Praca magisterska Piotra Teślaka

AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu Wydział Wychowania Fizycznego Instytut Wychowania Fizycznego w Gorzowie Wlkp.

Piotr Teślak ZASTOSOWANIE TESTU YMCA DO OCENY WYDOLNŚCI FIZYCZNEJ STARSZYCH KOBIET

Praca magisterska z seminarium dr hab. prof. nadzw. Kazimierza Szyszki, Katedra Medycznych Podstaw Kultury Fizycznej, promotor dr Barbara Sobańska Gorzów Wlkp. 1999 rok.

Mojemu promotorowi, pani dr Barbarze Sobańskiej oraz panu dr Rafałowi Pakule, składam serdeczne podziękowania za pomoc i cenne uwagi podczas pisania niniejszej pracy.

SPIS TREŚCI STRESZCZENIE

STRESZCZENIE PRACY Piotr Teślak : „ Zastosowanie testu YMCA do oceny wydolności fizycznej starszych kobiet”.

Celem pracy było określenie poziomu wydolności fizycznej kobiet w starszym wieku.

Badaniami objęto 35 z 42 starszych kobiet w wieku od 56 do 78 lat, będących słuchaczkami Uniwersytetu III Wieku w Gorzowie Wlkp.

Wydolność określono poprzez zastosowanie testu YMCA (7). Test ten polega na 3minutowym wchodzeniu i schodzeniu na stopień o wysokości 30,5 cm z częstością wchodzenia i schodzenia - 24 na minutę.

Ocenę wydolności dokonano na podstawie średniej powysiłkowej wartości częstości skurczów serca.

Po wykonaniu testu pobierana była arterializowana krew z płatka usznego, celem określenia stężenia kwasu mlekowego we krwi.

Stwierdzono, że wyznaczona podczas testu średnia powysiłkowa wartość częstości skurczów serca w badanej grupie kobiet wynosząca 129 min-1 świadczy o wydolności - poniżej średniej, w oparciu o normy YMCA..

Stwierdzono także, że amerykański test YMCA zastosowany w tych badaniach okazał się testem o dużej intensywności o czym świadczy średnie powysiłkowe stężenie kwasu mlekowego we krwi wynoszące 4,63 mol•l-1.

I. WSTĘP 1. Wydolność fizyczna. Łobożewicz i Wolańska określają wydolność fizyczną jako zdolność wykonywania długotrwałej pracy bez wyraźnych objawów zmęczenia (17).

Ważny i współpracownicy (26) wyróżniają dwa rodzaje wydolności: - ogólną (podstawową) traktowaną jako zdolność do wykonywania długotrwałej pracy fizycznej o określonej intensywności bez zmęczenia i głębszych zmian środowiska wewnętrznego; - specjalną, traktowaną jako zdolność do wykonywania określonego, specjalnego rodzaju wysiłku.

Ogólna wydolność fizyczna jest więc tym wyższa, im większą może osobnik wykonać pracę, im wyższy jest pułap tlenowy, czyli im większa jest jego zdolność pochłaniania tlenu (26).

Kozłowski (12) charakteryzuje wydolność fizyczną jako zdolność organizmu do wykonywania ciężkiej, długotrwałej pracy fizycznej bez zmęczenia i warunkujących jego rozwój głębszych zmian środowiska wewnętrznego ustroju oraz zdolność szybkiej likwidacji po zakończeniu wysiłku, ewentualnych zaburzeń homeostazy. Z drugiej strony wysoką tolerancję na zmiany w środowisku wewnętrznym, jeżeli dochodzi do nich podczas wysiłku o dużej intensywności uzależnia od następujących czynników: a) energetyka wysiłków: - przemiany tlenowe (o zdolności do wysiłku decyduje maksymalna ilość tlenu, jaką ustrój może pochłonąć w ciągu minuty); - przemiany beztlenowe (o zdolności wysiłkowej decyduje tolerancja zaburzeń homeostazy); - rezerwy energetyczne (zasoby rezerw i sprawność transformacji metabolicznych); b) termoregulacja; c) koordynacja nerwowo-mięśniowa; - siła i szybkość ruchów; - “technika” ruchów; d) czynniki psychologiczne (motywacja) (12).

Wpływ każdego z wymienionych czynników na zdolność pokonywania wysiłków fizycznych, zależy od rodzaju wysiłku, intensywności i czasu jego trwania, przy czym czynniki te mogą zmieniać się zależnie od cech indywidualnych (w tym wieku ćwiczącego),oraz od warunków w jakich te wysiłki są wykonywane. I tak np. o sukcesie w biegach krótkich decyduje przede wszystkim szybkość, koordynacja nerwowo-mięśniowa i siła dynamiczna mięśni kończyn dolnych, a zapotrzebowanie energetyczne prawie całkowicie jest pokrywane z beztlenowych procesów metabolicznych. Natomiast w wysiłkach długotrwałych (biegi długie itp.) decydującym czynnikiem jest sprawność zaopatrzenia ustroju w tlen oraz tlenowe procesy metaboliczne. W tego rodzaju wysiłkach istotną rolę odgrywa sprawna termoregulacja oraz warunki klimatyczne, w jakich wysiłki te są wykonywane (15).

2. Źródła energii do pracy mięśniowej.

Aby człowiek mógł wykonać jakąkolwiek pracę musi posiadać potrzebną do tego energię, która czerpana jest ze związku chemicznego ATP (adenozynotrójfosforanu).

Posiada on tzw. wiązania wysokiej energii pomiędzy cząstkami reszt fosforanowych, które są jego częścią składową (wiązania fosforanowe). Rozbicie wysokoenergetycznego wiązania dostarcza energii rzędu ok.10000 cal., która może być użyta dla wykonania pracy mechanicznej, albo jest przekształcana w wiązania chemiczne w przebiegu procesów syntezy. W wyniku rozbicia wiązania wysokiej energii ATP powstaje ADP (adenozynodwufosforan) i wolna reszta fosforanowa (8). Enzymem, który dokonuje rozbicia wiązania wysokoenergetycznego jest miozyna, którą nazywamy ATP-azą. Rozpad ATP powoduje skurcz mięśnia, tzn. że energia wiązania zostaje zużyta dla zmiany konfiguracji miozyny i aktyny względem siebie, co powoduje skurcz lub zwiększa napięcie mięśniowe (3): miozyna (ATP-aza ) ATP

ADP + skurcz mięśnia

Zasoby ATP w mięśniach są niewielkie i wystarczałyby zaledwie na parę sekund pracy. Podczas pracy nie dochodzi jednak do całkowitego wyczerpania tego związku dzięki ciągłej regeneracji wiązań wysoko energetycznych i odbudowy ATP (15).

Dla odbudowy ATP w organizmie mają miejsca cztery rodzaje procesów: a) Fosfagenowy proces odbudowy ATP. Proces fosfagenowy, czyli beztlenowej drogi resyntezy ATP, według reakcji Lohmana, stanowi sprzężenie reakcji wymiany wiązań wysokoenergetycznych pomiędzy ATP a fosfokreatyną (FC), która znajduje się w mięśniach.

Schematycznie można proces ten zapisać: wysiłek CK FC + ADP

C + ATP odpoczynek

C - kreatyna Proces ten katalizowany jest przez enzym - kinazę kreatynową (CK).

Fosfokreatyna pozwala na wykonanie dużej pracy mięśniowej od razu, tzn. w momencie podjęcia decyzji i pozwala na utrzymanie mocy rzędu 45 kcal . kg masy ciała-1 maksymalnie przez ok. 10 sek. Po tym czasie dalsza praca mięśniowa odbywa się kosztem innych źródeł energii (3). b) Odbudowa ATP w procesie Kalkara Resynteza ATP według Kalkara odbywa się kosztem ADP, gdyż dwie cząsteczki ADP przy współudziale enzymu zwanego miokinazą reagują między sobą. W tej reakcji jedna cząsteczka ADP oddaje drugiej resztę fosforanową i w wyniku tego procesu otrzymuje się z dwóch cząsteczek ADP po jednej cząsteczce ATP i AMP (3): ADP + ADP ATP + AMP Odnowa ATP według Kalkara ma znaczenie wyłącznie regulacyjne rozumiane jako proces uaktywniający glikolizę mleczanową. c) Glikolityczno-mleczanowy proces odbudowy ATP W czasie glikolizy beztlenowej zwanej procesem glikolityczno-mleczanowym w wyniku ostatecznym energia wyzwolona z rozpadu jednej cząsteczki glukozy do mleczanu, warunkach beztlenowych dostarcza dwie cząsteczki ATP (3).

C6H12O6

2CH3CHCOOH OH

2ADP + 2 (P)

2ATP

Jeżeli glikoliza zaczyna się od glikogenu, powstają trzy cząsteczki ATP. Droga glikolitycznej resyntezy ATP przeważa podczas wysiłku krótkotrwałego lecz bardzo intensywnego, który nazywamy wysiłkiem o submaksymalnej i maksymalnej intensywności. Ma to miejsce, kiedy następuje naruszenie równowagi między gwałtownym zapotrzebowaniem organizmu na tlen, a jego ograniczeniem w zaopatrzeniu (tzw. dług tlenowy). W procesie glikolityczno-mleczanowym następuje nagromadzenie w organizmie produktów powstałych wskutek niemożliwości całkowitego utlenienia glukozy, a szczególnie kwasu pirogronowego i kwasu mlekowego (3).

Na podstawie stężenia mleczanów w krwi po wysiłku można wnioskować o tym, jakie źródła energetyczne zaspokajają organizm. Według Van Dam`a (25) zilustrować to można na podstawie stężenia kwasu mlekowego we krwi (25): - tlenowa produkcja energii występuje przy stężeniu mleczanu niższym od 2 mmol·l-1 krwi (wartość równa 2 mmol·l-1 określona jest mianem “progu tlenowego”); - strefie przejściowej (tlenowo-beztlenowej) odpowiada stężenie mleczanu od 2 do 4 mmol·l-1; - beztlenowej produkcji energii towarzyszy stężenie mleczanu większe niż 4 mmol·l-1 (stężenie mleczanu równe 4 mmol·l-1 nazywane jest “progiem beztlenowym”).

Stężenie kwasu mlekowego jest wprost proporcjonalne do intensywności wysiłku, wyrażonej w % wykorzystania VO2 max. Według Kozłowskiego wysiłek o intensywności 60 - 80% V02 max charakteryzuje się stężeniem kwasu mlekowego we krwi od 2 do 4 mmol·l-1 (13). d) Tlenowy proces resyntezy ATP Najwięcej energii w procesie resyntezy ATP dostarcza całkowity rozpad glukozy do końcowych jej produktów metabolizmu wewnątrzkomórkowego w warunkach, glikolizy tlenowej (CO2 + H2O), kiedy dostępność tlenu jest dostateczna (3). Glikoliza w warunkach tlenowych przebiega do pirogronianu, który po przekształceniu w acetylokoenzym A zostaje wprowadzony do cyklu kwasów trójkarboksylowych (cykl Krebsa) (3), dostarczającego wodoru, niezbędnego do syntezy wody na łańcuchu oddechowym. Wydzielona podczas tego procesu energia, wykorzystywana jest do resyntezy ATP z ADP i fosforanu nieorganicznego, w reakcji katalizowanej przez syntazę ATP-azową. Glikoliza w warunkach tlenowych jest pod względem energetycznym znacznie wydajniejsza od beztlenowej, pozwala bowiem na uzyskanie z jednej cząsteczki glukozy 36 ATP oraz wodę, która jest związkiem obojętnym i CO2, jako lotną substancję usuwaną z organizmu (3).

C6H12O2 + 6O2

6CO2 + 6H2O

36 ADP + 36 (P)

36 ATP

Jeszcze bardziej korzystny okazuje się proces utleniania wyższych kwasów tłuszczowych (WKT). Utlenienie jednej cząsteczki kwasu palmitynowego do CO2 i H2O resyntezuje 136 cząsteczek ATP (3).

O zdolności wykorzystywania podczas pracy tlenowych źródeł energii decydują następujące czynniki: - sprawność funkcji zaopatrzenia tlenowego; - wyposażenie enzymatyczne komórek mięśniowych; - sprawność regulacji zaopatrzenia mięśni w substraty energetyczne ze źródeł pozamięśniowych (15).

Wykorzystanie metabolizmu tlenowego jako źródła energii do pracy jest możliwe tylko wówczas, gdy ilość tlenu dostarczonego do mięśni w jednostce czasu odpowiada zapotrzebowaniu mięśni w tlen, lub je przewyższa. Zależy to od sprawności funkcji zaopatrzenia tlenowego, która z kolei uzależniona jest od: - maksymalnej wentylacji płuc; - pojemności dyfuzyjnej płuc; - objętości i pojemności tlenowej płuc; - maksymalnej pojemności minutowej serca; - tętniczo-żylnej różnicy wysycenia tlenem (15).

Poprawa każdego z wymienionych parametrów współdecydujących o sprawności funkcji zaopatrzenia tlenowego ustroju, zwłaszcza maksymalnej pojemności minutowej serca, przyczynia się do zwiększenia ogólnej wydolności (15).

Ilość tlenu, którą mięśnie mogą wykorzystać podczas pracy zależy od sprawności utleniających układów enzymatycznych we włóknach mięśniowych (15).

Większość mięśni szkieletowych zawiera dwa typy włókien różniących się między sobą pod względem morfologicznym i czynnościowym. W poszczególnych mięśniach, u różnych osób, każdy typ włókien może występować w różnych proporcjach. Włókna czerwone, tzw. wolne charakteryzują się niskim progiem pobudliwości i angażowane są podczas wysiłków o małej lub umiarkowanej sile i szybkości. Biorą one udział w wykonywaniu, przede wszystkim, wysiłków o charakterze wytrzymałościowym. Zawierają liczne mitochondria z bogatym układem enzymów oddechowych i są związane z metabolizmem tlenowym. Włókna białe, tzw. szybkie mają wysoki próg pobudliwości i są uruchamiane podczas szybkich ruchów o dużej sile. Zawierają one znaczne ilości enzymów glikolitycznych, glikogenu oraz ATP i fosfokreatyny, i są przystosowane do wykorzystywania energii uwalnianej, przede wszystkim, w toku przemian beztlenowych, przy wykonywaniu wysiłków szybkościowych i siłowych o dużej intensywności. Odpowiedni trening siłowy lub wytrzymałościowy zwiększa aktywność enzymów, w pierwszym przypadku glikolitycznych, a w drugim utleniających (15).

Istotnym warunkiem zachowania zdolności do wykonywania długotrwałej pracy jest również sprawna termoregulacja. Wiadomo, że wysiłkom o dużym ogólnym koszcie energetycznym towarzyszy zwiększone wytwarzanie ciepła w ustroju. Wzrost temperatury wewnętrznej ustroju aktywizuje mechanizmy termoregulacji w celu usunięcia nadmiaru ciepła, poprzez zwiększone wydzielanie i parowanie potu. Zarówno nadmierny wzrost temperatury wewnętrznej ciała, jak i odwodnienie mogą być czynnikami ograniczającymi zdolność do pracy w długotrwałych wysiłkach wytrzymałościowych, a po przekroczeniu pewnej bariery są powodem niebezpiecznych dla zdrowia, a nawet życia następstw (15).

Zupełnie inne czynniki warunkują oraz ograniczają zdolność do wykonywania wysiłków szybkościowych lub siłowych. W wysiłkach tych energia jest uwalniana głównie w toku beztlenowych przemian metabolicznych, gdyż czas trwania wysiłku jest zbyt krótki, aby układy krążenia i oddychania mogły dostarczyć odpowiednią ilość tlenu do pracujących mięśni, i aby mogły być wykorzystywane pozamięśniowe źródła energetyczne. Procesy beztlenowe są także głównym źródłem energii na początku każdej pracy oraz podczas wysiłków o maksymalnej mocy, gdy zaopatrzenie w tlen jest niewystarczające. Wyrazem dysproporcji, w zaopatrzeniu pracujących mięśni, jest wzrost stężenia mleczanów w mięśniach i we krwi (15). W miarę przedłużania się czasu pracy oraz zmniejszenia jej intensywności, stopniowo zwiększa się ilość pochłoniętego przez ustrój tlenu. W tej sytuacji zwiększa się udział procesów tlenowych w wytwarzaniu energii, a jako substraty energetyczne wykorzystywane są węglowodany i tłuszcze. Z punktu widzenia zdolności do przedłużonej pracy fizycznej duże znaczenie ma również proporcja, w jakiej wykorzystywane są wspomniane substraty energetyczne.

Zależy to w dużym stopniu od lokalnych, śródmięśniowych zasobów energetycznych, aktywności enzymów kierujących ich metabolizmem oraz od mobilizacji substratów energetycznych ze źródeł pozamięśniowych. W praktyce nie istnieje niebezpieczeństwo wyczerpania tłuszczowych rezerw ustroju. WKT nie mogą jednak pokrywać całkowicie zapotrzebowania energetycznego i musi im towarzyszyć uwalnianie energii ze spalania węglowodanów, zaś zasób węglowodanów w postaci glikogenu w mięśniach i wątrobie oraz glukozy we krwi jest ograniczony nawet przy znacznym nasileniu resyntezy glikogenu. Podczas długotrwałej pracy może dojść do

uszczuplenia rezerw węglowodanów, a nawet całkowitego wyczerpania glikogenu z mięśni pracujących, co uniemożliwia kontynuowanie pracy (15). Tak więc, zasób rezerw węglowodanowych oraz sprawność mechanizmów neuro-hormonalnych umożliwiających wcześniejsze wykorzystywanie tłuszczów jako źródła energii, pozwala na oszczędzanie węglowodanów a tym samym na zwiększenie zdolności do pracy.

U podstaw wszystkich dróg regeneracji ATP leży proces rozkładu substancji organicznych, przede wszystkim węglowodanów i tłuszczów. Rodzaj substratów energetycznych wykorzystywanych podczas pracy oraz udział beztlenowych lub tlenowych przemian metabolicznych zależy od rodzaju wysiłku, jego intensywności i czasu trwania (12).

3.Wydolność fizyczna a płeć.

Maksymalne pochłanianie tlenu przez organizm jest mniejsze średnio o 20-30% u kobiet niż u mężczyzn w tym samym wieku. Jest to związane z większą, w stosunku do masy, tkanką tłuszczową. Przyczyną mniejszego VO2 max u kobiet niż u mężczyzn w tym samym wieku są przede wszystkim mniejsze rozmiary serca (mniejsza maksymalna objętość wyrzutowa) mniejsza objętość krwi krążącej i mniejsza zawartość hemoglobiny we krwi (14). Z drugiej strony podczas długotrwałych wysiłków o umiarkowanej intensywności, czas wykonywania wysiłku do całkowitego wyczerpania jest często dłuższy u kobiet niż u mężczyzn. Jedną z przyczyn większej “wytrzymałości” kobiet może być większy udział substratów tłuszczowych w metabolizmie wysiłkowym (14).

4.Starość i wiek starczy.

Starzenie jest to współistnienie i współdziałanie różnych czynników o różnym okresie pojawiania się i różnym stopniu nasilenia. Wypadkową działania tych czynników i procesów będzie starzenie organizmu z przewagą zjawisk inwolucyjnych i degeneracyjnych. Według swych biologicznych i genetycznych możliwości człowiek mógłby żyć zdaniem wielu autorów 100-115 lat (za 11). Gdyby ustrój człowieka nie podlegał chorobom ani różnym czynnikom szkodliwym zewnątrz lub wewnątrzpochodnym, starzenie byłoby wyłącznie procesem naturalnym, fizjologicznym, a śmierć wynikiem wyczerpania możliwości dalszego biologicznego trwania. Niestety wpływ wymienionych czynników i chorób zamienia starzenie fizjologiczne na chorobowe czyli patologiczne, co powoduje występowanie przedwczesnego starzenia i przyśpieszenie tego procesu (11).

We wszystkich badaniach statystycznych, demograficznych, metodycznych i innych, operuje się wiekiem kalendarzowym zwanym też wiekiem metrykalnym, który określa tylko sumę przeżytych lat. Przyjmując wiek 60 lat za próg starości, za jej umowny początek, podzielono populację ludzi starych na trzy okresy: - I okres - wiek podeszły (60-74 lat); - II okres - wiek starczy (75-89 lat); - III okres - długowieczni (90 i więcej).

Jest to podział opracowany w Instytucie Gerontologii w Kijowie, ogólnie przyjęty na świecie i w Polsce (za 11). Niektórzy autorzy, szczególnie amerykańscy (za 11), używają podziału dwuokresowego: - I okres - wczesna starość (60-75 lat); - II okres - późna starość (76 lat i więcej).

Powyższe podziały uwzględniają jedynie wiek kalendarzowy, nie zawsze więc odpowiadają rzeczywistości.

Rozbieżność między wiekiem kalendarzowym, a wiekiem biologicznym bywa bardzo duża (23). Możemy spostrzegać starców biologicznie młodych i odwrotnie ludzi wiekiem młodych, którzy są biologicznymi starcami (11).

5.Wydolność fizyczna a wiek.

Podstawowym warunkiem wykonywania długotrwałych wysiłków fizycznych o umiarkowanym koszcie energetycznym jest zdolność wykorzystywania podczas pracy przede wszystkim tlenowych źródeł energii i utrzymania beztlenowej komponenty metabolizmu na możliwie niskim poziomie. Podczas dynamicznych wysiłków fizycznych można stwierdzić prawie liniową zależność między pochłanianiem tlenu przez ustrój, a intensywnością pracy aż do momentu osiągnięcia pułapu tlenowego. Przez pułap tlenowy rozumie się maksymalną ilość tlenu, jaką ustrój może pochłonąć w jednostce czasu, praktycznie określany w l·min-1 lub ml· min-1 · kg-1 (15).

Wykazano, że VO2 max odgrywa decydującą rolę w zdolności wykonywania większości wykonywania wysiłków fizycznych. Liczne badania wskazują na zależność między wielkością VO2 max, a zdolnością do wykonywania długotrwałej intensywnej pracy, bez większych zaburzeń równowagi czynnościowej ustroju. U osób o niskim pułapie tlenowym, szybciej i przy znacznie mniejszym obciążeniu, będą włączały się beztlenowe procesy metaboliczne w wytwarzaniu energii do pracy. W związku z tym w mięśniach i we krwi będzie występowało większe stężenie mleczanów i szybciej wystąpi uczucie zmęczenia i ograniczenie zdolności do wykonywania wysiłków (15).

Wydolność fizyczna osiąga u człowieka najwyższy poziom około 20 roku życia, potem zaczyna się stopniowy spadek. Osoby 40 letnie oznaczają się zmniejszeniem wydolności, mierzonej poziomem pułapu tlenowego do 8090%, osoby 50 letnie do 70-80%, 60 letnie do mniej niż 70%, a około 70 letnie do 50-55% (17).

Za poziom VO2 max niezbędny do podołania codziennym obowiązkom i utrzymania pożądanej jakości życia przyjmuje się wartość 15-17 ml·kg-1·min-1 VO2 max. Wielkość tę osiąga się średnio w 74 roku życia, ale może być przesunięta do 88 roku i później przez systematyczną aktywność fizyczną. Do samodzielnego życia, tj. nie wymagającego pomocy fizycznej drugiej osoby, potrzebny jest poziom wydolności równy minimum 13 ml·min1·kg-1 VO2 max (5).

O wydolności fizycznej i sprawności ludzi w starszym wieku decydują: - wydolność fizyczna osiągnięta do 25 roku życia; - aktywność fizyczna w wieku dojrzałym; - zmiany organiczne i czynnościowe powstałe w wyniku przebytych chorób i działających na ustrój ujemnych wpływów rozwoju cywilizacji (17).

Spadek zdolności do pracy fizycznej uwarunkowany jest głównie obniżeniem sprawności układu oddechowego i sercowo- naczyniowego (23).

- Układ oddechowy - z wiekiem znacznie zmniejsza się pojemność życiowa płuc; klatka piersiowa staje się usztywniona o ograniczonej ruchomości, na co wpływają głównie zwapnienia żeber i zmiany zesztywniające kręgosłupa; następuje zanik pęcherzyków płucnych, a to pogarsza dyfuzję gazów przez zmieniony nabłonek; elastyczność tkanki płucnej zmniejsza się, płuca słabiej rozszerzają się i kurczą na skutek czego krew jest niedostatecznie utleniona.

- Układ krążenia - zmiany starcze w naczyniach są skutkiem odkładania się w bradytroficznej błonie wewnętrznej i środkowej tętnic złogów wapnia, cholesterolu, wskutek zaniku włókien i występowania zmian szklistych oraz nacieczeń tłuszczowych; z powodu nacieczeń lipidowych i zmian szklistych, także w obrębie mniejszych tętniczek, dochodzi do utraty elastyczności pogrubiałych ścian naczyń, co obciąża większą pracą serce; w kapilarach pogrubienie błony podstawowej utrudnia ich przepuszczalność; mięsień sercowy źle zaopatrywany w krew, a więc gorzej utleniany i odżywiany wykazuje zmiany de- generacyjne i malejącą wydolność; odkładanie się lipofuscyny i tłuszczu w mięśniu sercowym są zmianami odwracalnymi; uważa się, że komórka mięśnia sercowego nie wykazuje żadnych charakterystycznych zmian starczych, a wszelkie patologiczne procesy są wtórnymi.

Kierunki zmian w następstwie procesów starzenia się i hipokinezji według Szwarca i wsp. (24) przedstawiono na rycinie 1.

Procesy starzenia się

Zmniejszenie ogólnej wydolności fizycznej

Hipokinezja

Zwolnienie przemiany materii przewaga procesów katabolicznych upośledzenie biosyntezy białek mięśni zmniejszenie objętości płynów ustrojowych

Zmniejszenie odporności ustroju

Spadek zdolności adaptacyjnych Ryc. 1. Kierunki zmian w następstwie procesów starzenia się i hipokinezji (24).

Jedną z metod określenia zdolności adaptacyjnej do wysiłku fizycznego są zmiany częstości skurczów serca (HR).

Wartości spoczynkowe HR według Cendrowskiego (4) w zależności od wieku przedstawia tab. 1.

Tab.1. Wiek a HR spoczynkowe.

Wiek w latach 10-20 20-30 30-40 40-50 60-60 60-70

HR spoczynkowe (min-1) 90-60 60-65 65-68 68-72 72-80 84-85

Do planowania obciążeń fizycznych ludzi w różnym wieku przydatne jest zastosowanie przeliczeń Strauzenberga (za 17), w których na podstawie wartości powysiłkowej częstości skurczów serca można określić intensywność ćwiczeń (w % maksymalnego poboru tlenu) w zależności od wieku.

Powyższe zależności przedstawiono w tabeli 2. Z tabeli wynika, że człowiek w wieku 60 lat chcąc ćwiczyć w przybliżeniu z intensywnością 50% maksymalnej wydolności fizycznej, powinien maszerować, jechać na rowerze lub pływać z taką intensywnością, która wywoływałaby częstość skurczów serca na poziomie około 170-60=110 min-1 (17).

Tab. 2. Planowane intensywności oparte o % maksymalnego poboru tlenu.

Wiek Intensywność w % maks.

Poboru tlenu. (w latach) 80% 70% 60% 200-wiek 190-wiek 180-wiek 30-35 170 160 150 36-40 165 155 145 41-45 160 150 140 46-50 155 145 135 51-55 150 140 130 56-60 145 135 125 61-65 140 130 120 66-70 135 125 115 71-75 130 120 110

50% 170-wiek 140 135 130 125 120 115 110 105 100

Na podstawie prób czynnościowych, między innymi w Próbie Harwardzkiej, wydolność ogólną organizmu określamy poprzez powysiłkową średnią wartość częstości skurczów serca. Wiadomo, że u osobników wytrenowanych wzrost HR podczas standardowego wysiłku fizycznego będzie niższy niż u niewytrenowanych.

Ponadto powrót HR do wartości przedwysiłkowych u wytrenowanych będzie szybszy niż u nie wytrenowanych.

6. Cel pracy.

Celem pracy była ocena wydolności fizycznej określonej testem YMCA (7) u kobiet w starszym wieku, a także sprawdzenie, w jakim stopniu aktywność fizyczna badanych kobiet (dane uzyskane z ankiety) ma wpływ na poziom ich wydolności.

II. MATERIAŁ I METODY 1. Charakterystyka badanego materiału.

Wzięcie udziału w badaniach zaproponowano 42 kobietom w wieku od 56 do 84 lat, z których test wysiłkowy ukończyło tylko 35. Wszystkie badane panie były słuchaczkami Uniwersytetu III Wieku w Gorzowie Wlkp.

Przed przystąpieniem do badań wydolnościowych, przy pomocy pytań ankietowych zebrano informacje na temat stanu zdrowia, sposobu żywienia oraz aktywności fizycznej badanych osób.

2. Opis zastosowanej metody badawczej.

Do oszacowania wydolności fizycznej zastosowano międzynarodowy test (step-test) opracowany przez YMCA (Young Men's Christian Association) (7). Step-test polega na 3-minutowym wchodzeniu i schodzeniu na stopień o wysokości 30,5 cm z częstością wchodzenia i schodzenia - 24 na minutę. Do oszacowania wydolności służy rejestrowana częstość skurczów serca przed wysiłkiem oraz co 5 sekund w czasie 1 minuty po jego zakończeniu. Średnia częstość skurczów serca po wysiłku stanowiła wskaźnik wydolności, zgodnie z normami opracowanymi przez YMCA (7). Normy te przedstawiono w tabeli 3.

Tab. 3. Wskaźnik wydolności według norm YMCA (7).

Lp. Wydolność Kobiety od 56 do 65 lat HR śr. Powysiłkowe min-1 1.

Bardzo dobra 74 – 92 2.

Dobra 97 – 103 3.

Powyżej średniej 106 – 111 4. Średnia 113 – 117 5.

Poniżej średniej 119 – 127 6.

Słaba 129 – 136 7.

Bardzo słaba 142 – 151

Kobiety powyżej 65 lat HR śr.powysiłkowe min-1 73 - 86 93 - 100 104 - 114 117 - 121 123 - 127 129 - 134 135 - 151

gdzie: HR śr. powysiłkowe - średnia częstotliwość skurczów serca po wysiłku Do rejestracji częstotliwości skurczów serca zastosowano sport-tester Polar PE 3000.

Dla określenia intensywności wysiłku, dodatkowo oznaczono stężenie kwasu mlekowego, w krwi pobranej z płata usznego bezpośrednio przed wykonaniem testu oraz w pierwszej minucie po jego zakończeniu.

3. Metoda oznaczania stężenia kwasu mlekowego we krwi.

Do oznaczenia stężenia kwasu mlekowego w krwi zastosowano kuwetowy test enzymatyczny oraz Minifotometr 8 firmy dr Lange (RFN).

Zasada metody: Kwas mlekowy utleniany jest w obecności oksydazy mleczanowej [LOX] do pirogronianu według reakcji: mleczan + O2 pirogronian + H2O; w dalszej kolejności zachodzi reakcja pod wpływem peroksydazy aminofenazolowej [PAP] według następujacego schematu: H2O + aminofenazolan + 4-chlorofenol

4{-p-benzochinoimino} - fenazon + H2O + HCL

Związek ten ma barwę czerwoną o natężeniu wprost proporcjonalnym do stężenia kwasu mlekowego.

Oznaczenie mleczanu wykonywane jest metodą zaprogramowaną w Minifotometrze 8 przy długości fali 520 nn.

Prawidłowa wartość spoczynkowa stężenia mleczanu we krwi wynosi 1-2 mmol . l-1.

Otrzymane wyniki badań poddano analizie statystycznej stosując test “ t ” według Fishera (1) i przyjmując istotność różnic na poziomie p  0,05.

III. WYNIKI Podstawowe informacje o badanych, które ukończyły test przedstawiono w tabelach od nr 4 do nr 7.

1. Informacje o wieku, miejscu zamieszkania, wykształceniu, żywieniu oraz stanie zdrowia badanych osób przedstawiono w tabeli nr 4.

Tab. 4. Informacje środowiskowe i społeczne badanych kobiet (N = 35).

Wiek Miejsce zamieWykształcenie Żywienie Stan zdrowia (lata) szkania

Średnia min. max.

DM

MM

W

W

Ś

Z

P

Typowe

65 35 0 0 13 18 3 1 22 56 - 78 gdzie: DM - duże miasto, MM - małe miasto, W - wieś W - wyższe, Ś - średnie, Z - zawodowe, P - podstawowe

Dieta

B.dobry

Dobry Zadowal.

Zły

13

1

8

1

25

Jak wynika z powyższej tabeli 100% kobiet pochodziło z dużego miasta. Kobiety z wyższym wykształceniem stanowiły 37% badanej grupy, z średnim 51.42% , z zawodowym 8,57% i z podstawowym 2,85%.

Typowe odżywianie preferowało 62,85% badanych, natomiast dietę stosowało 37,14%. Największy procent osób, bo aż 71,42% określało swój stan zdrowia jako zadowalający, 2,85% - zły, 2,85% - bardzo dobry i 22,85% - dobry.

2. Aktywność fizyczną badanych osób określono w km marszu na tydzień, pokonywanego zarówno podczas pracy jak i w czasie wolnym.

W czasie pracy aktywność fizyczną wykazały 4 kobiety, a 31 nie wykazały. Natomiast w czasie wolnym aktywność wykazały 34 kobiety, a 1 nie wykazała. Informacje o aktywności fizycznej badanych osób przedstawiono w tabeli 5.

Tab. 5. Aktywność fizyczna badanych osób (km marszu na tydzień).

Praca Czas wolny Do 10 11-20 21-30 31-40 Pow. 40 Do 10 11-20 21-30 31-40 Pow. 40 2 1 1 0 0 9 12 19 4 0 Jak wynika z powyższej tabeli żadna osoba nie pokonywała dystansu powyżej 40 km i od 31 do 40 km tygodniowo w czasie pracy. Jedynie, tylko 1 kobieta pokonywała dystans od 21 do 30 km, jedna od 11 do 20 km i dwie do 10 km. Także podczas czasu wolnego żadna osoba nie pokonywała dystansu powyżej 40 km tygodniowo, najwięcej osób, tj. 19 pokonywało dystans od 21 do 30 km, 4 od 31 do 40 km, 12 od 11 do 20 km, 9 dystans do 10 km. Generalnie, w czasie wolnym badane kobiety przemierzały dłuższe odcinki drogi niż podczas pracy, a wynika to z tego, że większość z nich nie pracowała zawodowo.

Z informacji udzielonych w ankietach można stwierdzić, że 48,57% badanych kobiet nie wykazuje innej (poza marszem) aktywności fizycznej. Wśród kobiet deklarujących inne formy ruchu (najczęściej gimnastykę), określano swoją aktywność od 15 minut do 6 godzin w tygodniu.

3. Wyniki badań wydolnościowych przedstawia tabela 6 i 7.

Tab. 6. Wyniki badań wydolnościowych kobiet przed i po wykonanej próbie (X ± SD).

Lp. Ilość HR sp.

HR wys. HR śr.

LA sp.

LA powys.

Badanych (min-1) (min-1) (min-1) (mmol·l-1) (mmol·l-1) 1 2 66 106 89 1,66 2,98 *

2

0

±1

±9

±1

±0,11

±0,22

0

0

0

0

0

Wydolność w/g YMCA Bardzo dobra

Dobra

3

5

75

133

111

1,7

4,64

4

2

5

Powyżej średniej

±4

±9

±3

±0,13

±0,99

65 ±6

132 ±1

118 ±1

1,7 ±0,11

5,08 ±2,92

Średnia

6

76 ±8

140 ±5

122 ±3

1,7 ±0,52

3,58 ±0,48

Poniżej średniej

6

10

84 ±6

164 ±7

133 ±3

1,7 ±0,13

4,86 ±1,36

Słaba

7

10

84 ±10

159 ±7

143 ±5

1,7 ±0,47

5,25 ±1,32

*

Bardzo słaba

gdzie: HR sp. - częstość skurczów serca przed wysiłkiem; HR wys.- częstość skurczów serca po wysiłku; HR śr. - średnia powysiłkowa częstość skurczów serca; LA sp.- stężenie kwasu mlekowego przed wysiłkiem; LA powys.- stężenie kwasu mlekowego po wysiłku; * - różnica istotna statystycznie p  0,05 pomiędzy kobietami o bardzo dobrej i bardzo słabej wydolności.

Jak wynika z tab. 6 próbę ukończyło 35 osób z 42. Tylko dla tych osób można było zastosować kwalifikacje według norm YMCA (7). Bardzo dobrą wydolność posiadało zaledwie 5,71% badanej grupy, powyżej średniej 14,28%, średnią 5,71%, poniżej średniej 17,14%, słabą 28,57% i bardzo słabą 28,57%. Wydolność całej grupy była poniżej średniej (tab. 7).

Tab. 7. Wyniki badań wydolnościowych całej grupy (średnie arytmetyczne i min. - max).

HR wys.

HR powys.

LA powys. min-1 min-1 mmol•l-1 145 127 4,63 100-167 89-153 2,45-8,21 Przyjmując za Karvonenem i wsp. (za 7) szacunkowy sposób wyliczenia maksymalnej częstości skurczów serca (220-wiek), można stwierdzić, że procent wykorzystania maksymalnej częstości skurczów serca był u tych kobiet, po teście wydolnościowym, bardzo wysoki i sięgał 93%.

IV. DYSKUSJA Celem niniejszej pracy była ocena wydolności fizycznej testem YMCA (7) kobiet w starszym wieku.

Przebadano 35 z 42 kobiet uczęszczających do Uniwersytetu III Wieku.

Analizując średnie wartości powysiłkowej częstości skurczów serca badanych kobiet stwierdzono na podstawie norm YMCA (7), że: - tylko dwie kobiety posiadały bardzo dobrą wydolność; - żadna badana nie posiadała dobrej wydolności; - pięć kobiet posiadało wydolność powyżej średniej; - dwie kobiety posiadały średnią wydolność; - sześć kobiet posiadało wydolność poniżej średniej; - dziesięć osób posiadało słabą wydolność; - dziesięć osób posiadało bardzo słabą wydolność. Średnia powysiłkowa wartość częstości skurczów serca całej przebadanej grupy wynosiła 127 min -1, co według norm YMCA (7) klasyfikowało grupę w przedziale wydolności fizycznej - poniżej średniej.

W analogicznych badaniach Drabika (5), które zostały przeprowadzone w obiektach AWF w Gdańsku na 67 kobietach i 30 mężczyznach w wieku od 60 - 84 lat, stwierdzono podobne wyniki. Średnia powysiłkowa wartość częstości skurczów serca przebadanych kobiet wynosiła 129 min -1, co według norm YMCA (7) szeregowało grupę w przedziale wydolności fizycznej - słabej.

Niski poziom wydolności fizycznej jest efektem procesu starzenia się. Stwierdzono to już prawie 60 lat temu na podstawie pomiaru maksymalnego zużycia tlenu (5).

Pierwsze badania naukowe na temat zmian związanych z wiekiem dotyczyły wydolności mięśniowej.

Zostały wykonane na początku ostatniego stulecia wykazując 40 % spadek mocy maksymalnej w wieku 65 lat (18).

Wydolność mięśniowa jest charakteryzowana przez siłę mięśniową, prędkość skurczu mięśnia, wytrzymałość mięśnia. Liczne badania związane ze starzeniem się stwierdzały spadek wraz z wiekiem siły mięśniowej izometrycznej i izokinetycznej (22). Fidling (6) stwierdza, że proces starzenie ma wpływ na powstawanie chorób arterii wieńcowej, nieinsulinozależnej cukrzycy i osteoporozy. Równocześnie ze wzrostem zaawansowania tych chorób u starszych osób udokumentowano zmiany składu ciała, do których możemy zaliczyć: - wzrost masy tłuszczowej; - stopniowy spadek masy mięśni szkieletowych; - stopniowy spadek masy kości w związku z osteoporozą (mniejsza wytrzymałość ).

Wszystkie te czynniki dają w rezultacie związany z wiekiem spadek siły mięśniowej (tempo tego spadku wzrasta po przekroczeniu 65 - roku życia) oraz wydolności anaerobowej, które przyczyniają się do spadku funkcjonowania organizmu. Zmiany wydolności sercowo-naczyniowej, związane z procesem starzenia się, wpływają na wydolność funkcjonalną oraz zdolność do wykonywania przez osobników codziennych czynności życiowych (6). VO2 max obniża się o 1% rocznie po trzeciej dekadzie życia (2), natomiast po piątej dekadzie obserwuje się spadek izometryczny i dynamiczny siły mięśnia (16).

Głównym powodem spadku wydolności wraz z wiekiem jest obniżenie się maksymalnej częstości skurczów serca, obniżenie masy mięśniowej, a tym samym zdolności mięśni do utylizacji tlenu. Nie bez znaczenia jest również wzrost ilości tkanki tłuszczowej wraz z wiekiem (5). Średnia wartość HR wysiłkowego w badanej grupie kobiet wynosiła 145 min-1, co w rezultacie dawało 93,5% wykorzystania HR maksymalnego. Trzy minutowy test YMCA był dla badanej grupy kobiet testem o dużej intensywności, w którym został przekroczony “próg tlenowy” (60% VO2 max) i “próg beztlenowy” (80% VO2 max) (23,25). Według Strauzenberga (za 17) “próg tlenowy” dla osób 65 - letnich występuje przy częstości skurczów serca równym 120 min-1, a “próg beztlenowy” przy 140 min-1, co świadczy o przewadze procesów beztlenowych resyntezy ATP. Podobne wartości średniej HR wysiłkowej, zaobserwowano w badaniach przeprowadzonych przez Drabika (147 min-1; 94,6%) (5). Zbliżoną średnią HR wysiłkowego odnotowano również w badaniach Sobańskiej i wsp. (21), przeprowadzonych w Ośrodku Rehabilitacyjno-Wypoczynkowym w Gościmiu u 9 kobiet, które ukończyły test, przy średniej HR wysiłkowej 143 mni-1, co stanowiło 92,2% HR max. Potwierdza to, że test YMCA był testem o dużej intensywności dla badanych kobiet.

W niniejszych badaniach dwie osoby o wydolności bardzo dobrej posiadały średnią HR powysiłkową równą 106 mn-1 i różniły się znacznie od pozostałych pań, bo aż od 26-56 skurczów serca na minutę. Osoby te przy HR=106 min-1 wykonały test nie przekraczając 50% VO2 max, co świadczy, że wysiłek badanych przebiegał w warunkach aerobowych.

U wyżej wspomnianych kobiet z wydolnością bardzo dobrą, niskie średnie powysiłkowe stężenie kwasu mlekowego (2,98 mmol•l-1) potwierdza udział tlenowych dróg resyntezy ATP pracujących w mięśniach. Natomiast w badanych grupach kobiet z niższą wydolnością stwierdzono (oprócz grupy z wydolnością poniżej średniej) stężenie kwasu

mlekowego we krwi powyżej 4 mmol•l-1 (4mmol•l-1 to próg przemian anaerobowych). Świadczy to o przewadze procesów anaerobowych podczas wykonywanej pracy (25). Średnia wartość powysiłkowego stężenia kwasu mlekowego we krwi całej grupy wynosiła 4,63 mmol•l-1. Podobną wartość powysiłkowego stężenia kwasu mlekowego we krwi (4,79 mmol•l-1) odnotowano w pierwszych badaniach przeprowadzonych przez Sobańską i wsp. (21), natomiast w drugich badaniach - po dwóch tygodniach usprawniania tych samych kobiet, średnia wartość powysiłkowego stężenia kwasu mlekowego we krwi obniżyła się do 3,67 mmol•l-1. Korzystny spadek tego parametru, mający wpływ na poprawę wydolności fizycznej, był spowodowany zastosowaniem przez ten okres różnego rodzaju ćwiczeń usprawniających, jak i zajęć sportoworekreacyjnych.

Stwierdzono, że spadek siły mięśni i wydolności sercowo-naczyniowej są ściśle związane z brakiem aktywności (20). Niedobór ruchu wpływa na obniżenie przemiany materii i upośledzenie biosyntezy białek mięśniowych, a także na atrofię mięśni oraz zmiany o podobnym charakterze w obrębie narządów wewnętrznych i aktywnych tkanek. Równolegle do tych zmian postępuje spadek wydolności fizycznej charakteryzujący się następującymi wskaźnikami: - zmniejszeniem pojemności życiowej płuc; - zmniejszeniem maksymalnej wentylacji płuc przy zwiększeniu objętości powietrza zalegającego; - zmniejszeniem zużycia tlenu w spoczynku i pułapu tlenowego podczas wysiłku; - wzrostem częstości skurczów serca w spoczynku i w czasie niewielkiego nawet wysiłku; - zmniejszeniem objętości wyrzutowej i pojemności minutowej serca; - przedłużeniem czasu restytucji oraz zwolnieniem procesów odnowy po pracy mięśniowej (24).

Stwierdzono, że wysiłek wytrzymałościowy obniża wytwarzanie kwasu mlekowego z utylizowanych węglowodanów poprzez wzrost gęstości mitochondriów w mięśniach szkieletowych (10) oraz wzrost utleniania kwasów tłuszczowych (19).

MacRae i wsp. (9) podają, że niższe stężenie kwasu mlekowego u osób trenujących jest głównie spowodowane wysokim tempem jego usuwania zarówno w trakcie, jak i po wysiłku. Podobnie u osób w starszym wieku, prowadzących aktywny tryb życia można było się spodziewać takiej samej adaptacji. Wskazują na to niższe powysiłkowe poziomy kwasu mlekowego u badanych kobiet, mieszczących się w bardzo dobrej ocenie wydolności fizycznej. Aktywność tych kobiet charakteryzowała się w codziennym pokonywaniu dystansu około 5 km w tempie odpowiadającym marszowi ciągłemu, a także regularnym uprawianiem gimnastyki. Podkreślić należy, że wysiłki ciągłe w świetle piśmiennictwa mają największy wpływ na układ krążeniowo-oddechowy (za 5). Powyższe jest zgodne ze stwierdzeniem Kozłowskiego (za 21), według którego dostateczna aktywność ruchowa jest najbardziej skutecznym ze znanych dotychczas sposobów opóźnienia procesu starzenia i malejącej z wiekiem wydolności fizycznej ustroju oraz związanego z tym obniżania się zdolności do pracy i innych form aktywności życiowej.

W ostatnich badaniach dowiedziono, że rozpoczęcie regularnego programu zwiększającego aktywność fizyczną, nawet w późniejszym okresie życia, może opóźnić niektóre związane z wiekiem zmiany w strukturze i funkcjonowaniu mięśni (6). Dowiedziono również, że stosowanie treningu siłowego u osób starszych obniża masę tłuszczową oraz zwiększa podstawową przemianę materii (6). Żak i Mika (27) w swoich badaniach na 30 osobach w tym 19 kobietach i 11 mężczyznach w wieku od 67-75 lat stosując test ruchu, lokomocji, wydolności ogólnej, samoobsługi, siły, stwierdzili że po ośmiu tygodniach treningu nastąpiła poprawa wyników sprawności fizycznej od 7 do 15% w stosunku do badania wstępnego. Trening polegał na zajęciach gimnastycznych trzy razy w tygodniu po jednej godzinie.

W Polsce podobne badania u ludzi starszych przeprowadził Drabik i wsp. (5) a także Sobańska i wsp. (21). Zarówno u wyżej wspomnianych autorów, jak i w niniejszych badaniach, do oszacowania wydolności fizycznej osób starszych, zastosowano normy przyjęte dla populacji amerykańskiej (7), ponieważ w naszym kraju nie opracowano do tej pory takich norm. W związku z tym badania takie wydają się celowe nie tylko dla celów standaryzacji, ale także diagnostycznych i programowych.

V. WNIOSKI Uzyskane wyniki badań pozwalają na sprecyzowanie niżej wymienionych wniosków: 1. Amerykański test YMCA zastosowany w tych badaniach okazał się testem o dużej intensywności, o czym świadczy średnie powysiłkowe stężenie kwasu mlekowego (4.63 mmol•l-1 ).

2. Można przypuszczać, że wydolność poniżej średniej, według norm YMCA (7) dla całej grupy jest spowodowana niską aktywnością fizyczną badanych kobiet, co wpływa na szybkość procesu starzenia.

3. Odnotowane niższe średnie powysiłkowe stężenie kwasu mlekowego (2,98 mmol•l-1 ) u dwóch osób z wydolnością bardzo dobrą, może świadczyć o zmianach adaptacyjnych organizmu wywołanych systematyczną i odpowiednio intensywną aktywnością ruchową.

4. Systematyczne uprawianie sportu w formie rekreacyjnej przez osoby starsze daje wymierne korzyści: z jednej strony poprawia stan fizyczny osoby - spowalniając procesy regresji wydolności fizycznej, z drugiej nie doprowadza do powiększenia szeregów ludzi niepełnosprawnych, co ma znaczenie w wymiarze ogólnospołecznym.

5. Szersze badania nad aktywnością fizyczną i wydolnością osób starszych są niezbędne zarówno dla celów standaryzacji, jak też diagnostycznych i programowych.

VI. PIŚMIENNICTWO 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

Arska-Kotlińska M., Bartz J. “Wybrane zagadnienia statystyki dla studiujących Wychowanie Fizyczne ”.

Wydawnictwo AWF-Poznań 1989, 111.

Astrand I. “Aerobic work capacity in men and women with special reference to age”. J. Appl. Physiol.

1960, 169, 1-92.

Bączyk S. “Zarys Biochemii ”. PWN-W-wa-Poznań 1991, 115.

Cendrowski Z. “Będę żył 107 lat ”. Agencja Promo-Lider 1996, 62.

Drabik J., Drabik P. “Wydolność i aktywność fizyczna osób w starszym wieku”. Wychowanie Fizyczne i Sport 1997, 3, 47.

Fielding, Ph.D. “The role of progressive resistance training and nutrition in the preservation of lean body mass in the elderly. J. Am. Coll. Nutr. 1995, 6, 587-594.

Golding L. et al. “Y’s way to physical fitness”. Hum. Kin. Publ. Champaign (1989).

Grójec M. “Żródła energii dla pracy mięśniowej”. Sport Wyczynowy 1970, 9, 29.

MacRae H.S.H, Dennis S.C., Bosch A.N., and Noakes, T.D. “Effects of training on lactate production and removal during progressive exercise in humans. J. Appl. Physiol. 1992, 72 (5), 1649-1656.

Holloszy, I. O., and Coyle E.F. Adaptations of skeletal muscle to endurance exercise and their metabolic consequences. J. Appl. Physiol 1984, 56, 831-838.

Jakesch J., Kuński H., Maryniuk B., Szłtyński D., Zeyland-Malawka E. “Rekreacja ludzi trzeciego wieku”.

Wydawnictwo Uczelniane AWF w Gdańsku 1989, 38-41.

Kozłowski S. “Aktywność ruchowa człowieka a jego wydolność fizyczna w starszym wieku”. Kultura Fizyczna 1969, 7, 323-324.

Kozłowski S., Nazar K. “Beztlenowe i tlenowe procesy metaboliczne w pracujących mięśniach - koncepcja progu beztlenowego”. Medycyna i Fizjologia Sportu 1983, 10.

Kozłowski S., Nazar K. “Wprowadzenie do fizjologii klinicznej”. Wydawnictwo Lekarskie PZWL W-wa 1995, 278.

Kuński H. “Elementy zdrowotne rekreacji fizycznej osób w wieku średnim”. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych W-wa 1981, 13-25.

Larsson L. “Histochemical characteristics of human skeletal muscle during aging. Acta Physiol. Scand.

1983, 117, 469-471. Łobożewicz T., Wolańska T. “Rekreacja i turystyka w rodzinie”. PTN-KF W-wa 1994, 27-29.

Quetelet A. “Sur I’homme et le developpement de ses facultes. Bachelier Imprimeur-Libraire, Paris 1835.

Rennie, M.I., Winder W.W., and HolloszyJ.O. “A sparing effect of increased plasma fatty acids on muscle and liver glycogen content in the exercising rat. Biochem. J. 1976, 156, 647-655.

Saltin B., Rowell L.B. “Functional adaptations to physical activity and inactivity”. Fed. Proc. 1980, 39, 1506-1513.

Sobańska B., Szyszka K., Wójtowicz A., “Ocena aktywności fizycznej i wydolności osób w starszym wieku - uczestników turnusu rehabilitacyjnego”. IV Konferencja Naukowa-Szczecin nt. “Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku” 1998, 1-4 (w druku).

Stanley S.N., Taylor N.A.S. “Isokinematic muscle mechanics in four groups of women of increasing age”.

Eur. J. Appl. Physiol. 1993, 66, 178-184.

Szwarc H., Wasilewska R., Wolańska T. “Rekreacja ruchowa osób starszych”. Wydawnictwo AWF w Wwa 1986; 7-15.

Szwarc H., Wolańska T., Łobożewicz T. “Rekreacja i turystyka ludzi w starszym wieku”. IWZZ-W-wa 1988, 27-28.

Van Dam B. “Diagnostyka mleczanowa metodą dr Langego”. Sport Wyczynowy 1993, 1-2, 337-338.

Ważny Z., Sozański H., Turoś B. “Poszukiwanie elementów do procesu sterowania treningiem”. Sport Wyczynowy 1970, 9, 3-4. Żak M., Mika P. “Sport jako jeden z elementów rehabilitacji osób w wieku geriatrycznym”. Medycyna Sportowa 1997, 69, 20.

ANEKS