ચરિયાતા કહેવાતા આ બાંધનને નવા આયામો પ ૂિા પાિયા છે . અનિેન્સિ કે બ્લોક કિવામા​ાં હજુ સ્પટટ સાંદેર્ મળી જાય કે હવે સામેની પાટી કોઈ સાંબધ ાં િાખવા મા​ાંગતી નથી, પણ હવે ફેસબ ૂકમા​ાં ‘અનફોલો’ નામનો પવકલ્પ ઉપલબ્ધ થવાથી ક્યાિે તમાિો ફેસબ ૂક િેન્સિ તમને રિસ્પોઝેબલ ચીજ જેમ તજીમા દે છે એ તમને ખ્યાલ પણ ના આવે! ઇનર્ોટશ હવે એવો પ્રશ્ન ઘ ૂમિાયા કિે છે કે ક્યા​ાં દોસ્તી િી ચાઇનાકા માલ બનતી જાય છે ?! જસ્ટ પથિંક ગાય્ઝ!

કૉરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: માિી પાછળ ન ચાલ; હુ ાં તને ન દોિી ર્કુાં. માિી આગળ ન ચાલ; હુ ાં તને ન અનુસિી ર્કુાં. બસ માિી સાંગાથે ચાલ અને માિો પમત્ર બન. (આલ્બેિ કામ ૂ)

85

૧૩ રકિંગ ઓફ સાકે ઝમ / ચેંિલિ બીંગ / સાકે ઝમનો પયાશય બની ગયેલ ુાં પાત્ર

‘િેન્સડ્સ’ ટીવી સીરિઝમા​ાં ચેંિલિ બીંગ નામનુ ાં પાત્ર કામુક નોવેલ લખતી માતા નોિા બીંગ અને લાસ વેગસમા​ાં મનોિાં જક કાયશક્રમ કિતા, સ્ત્રૈણ પરિવેર્ અને સ્વિાવ ધિાવતા હોમોસેક્સ્યુઅલ પપતા ચાલ્સશ/હેલન ે ા બીંગનુ ાં સાંતાન છે . આવા પવભચત્ર પેિેન્સ્સના​ાં જપનત ચેંિલિે બાળપણ એવા તબક્કામા​ાં પસાિ કયુ​ું છે જેમા​ાં તેને પરિવાિનુ ાં સુખ એટલે શુ ાં ખબિ નથી. માતા-પપતા તો છૂટા પિી ગયેલા​ાં અને આ ઘટનાને કાિણે ચેંિલિનો જીમાવન પ્રત્યે નજરિયો કાંઈક અંર્ે કટુ થઈ ગયો. થોિો! એમ તો જિા પણ ન માનતા કે ચેંિલિ એટલે કે દુ:ખી આત્મા, જગતને બ્લેકમા​ાં જ જોનોિો કે િયાંકિ ઉદાસીન જીમાવ! અચાંબાની વાત એ કે, સ્ત્રી વેર્મા​ાં લાસ વેગાસમા​ાં પુરુર્ો સામે નાચગાન

કિતા

પોતાના

હોમોસેક્સ્યુઅલ

પપતાથી

ક્ષોિ

અનુિવતો ચેંિલિ ઉલટાનો િમ ૂજીમા અને િમપતયાળ વ્યક્ક્તત્વનો ધની છે . હ્યુમિ એની નસ-નસમા​ાં સમાયુ ાં છે અને સાકે ઝમ બોલે તો કટાક્ષ/વા​ાંકા બોલવા પિ એની જીમાિ માસ્ટિી ધિાવે છે . ચેંિલિના​ાં અનપપ્ર

અનપપ્રપવલેજ્િ

બાળપણને

કાિણે

તેની

રૂાંધાયેલી

લાગણીઓ, વ્યવહાિમા​ાં જેની અપેક્ષા િાખવામા​ાં આવે તેવી સાંવેદનર્ીલતાનો અિાવ અને પોતાની સા​ાંવેગીક નબળાઈઓ 86

જેવી બાબતોને ઢા​ાંકવા તેણે આ સાકે ઝમ/હ્યુમિને ઢાલ બનાવી જીમાવતા ર્ીખ્યુ ાં છે . તે પોતાનો પરિચય પણ આ િીતે આપે છે , ‘હલો, હુ ાં છાં ચેંિલિ બીંગ અને હુ ાં નવશસ થઈ જઉં તો જોક મારુાં છાં!’ તેનો આ દિે ક બાબત પિ ઉપહાસ, મશ્કિી કે કટાક્ષ કિવાનો સ્વિાવ એક પ્રકાિનુ ાં ‘રિફેન્સસ પમકેપનઝમ’ છે . લોકો સામાન્સય િીતે સમસ્યા આવે ત્યાિે ગાંિીિ કે અસ્વસ્થ થાય છે પણ ચેંિલિ આવા તણાવથી બચવા તિત જ વા​ાંકુબોલીને જોક માિી દે છે . તણાવિ​િી ક્સ્થપતમા​ાં એક પમત્ર ચેંિલિની મુખાશમી પિ અકળાઈને કહે છે , ‘તુ ાં એકદમ િોબો છો!’ ચેંિલિનો જવાબ, ‘મને ખાત્રી છે તાિી વાત સાચી છે પણ મને એનુ ાં કાિણ જણાવ!’ ચેંિલિ પોતે આ વાત સ્વીકાિે છે અને કહે છે કે માતા-પપતાના​ાં છૂટાછે િા પછી તેણે આસપાસની દિે ક વાત મજાકમા​ાં લેવાનુ ાં ર્રુાં કયુ​ું

જેથી

કિીને

લોકો

સાથે

હળતી

વખતે

તે

પોતાની

અનકમ્ફટે બલ મનોક્સ્થપતને ટાળી ર્કે. ચેંિલિને છાતીમા​ાં એક વધાિાની િીંટી છે . પમત્રો વચ્ચે આ ત્રણ પનપલની વાત હસીમજાકનો પવર્ય બની જાય છે . િોસ તેને પ ૂછે છે , ‘તો એનો કાંઈ ખાસ ફાયદો ખિો? કાંઈ થાય ખરુાં એનાથી?’ ચેંિલિ, ‘હાસ્તો, કેમ નહીં! ત્રીજુ ાં પનપલ દબાવવાથી નાપનિયાની જાદૂ ઈ દુપનયામા​ાં આવવા-જવાનો િસ્તો ખુલે છે .’ ચેંિલિની જજિંદગી કાયમ ખાલીપાયુક્ત િહી છે અને તેના માટે તેના પમત્રો જ સ્વજનો છે . પમત્રોને એક સાથે જોિી િાખવા તે કાંઈ પણ કિી ર્કે છે . રદલથી બાળક જેવો િોળો તેનો રૂમમેટ અને 87

િાઈથી પણ મચ-મોિ જોઇ રટ્રભબયાની એક નબળો એક્ટિ છે અને ખાસ કમાતો નથી. ચેંિલિ સારુ કમાઈ લે છે અને તેણે કોઈ રદવસ પણ પૈસાની ભચિંતા કયાશ વગિ જોઇના એષ્ક્ટિંગ ક્લાસની રફ િ​િી છે અને િાગે પિતા ભબલ પણ તેણે જ ચ ૂકવ્યા છે . ચેંિલિ પ્રેમસાંબધ ાં નીિાવવામા​ાં કાચો છે અને તેને લાગણી હેંિલ કિતા નથી ફાવતુ.ાં જીમાવનના એક તબક્કે તેને િ​િ લાગી આવે છે એ પણ પોતાના ૂ ો ઘિ​િો થઈને મિી જર્ે અને તેની એક પિોર્ી જેમ એકલો-અટલ પિખે કોઈ કહેતા કોઈ પોતાનુ ાં નહીં હોય. આ જ િ​િ અને ખાલીપો િ​િવા એક સમયે તે જોઇ સાથે એપાટશ મેન્સટમા​ાં એક ભચક અને બતક પાળવાનુ ાં ર્રુાં કિી દે છે . વખત જતા આ ભચક અને િક ચેંિલિ અને જોઇ માટે પોતાના સાંતાન જેવુ ાં મહત્વ ધિાવતા થઈ જાય છે ! બાંને પાછા આ બાંનેની સાંિાળ લેવા બાબતે દાં પતી જેમ ઇમોર્નલ દલીલો પિ પણ ઉતિી આવે છે ! ઉપિા​ાંત ચેંિલિ આસપાસની બાબતોનુ ાં ઝીણી આંખે પનરિક્ષણ કિનાિ વ્યક્ક્ત છે , ‘આ કેવ ુ ાં પવભચત્ર કહેવાય નહીં? કે િૉનલ્િ િક ક્યાિે ય પેન્સટ પહેિતો નથી પણ જ્યાિે એ નહાઈને બહાિ આવે છે ત્યાિે એ કમિ ફિતે ટાવલ બા​ાંધે છે . મને થાય છે કે શુ ાં કિવા િાઈ?’ િોસ પેભલયોન્સટોલોજજસ્ટ છે જે િાઇનસોિના અવર્ેર્ પિ સાંર્ોધન કિે છે . એક રદવસ તે કામ પિથી આવીને પમત્રોને કહે છે , ‘તમને ખબિ છે આજે શુ ાં થયુ?ાં ’ ચેન્સિલિ, ‘એમ પમપનટ, પવચાિવા દે ... સેંકિો વર્ો પહેલા એક િાયનસોિ મિી ગયો!’

88

જોઇ અને ચેંિલિ એક અપાટશ મેન્સટમા​ાં િહે છે . જોઇની મ ૂખાશમીના કાિણે કોઈ તેમનુ ાં બધુ ાં જ ફપનિચિ બઠાવી ગયુ ાં છે . સામેના અપાટશ મેન્સટમા​ાં િહેતી મોપનકા, ‘શુ ાં થયુ?’ ાં ચેંિલિ, ‘ઓહ! હાંમમમ... જોઇનો જન્સમ થયો અને 28 વર્શ પછી માિા ઘિમા​ાં ધાિ પિી!’ તે બાંનેએ હવે ખાલીખમ રોઇંગરૂમમા​ાં એક નાની, સાચેસાચી હોિી મ ૂકી છે . ચેંિલિ હોિીમા​ાં બેઠો છે અને જોઇ આવીને કહે છે , ‘આપણા નસીબદાિ છીએ. નીચે બેઝમેન્સટમા​ાં પિેલી મસ્ત-મસ્ત વસ્તુઓ આપણે લઈને વાપિી ર્કીએ છીએ. તુ ાં ઊિો િહેજે હુ ાં હમણા જ આવ્યો.’ ચેંિલિ, ‘અિે ના ના! હુ ાં તો આ હલેસા માિીને દૂ િ ચાલ્યો.’ ‘િેન્સડ્સ’ સીરિઝ અને તેના પાત્રોએ યુવાનોને ફક્ત માંનોિાં જન પ ૂરુાં નથી પાિયુ,ાં ઓહાયોના ટેબ્લોઇિ ‘ધ બ્લેિ’ના​ાં એક લેખમા​ાં જ્હોન ક્રૂક કહે છે કે ચેંિલિનુ ાં પાત્ર જે િીતે કટાક્ષ વેિવા વાક્ય અિધુ ાં બોલીને અટકી જાય છે એ બાબતે દર્શકોની િાર્ાને ઘણી અસિ કિી છે . ઇન્સટિનેટ પિ ચેંિલિનુ ાં લાર્જ ફોલોપવિંગ બેધિક આ િજૂ કિે છે કે ચેંિલિ પાસેથી એમને જાણવા મળયુ ાં કે સાકશ ઝમ એટલે શુ!ાં ર્ોના િાઇટિ માટાશ કૂફમેન અને િેપવિ ક્રેનને પણ આ વાતનુ ાં મહાઆિયશ છે . તેમણે આવુ ાં કશુ ાં ધાયુ​ું ન હતુ.ાં િેપવિ ક્રેન કહે છે કે મને આ વાતની ખબિ જ ન હતી જ્યા​ાં સુધી માિા એક ઓળખીતાએ મને કહ્યુાં નહીં કે, ‘ઓહ! તો તમાિા કાિણે માિા છોકિાઓ આવુ ાં બોલતા ર્ીખ્યા છે !’

89

ઇલેન િે પપિંગ અમેરિકાના પોપ-કલ્ચિ, ટેભલપવઝન અને સામાજીમાક મુદ્દાઓના પનટણા​ાંત હતા, તેઓ લખે છે , ‘િેન્સડ્સ ટીવી ર્ો એવા દુલશિ તિીકે યાદ િખાર્ે જેણે અમેરિકન કલ્ચિમા​ાં આવેલા પરિવતશનને દર્ાશવ્યુ ાં છે . આ ટીવી ર્ો એ મુદ્દા તિફ ઈર્ાિો કિે છે કે આપણે એવા કલ્ચિમા​ાં જીમાવી િહ્યા છીએ જ્યા​ાં ય ૂથ િાજ કિર્ે, જ્યા​ાં ય ૂથની ઇમેજ આખા સમાજની ઇમેજ પિ હાવી થઈ ગઈ છે . આ ર્ોના પાત્રો પોતાનુ ાં જીમાવન પોતાની મેળે જીમાવે છે અને જ્યાિે મુઝ ાં વણ વખતે પોતાના પમત્રો પાસેથી નૈપતક માગશદર્શન મેળવે છે . આ પમત્રોએ એકબીજા સાથે હળીમળીને એક પરિવાિ બની ગયા છે .’ આ ર્ોના મુખ્ય છ પાત્રોએ: મોપનકા, ચેંિલિ, જોઇ, ફીભબ, િે ચલ, િોસ એકબીજા સાથે એવા તાણાવાણાથી બાંધાયેલા છે જે જોિ કદાચ એક પરિવાિના લોકોમા​ાં પણ જોવા ન મળે . આ ર્ોએ યુવાનોને દોસ્તી કિતા, પ્રેમ કિતા, લાઇફ સેભલબ્રેટ કિતા અને મુશ્કેલીમા​ાં કોઈ પણ સ્વાથશ વગિ એકબાજાની પિખે ઊિા િહેતા ર્ીખવ્યુ ાં છે . મોપનકા િસોઈમા​ાં એક્સપટશ છે અને ચેંિલિ આ ગ્ર ૂપમા​ાં સૌથી વધાિે કમાતો વ્યક્ક્ત છે . મોપનકા આ પમત્રમાંિળની ‘મા​ાં’ છે અને ચેંિલિ ‘પપતા’! એટલે જ ફેનલોક િાવુક કિી દે તી વાત વા​ાંિવાિ મેન્સર્ન કિતા િહે છે , ‘મોપનકાએ ક્યાિે ય પોતાના એકલા માટે િસોઈ નથી બનાવી અને ચેંિલિ ક્યાિે ય પોતાના એકલા માટે નથી કમાયો!’ ફીભબ અનાથ તિીકે ઉછિે લી છોકિી છે જેને બચપણમા​ાં ક્યાિે ય સાઇકલ ર્ીખી નથી. િોસને લાગી આવે છે 90

અને તે એને છે ક આ ઉંમિે સાઇકલ લઈ આપે છે અને ચલાવતા ર્ીખવે છે ! ર્ોમા​ાં આવી અસાંખ્ય મોમેન્સ્સ છે જે તમાિી આંખનો ખ ૂણો નમ કિી જાય છે .

91

કૉરફ-ષ્સ્ક્રપ્ટ: કોઈએ ક્યાિે ય કહ્યુાં નહીં, જીમાવન આવુાં જર્ે કામકાજની ખીલ્લી ઉિે, િા​ાંગી પિો, પ્રેમ મિવા પિયો છે અને અટકી ગઈ છે ગાિી જાણે બીજા ભગઅિમા​ાં રદવસ ગયો મોળો, સપ્તાહ અને મરહનો અને આખુાં વિસ થયુાં ધ ૂળ... પણ, હુ ાં તાિી સાથે િહીર્… જ્યાિે વાદળ ઘનઘોિ હર્ે

હુ ાં તાિી સાથે િહીર્… પહેલા સાથે હતો એમ જ બે!

હુ ાં તાિી સાથે િહીર્… કેમ કે તુાં પણ માિી સાથે જ છો ને! (‘િેન્સડ્સ’નુ ાં થીમ સોંગ I'll Be There for You.)

92