1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ | ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ|Επαναπροσδιορίζοντας τον χώρο και την κοινωνική κατοικία στο σήμερα ΔΩΡΟΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ ΚΟΥΜΕΝΤΑΚΟΥ ΠΑΤΙΝΙΩΤΗ ΣΟΦΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΘΕΟΚΛΗΣ ΚΑΝΑΡΕΛΗΣ 2022
2
3 Ευχαριστίες Ευχαριστούμε θερμά, την αρχιτέκτονα Βάσω Κωνσταντοπούλου, Διευθυντήρια της Τεχνικής Υπηρεσίας του Δήμου Καισαριανής, για την ανεύρεση σχεδίων της περιοχής Θερμές ευχαριστίες και στους κατοίκους, για τις πληροφορίες, τις ιστορίες, τις μνήμες που μοιράστηκαν μαζί μας στις πολύωρες συζητήσεις μας. Ιδιαίτερα πολύτιμη, ήταν η καθοδήγηση που είχαμε από τον επιβλέποντα καθηγητή μας, αρχιτέκτονα Θεοκλή Καναρέλη. Τέλος, ευχαριστούμε τους φίλους και συγγενείς που μας στήριξαν σε όλη αυτή τη μοναδική διαδρομή
4
συλλογικής κατοίκησης.
αστικό
επανάχρηση όσο το δυνατόν
5 Περίληψη Στην παρούσα διπλωματική εργασία προσεγγίζεται η έννοια της συλλογικής κατοίκησης, σε ένα σύγχρονο μοντέλο κοινωνικής κατοικίας. Αφορά την αποκατάσταση επανάχρηση των προσφυγικών block στη περιοχή του Αγίου Νικολάου, της Καισαριανής, καθώς και την ανάπλαση όλης της περιοχής που τα ενσωματώνει. Η Καισαριανή γνώρισε την πρώτη ανάπτυξη μετά την Μικρασιατική καταστροφή όπου υποδέχθηκε μεγάλο μέρος του προσφυγικού ρεύματος που εισέρρεε προς την Ελλάδα. Σταδιακά οι πρόσφυγες μεταφέρθηκαν από τις πρόχειρες κατοικίες σε νέες πολυκατοικίες βασισμένες στις αρχές του μοντερνισμού, που αποτέλεσαν και χαρακτηριστικό δείγμα οικιστικών συγκροτημάτων µε κτίρια περισσότερων νοικοκυριών που συνυπάρχουν. Ύστερα από ανεπαρκείς ενέργειες ανάπτυξης, ο υπαίθριος χώρος χρίζει ακόμα διαφορετικής μεταχείρισης και αναβάθμισης ενώ τα προσφυγικά σύνολα κατοικιών μοιάζουν παράταιρα σε σχέση με το νεόδμητο και πυκνοκατοικημένο περιβάλλον που τα περικλείει. Οι νέες πολυκατοικίες που οικοδομούνται στην περιοχή για την κάλυψη των σύγχρονων αναγκών κατοίκισης έχουν φέρει ως επακόλουθο την αλλοίωση της ομοιογένειας, και τελικά της ταυτότητας του οικισμού. Η πρόταση στοχεύει στην εξυπηρέτηση ενός ομοιογενούς πληθυσμιακού συνόλου (που σχετίζεται με τον χώρο του Πανεπιστημίου), τη δημιουργία κοινότητας, και την εξέλιξη των παλαιών δομών, ώστε να απαντούν σε ένα σύγχρονο μοντέλο
Συγκεκριμένα, περιλαμβάνει τη δημιουργία νέων διαδρομών για την καλύτερη σύνδεση των επιλεγμένων συγκροτημάτων με τον
ιστό, την αναδιαμόρφωση των εσωτερικών κοινών αυλών, την αποκατάσταση και
περισσότερων προσφυγικών block Oι προτεινόμενες προσθήκες και διαμορφώσεις, θα εξυπηρετούν τους νέους κατοίκους των πολυκατοικιών προσφέροντας τους περισσότερους χώρους για συνάντηση, από κοινού εκμετάλλευση, ενώ παράλληλα θα προσκαλούν τους επισκέπτες σε κοινές δραστηριότητες που θα αναπτύσσονται στην περιοχή. Οι νέες συνθήκες λειτουργίας στα συγκροτήματα συμβάλλουν στον επαναπροσδιορισμό των σχέσεων των ανθρώπων μεταξύ τους, όπως επίσης με την κατοικία και τον υπαίθριο χώρο στην πόλη.
6
AbstractThe present diploma thesis approaches the concept of co living, in a contemporary model of social housing. It concerns the restoration and reuse of the refugee building complexes in the area of Agios Nikolaos in Kaisariani, as well as the redevelopment of the entire area that incorporates them. Kaisariani was more developed after the period of the Asia Minor Catastrophe, when the area received a large part of the refugee stream that flowed to Greece. Gradually the refugees were transferred from more unsettled forms of housing to new apartment buildings designed with the principles of modernism, which were also a typical example of residential complexes with buildings of more coexisting households.
After insufficient development actions, the public area still needs to be re designed and upgraded, while the refugee housing complexes seem out of place in relation to the newly built and densely populated environment that surrounds them. The new apartment buildings that are being built in the area to meet the modern housing needs have resulted in the alteration of homogeneity, and ultimately the identity of the settlement.
The proposal aims to serve a homogeneous population (related to the University), the creation of a community, and the evolution of the old structures, in order to respond to a modern model of collective housing.
Specifically, it includes the creation of new routes for the better connection of the selected complexes with the urban fabric, the remodeling of the internal common yards, the restoration and reuse of as many refugee blocks as possible. The proposed additions and configurations will serve the residents of the apartment buildings by offering more spaces for meetings, joint exploitation, while at the same time they will invite visitors to joint activities that will be developed in the area. The new operating conditions in the complexes help to redefine the relationships of people with each other, as well as with the residence and the outdoor space in the city.
7
8
(ΘΕΣΗ
υλικό (σημερινή εικόνα)
εστιών και αναγνωστήριο (ΘΕΣΗ Β)
(σημερινή
(ΘΕΣΗ
9 Περιεχόμενα Εισαγωγή ................................................................................................................................................................ 11 Α. Βασικές έννοιες .................................................................................................................................................. 12 Α.1. Η πόλη 12 Α.2.Κοινότητα και συμβίωση 13 Α.3.Κοινός χώρος 15 Α.4.Κατοικία.........................................................................................................................................................16 Β. Καισαριανή ......................................................................................................................................................... 17 Β.1. Ιστορικό οικιστικής ανάπτυξης Δήμου Καισαριανής 17 Β.2. Πολεοδομική Διαμόρφωση 27 Β.3. Σημερινή εικόνα Καισαριανής .....................................................................................................................32 Γ. Πρόταση.............................................................................................................................................................. 35 Γ.1. Ανάλυση βασικής ιδέας 35 Γ.1.1.Περιοχή μελέτης Ανάπλαση 35 Γ.2.Συγκρότημα γραφείων
Α) 49 Γ.2.1.Σχεδιαστική ανάλυση................................................................................................................49 Γ.2.2.Φωτογραφικό
52 Γ.3.Συγκρότημα
54 Γ.3.1.Σχεδιαστική ανάλυση 54 Γ.3.2.Φωτογραφικό υλικό
εικόνα) ..................................................................................58 Γ.4.Συγκρότημα εστιών
Γ) 59 Γ.4.1.Σχεδιαστική ανάλυση 59 Γ.4.2.Φωτογραφικό υλικό 63 Γ.5.Εργατικές κατοικίες (ΘΕΣΗ Δ)........................................................................................................................65 Γ.5.1.Φωτογραφικό υλικό 65 Δ. Τύποι κτιρίων 67 Ε. Επίλογος 77 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΜΑΚΕΤΑ ........................................................................................................................................... 78 Ζ. Βιβλιογραφία....................................................................................................................................................... 80 Ζ.1.Κατάλογος Εικόνων 81
10
11 Εισαγωγή Η παρούσα διπλωματική εργασία αφορά στον επαναπροσδιορισμό της περιοχής του Αγίου Νικολάου της Καισαριανής. Η πρόταση χωρίζεται σε δύο μέρη, ένα που αφορά τον επανασχεδιασμό και την ανάπλαση της περιοχής, και ένα που αφορά την αποκατάσταση και επανάχρηση όσο το δυνατό περισσότερων προσφυγικών συγκροτημάτων κατοικίας που βρίσκονται στην επιλεγμένη περιοχή. Η επιτόπια έρευνα στην περιοχή, η αξιολόγηση της υπάρχουσας κατάστασης, καθώς και η γειτνίαση της περιοχής με την Πανεπιστημιούπολη, συνετέλεσαν στη διατύπωση του σεναρίου δημιουργίας μιας κοινότητας που σχετίζεται με το Πανεπιστήμιο σε ένα σύγχρονο μοντέλο συλλογικής κατοίκησης. Η Καισαριανή αποτελεί έναν εμβληματικό προσφυγικό συνοικισμό που κατοίκησαν οι Μικρασιάτες κατά την μετεγκατάσταση τους. Η δημιουργία της θεμελιώθηκε από την κρατική μηχανή με τα μέσα και τις δυνατότητες που είχε, αλλά ανοικοδομήθηκε με υλικά τις μνήμες, τις αξίες, τις επιδιώξεις όσων την κατοίκησαν, και κυρίως με την προσήλωση τους στην δυνατότητα του ανθρώπου να αναγεννάται μέσα από την καταστροφή. Ανάμεσα στις νεόδμητες πολυκατοικίες και τις δομές που έχουν ανεγερθεί με τα χρόνια στην περιοχή, διατηρούνται ακόμα εικόνες και ίχνη που παραπέμπουν στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν του ελληνικού στοιχείου της Μικράς Ασίας που τελικά μπόλιασε την μέχρι τότε κλειστή ελληνική κοινωνία. Μεταξύ του ανομοιογενούς συνόλου των σημερινών κατοίκων, ακόμα υπάρχουν πολλοί που εκούσια ή ακούσια κρατούν και αναπαράγουν συνήθειες ως θραύσματα μνήμης, γενόμενοι οι ίδιοι το μέσο διατήρησης του ιστορικού παρελθόντος. «Οι προσφυγικές δομές παραδίδονται στην φθορά του χρόνου επειδή δεν αξιοποιούνται και δεν κατοικούνται κανονικά, ενώ αντίστοιχα και η πολιτεία τις προσπερνά. Ό,τι κατοικείται συντηρείται και διατηρείται στο πέρασμα του χρόνου.», αναφέρουν μεταξύ άλλων οι κάτοικοι. Η μνήμη λειτουργεί και συντηρείται μέσω εικόνων. Οι προσφυγικές δομές που έχουν διατηρηθεί στην Καισαριανή μέχρι σήμερα, σε πολλές περιπτώσεις σε καλή κατάσταση, αποτελούν πρωτίστως φορείς μνήμης. Το πώς μπορούν να διασωθούν χωρίς να εμποδίσουν το μέλλον, και με ποιον τρόπο μπορεί ένας τόπος να χωρέσει διαφορετικές εποχές, είναι μερικά από τα θεμελιώδη ερωτήματα που μας απασχόλησαν στη συγκεκριμένη διπλωματική εργασία.
12 Α. Βασικές έννοιες Α.1. Η πόλη Κατά τον Halbwachs «Όταν μια ομάδα εγκαθίσταται σε ένα τμήμα του χώρου, τον μεταμορφώνει καθ’ ομοίωση της, αλλά συγχρόνως υπόκειται και προσαρμόζεται στους υλικούς παράγοντες που της αντιστέκονται. Αυτή η ομάδα περιορίζεται στο περιβάλλον που κατασκεύασε. Η εικόνα του εξωτερικού περιβάλλοντος και οι σχέσεις που δημιουργεί με αυτό αποκτούν μια κυρίαρχη σημασία στην ιδέα που αυτή η ομάδα σχηματίζει για τον εαυτό της ».1 Στην έρευνά του λαμβάνει υπόψη του τα άτομα, τις ομάδες και την κοινωνία και τα αρθρώνει όχι μόνο σε χρονικές και γλωσσικές, αλλά και σε χωρικές δυναμικές. Η ίδια η μνήμη έχει μία χωρική διάσταση, την οποία βρίσκουμε στους τόπους και τους τομείς, όπου το άτομο εξελίσσεται και δρα. «Η συλλογική μνήμη δεν είναι εφικτή παρά μόνο όταν οι κοινωνικές σχέσεις επιβραδύνονται και αποκρυσταλλώνονται γύρω από τα αντικείμενα»2 , υποστηρίζει. Όλα τα υλικά αντικείμενα που μας περιβάλλουν κτίρια, δρόμοι, κατοικίες, ο τόπος διαμονής και με τα οποία βρισκόμαστε σε επαφή, συνθέτουν τη παγιωμένη κοινωνία του χώρου μας. Ο χώρος φέρει τα αποτυπώματα της ταυτότητάς της ομάδας και αποτελεί την υλική κληρονομιά κοινών ενθυμήσεων, αναπαριστώντας μία συμβολική σύνδεση που ενώνει τα άτομα με την ιστορία τους. Κάθε κοινωνία, άσχετα με το σύστημα οργάνωσης που επιλέγει να ακολουθεί καθώς και τον βαθμό πολυπλοκότητάς που έχει, καθορίζεται σε σχέση με έναν χώρο. Επεκτείνοντας την άποψη αυτή του Halbwachs, ο Aldo Rossi υποστηρίζει πως «η πόλη είναι η ίδια η συλλογική μνήμη των λαών» και δεδομένου ότι η μνήμη συνδέεται με γεγονότα και τόπους, μπορούμε να πούμε ότι η πόλη είναι ο τόπος της συλλογικής μνήμης.3 Ο ίδιος, εισάγει τον όρο «locus» με τον οποίο αναφέρεται στον τόπο ως «η σχέση που είναι τόσο ιδιαίτερη όσο και καθολική μεταξύ μιας δεδομένης τοπικής κατάστασης και των κατασκευών σε αυτήν». «Αυτή η σχέση μεταξύ του τόπου και των κατοίκων της πόλης γίνεται επομένως η κυρίαρχη εικόνα, η αρχιτεκτονική, το τοπίο. Την ίδια ώρα που τα γεγονότα εγγράφονται στη μνήμη, νέα γεγονότα συμβαίνουν στην πόλη. Με αυτή την έννοια οι μεγάλες ιδέες διασχίζουν την ιστορία της πόλης και την διαμορφώνουν».4 Στην αρχιτεκτονική μιας πόλης εγγράφονται η ιστορία της, ο πολιτισμός, οι ανάγκες των ανθρώπων, καθώς και οι κοινωνικές τους αντιλήψεις. Κατά τον Aldo Rossi με τον όρο αρχιτεκτονική της πόλης μπορούν να εννοηθούν δύο διαφορετικές απόψεις. Σύμφωνα με την πρώτη, «μπορούμε να παραβάλουμε την πόλη προς ένα μεγάλο έργο των ανθρώπινων χεριών, ένα έργο της μηχανικής και της αρχιτεκτονικής, λίγο ή πολύ μεγάλο, λιγότερο ή περισσότερο πολύπλοκο, που αναπτύσσεται με το πέρασμα του χρόνου»5 . Σύμφωνα με τη δεύτερη, «μπορούμε να αναφερθούμε σε τμήματα του συνόλου με πιο περιορισμένη έκταση, δηλαδή στους αστικούς συντελεστές που χαρακτηρίζονται από μια δικιά τους αρχιτεκτονική και συνεπώς από μια δικιά τους μορφή».6 Για να μελετήσουμε την πόλη πρέπει αρχικά να εντοπίσουμε τα όρια μέσα στα οποία εμπεριέχονται οι κοινωνικές δραστηριότητες. Ο Tricart θέτει τρεις διαφορετικές κλίμακες, αυτή του δρόμου που περιλαμβάνει τις κατασκευές και τους μη οικοδομημένους χώρους που τις περιτριγυρίζουν, αυτή της συνοικίας που αποτελείται από ένα σύνολο Ο.Τ. με κοινά χαρακτηριστικά και αυτή ολόκληρης της 1Halbwachs, cité par Rossi, 1981 [1966] 2Brown και Middleton, “La memoire et l’ espace dans le travaux de Maurice Halbwachs” , 2008 3Rossi, σελ.190 4Ο.π. 5 Aldo Rossi, “Η αρχιτεκτονική της πόλης”, μτφ. Λόης Παπαδοόπουλος, Γιώργος Παπακώστας, Σοφία Τσιτιρίδου (University Studio Press, 1991), σελ.31 6 Ο.π.
13 πόλης που αποτελεί ένα σύνολο συνοικιών. Ουσιαστικά, η κλίμακα της πόλης εμπεριέχει τις δύο πρώτες κλίμακες, προσπαθώντας να αποδώσει μια πιο σφαιρική εικόνα πάνω στην αντίληψή της. Ο δρόμος στην έρευνα του Marcel Poete έχει ιδιαίτερη σημασία για την ανάλυση της πόλης, καθώς «η ζωή γεννιέται σε έναν δεδομένο τόπο, αλλά ο δρόμος τη διατηρεί ζωντανή. Ο συσχετισμός λοιπόν της ζωής μιας πόλης με τις αρτηρίες επικοινωνίας, είναι μια βασική μεθοδολογική αρχή».7 Έπειτα, σχετικά με την έννοια της συνοικίας πρέπει αρχικά να αναφέρουμε τον όρο της περιοχής μελέτης, σύμφωνα με την ανάλυση του Aldo Rossi Για να θεωρήσουμε ένα μέρος του αστικού συνόλου ως μια περιοχή, θα πρέπει να υπάρχουν κάποια ειδικά χαρακτηριστικά ή μια σύνθεση στοιχείων που φανερώνουν μια ξεχωριστή ποιότητα από την ολομέλεια της πόλης. «Η περιοχή μελέτης μπορεί λοιπόν να θεωρηθεί ως μια αφαίρεση σε σχέση με το χώρο της πόλης και μας χρειάζεται για να ορίσουμε καλύτερα κάποιο φαινόμενο». Οι διάφορες περιοχές αποτελούν στιγμές στην ολότητα της πόλης, αναδεικνύοντας τα στοιχεία της και “μπορούν να εντοπισθούν είτε ως τμήματα του αστικού συνόλου, που ξεχώρισαν μέσα από τις διαφορετικές στιγμές της ανάπτυξης και διαφοροποίησής τους, είτε ως συνοικίες και τμήματα της πόλης, που απέκτησαν ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα”. Στη συνέχεια, ο Rossi αναφέρει την συνοικία ως μια προέκταση της περιοχής μελέτης και την ορίζει ως εξής: «Η συνοικία παρουσιάζεται έτσι ως μια στιγμή, ένας τομέας της μορφής της πόλης, στενά δεμένος με την ανάπτυξη και τη φύση της, που συνίσταται από τμήματα και είναι καμωμένος κατ’ εικόνα και ομοίωσή της».8 Μπορούμε να πούμε γενικότερα ότι η πόλη, ως κατ’ εξοχήν ανθρώπινο αντικείμενο, είναι η πρόοδος της ανθρώπινης λογικής και αυτό έχει σημασία, μόνο όταν τονίσουμε το βασικό σημείο, ότι δηλαδή η πόλη και κάθε αστικός συντελεστής είναι από τη φύση τους συλλογικοί»9 . Η κατάσταση που χαρακτηρίζει την πόλη είναι αυτή της συνεχόμενης μεταβλητότητας και αντικατοπτρίζει την τεχνική και τεχνολογική εξέλιξη του ανθρώπου. Η πόλη του ‘σήμερα’ αποτελεί ένα κομμάτι στο συνεχές της πόλης, χάρη στο οποίο μας δίνεται η δυνατότητα να αντιληφθούμε την πόλη ως «μια δημιουργία που πραγματοποιείται μέσα σε πολυάριθμες και διαφορετικές στιγμές μορφοποίησης. Η ενότητα αυτών των στιγμών βρίσκεται στην ενότητα του αστικού στοιχείου στο σύνολό του».10 Α.2.Κοινότητα και συμβίωση Ο όρος κοινότητα επιδέχεται πολλών ερμηνειών. «Δεν είναι μια τυχαία συσσώρευση τμημάτων συνδεδεμένα μεταξύ τους με δρόμους και οδούς. Ούτε είναι το ομοιογενές πλεόνασμα χρήσεων που περιέχουν εμπορικά κέντρα κτίρια γραφείων, κατοικιών, και ανοιχτούς χώρους που εντοπίζονται πολύ συχνά σε πολλές αμερικανικές μητροπολιτικές περιοχές,11 σύμφωνα με τους Hall και Porterfield Η κοινότητα αποτελείται από «ένα σύνολο ανθρώπων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους σε μια κοινή θέση» ή «μια ομάδα ανθρώπων με ένα κοινό χαρακτηριστικό ή ενδιαφέρον, που ζουν μαζί σε μια ευρύτερη κοινωνία», δηλαδή συμβιώνουν. Μπορεί να αναφέρεται στην περιοχή στην οποία ζει ένας πληθυσμός και μπορεί να έχει έναν τρόπο ζωής, όπως μια αγροτική κοινότητα ή κοινότητα αλιείας, χάλυβα ή πανεπιστήμιο της πόλης. Μια κοινότητα μπορεί να είναι γνωστή για ορισμένα ειδικά χαρακτηριστικά, όπως την καινοτομία, την εφευρετικότητα, την αποφασιστικότητα ή τις παραδοσιακές αξίες και την ηθική. Ο όρος κοινότητα χαρακτηρίζεται και από την 7 Στο ίδιο σελ.50 8 Στο ίδιο, σελ.73 75 9 Στο ίδιο, σελ.61 10 Στο ίδιο, σελ.73 75 11 Hall, Porterfield, community by design new urbanism for suburbs and small communities", Part 1: Parts of the puzzle, σελ.8
ίστορικοί
«δίδυμη σχέση» της μοναχικότητας και της συντροφικότητας, ή αλλιώς της συμβίωσης. Έχοντας αυτές τις προθέσεις, κατά τον σχεδιασμό, η επεξεργασία της κίνησης έχει ιδιαίτερη σημασία στη συνθετική διαδικασία: διαπλατύνσεις, κατώφλια, κόγχες
προσαρμόζεται
ενδιάμεσες
αρθρώσεις
συναντήσεις, εργασία, αναψυχή
14 αλληλεξάρτησή, μερικές φορές από ανάγκη, όπως κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας, όταν άποικοι στο νέο κόσμο ενώθηκαν για αμοιβαία προστασία και κοινωνική υποστήριξη, ή μπορεί να συνδυάζει περισσότερα από ένα χαρακτηριστικά, όπως στην περίπτωση των προσφυγικών οικισμών, όπου δημιουργήθηκαν από ανάγκη, όμως στέγασαν μια ομάδα με κοινό τόπο προέλευσης, κουλτούρα, πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Στο ίδιο πλαίσιο, στο βιβλίο City Lights: An Introduction to Urban Studies, υποστηρίζεται πως η κοινότητα «δεν έχει κάποια συγκεκριμένη έννοια, αλλά συνήθως αναφέρεται είτε σε μια ομάδα που μοιράζεται ένα φυσικό χώρο, είτε που μοιράζεται ένα κοινό χαρακτηριστικό ή κοινή ταυτότητα, κοινό πολιτισμό και χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό κοινωνικής συνοχής» 12 Με τον όρο συμβίωση, αναφερόμαστε στη ζωή δύο ή περισσότερων ανθρώπων ή έμβιων όντων κάτω από την ίδια στέγη, και κατ’ επέκταση στην συνύπαρξη ανθρώπων σε οργανωμένη κοινωνία. Η «συμβίωση» σε πρώτη ανάγνωση παραπέμπει στη συγκατοίκηση, στην αμφίδρομη σχέση ατόμων που έχουν κοινό τόπο διαμονής. Το σπίτι όμως δεν είναι μόνο ο οικείος τόπος της καθημερινής μας ζωής η κατοικία μας αλλά και άλλοι τόποι στους οποίους αφιερώνουμε χρόνο πολύτιμο και δημιουργικό, όπως ο χώρος εργασίας, το εργαστήριο ενός καλλιτέχνη, όλοι οι οικείοι σε έναν κάτοικο χώροι.13 Ενώ, με την έννοια της συν κατοίκησης, αναφερόμαστε στη θεώρηση του αρχιτεκτονικού χώρου,(που περιλαμβάνει το χώρο της κατοικίας, τον υπαίθριο ημιυπαίθριο χώρο, τον ιδιωτικό, τον δημόσιο, τον ημιδημόσιο χώρο κ.λ.π.) όχι µόνο ως πεδίου ανάπτυξης ατοµικών δραστηριοτήτων, αλλά και συλλογικών µε σηµαντική κοινωνική διάσταση. Κατά τον Marc Augé, οι παράγοντες οι οποίοι είναι δυνατόν να συλλειτουργούν και να σηματοδοτούν τους «τόπους» συμβίωσης είναι: η διαδρομή, οι διασταυρώσεις, τα τοπόσημα (κτίσματα ή περιοχές που εγγράφονται στη συλλογική μνήμη και αποτελούν σημεία αναφοράς, όπως μνημεία,
τόποι, αρχαιολογικοί χώροι κ.λπ.).14 Η συμβίωση με τις σημερινές συγκυρίες, θα πρέπει να εξασφαλίζει ενότητες χώρων στις οποίες η καθημερινότητα του «κατοικείν» θα
στη
και
περιοχές,
υπαίθριων ή κλειστών χώρων προσφέρονται για στάση,
ή ακόμα και για απρόβλεπτες μεταβολές στη ζωή των κατοίκων. 12 Ο.π. 13 Σουζάνα Αντωνακάκη, Σημειώσεις γύρω από την έννοια της συμβίωσης, στο βιβλίο «Συμβιώσεις», σελ.52 14 Marc Augé, Non Lieux, introduction à une anthropologie de la surmodernité (Paris: Le Seuil, 1992).
15 Α.3.Κοινός χώρος Ο Σ. Σταυρίδης ορίζει τους κοινούς χώρους ως χώρους που “παράγονται από τους ανθρώπους στην προσπάθεια να θεσπίσουν έναν κοινό κόσμο που στεγάζει, στηρίζει και εκφράζει την κοινότητα που συμμετέχει σε αυτόν”15 και τους διαχωρίζει τόσο από τους ιδιωτικούς, όσο και από τους δημόσιους οι οποίοι δημιουργούνται από μία αρχή που θεσπίζει τους κανόνες χρήσης και τους ελέγχει. Η δύναµη της κατοίκησης να µεταµορφώνει και να πλάθει τον χώρο, μεταθέτοντας ή τροποποιώντας τα όρια ανάµεσα στο δηµόσιο και το ιδιωτικό, οφείλεται σε ένα πεδίο εντάσεων ανάµεσα στις κυρίαρχες επιλογές του σχεδιασµού από τη µια και τις ανάγκες και τα όνειρα των κατοίκων από την άλλη. 16 Σύμφωνα με τον ίδιο, «ο κοινός χώρος μπορεί να πάρει την μορφή ενός εδάφους συνάντησης μιας περιοχής στην οποία «εκτεταμένα κυκλώματα συνάντησης» αλληλεπιδρούν και μέσα από πράξεις θέσπισης κοινών χώρων που μπορούν να αντιμετωπιστούν οι διακρίσεις και τα εμπόδια που χαρακτηρίζουν την αστικότητα του θύλακα. Από την σκοπιά της επανιδιοποίησης της πόλης, οι κοινοί χώροι είναι χωρικοί κόμβοι μέσω των οποίων η μητρόπολη γίνεται ξανά ο τόπος της πολιτικής, αν ως «πολιτική» θα περιγράφαμε μια ανοιχτή διαδικασία μέσω τις οποίας επερωτώνται και, δυνητικά, μετασχηματίζονται οι κυρίαρχες μορφές συμβίωσης. Με αυτόν τον τρόπο «οι κοινοί χώροι δίνουν έδαφος σε προεικονίσεις ενός διαφορετικού μέλλοντος». Ωστόσο, η έλλειψη ενεργητικής συμμετοχής των κατοίκων τόσο στη διαδικασία της επινόησης αρχιτεκτονικών λύσεων όσο και στη διαδικασία του μετασχηματισμού των κοινών χώρων μέσα από τη χρήση και τις συλλογικές μορφές ιδιοποίησης, είναι για όλες τις περιπτώσεις ένα κρίσιμο ζήτημα. Στην Καισαριανή συγκεκριμένα, οι αυλές ήταν κοινόχρηστες, χωρίς να ανήκει στις κατοικίες κάποιο τμήμα αυτών ή ποσοστό ανάλογα με την ιδιοκτησία τους. Κομμάτια των αυλών έκλεισαν παράνομα πολύ αργότερα, όπως και τα δωμάτια που χτίστηκαν εκεί. Σε μεταγενέστερο χρόνο, ο κοινόχρηστος χώρος σε πολλές περιπτώσεις ασφαλτοστρώθηκε κι έγινε κυρίως χώρος στάθμευσης των αυτοκινήτων των κατοίκων. Φαίνεται πως υπήρχε ένα καθεστώς πλήρους οικειοποίησης του κοινόχρηστου χώρου από τους κατοίκους και μάλιστα σε συλλογική βάση, παρότι γνώριζαν ότι οι χώροι αυτοί δεν τους ανήκαν. Η δραστηριότητα των κατοίκων στον κοινόχρηστο χώρο σταδιακά περιορίζεται, ιδιαίτερα όταν αρχίζουν να διαμορφώνουν τις αυλές, κυρίως μετά τη δεκαετία του ’50. Οι ανοικτές αυλές των πρώτων χρόνων κατοίκισης της Καισαριανής για τους γείτονες, αρχίζουν να λειτουργούν ως ιδιωτικοί χώροι από τότε που κοινόχρηστα τμήματα περιφράσσονται Τότε οι σχέσεις τους χαρακτηρίζονταν από έντονη συλλογικότητα, υπήρχε αλληλοβοήθεια και κοινή ζωή των κατοίκων των τετραγώνων, που σε πολλές περιπτώσεις ενισχυόταν και με τα δίκτυα συγγένειας. Αισθάνονται «συνένοχοι» στις πρώτες παρεμβάσεις, προσθήκες και ιδιοποιήσεις μέρους του κοινόχρηστου χώρου. Οι αυξημένες ανάγκες τους δεν μπορούσαν να καλυφτούν στα ελάχιστα τετραγωνικά των κατοικιών και έτσι μεταφέρονταν στον εξωτερικό χώρο, ενώ σταδιακά αποφασίζουν να επεκτείνουν τα σπίτια τους εις βάρος τόσο του προαύλιου όσο και των διόδων, όπου κάποιες μίκρυναν σε πλάτος, ενώ άλλες καταργήθηκαν εντελώς και προσαρτήθηκαν στις κατοικίες.17 Η συστηματική επέκταση των δραστηριοτήτων τους στους κοινόχρηστους χώρους, τους καθιστά σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και σήμερα «ιδιοκτήτες», στα μάτια των υπόλοιπων κατοίκων. Οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν τι περιλαμβάνει ο τίτλος ιδιοκτησίας τους πέραν της ίδιας της κατοικίας. Υπήρχε μία έντονη συλλογικότητα των πρώτων κατοίκων σε θέματα φροντίδας του οικισμού: φύτευση δέντρων, δημιουργίας αποχετευτικού κεντρικού συστήματος, επιδιόρθωση κτισμάτων εξαιτίας πλημμυρών, περιποίηση αυλών και μέρους του 15 Σταύρος Σταυρίδης, “Κοινός Χώρος, Η πόλη ως τόπος των κοινών”, μτφ Δημοσθένης Παπαδάτος Αναγνωστόπουλος (Angelus Novus 2018), σ. 84 16 Σταυρίδης, κ.α., «ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ∆ΗΜΟΣΙΟΥ Ι∆ΙΩΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΤΡΩΝ», σελ.201 17 Ο.π.
16 δρόμου που περνούσε μπροστά από την κατοικία τους. Τέτοιες πρακτικές εφαρμόζονται ακόμα και σήμερα σε μερικά τετράγωνα όπου διατηρούνται και κατοικούνται οι παλιές προσφυγικές κατοικίες, αλλά μεμονωμένα. Στα περισσότερα Ο.Τ. η ανέγερση έστω και μιας πολυκατοικίας, συνήθως με την είσοδο του χώρου στάθμευσης δια μέσου της στενής εισόδου προς την εσωτερική αυλή, καταργεί όλες αυτές τις συνθήκες που ευνοούσαν συλλογικές πρακτικές. Σε άλλες περιπτώσεις, η ίδια η εσωτερική αυλή πέραν του χώρου που δεσμεύουν οι επεκτάσεις των ισογείων και τα διάφορα παραπήγματα (που φανερά είναι πρόσθετα της αρχικής δομής), χρησιμοποιείται εξ ‘ολοκλήρου ως υπαίθριος χώρος στάθμευσης. Ο κοινός χώρος μπορεί να υπάρχει μόνο όταν οι άνθρωποι τον διαμορφώνουν ενεργά και διαμορφώνονται από αυτόν και μόνο όταν συνεχίζουν να δημιουργούν πρακτικές μοιράσματος μέσα του και μέσα από αυτόν. Ο κοινός χώρος είναι περισσότερο ένα είδος χωρικότητας που θα μπορούσε να αναδυθεί μέσα από το μοίρασμα, παρά ένα δοχείο που θα μπορούσε να διαμορφώσει μια επιθυμητή κοινότητα.18 Α.4.Κατοικία Με τον όρο κατοικία, δεν αναφερόμαστε απλά στην στέγη, αλλά και στο περιβάλλον που την εμπεριέχει και στους χώρους στους οποίους εκτυλίσσεται η ζωή του ανθρώπου, όπου δεν είναι απλοί χώροι, αλλά τόποι που έχουν μία ταυτότητα. Στην ιστορία, η κατοικία ως πρωταρχικό κοινωνικό αγαθό και η κατοίκιση ως θεμελιώδες γνώρισμα της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλάζει μέγεθος, μορφή και χαρακτήρα. Στο βιβλίο του «Ιστορική εξέλιξη της κατοικίας», ο Λ. Δημητρέλης με τον όρο κατοικολογία, αναφέρεται στην επιστήμη που εξετάζει την κατοικία από αρχιτεκτονική και κοινωνιολογική μαζί άποψη. Πιο συγκεκριμένα, εννοεί «την επιστήμη που ασχολείται με την ιστορία, την εξέλιξη, τη διαμόρφωση, τη διαρρύθμιση, το στυλ της κατοικίας, τους νόμους που καθορίζουν την ενεργειακή της υπόσταση καθώς και την υπάρχουσα σχέση μεταξύ των παραπάνω στοιχείων και της ατομικής και ομαδικής ψυχολογίας, της ηθικής, της αισθητικής και της κοινωνιολογίας»19 Η κατοικία αποτελείται από την ενεργειακή της υπόσταση (κατοικώ) και από την υλική μορφή της (οικία). Παρόλα αυτά, δεν μπορεί να εξεταστεί χωριστά από την οικογενειακή και την κοινωνική ζωή, την ανθρώπινη ψυχολογία και το κλίμα. Όλα αυτά ενωμένα δίνουν στην κατοικία την πραγματική της υπόσταση. Επιπλέον, ως κύτταρο της πόλης αποτελεί δείγμα του πολιτισμού ενός τόπου. Η επιρροή του περιβάλλοντος στον άνθρωπο είναι μεγάλη. Είτε άμεση είτε έμμεση, «πρωταρχικός σκοπός της κατοικίας είναι η προσπάθεια προστασίας από δυσμενείς καιρικές συνθήκες και στη συνέχεια η προσπάθεια ανεξαρτητοποίησής της η χρήση της κατοικίας ως αποθήκης, η δημιουργία χώρων για τη διαμονή ζώων, κλπ».20 Η αρχική μορφή της κατοικίας απαντά σε ορισμένες ανάγκες του ανθρώπου. Στα πλαίσια της κατοικίας, τελούνται μια σειρά από αναγκαίες για τον άνθρωπο δραστηριότητες (διατροφή, ύπνος, ιματισμός γέννηση, θάνατος, περίθαλψη ασθενών, ανατροφή, παιχνίδι, ησυχία, διασκέδαση. κ.α.). Κατοικία όμως δεν είναι το απλό άθροισμα όλων αυτών των λειτουργιών αλλά το σύνολο αυτών, που εμπλέκονται μεταξύ τους, αλληλοεπηρεάζονται, δημιουργώντας ένα ενιαίο λειτουργικό σύνολο. Έπειτα, όπως είναι αναμενόμενο. οι διαφορετικές απαιτήσεις και οι ανάγκες των ανθρώπων που εμφανίζονται κάθε φορά αλλάζουν και τη μορφή της κατοικίας, προκειμένου αυτή, να απαντά κάθε φορά στα νέα δεδομένα.(π.χ. επεκτάσεις, διαφορετικές λειτουργίες και χρήσεις των χώρων της κατοικίας, επιπλέον δραστηριότητες κ.τ.λ.) 18 Στο ίδιο, σελ. 136 19 Δημητρέλης, Ιστορική εξέλιξη της κατοικίας σελ.13 20 Στο ίδιο, σελ. 14
17 Β. Καισαριανή Η Καισαριανή αποτελεί έναν εμβληματικό προσφυγικό συνοικισμό που κατοικήθηκε από τους Μικρασιάτες κατά την μετεγκατάσταση τους. Η δημιουργία της θεμελιώθηκε από την κρατική μηχανή με τα μέσα και τις δυνατότητες που είχε, αλλά ανοικοδομήθηκε με υλικά τις μνήμες, τις αξίες, τις επιδιώξεις όσων την κατοίκησαν, και κυρίως με την προσήλωση τους στην δυνατότητα του ανθρώπου να αναγεννάται μέσα από την καταστροφή. Ανάμεσα στις νεόδμητες πολυκατοικίες και τις δομές που έχουν ανεγερθεί με τα χρόνια στην περιοχή, διατηρούνται ακόμα εικόνες και ίχνη που παραπέμπουν στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν του ελληνικού στοιχείου της Μικράς Ασίας που τελικά μπόλιασε την μέχρι τότε κλειστή ελληνική κοινωνία. Β.1. Ιστορικό οικιστικής ανάπτυξης Δήμου Καισαριανής «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες δημιουργούν τη σύγχρονη Καισαριανή» 1920 1928 ΑΘΗΝΑ Καισαριανή 11 15.357 Βύρωνας 0 7.723 Νέα Ιωνία 79 16.382 Νέα Φιλαδέλφεια 110 6.337 Καλλιθέα 4.940 29.446 ΠΕΙΡΑΙΑΣ Νέα Κοκκινιά 0 33.201
18 Πίνακας Ι: Kayser/ Thompson,1964 Πριν την εγκατάσταση των προσφύγων, η περιοχή της Καισαριανής ήταν σχεδόν ακατοίκητη, με βραχώδες έδαφος και δασώδη βλάστηση. Ο Ηριδανός ποταμός διέσχιζε την περιοχή και χυνόταν στον Ιλισσό. Το 1920, στην απογραφή, όπου η Καισαριανή αναγνωρίστηκε ως οικισμός της Αθήνας, ο πληθυσμός της έφτανε τα 11 άτομα. Κτίρια υπήρχαν μόνο στην περιοχή του Αγίου Νικολάου, οι αποθήκες στρατού, στρατώνες στην περιοχή κοντά στο σημερινό νεκροταφείο, οι κρατικές φαρμακαποθήκες καθώς και το νοσοκομείο Συγγρού που αποπερατώθηκε το 1919. Συνεπώς μέχρι τότε η Καισαριανή δεν είχε οικιστικό χαρακτήρα. Αυτή η πραγματικότητα γίνεται φανερή στον παρακάτω πίνακα απογραφής. Συγκεκριμένα στην Καισαριανή κατά την απογραφή των αστικών οικισμών τον Ιούνιο του 1926 φαίνεται ο αριθμός των γυναικών να είναι σημαντικά υψηλότερος σε σχέση με των ανδρών στις παραγωγικές ηλικίες. Κάτω των 16 ετών Άνω των 16 ετών Συνολικός Πληθυσμός Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Καισαριανή 1.977 1.938 2.367 4.268 10.550 Πίνακας ΙΙ: Κοινωνία των Εθνών, 1926 H τεράστια ανθρώπινη εισροή στην Ελλάδα όπου ισοδυναμούσε περίπου με το 20% του πληθυσμού της χώρας, αποτέλεσε επακόλουθο μιας καταστροφικής στρατιωτικής ήττας. Οι οικονομικές προϋποθέσεις και οι ανάγκες διοικητικού δυναμικού που ήταν απαραίτητες για την αποτελεσματική διαχείριση του εγχειρήματος ήταν τεράστιες. Σε μια εποχή που η Ελλάδα μετά από περίπου μια δεκαετία πολέμων είχε εξουθενωθεί, δεν είχε την οικονομική δυνατότητα και τις κατάλληλες υποδομές ώστε να στηρίξει το βάρος της άφιξης ενός και πλέον εκατομμυρίου προσφύγων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, θα περίμενε κανείς η Μικρασιατική Καταστροφή να φέρει ως συνέπεια μια ιδιαίτερα μεγάλη ανθρωπιστική κρίση. Με αυτά τα δεδομένα, οι πρόσφυγες ενσωματώθηκαν πολύ πιο γρήγορα, ομαλά και αποτελεσματικά από το Δραπετσώνα 0 17.652 Κερατσίνι 0 10.827 Περιστέρι 123 7.268
19 αναμενόμενο. Ο ερχομός και η εγκατάσταση τους είναι γεγονός πως σε βάθος χρόνου μεταμόρφωσαν κυριολεκτικά την χώρα, αν και οι ίδιοι ζούσαν για μεγάλο διάστημα κάτω από αντικειμενικά άθλιες συνθήκες. Οι πρόσφυγες που κατέληξαν στην Καισαριανή αλλά και σε πολλούς ακόμα προσφυγικούς οικισμούς της Αθήνας, προέρχονταν κυρίως από την Μικρά Ασία. Με την Καταστροφή, τον Σεπτέμβριο του 1922 έως τις αρχές του 1923 η περιοχή δέχθηκε σταδιακά 8.000 περίπου πρόσφυγες, που εγκαταστάθηκαν σε πρόχειρους καταυλισμούς με σκηνές του στρατού στην ανατολική πλευρά του κέντρου της Αθήνας, κοντά στο Νοσοκομείο Λοιμωδών Νοσημάτων Συγγρού και κάτω από άθλιες συνθήκες. Εικ.1 Άποψη συνοικισμού Καισαριανής με σκηνές 5|10|1924 Εικ.2 Άποψη συνοικισμού Καισαριανής με σκηνές 1922
20 Αυτοί προέρχονταν κυρίως από τα Βουρλά και δευτερευόντως τα χωριά της ευρύτερης χερσονήσου της Ερυθραίας, όπως το Σιβρισάρι, τον Τσεσμέ και τα Αλάτσατα, χωριά της ευρύτερης περιοχής της Σμύρνης, όπως το Βουτσά, το Σεβδίκιοϊ και τον Κουκλουτζά, αργότερα προστέθηκαν λίγες οικογένειες από την Καπαδοκία, την Κωνσταντινούπολη και ελάχιστοι από τον Πόντο. Ανήκαν σε συγκεκριμένες αστικές κοινότητες που ξεριζώθηκαν και οι ίδιοι έφτασαν στην Αθήνα οικονομικά και συναισθηματικά κατεστραμμένοι, ενώ ο κοινωνικός ιστός τους είχαν διαλυθεί. Η επιλογή της περιοχής της Καισαριανής δεν έγινε τυχαία αλλά κυρίως λόγω της γειτνίασης της με τον Ηριδανό ποταμό. Ο συνοικισμός διαρκώς διευρυνόταν και έλαβε προσωρινά την ονομασία «Συνοικισμός Συγγρού» από το παρακείμενο νοσοκομείο. Όταν ο οικισμός έφτασε μέχρι τα παράλια του Ηριδανού, πήρε την οριστική του ονομασία «Καισαριανή». Ήταν μια εκ των τεσσάρων περιοχών που επιλέχθηκαν από το Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων ( ίδρυση 3/3/1923) ως μόνιμοι τόποι εγκατάστασης. Έτσι, ξεκίνησε η πρώτη φάση της στέγασης των προσφύγων στην Αττική, σε επεκτάσεις της πόλης. Οι άλλες τρείς περιοχές ήταν ο Βύρωνας, η Νέα Ιωνία, η Κοκκινιά. Οι εργασίες για την κατασκευή 500 ξύλινων και 1000 πλινθόκτιστων δωματίων ξεκινούν τον Μάιο του 1923. 21 Εικ.3 Ξύλινη παράγκα για στέγαση Μικρασιατών Οι κατασκευές αυτές ξεκινούσαν από την ανατολική πλευρά της Φαρμακοαποθήκης προς την Λεωφόρο Υμηττού έως και την σημερινή λεωφόρο Εθνικής Αντίστασης, στο ύψος περίπου του σχολικού συγκροτήματος του Βενιζέλου και στη συνέχεια στο ρέμα του Ηριδανού, προς την περιοχή της σημερινής Πανεπιστημιούπολης. Ήταν προσαρμοσμένες στο σχήμα των τετραγώνων, τα οποία καλύπτονταν αργότερα από τα πλινθόκτιστα, εκτός από ένα σχήμα «Η» ελεύθερης περιοχής στη μέση του κάθε Ο.Τ., σαν εσωτερική αυλή. Συγκεκριμένα, κάθε 10 ή 12 σπίτια αποτελούσαν ένα τετράγωνο. Στο κέντρο κάθε τετραγώνου, που ήταν ένα είδος αύλειου χώρου, βρίσκονταν κοινές τουαλέτες, κατασκευασμένες από ένα κομμάτι ξύλο, τρυπημένο στη μέση, ακουμπισμένο στο έδαφος, πάνω από ένα υποτυπώδη βόθρο που έτρεχε στο δρόμο, όταν έβρεχε και πλημμύριζε η περιοχή».22 21 Δήμος Καισαριανής, Ο τόπος μας/ Ιστορία/ Μικρασιάτες πρόσφυγες, https://kaisariani.gr/ 22 Σπύρος Τζόκας, «ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ Η φυσιογνωμία μιας πόλης», 1998
21 Η ύδρευση ήταν ένα από τα βασικότερα προβλήματα. Τα πρώτα χρόνια οι Καισαριανιώτες έπαιρναν νερό από το λεγόμενο «Βρυσάκι», μια βρύση επί της σημερινής οδού Φορμίωνος, στο ύψος του ξενοδοχείου Κάραβελ, από όπου μετέφεραν το νερό. Πίσω από το Χίλτον, υπήρχε εγκατεστημένη μια τρόμπα που έστελνε νερό σε ντεπόζιτο που βρισκόταν στην οδό «Δύο αδέλφια» (σημερινή Μ. Καραολή) του συνοικισμού. Όμως η ποσότητα του νερού ήταν ανεπαρκής, και καλύπτονταν οι ανάγκες με βυτία του Δήμου Αθηναίων. Από το 1929 1930, τοποθετήθηκαν κάποιες βρύσες σε δημόσιους χώρους και σε ελάχιστα σπίτια. Από μαρτυρίες ανθρώπων που μεγάλωσαν εκεί μαθαίνουμε ότι μάζευαν ακόμα και το βρόχινο νερό για να πλυθούν. Η οριστική επίλυση του προβλήματος της ύδρευσης ήρθε με την κατασκευή δικτύου από το 1947. Με την ίδρυση της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.) στα τέλη του 1923, αρχίζει να εφαρμόζεται στην Ελλάδα η οργανωμένη δόμηση προσφυγικών, σχεδιάζοντας συνοικισμούς ως ενιαία συγκροτήματα με κάποια πολεοδομική οργάνωση και τυποποίηση στοιχείων. Οι μηχανικοί που ανέλαβαν τον σχεδιασμό και την υλοποίηση αυτών των προγραμμάτων, βασίστηκαν στα έως τότε Ευρωπαϊκά πρότυπα ανοικοδόμησης εργατικών κατοικιών που ήδη είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται στην κεντρική Ευρώπη για την στέγαση των εργατών στα μεγάλα Βιομηχανικά κέντρα της εποχής. Η Ε.Α.Π., οργανισμός που συνεργαζόταν με το Ελληνικό κράτος, αλλά δεν διέθετε νομική αυτονομία στις κινήσεις του, είχε τη δυνατότητα να προχωρεί σε κατασκευή κατοικιών μέσω εργολαβίας, σε έδαφος του Δημοσίου που απαλλοτριωνόταν με συνοπτικές διαδικασίες. Αρχικά η στέγαση των προσφύγων από την Ε.Α.Π. γινόταν σε πλινθόκτιστα κτίσματα, που ήταν ο βασικός τρόπος κατασκευής οικιών για τους πρόσφυγες, καθώς οι πλίνθινες κατασκευές μέσα στην ατέλεια τους ευνοούσαν ατομικές επεμβάσεις των χρηστών. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 ξεκίνησαν να κτίζονται και διώροφες κεραμοσκεπείς πολυκατοικίες με παρόμοια διάταξη στα ορθογωνικού κανάβου τετράγωνα. «Πλούσιους» ονόμαζαν αυτούς που τις κατοικούσαν. Σε αυτά, το κάθε νοικοκυριό διέθετε επιφάνεια 36 40 τ.μ. που αποτελούνταν από διάδρομο, ένα χώρο υγιεινής και δύο ίσου μεγέθους δωμάτια, το ένα χρησιμοποιούμενο ως κουζίνα. Οι κατοικίες αυτές εκτείνονταν κατά μήκος και εκατέρωθεν του παλιού στρατιωτικού δρόμου μέχρι την πλατεία και αργότερα μέχρι το σχολείο Βενιζέλου. Υπό την πίεση για επέκταση του συνοικισμού, δημιουργήθηκε συνεταιρισμός, που όμως δεν απέδωσε και μετά από δυναμική κινητοποίηση των κατοίκων με κατάληψη της περιοχής προς το Σκοπευτήριο, η Ε.Α.Π. το 1928 προχώρησε στην κατασκευή 210 οικημάτων στην Καισαριανή και στον Υμηττό. Για πολλά χρόνια, η Καισαριανή είχε αφεθεί στην τύχη της. Η οικοδόμηση του συνοικισμού ήταν αποσπασματική και χωρίς κεντρικό σχεδιασμό. Χαρακτηριστικό της κατάστασης που επικρατούσε είναι το άρθρο που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Ακρόπολις» (14 Σεπτεμβρίου 1929), με αφορμή την επίσκεψη του Δημάρχου Αθηναίων Σπύρου Μερκούρη στο συνοικισμό: «Ο Δήμαρχος διεπίστωσε δε ότι η κατάστασις, υπό την οποίαν διαβιούν οι κάτοικοι τούτου του οικισμού, είναι αυτόχρημα τραγική. Το νερό, το οποίο διανέμεται εις τους κατοίκους, ανήρχετο μέχρι προ ολίγου καιρού εις 10 μόνο κυβικά μέτρα, τελευταίως δε ήρχισεν και αυτό να καταναλίσκεται από τους εργολάβους, οι οποίοι κτίζουν τας οικοδομάς. Τραγικώτερον, τους παρουσιάζεται το ζήτημα των αποχωρητηρίων του συνοικισμού, τα οποία είναι ξύλινες παράγκες με ξύλινα πατώματα, κάτωθι των οποίων υπάρχουν ανοικτοί βόθροι. Αι εστίαι αυταί ακαθαρσίας όχι μόνον μολύνουν με τα αναθυμιάσεις των ολόκληρον τον συνοικισμόν, αλλά και αποτελούν παγίδας διά τους εισερχομένους εντός αυτών, λόγω του σαθρού των πατωμάτων. Τα περισσεύματα δε των βόθρων, μη έχοντα άλλοθεν διέξοδον εκχύνονται εις τας οδούς» 23 Από το 1930 και μέχρι τον Β' παγκόσμιο πόλεμο τα στεγαστικά προγράμματα συνεχίστηκαν από το Υπ. Κοινωνικής Πρόνοιας. 23Τουλούπη και Μαρούγκα, «Προσφυγικοί οικισμοί στον ευρύτερο χώρο της Αττικής γης», 2010, σελ.72
22 Μεταπολεμικά και ιδιαίτερα κατά τα έτη 1953 1954, με κρατική απόφαση γκρεμίστηκαν τα παραπήγματα παράγκες της περιοχής του Αγ. Νικολάου και οι δικαιούχοι αποζημιώθηκαν με οικόπεδα στην πάνω Καισαριανή. Οι πλημμέλειες της απόφασης αυτής που αφορούσε την κατεδάφιση των παραγκών, έδωσαν την ευκαιρία σε νέους κατοίκους από άλλες περιοχές (Μυτιλήνη, Κερατσίνι) να εγκατασταθούν σε όσες απέμειναν. Η περιοχή ονομάσθηκε «Πειραιώτικα» από την προέλευση των κατοίκων. Περαιτέρω, το 1964 στην περιοχή του Αγ. Νικολάου έγιναν οι πρώτες σύγχρονες πολυκατοικίες, στα εγκαίνια των οποίων παραβρέθηκε το βασιλικό ζεύγος. Από την παρουσία αυτή ονομάστηκαν «πολυκατοικίες της Φρειδερίκης». Εικ.4 Εγκαίνια Πολυκατοικιών Προσφύγων Καισαριανής, παρουσία του Βασιλιά Κωσταντίνου Β’. Στο πίσω μέρος η φωτογραφία φέρει ετικέτα. «Χθές το απόγευμα παρουσία του Βασιλέως έγιναν εις την Καισαριανήν τα εγκαίνια και η παράδωσις εις τους δικαιούχους παραπηγματούχους πρόσφυγας τα διαμερίσματα των Πολυκατοικιών. Εις την φωτογραφία ο Βασιλεύς καθήν στιγμήν ανασύρει από μικρόν δοχείον λαχνόν ενός πρόσφυγα.»
23 Η προβληματική οικιστική εγκατάσταση και η αγανάκτηση των προσφύγων σχετικά με το καθεστώς κυριότητας των σπιτιών στάθηκε αφορμή για πολυετείς συγκρούσεις των Καισαριανιωτών με το κράτος. Αρχικά, όλες οι κατοικίες χτίζονταν από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ) και παραχωρούνταν δωρεάν, ως μέτρο κοινωνικής πρόνοιας σε ανθρώπους που προφανώς δεν είχαν οικονομική δύναμη. Τα δεδομένα άλλαξαν το καλοκαίρι του 1925. Η διαδικασία παραχώρησης που εγκαινίασε η Ε.Α.Π. χαρακτηριζόταν από την έννοια της ανταποδοτικότητας όπου πληρώνεται σε 15 χρόνια με άτοκες δόσεις και ορίζεται στα 70% της δαπάνης του οικοπέδου και της κατασκευής. Οριστικό παραχωρητήριο χορηγείται μετά την εξόφληση όλων των δόσεων. Στους πρόσφυγες που θέλουν να φτιάξουν οι ίδιοι κατοικία και συγκροτούν οικοδομικούς συνεταιρισμούς το κράτος, παραχωρεί οικόπεδα με τον απαγορευτικό όρο να χτίσουν πριν περάσει ένας χρόνος. Επίσης δίνει κάποια οικονομικά βοηθήματα. Η πολιτική αυτή οδήγησε σε βίαιη κατάληψη των κατοικιών στους προσφυγικούς συνοικισμούς. Μετά από παρέμβαση του κράτους, οι κατοικίες επανήλθαν στην Ε.Α.Π. στους υπόλοιπους προσφυγικούς οικισμούς της Αθήνας, ενώ αντίθετα στην Καισαριανή δεν εκκενώθηκαν ποτέ και η Επιτροπή δεν μπόρεσε να τις ανακτήσει. Σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, οι Καισαριανιώτες εξέφραζαν πολύ συχνά διαμαρτυρίες για την κατάσταση στην οποία ζούσαν, με πολύ εντονότερο τρόπο από τους υπόλοιπους πρόσφυγες. Ο απότομος διπλασιασμός του πληθυσμού της Αθήνας και του Πειραιά προκάλεσε κολοσσιαία προβλήματα. Συνεπώς δε μπορούσε να γίνει λόγος για έργα υποδομής στις προσφυγικές συνοικίες, ρυμοτομικό σχέδιο ή συγκοινωνιακές γραμμές. Η Καισαριανή ήταν εκτεθειμένη σε χιλιάδες προβλήματα που δυσκόλευαν την καθημερινότητα των κατοίκων της. Χαρακτηριστικό της άθλιας κατάστασης που επικρατούσε είναι ένα άρθρο της εφημερίδας «Προσφυγικός Κόσμος» που δημοσιεύθηκε στις 30 Οκτωβρίου 1927. «Με την παραμικρή βροχή η Λεωφόρος Υμηττού, από του τέρματος του τραμ 12 μέχρι του συνοικισμού Καισαριανής, γίνεται τελείως αδιάβατος». Η ίδια εφημερίδα έγραφε στις 4 Δεκεμβρίου 1927: «οι δρόμοι Ευτυχίδου, Χρεμωνίδου και η κατ’ ευφημισμόν Λεωφόρος Υμηττού γίνονται αδιάβατοι, όταν βρέχει, γεμάτοι λάσπες και λακκούβες…». Τέλος, ένα άλλο δημοσίευμα της ίδιας εφημερίδας στις 26 Οκτωβρίου 1930 αναφέρεται στις διαμαρτυρίες των Καισαριανιωτών στο Υπουργείο Συγκοινωνίας για την άθλια συγκοινωνία στους οικισμούς τους, ενώ ζητούσαν αυτοκίνητα από την εταιρεία «Πάουερ» προκειμένου να εξυπηρετηθεί πληθυσμός 40.000 συνολικά ανθρώπων. Από το 1930 έγιναν κάποια έργα για το φωτισμό της πόλης. Η ασφαλτόστρωση της Εθν. Αντιστάσεως μέχρι την πλατεία Αναγέννησης έγινε στα μέσα της ίδιας δεκαετίας, ενώ οι βασικοί δρόμοι ασφαλτοστρώθηκαν από το 1950 και μετά. Αναφορικά με την εκπαίδευση, μετά από έντονες προσπάθειες πρωτολειτούργησε το 1924 1925 το πρώτο σχολείο, που είναι σήμερα γνωστό ως «Παλιά Σχολεία». Πρόκειται για ένα πλινθόκτιστο κτίριο κοντά στο Ρέμα του Ηριδανού που έμοιαζε περισσότερο με παράγκα παρά με εκπαιδευτική δομή. Λόγω της ακαταλληλότητας του, το αίτημα για ίδρυση νέου σχολικού συγκροτήματος ήταν πιεστικό και ενώ οι διαδικασίες είχαν ολοκληρωθεί σχετικά σύντομα, τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν μόλις το 1929. Σε αντίθεση με το σχολείο του Βύρωνα που, αν και διέθετε το μισό πληθυσμό της Καισαριανής στέγαζε 1.300 μαθητές, το νέο σχολείο της Καισαριανής ήταν δυναμικότητας 1000 μαθητών και ονομάστηκε «Σχολείο Βενιζέλου» σε αναγνώριση της συζύγου του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου, Έλενας, η οποία ανέλαβε εξολοκλήρου τα έξοδα της ανέγερσης.24 24 Κέντρο Μικρασιατικού Πολιτισμού του Δήμου Καισαριανής
24 Αξίζει η αναφορά στο σχολείο που ιδρύθηκε to 1947 στην Καισαριανή και εξυπηρετούσε άτομα με ειδικές ανάγκες. Είναι το σημερινό Ειδικό Πειραματικό Σχολείο, το πρώτο στο είδος του που λειτούργησε στην Ελλάδα και εξακολουθεί ως τις μέρες μας το σημαντικό έργο του. Εικ.5 Ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος και η σύζυγος του Έλενα όπου ανέλαβε εξολοκλήρου τα έξοδα της ανέγερσης. Στα Εγκαίνια των Σχολείων Βενιζέλου το 1929 στην Καισαριανή. Από το 1924, κι ενώ οι πρόσφυγες αγωνίζονταν για την επιβίωση, εμφανίζονται οι πρώτοι ανεξάρτητοι σύλλογοι με ποικίλες ονομασίες. Ο πρώτος αθλητικός σύλλογος, ιδρύθηκε επίσημα στην Καισαριανή, το 1927, από τη Φιλανθρωπική Αμερικανική Οργάνωση Near East Relief που έφερε και το όνομα της. Την ανάπτυξη της αθλητικής δραστηριότητας της Καισαριανής βοήθησε σημαντικά η δημιουργία του “Δημοσίου Πρότυπου Παιδικού Γυμναστηρίου” γνωστού επίσης ως Near East Μόνο η σκέψη ότι αυτό το πλήθος ανθρώπων πέντε χρόνια πίσω έφτασε στην Ελλάδα κυνηγημένο με τεράστιες ανθρώπινες απώλειες και αφού εγκαταστάθηκε κάτω από άθλιες συνθήκες, κατάφερε να φτιάξει αθλητικούς συλλόγους, καταδεικνύει πρώτα απ’ όλα το πάθος του για ζωή και για επιβίωση και έπειτα τον πολιτισμό που κουβαλούσαν από την χαμένη τους πατρίδα.
25 Εικ.6 Ομάδα ποδοσφαίρου Αστέρα Καισαριανής Εικ.7 Ομάδα μπάσκετ Near East Καισαριανής Η πρώτη εμφάνιση πολυωρόφων πολυκατοικιών με αντιπαροχή, παρουσιάζεται τη δεκαετία του '60 στην οδό Φορμίωνος, ενώ η υπόλοιπη περιοχή διατηρούσε το χαρακτήρα του οικισμού χαμηλής δόμησης και πυκνότητας σε σχέση με τις όμορες περιοχές. Με την πάροδο του χρόνου όμως επεκτάθηκε εντονότερα η οικοδόμηση πολυκατοικιών, με εξάντληση των συντελεστών δόμησης συνενώνοντας τα μικρού μεγέθους και υποτυπώδους όψης οικόπεδα και τις συνιδιοκτησίες των στεγαστικών προγραμμάτων. Σε ότι αφορά στο πρόγραμμα ανάπλασης στην περιοχή των πλινθόκτιστων και των προσφυγικών πολυκατοικιών για τη σωστή επίλυση των προβλημάτων κατοικίας, η συζήτηση ξεκίνησε από τα μέσα της δεκαετίας του 1960. Το 1966 παρουσιάστηκε ολοκληρωμένη μελέτη ανάπλασης που εκπονήθηκε από την εταιρεία Οικονομικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης με τη συμβολή του Δήμου. Η μελέτη έγινε αποδεκτή από τους κατοίκους, η εξέλιξή της όμως διακόπηκε με την επιβολή της δικτατορίας. Ο εξόφθαλμα ταξικός χαρακτήρας της Καισαριανής προκύπτει από την ίδια την πραγματικότητα. Οι συμπολίτες μας, Έλληνες της Μικράς Ασίας που κατοικούσαν στην Καισαριανή αντιμετωπίστηκαν και αποτέλεσαν φθηνό εργατικό δυναμικό, όπου πάνω από το 50% των προσφύγων της Καισαριανής δούλευε στη βιομηχανία και τη βιοτεχνία. Οι άνδρες δούλευαν ως λιμενεργάτες, οικοδόμοι, αγωγιάτες, φορτοεκφορτωτές και πλανόδιοι μανάβηδες. Οι γυναίκες και τα παιδιά έως 16 ετών, το 1926 ήταν το 40% των προσφύγων της πόλης και δούλευαν π.χ. στα ταπητουργία. Το 1930 το 73% των προσφύγων ζούσε κάτω από το όριο της φτώχειας. Κι όσο λογική φαίνεται η ενασχόληση τους σε πιο βαριές και κακοπληρωμένες δουλειές τα πρώτα χρόνια του πρωτόγνωρου κύματος εγκατάστασης τους, άλλο τόσο παράλογο φαντάζει η μετά από 40 χρόνια ουσιαστική άρνηση ενσωμάτωσης τους στον κοινωνικό ιστό της χώρας και ο διαχωρισμός τους με το προσωνύμιο «πρόσφυγας», «παραπηγματούχος» και άλλα όχι ιδιαίτερα τιμητικά, ενδεικτικά όμως των κοινωνικών στερεοτύπων που παρέμεναν.
26 Εικ.8 Βιοτεχνία ταπητουργίας στην Καισαριανή Εικ.9 Βιοτεχνία υφαντουργίας στην Καισαριανή Η αφομοίωση και ενσωμάτωση των προσφύγων που άργησε σχεδόν 50 χρόνια, γίνεται αισθητή μετά τη μεταπολίτευση. Ο Δήμος σε συνεργασία με τη ΔΕΠΟΣ, που ιδρύθηκε το 1979 και είχε αρμοδιότητα για έργα ανάπλασης, εκπόνησαν πολεοδομική μελέτη ανάπτυξης και ανάπλασης που εγκρίθηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο. Η μελέτη παρέμεινε ανενεργή για δύο περίπου χρόνια, προσκρούοντας σε διάφορα προβλήματα, όπως έλλειψη παραχωρητηρίων, εφαρμογής του ρυμοτομικού σχεδίου κλπ., το σπουδαιότερο όμως ήταν η έλλειψη χρηματοδότησης, δεδομένου ότι η μελέτη προέβλεπε τη συμμετοχή του κράτους. Το 1985 ξεκίνησε η υλοποίηση του έργου και κατέληξε στην κατασκευή ενός εκ των οικοδομικών τετραγώνων της μελέτης, του Ο.Τ. 21. Για τη συνέχιση του έργου όμως δεν εξασφαλίστηκε η αναγκαία χρηματοδότηση και το πρόγραμμα έμεινε ανεκτέλεστο. Το Ο.Τ.21 δεν θεωρείται αντιπροσωπευτικό της συνολικής πρότασης ανάπλασης, ούτε και ιδιαίτερα ποιοτικό, ωστόσο αποτελούσε την έμπρακτη απόδειξη ότι το πρόγραμμα ανάπτυξης ήταν ρεαλιστικό και εφικτό προκειμένου οι κάτοικοι των προσφυγικών αυτών να διαμένουν σε πιο ανθρώπινες συνθήκες. Σημαντικά ιστορικά μνημεία/ τοπόσημα της Καισαριανής θεωρούνται: • Το Σκοπευτήριο, χώρος θυσίας αγωνιστών της Εθνικής αντίστασης, κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής με κορυφαία και πιο τραγική την εκτέλεση 200 ανθρώπων την Πρωτομαγιά του 1944. • Το σχολείο του Βενιζέλου, που ανεγέρθηκε το 1929 με δωρεά της Έλενας Βενιζέλου, συζύγου του Ελευθερίου Βενιζέλου. • Το Γυμναστήριο «Near East» που εγκαινιάστηκε το 1932 και ανεγέρθηκε με χρηματοδότηση του ιδρύματος Near East και του προέδρου του ιδρύματος. • Τα μοναστήρια του Υμηττού και ιδιαίτερα το Μοναστήρι της Καισαριανής, σημαντικότατο Βυζαντινό μνημείο του 12ου αιώνα εντός του Προστατευόμενου αισθητικού δάσος της Καισαριανής.
27 Β.2. Πολεοδομική Διαμόρφωση 1η Εγκατάσταση των προσφύγων με σκηνές κατά το 1922 Α’ Οικιστική περίοδος κατά τα έτη 1923 1935 Τα οικοδομικά τετράγωνα του αρχικού οικισμού, διαμορφώθηκαν σε δυο διαφορετικούς τύπους. Στα τετράγωνα επί της Λεωφόρου ανεγέρθηκαν διώροφα συγκροτήματα πλίνθινων κατοικιών κατά τα πρότυπα της Ε.Α.Π. Στα εσωτερικά οικοδομικά τετράγωνα ανεγέρθηκαν απλούστερα μονώροφα πλινθόκτιστα κτίσματα όπου στην κάθε προσφυγική οικογένεια αντιστοιχούσε από ένα δωμάτιο εμβαδού περίπου 20 τ μ χωρίς ανέσεις (κουζίνα, αποχωρητήριο). Τα δωμάτια ήταν σε δυο σειρές περιμετρικά των πλευρών του τετραγώνου. Στο εσωτερικό κάθε τετραγώνου υπήρχε κοινόχρηστος χώρος σχήματος Η, που διέθετε δύο κοινόχρηστες
28 τουαλέτες ανδρών και γυναικών. Τα δωμάτια της εξωτερικής πλευράς είχαν πρόσβαση από το δρόμο ενώ σε αυτά της εσωτερικής, η πρόσβαση γινόταν αποκλειστικά από την εσωτερική αυλή. Β’ Οικιστική περίοδος κατά τα έτη 1935 1960 Γ’ Οικιστική περίοδος κατά τα έτη 1960 1975 Το πρόβλημα της στέγασης παρέμεινε μεγάλο οδηγώντας τις αρχές στην απόφαση επέκτασης του συνοικισμού και νότια της Λεωφόρου με τη διαδικασία της αυτοστέγασης. Σε κάθε προσφυγική οικογένεια παραχωρείται οικόπεδο (εμβαδού περίπου 120 145 τμ) με την υποχρέωση, εντός συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος, να ανεγείρει την κατοικία της με δικά της μέσα. Η παραπάνω διαδικασία σύμφωνα με την νομοθεσία γίνεται μέσω αστικών προσφυγικών συνεταιρισμών (“Ελευθερία”, “Αγ. Γεώργιος” και “Νέα Καισαριανή”). Η ρυμοτόμηση της επέκτασης βασίζεται επίσης στο Ιπποδάμειο σύστημα, με οικοδομικά τετράγωνα μικρότερου μεγέθους, δυστυχώς εξίσου χωρίς ελεύθερους χώρους, με εξαίρεση την πλατεία Αναγεννήσεως και τις αθλητικές εγκαταστάσεις του Near East
29 Δ’ Οικιστική περίοδος κατά τα έτη 1975 1990 Ε’ Οικιστική περίοδος κατά τα έτη 1990 σήμερα Η σημερινή εικόνα της Καισαριανής είναι σε μεγάλο βαθμό αλλοιωμένη με την αντικατάσταση συνεχώς των προσφυγικών δομών με νέες εντελώς ανόμοιες τόσο με τον προσφυγικό χαρακτήρα του οικισμού, όσο και μεταξύ τους. Η Καισαριανή αποτελεί ως οικισμός ίσως έναν από τους κρίκους της εξέλιξης του σχεδιασμού στην προοπτική της δημιουργίας οικιστικών συγκροτημάτων µε κτίρια περισσότερων νοικοκυριών που συνυπάρχουν. Σημαντική διαφορά στη διάταξη των κτιρίων κατοικίας στην Καισαριανή αποτελεί η τοποθέτηση τους σε σχέση µε τον κοινόχρηστο δημόσιο χώρο, ο οποίος αφήνεται στο εσωτερικό του οικοδομικού τετραγώνου. Ορίζεται έτσι ένας χώρος που αποτελεί μια κοινή αυλή, όπου παρά τις μελλοντικές επεκτάσεις των ισογείων κατοικιών, παραμένει ανοιχτός στη χρήση της ευρύτερης κοινότητας των κατοίκων του εκάστοτε τετραγώνου. Τα στενά δρομάκια απ’ όπου γίνεται η πρόσβαση υπό όρους στο εσωτερικό του τετραγώνου, ξεχωρίζουν διακριτά από το δίκτυο των δημόσιων δρόμων, εκπέμποντας τον όχι ακριβώς δημόσιο χαρακτήρα τους, ενώ και η χωροθέτηση των χώρων της κουζίνας αργότερα των ισόγειων διαμερισμάτων µε όψη προς την κοινή αυλή, αποτέλεσαν παράγοντες του αρχικού σχεδιασμού που διαμόρφωσαν την προοπτική ενός κοινόχρηστου υπαίθριου χώρου συλλογικής ιδιωτικότητας. Ο τρόπος διάρθρωσης των προσφυγικών κατοικιών στην περιοχή της Καισαριανής, παρά τις επιμέρους σημαντικές διαφορές του αποτελεί τον προάγγελο της αστικής πολυκατοικίας, των πολύ κατοπινών εμπορικών κέντρων και ταυτόχρονα βρίσκεται πολύ κοντά
30 στην έννοια των σύγχρονων συγκροτημάτων κατοικίας. Ωστόσο, διατηρούν ισχυρή την καταγωγή τους από μορφές κατοίκησης που δίνουν έμφαση στην αναφορά στον ισόγειο υπαίθριο χώρο, κοινόχρηστο ή ιδιωτικό. 25 Εικ.10 Εξωτερική όψη πρώτων κατοικιών Εικ.11 Δρόμος της Καισαριανής με αρχικές παράγκες. Εικ.12,13 Εξωτερικές όψεις μονώροφων κατοικιών 25 Σταυρίδης, Κουτρολίκου, Βαταβάλη, Κοπανάρη, Μαραθού, Γκιζελή, «ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ∆ΗΜΟΣΙΟΥ Ι∆ΙΩΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΤΡΩΝ»,2009, σελ.65
31 Εικ.14,15 Διώροφες πλινθόκτιστες κατοικίες Εικ.16 Πολυκατοικίες, 1956
32 Β.3. Σημερινή εικόνα Καισαριανής Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που ανέπτυξε ο προσφυγικός ελληνισμός, είναι φανερά στην ιστορία της πόλης της Καισαριανής και υιοθετήθηκαν σε ένα βαθμό και από τους νέους κατοίκους της, τις επόμενες δεκαετίες που προέρχονταν από κάθε γωνιά της Ελλάδας. Αυτοί με τη σειρά τους συνέθεταν όλα αυτά τα στοιχεία στην κουλτούρα και τα γνωρίσματα που αντίστοιχα κουβαλούσαν από τον τόπο τους με αποτέλεσμα να δημιουργούνται δημιουργικές πολιτισμικές συνθέσεις που προωθούσαν την συνέχεια της συνοικίας και καθόρισαν τη φυσιογνωμία της. Σήμερα το φαινόμενο, τείνει να εκλείψει, αφού τα τελευταία χρόνια η Καισαριανή κυρίως λόγω της νευραλγικής της θέσης σε σχέση με το κέντρο της Αθήνας που έχει αναπτυχθεί τόσο ώστε πλέον να την εμπεριέχει, ελκύει όλο και περισσότερους νέους κατοίκους κοινωνικά ανομοιογενείς σε σχέση με τους παλαιότερους. Σε αντίθεση με προηγούμενες δεκαετίες, η Καισαριανή επιλέγεται ως τόπος κατοικίας και δραστηριότητας με κριτήρια που αφορούν την ανοικοδόμηση, την απόσταση από το κέντρο και την εργασία , αγνοώντας την ιστορία του οικισμού. Ως φυσικό επακόλουθο της αλλοίωσης της ομοιογένειας των κατοίκων της περιοχής, έρχεται και η αλλοίωση του ίδιου του οικισμού. Οι νέοι κάτοικοι λειτουργούν ως επισκέπτες όπου ανάλογα με τις δυνατότητες και τις προσωπικές τους επιδιώξεις, που πολλές φορές έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τον χαρακτήρα της περιοχής, εφαρμόζουν πρακτικές που ολοένα και αποδυναμώνουν τη φυσιογνωμία της, 26 ενώ δεν υπάρχει κάποια αίσθηση συνοχής. 26 Τζόκας, σελ.324
33 Εικ.17, 18, 19 Άποψη σημερινής εικόνας Καισαριανής. Πλήρης αντίθεση των νέων οικοδομών με τις παλιές προσφυγικές δομές. Αλλοίωση φυσιογνωμίας της συνοικίας
34 Εικ.20 Άποψη σημερινής εικόνας Καισαριανής. Μπροστά δεξιά σημερινή κατάσταση προσφυγικής πολυκατοικίας. Αριστερά αποκατάσταση διώροφης πλινθόκτιστης προσφυγικής δομής. Στο βάθος σύγχρονη πολυκατοικία.
35 Γ. Πρόταση Εικ.21 Περιοχή μελέτης: Άγιος Νικόλαος Καισαριανής Γ 1 Ανάλυση βασικής ιδέας Γ.1.1.Περιοχή μελέτης Ανάπλαση Αντιλαμβανόμαστε την Καισαριανή ως τόπο με ιδιαίτερο ιστορικό βάρος και βάθος που συμπυκνώνει όλη την ιστορική πορεία της Ελλάδας από τη σύσταση του σύγχρονου ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα. Τα κτιριακά σύνολα που άντεξαν στη φθορά του χρόνου είναι τα απομεινάρια τα ίχνη της ιστορικής πορείας της χώρας μέσα από τις ζωές ενός σπουδαίου κομματιού του σύγχρονου ελληνισμού των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η περιοχή μελέτης, αποτελεί σήμερα ένα από τα κομμάτια της Αθήνας διαφορετικού τρόπου δόμησης, συμπυκνώνει μνήμες και ιστορία, και αποτελεί ταυτόχρονα, μια πολύτιμη ανάσα διαφοράς, σε σχέση με την πυκνοδομημένη πόλη. Περιλαμβάνει στοιχεία ποιότητας, όχι μόνο για τους κατοίκους του, αλλά για όλη την πόλη, παρ' όλη την σημερινή εικόνα της υποβάθμισης, που τη σκεπάζει.
36 Περιοχή παρέμβασης Τουριστικές εγκαταστάσεις Υγειονομικές εγκαταστάσεις Πολιτιστικοί χώροι Εγκαταστάσεις εκπαίδευσης Χώροι πρασίνου Ανάλυση αναγώριση ευρύτερης περιοχής Στην πραγματικότητα, δεν είναι οι ίδιες οι δομές απομεινάρια και τα υλικά ίχνη που έχουν τόσο μεγάλη σημασία στην περιοχή αλλά τα όσα αποπνέουν. Είναι οι διαχρονικές αξίες, οι ιδέες και οι έννοιες που υπηρέτησαν, που πάλλονται ακόμα μέσα από τα άψυχα υλικά. Οι βασικές αυτές έννοιες που πραγματεύεται η μελέτη μας είναι μεταξύ άλλων αυτές της γειτονιάς, της αμοιβαιότητας, της αλληλεξάρτησης, της ανάγκης για συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων. Οι ίδιες έννοιες γεννήθηκαν, αναπτύχθηκαν και χρωμάτισαν με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τη ζωή των προσφυγικών συνοικισμών. Η πρόταση μας, αφορά κτιριακά συγκροτήματα που ανήκουν στη δεύτερη και τρίτη γενιά προσφυγικών κατοικιών. Η δεύτερη και πιο διάσημη γενιά, είναι τα γνωστά πέτρινα διώροφα με τις κεραμοσκεπές που τα συναντάμε ακόμα και σε πολλές άλλες ελληνικές περιοχές. Στο Τουρκολίμανο, στον Ρέντη, στην Καισαριανή, στη Νέα Φιλαδέλφεια, τη Νέα Ιωνία αλλά και στον Βόλο, στον Αλμυρό, την Σάμο. Η "γραφικότητα" τους, λόγω της πέτρας και του κεραμιδιού, τα έχει σώσει έως σήμερα από την εξαφάνιση. Από την άλλη, η τρίτη γενιά, οι πολυκατοικίες, η τελευταία ενότητα των προγραμμάτων στέγασης των προσφύγων πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, είναι αυτές που σήμερα βρίσκονται αντιμέτωπες με τα μηχανήματα κατεδάφισης.27 Σκοπός της παρέμβασης είναι ο μετασχηματισμός της περιοχής σε μοναδικούς χώρους ανάσας και αναψυχής, που θα προσφέρει ιδιαίτερες ποιότητες ζωής, όχι μόνο στους νέους κατοίκους της, αλλά και σε όλη την πόλη, ενώ ταυτόχρονα προσβλέπει στην εξυγίανση, αλλά και στην αποκατάσταση της ιστορικής, εμπορικής, πολιτιστικής και κοινωνικής φυσιογνωμίας της περιοχής του Αγίου Νικολάου, με παρεμβάσεις που να ανταποκρίνονται ωστόσο στις σύγχρονες ανάγκες. 27 Νίκος Μπελαβίλας, Βάσω Τροβά, «Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά: Από την ανάδυση στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης», 2018
37 Ο παραπάνω στόχος μπορεί να επιτευχθεί με την διατήρηση όσο το δυνατόν περισσότερων προσφυγικών δομών και την αποφυγή άσκοπων εξόδων και κατεδαφίσεων που απλά θα οδηγήσουν στον εκφυλισμό της περιοχής. Προσφυγικές δομές στην περιοχή μελέτης σήμερα Προσφυγικές δομές και παραπήγματα προς καθαίρεση, σύμφωνα με την πρόταση
38 Διάγραμμα κενών και πλήρων μετά την επέμβαση Η περιοχή μελέτης, προτείνεται να φιλοξενήσει φοιτητές, νεοφυείς εταιρίες και κατοικίες εργαζομένων, τοπική αγορά κι άλλες δραστηριότητες. Η επιλογή αυτή, έγινε τόσο με γνώμονα τις σύγχρονες ανάγκες της Καισαριανής και της ευρύτερης περιοχής, δεδομένου ότι συνορεύει με την Πανεπιστημιούπολη, όσο και της προσφυγικής ταυτότητας της. Στην Καισαριανή όπως και στους υπόλοιπους προσφυγικούς οικισμούς, αναπτύχθηκαν οι έννοιες της συλλογικότητας, της κοινής κατοίκησης, της αλληλεξάρτησης. Οι πρόσφυγες που την κατοίκησαν αποτελούσαν μια ομάδα που τη συνέδεαν ο τόπος καταγωγής, τα κοινά βιώματα, η Καταστροφή, η αντιμετώπιση από την τότε κοινωνία, η ανάγκη για επιβίωση. Σε μια προσπάθεια να τονώσουμε τις έννοιες αυτές και να διασώσουμε νοήματα που αναπτύχθηκαν και που χαρακτήρισαν την Καισαριανή εξυπηρετώντας όμως σημερινές ανάγκες, επιλέξαμε μια κοινωνική ομάδα που αντίστοιχα τα μέλη της έχουν μια κοινή αφετηρία (Πανεπιστημιακό περιβάλλον), κοινές ασχολίες και ανάγκες
40 ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΛΑΣΗ Για την αναβάθμιση της περιοχής προτείνεται ο επανασχεδιασμός των κοινόχρηστων χώρων με σκοπό τον περιορισμό της χρήσης Ι.Χ., τη βελτίωση του μικροκλίματος με την επιλογή κατάλληλων υλικών και φυτεύσεων και την σύνδεση χαρακτηριστικών σημείων της περιοχή μέσω δικτύου περιπάτου, επιδιώκοντας την περιβαλλοντική και κοινωνική εξέλιξή της περιοχής. Η περιβαλλοντική αναβάθμιση θα προωθήσει την επανακατοίκηση της περιοχής και την επανάχρηση τόσο του κτιριακού αποθέματος, όσο και του υπαίθριου χώρου, ενισχύοντας την ιστορική, πολιτιστική και κοινωνική φυσιογνωμίας της. Προτείνεται ο επανασχεδιασμός των δρόμων όπου απαιτείται, και η επέκταση του υφιστάμενου δικτύου πεζοδρόμων και οδών ήπιας κυκλοφορίας, με σκοπό την ενίσχυση της διαμπερούς κίνησης των πεζών Διάγραμμα κίνησης πριν την παρέμβαση στην περιοχή
41 Διάγραμμα κίνησης μετά την παρέμβαση Για την επίτευξη αυτού του στόχου προτείνεται επίσης ο σχεδιασμός νέων χαράξεων στους υφιστάμενους πράσινους χώρους, που θα τους συνδέσει πιο αποτελεσματικά με την υπόλοιπη περιοχή και θα τονώσει τη χρήση τους, με την εγκατάσταση παιδικής χαράς, αθλητικές εγκαταστάσεις, στάσεις και υποδομές για συνάθροιση, που θα δώσουν έμφαση στη συλλογικότητα.
42 ΖΟΥΜ ΣΕ ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ MASTERPLAN: ΘΕΣΗ 1
43
44 MASTERPLAN: ΘΕΣΗ 4
45
46 MASTERPLAN: ΘΕΣΗ Α: Περίπτωση εσωτερικής κοινόχρηστης αυλής σε συγκρότημα γραφείων
47 ΘΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΤΟ MASTERPLAN: ΘΕΣΗ Γ: Περίπτωση εσωτερικής κοινόχρηστης αυλής σε συγκρότημα φοιτητικών κατοικιών
48 ΖΩΤΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ Σήμερα η Καισαριανή αποτελεί κατά κύριο λόγο οικιστική περιοχή. Η ατμόσφαιρα της γειτονιάς διατηρείται σημειακά ενώ στη μεγαλύτερη έκταση του δήμου έχει αλλοιωθεί με την ανοικοδόμηση πολυώροφων οικοδομών. Τα οικόπεδα είναι μικρά, με στενή όψη αλλά συχνά αρκετό βάθος. Στην επιλεγμένη περιοχή των προσφυγικών πολυκατοικιών όπου στις περισσότερες περιπτώσεις αναφερόμαστε σε περίκλειστα σύνολα δομών με εσωτερική αυλή η διαμόρφωση γίνεται αρχικά με την απομάκρυνση των πρόσθετων στις αρχικές δομές παραπηγμάτων. Διαμορφώσαμε τις κατοικίες, έτσι ώστε κάθε ένοικος να διαθέτει έναν προσωπικό χώρο, που είναι απολύτως αναγκαίος σε κάθε άτομο. Οι κοινές λειτουργίες όπως κουζίνα, τραπεζαρία, καθιστικό, χώροι εργασίας αναγνωστήριο, πλυσταριό, βοηθητικοί χώροι, συγκεντρώνονται στο ισόγειο της κάθε δομής ενώ στους ορόφους διαμορφώνονται οι εστίες. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται εξοικονόμηση χώρου στα διαμερίσματα προκειμένου να αποφευχθούν οι άτυπες προσθήκες δομών εις βάρος των κοινόχρηστων χώρων, ενώ ταυτόχρονα ενισχύεται και η συλλογικότητα. Όπως και παλαιότερα στον προσφυγικό οικισμό έτσι και σήμερα οι καθημερινές υποχρεώσεις και δουλειές μπορούν να συνδεθούν άμεσα με την κοινωνική ζωή των κατοίκων. Στις εσωτερικές αυλές, που αποτελούν θα έλεγε κανείς ημιδιωτικούς χώρους, δεν υπάρχουν σήμερα ιδιαίτερες διαμορφώσεις οι χώροι αυτοί καλύπτονται από την αυθόρμητη βλάστηση των δέντρων και τα αυτοκίνητα που παρκάρουν άναρχα, ενώ μεγάλο μέρος τους έχει καταλειφθεί από τα ιδιαίτερα ανεπτυγμένα παραπήγματα των ισόγειων κατοικιών. Με την απομάκρυνση τους, και τη διαμόρφωση κοινών δραστηριοτήτων όπως οι καλλιέργειες, η ανάπλαση διαμορφώσεων για συνάθροιση, αλλά και ελεύθερων χώρων για την από κοινού διαχείριση τους από τους κατοίκους, ενισχύεται η συλλογική ζωή. Μερικές από τις βασικές αρχές που θα πρέπει να ακολουθηθούν για την αποκατάσταση των επιλεγμένων κτιρίων, καθώς και της ανάπλασης του περιβάλλοντα χώρου της πρόταση μας είναι οι εξής: 1) Η διατήρηση όσο το δυνατόν περισσότερων block προσφυγικών κατοικιών. Σχετικά με τα κτίρια που έχουν αφαιρεθεί, υπάρχει τουλάχιστον ένα κτίριο από κάθε κατηγορία που έχει διατηρηθεί 2) Απομάκρυνση όλων των πρόσθετων δομών παραπηγμάτων που έχουν αναπτυχθεί με τα χρόνια προκειμένου οι κάτοικοι να επεκτείνουν τον ζωτικό χώρο της εκάστοτε κατοικίας. (Στα ισόγεια παρατηρείται ιδιοποίηση μέρους των κοινόχρηστων αυλών, όπου είτε μετατρέπεται σε πρόσθετο δωμάτιο κάποιας ισόγειας κατοικίας, είτε σε ιδιωτική αυλή. Σε διαμερίσματα ορόφου παρατηρείται η μετατροπή μέρους ή και όλου του μπαλκονιού σε πρόσθετα δωμάτια της κατοικίας). 3) Διατήρηση, αποκατάσταση των υλικών των κτιρίων. 4) Αποκατάσταση των όψεων, διατηρώντας τη μορφή το κέλυφος του εκάστοτε κτιρίου 5) Νέες παρεμβάσεις όπου χρειαστεί, σαφώς διακριτές σε μορφή και υλικό . Ελαφριές κατασκευές, σκίαστρα, που μπορούν εύκολα να αφαιρεθούν χωρίς να επηρεάσουν την αρχική εξωτερική μορφή των κτιρίων. 6) Ανθεκτικότητα και διάρκεια στο χρόνο των νέων επεμβάσεων. 7) Σχεδιασμός με μέριμνα για την προσβασιμότητα ΑΜΕΑ τόσο στους εσωτερικούς όσο και στους εξωτερικούς χώρους, όπου αυτό είναι εφικτό με τη χρήση ραμπών, ανελκυστήρων, αναβατορίων, καθώς και πρόβλεψη οριζόντιας προσβασιμότητας με ισόπεδες διαδρομές, σύνδεση πεζοδρομίων με τις εισόδους, ικανοποιητικό πλάτος θυρών και διαδρόμων στα κτίρια.
49 Γ.2.Συγκρότημα γραφείων (ΘΕΣΗ Α) Γ.2.1.Σχεδιαστική ανάλυση
50
51
52 Γ.2.2 Φωτογραφικό υλικό (σημερινή εικόνα) Εικ.22 Κατάληψη εσωτερικής αυλής από αυτοκίνητα
53 Εικ.23 Άποψη εισόδου προσφυγικής πολυκατοικίας Εικ.24 Άποψη κλιμακοστασίου προσφυγικής πολυκατοικίας
54 Γ 3 Συγκρότημα εστιών και αναγνωστήριο (ΘΕΣΗ Β) Γ.3.1.Σχεδιαστική ανάλυση
55
56
57
58 Γ.3.2.Φωτογραφικό υλικό (σημερινή εικόνα) Εικ.25 Άποψη συγκροτήματος εστιών, κιτριών τύπου Ζ Εικ26 Απόληξη συγκροτήματος στο πάρκο, κατάληψη κοινόχρηστων χώρων από οχήματα
59 Γ.4.Συγκρότημα εστιών (ΘΕΣΗ Γ) Γ.4.1.Σχεδιαστική ανάλυση
60
61
62
63 Γ.4.2.Φωτογραφικό υλικό Εικ27 Άποψη συγκροτήματος όταν κατασκευάστηκε (1956) Εικ.28 Εξωτερική άποψη συγκροτήματος Εικ.29 Άποψη εισόδου στην εσωτερική αυλή
64 Εικ.30 Εσωτερική άποψη συγκροτήματος και εσωτερική αυλή, ιδιοποίηση τμημάτων του κοινόχρηστου χώρου
65 Γ.5.Εργατικές κατοικίες (ΘΕΣΗ Δ) Γ.5.1.Φωτογραφικό υλικό Εικ.31 Άποψη συγκροτήματος από όταν κατασκευάστηκε (1956)
66 Εικ.32 Εξωτερική άποψη συγκροτήματος
67 Δ. Τύποι κτιρίων
68
69
70
73
74
75
76
