Ελευσίνα, διερεύνηση των ορίων αρχαιολογικού χώρου και σύγχρονης πόλης

Ελευσίνα, διερεύνηση των ορίων αρχαιολογικού χώρου και σύγχρονης πόλης

Στην Μ.

Ευχαριστώ την Γ.

Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π. Σχεδιασμός Χώρος Πολιτισμός Κατεύθυνση Α2

Διπλωματική Εργασία: Ελευσίνα, διερεύνηση των ορίων αρχαιολογικού χώρου και σύγχρονης πόλης

Τριμελής Επιτροπή : Ανδριανόπουλος Τηλέμαχος, Ξένου Βάνα Τουρνικιώτης Παναγιώτης

Ακ. Έτος 2019 - 2020 Σπουδαστής : Γιωτάκης Σπυρίδων,

Περιεχόμενα:

Περίληψη A.Εισαγωγή Α.1 Μεθοδολογία εργασίας A.2. Ερευνητικό ερώτημα A.3. Τι κινεί την πρόθεση της έρευνας

σελ.18 σελ.28 σελ.32

B. Γενική θεώρηση, ορισμοί, το περιβάλλον της σκέψης - Λόγος Θεωρητικός B.0. Η πόλις B.1. Η μνήμη (Αρχαιολογία- βιομηχανία- Πόλη) B.2. Δημόσιος χώρος – Δημόσιος Βίος _Ιδιωτικός χώρος – Ατομικός Βίος B.3. H επικράτηση της ψευδαίσθησης του ελέγχου και η ανάγκη του κοινού τυχαίου πεδίου B.4. Ο Ενδιάμεσος τόπος – Η μεγάλη συμφιλίωση B.5. Η ανάγκη για αμφισβήτηση των ορίων, επανασχεδιάζοντας την πόλη.

B.6. Ο μηχανισμός της εφέυρεσης B.7. Από τη φύση στο ενεργό πεδίο Β. Σύνοψη λόγου θεωρητικού

σελ.39 σελ.45 σελ.49 σελ.67 σελ.71 σελ.95 σελ.99 σελ.107 σελ.121

Γ.Ανάλυση & Παρουσίαση Σχεδιαστικής Έρευνας - Λόγος Σχεδιασμένος Γ.1. Πρόθεση & αναμενόμενα αποτελέσματα Γ.2. Ανάλυση Πεδίου Γ.3. Αναγνώριση Ερωτημάτων και περιοχής επέμβασης. Γ.4. Γενικές Αρχές Πρότασης. Γ.5. Πρόταση, Αντί συμπερασμάτων

σελ.129 σελ.145 σελ.205 σελ.231 σελ.247

Wal ter B enjam i n : 1

“Μόνον αυτός που θα μπορούσε να θεωρήσει το παρελθόν του σαν αποκύημα εξαναγκασμού και ανάγκης, θα ήταν σε θέση να το εκμεταλλευτεί στο έπακρο σε οποιοδήποτε παρόν. Γιατί όσα έζησε κανείς μοιάζουνε στην καλύτερη περίπτωση με το ωραίο άγαλμα που ‘χασε σε μετακινήσεις από τα χτυπήματα όλα του τα μέλη και που άλλο τίποτε

1 Walter Benjamin, Μονόδρομος, ΑΓΡΑ, Αθήνα, Απρίλιος 2006, σ.88,Αρχαιότητες

πια δεν προσφέρει παρά το πολύτιμο κομμάτι μάρμαρο απ’ όπου θα πρέπει κανείς να σμιλέψει την εικόνα του μέλλοντός του.”

0. Η Πόλ ις

Περίληψη

Περ ί λ η ψ η

Η εργασία διερευνά τη φύση και το εύρος των ορίων στον αστικό χώρο. Το σώμα της έρευνας αναπτύσσεται πάνω στον αναστοχασμό της έννοιας του ενδιάμεσου χώρου στην αρχιτεκτονική. Μέσα στο σύνθετο πλέγμα συνθηκών που συνδιαμορφώνουν την ζωή στην σύγχρονη κατάσταση, γεννάται πηγαία και ενεργά η ανάγκη για επανακατάκτηση της δυνατότητας να γνωρίσουμε και να ερμηνεύσουμε το περιβάλλον μας. Ο στοχασμός για ένα σχεδιασμό χώρου που απελευθερώνει κινήσεις πράξεις και αναζητήσεις (πνευματικές, σωματικές, κοινωνικές) είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαίος. Η εργασία έχει ως αντικείμενο, μέσω της έρευνας δια του σχεδιασμού, την επανεξέταση των πολλαπλών ορίων που εμφανίζονται στην πόλη της Ελευσίνας, στην περιοχή πέριξ του αρχαιολογικού χώρου, μέσα από μια λογική μεθοδολογική ανάλυση αλλά και μια δημιουργική συνθετική επέμβαση. Η εργασία είναι μια πολεοδομική πρόταση αστικού σχεδιασμού που ξεφεύγει από τις στρατηγικές οδηγίες προχωρώντας σαν μια μείξη ειδικής κτιριολογίας και πολεοδομικών πρακτικών. Ώστε μέσα από συγκεκριμένες λύσεις που αφορούν σε τοπιακά και κτιριακά έργα θα προσπαθήσει να επαναπροσδιορίσει τις εσωτερικές σχέσεις αρχαιολογικού χώρου, περιοχής κατοικίας, βιομηχανικού πεδίου, παλαιού ελαιουργείου, αλλά και την σχέση και την πρόσβαση της εγγύς περιοχής με το παράλιο μέτωπό. Αυτή η πολύπλοκη συνισταμένη δυνάμεων που δρουν στον τόπο συνδυασμένη με το απομένων ανάγλυφο του λατομείου και της ακρόπολης της Ελευσίνας συνθέτουν νοηματικά αλλά και χωρικά τον πολύπλοκο καμβά πάνω στον οποίο η πρόταση θα αναπτυχθεί.

12 13

Α

14 15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Τα Μικρά Προπύλαια, αποτελούσαν την κύρια είσοδο του Ιερού, πρωτού αυτό επεκταθεί αργότερα ως τα μεγάλα Προπύλαια. Κτίστηκαν στους πρώιμους Ρωμαϊκούς χρόνους από τον Άππιο Κλαύδιο Πούλχρο το 54 π.χ. στην θέση του βόρειου πυλωνα της εποχής του Πεισιστράτου, για να δοθεί πιο μνημειακός και πολυτελής χαρακτήρας στην είσοδο του ιερού. Κάτω από τα μικρά προπύλαια βρίσκεται η είσοδος του ιερού της αρχαϊκής περιόδου. Οι τεταρτοκύκλιας γραφής αυλακίες στο δάπεδο μαρτυρούν την ύπαρξη μεγάλης δίφυλης συρόμενης θύρας. Ενώ οι αυλακιές κάθετες στην είσοδο, πιθανότατα λαξεύτηκαν με σκοπό να οδηγούνται εντός του χώρου οι άμαξες χωρίς να προκαλούνται ζημιές. Από ετούτο το κατώφλι εκκινεί η παράλληλη αφήγηση της ατμόσφαιρας της οπτικής σκέψης που θα συνοδεύσει τον λόγο της εργασίας με σκοπό να τον εμπλουτίσει.

[Κάτοψη από τα μεγάλα προπύλαια] [Οι αυλακίες στα μικρά προπύλαια]

Α. Ει σ α γ ω γ ή

16 17

Η εργασία έχει ως έναυσμα την πόλη της Ελευσίνας, που διακρίνεται για το πολύπλοκο παρελθόν της στα νέα χρόνια, και το ακόμη συνθετότερο στα αρχαία. Ως σημείο εκκίνησης λειτούργησε το μάθημα στο ΔΠΜΣ του φανταστικού μουσείου, που είχε σαν θέμα την Ελευσίνα και την μνήμη.

Το έ ναυσμα.

Η εργασία ξεκίνησε σαν μια διερεύνηση των δυνατοτήτων για την επέκταση του υφιστάμενου αρχαιολογικού μουσείου, εντός των ορίων του αρχαιολογικού χώρου, ως μια τοπιακή παρέμβαση. Στην εξέλιξη του το θέμα φάνηκε να αφήνει εκτός από το σχεδιασμό, πολλές παραμέτρους που είχαν να κάνουν με την σύγχρονη πόλη και την ζωή σε αυτή. Παράμετροι που με ενδιέφεραν προσωπικά, αλλά ταυτόχρονα συνέθεταν ένα πιο ευρύ προβληματισμό για μια πιο καίρια αρχιτεκτονική παρέμβαση στην πόλη. Το θέμα παρουσιάζεται στην παρούσα εκδοχή του, βασισμένο σε μια μεθοδολογία που διακρίνει τους γραπτούς λόγους της διερεύνησης από τους σχεδιαστικούς.

Η π ρώ τη π ρο σπ άθ ει α.

Η εργασία, έχει ένα θεωρητικό τμήμα που ασχολείται με τις έννοιες της φύσης, του τοπίου, του περιβάλλοντος, και του ενεργού πεδίου, για τις οποίες τις κατασκευάζει ένα προσωπικό σχήμα, όπου η μία διαδέχεται την άλλη. Αυτή η διαδοχή δεν προσδιορίζεται με αυστηρούς ιστορικούς όρους, αλλά κυρίως βάσει της προσωπικής ανάγνωσης και αντίληψης της σύγχρονης (τελευταίων 400 χρόνων), αντίληψης για τον χώρο. Συνεπώς δομείται ένας λογικός σχηματισμός πάνω σε ένα άνοιγμα της σκέψης, από το τοπίο προς ένα είδος χώρου που ονομάζω ενδιάμεσο ή τυχαίο, και αυτό συνεχίζεται σε ένα επόμενο κλείσιμο της σκέψης, προς αυτό που θα ονομάσω ενεργό πεδίο.

Η π αρο ύσα εργ ασί α.

Στην συνέχεια η εργασία παρουσιάζει την διερεύνηση ενός θέματος αστικού σχεδιασμού, στα όρια συνάντησης αρχαιολογικού χώρου, περιοχής κατοικίας και βιομηχανικού πεδίου στην πόλη της Ελευσίνας. Στόχος της πρότασης είναι αφού διαπιστώσει πιθανά προβλήματα στον τρόπο διάρθρωσης των υφιστάμενων ορίων να τα επανασχεδιάσει ώστε αυτά να αμβλυνθούν ή να επιλυθούν. Η εργασία λοιπόν βαίνει σε μια συγκεκριμένη πρόταση για την πόλη της Ελευσίνας, την οποία θεμελιώνει σε ένα θεωρητικό προβληματισμό για το μέλλον του δημόσιου ανοιχτού χώρου στην Πόλη αλλά και γενικότερα στις πόλεις μας.

[Διάγραμμα περί μεθόδου]

18 19

Α1 . Με θο δ ολογί α

Η μέθοδος της εργασίας βασίζεται σε δυο κύριους πυλώνες λόγου. Ο ένας είναι λόγος θεωρητικός που πλαισιώνει και αιτιολογεί τη σκέψη. Ο άλλος είναι λόγος σχεδιασμένος που τρέχει πιο παρορμητικά διευρύνοντας τα όρια της σκέψης. Η ανάπτυξη θα γίνει πάνω σε αυτούς τους δύο άξονες, δηλαδή τον άξονα της θεωρίας και τον άξονα του σχεδιασμού. Αν και πολύ συχνά αυτές οι δύο κατευθύνσεις δεν έχουν χρονολογική σειρά ή συνέχεια στο πως εμφανίζονται ή στο πως και πότε ασχολείται κανείς μαζί τους, για λόγους δομικής διάρθρωσης της εργασίας εδώ θα διαχωριστούν σαν δυο διακριτές ενότητες λόγου κατά την ανάλυση και παρουσίαση του κεντρικού μέρους της εργασίας. Στόχος είναι να διατηρήσει κάθε κατεύθυνση την δική της καθαρότητα και ανεξαρτησία στην επιμέρους έκφραση αλλά και το σύνολο των ερμηνειών που προκαλεί. Αναγνωρίζουμε ότι δεν μπορεί να υπάρχει μια γραμμική σχέση μεταξύ των δυο, διότι κάτι τέτοιο θα στένευε την αντίληψή μας. Κάθε μία τάξη σκέψης αναμένουμε να μας δώσει τις δικές της οπτικές και να ρίξει το δικό της κομμάτι φως πάνω στο συνολικότερο ζήτημα διερεύνησης της φύσης των ορίων στην πόλη, αλλά και της σχεδιαστικής πράξης εν γένει. Τέλος, αντί συμπερασμάτων, θα επιχειρήσουμε να δούμε την σχέση γραπτού και σχεδιασμένου λόγου, επιχειρώντας ένα αντίστροφο διάβασμα, κάνοντας δηλαδή ένα βήμα πίσω. Κοιτώντας το αποτέλεσμα της έρευνας δια του σχεδιασμού, θα θέλαμε να αναστοχαστούμε το οικοδόμημα που χτίστηκε, όχι για να το αναιρέσουμε αλλά για να διαπιστώσουμε ποιο είναι το κοινό πεδίο των δύο κατευθύνσεων. Στόχος είναι η οπτική αναπαράσταση να σχηματίσει μια γέφυρα μεταξύ των ερμηνειών λόγου και έργου και να καταδείξει εάν είναι δυνατό η σκέψη να συμπυκνωθεί μέσα σε ένα σχέδιο και να γίνεται ορατή μέσα από την παρατήρησή του. Αντί συμπερασμάτων συνεπώς, η διαδικασία παρουσίασης της εργασίας θα λειτουργήσει ως πείραμα κατά την διάρκεια του οποίου, η κριτική πάνω στα σχέδια πιθανά να καταδείξει εάν υπάρχει δομική συνοχή ανάμεσα στον λόγο και την αναπαράστασή του.

[Πηγή :Αby Warbourg πινακιδα37, ανάλυση]

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Ο αρχαιολογικός χώρος, στο σήμερα, με αυτά τα πρώτα διαγράμματα, αναζητείται το εύρος του αρχαιολογικού χώρου στην σύγχρονη πόλη. Έμφαση έχει δωθεί στην προσπάθεια αποτύπωσης των ορίων σε σχέση με την πόλη, αλλά και το όριο της ακρόπολης που σχηματίζει το φόντο του αρχαιολογικού χώρου σήμερα, αναζητώντας την ερμηνεία του στο σήμερα. Δεν μπορούμε να συλλάβουμε τον αρχαιολογικό χώρο δίχως τον λόφο του οποίου είναι μέρος τόσο ως βίαιαη εκσκαφή όσο και ως έντονη επίχωση. Πράξεις έντονης επέμβασης στο φυσικό ανάγλυφο που όμως ήταν συνταγμένες με σκοπό να εξυπηρετίσουν μια συγκεκριμένη ανάγκη. μια πίστη. Τα όρια του χώρου με την σύγχρονη πόλη είναι τυχαία, ασχεδίαστα, έχουν προκύψει καθώς το νήμα των γεγονότων και του νοήματος που οι τελετουργίες φέρουν χάνεται στο βάθος του χρόνου.

[Πηγή: Λεξικό Liddell & Scott] [Πρωτα σκίτσα αναπαράστασης αρχαιολογικού χώρου]

Α 1 . Μ ε θοδολ ογ ί α

1. Λόγος Θ εωρητικός

20 21

Ο Θεωρητικός λόγος στήνεται υπό την μορφή ενιαίου κειμένου που αναπτύσσει ένα σχηματισμό σκέψης, εκκινώντας από την έννοια της φύσης καταλήγει στην έννοια του ενεργού πεδίου. Με σκοπό να στηθεί ο σχηματισμός αυτός, επινοούνται διάφοροι ορισμοί και αναπτύσσονται σχέσεις μεταξύ των όρων που χρησιμοποιούνται σε συγκεκριμένα διακριτά κεφάλαια. Τα επιμέρους αυτά κεφάλαια ορίζουν τόσο το περιβάλλον της σκέψης που οδήγησε στο σχήμα φύση – ενεργό πεδίο, όσο και τους επιμέρους όρους που χρησιμοποιούνται από την εργασία. Επιπλέον, στα κεφάλαια των ορισμών βρίσκει κανείς την ερμηνεία των όρων που χρησιμοποιούνται αργότερα κατά την περιγραφή του σχεδιασμένου λόγου. Συνεπώς, ενώ, αυτός ο θεωρητικός λόγος, δομεί και εξυπηρετεί την ανάπτυξη του δικού του αυτόνομου σχηματισμού σαν μια ανεξάρτητη σύνθεση λόγου, ταυτόχρονα, είναι με ένα τρόπο και το λεξικό που ερμηνεύει τα γιατί και τα πως του σχεδιασμού. Η βιβλιογραφία που έχει χρησιμοποιηθεί είναι βασισμένη σε ένα γενικό διάβασμα και όχι σε μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Τα βιβλία που έχουν επηρεάσει την σκέψη δεν έχουν λογική σειρά με την οποία συνδέονται αλλά περισσότερο αποτελούν το σύνολο των αναφορών που συγκροτούν το περιβάλλον της σκέψης του υποκειμένου. Είναι δηλαδή ένα σύνολο αναφορών με μεγάλη ετερότητα μεταξύ τους που οδηγούν και αιτιολογούν την συγγραφή του κειμένου ως μια ελεύθερη συνθετική διεργασία. Βέβαια αυτή η εργασία δομείται σε δικούς της κανόνες και λόγους υφαίνοντας περισσότερο ένα αφήγημα λογικής και διαίσθησης και λιγότερο ένα αυστηρό κείμενο θεωρητικής τεκμηρίωσης. Συνεπώς τα παραπάνω έχουν σημασία τόσο επειδή ο γραπτός λόγος θα τεκμηριώσει την σύνθεση που θα ακολουθήσει, όσο και επειδή ο σχεδιασμός θα επιστρέψει να τεκμηριώσει την σύνθεση λόγου που προηγήθηκε. Ταυτόχρονα, με τον γραπτό θεωρητικό λόγο αναπτύσσεται στο εύρος της εργασίας ένας άλλος τρίτος λόγος. Η φύση του οποίου συγκροτείται από σκίτσα, φωτογραφίες,

[Πηγή :Αby Warbourg πινακιδα37, ανάλυση]

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Με αυτά τα ιδεογραμματικά σκίτσα, είχε γίνει μια πρώτη προσπάθεια να δούμε τον αρχαιολογικό χώρο ως ένα κέντρο. Τόσο σε κάτοψη όσο και σε τομή. Στην τομή που γίνεται εγκάρσια στον λόφο και το τελεστήριο, αναγνωρίζονται οι υφιστάμενες κοιλότητες που έχουν σχηματιστεί από τα έργα επίχωσης κατα τις διαφορετικές φάσεις επέκτασης του ιερού χώρου, και του τείχους που τον περιέβαλλε. Στην κάτοψη, γίνεται μια διερεύνηση με κέντρο το σπήλαιώδες πλουτώνιο και δορυφόρους γύρω του διάφορα σημεία στην πόλη. Κινήσεις, τοπόσημα, όρια, σε μια προσπάθεια να συμμετέχουν σε ένα αστερισμό σημείων που συμμετέχουν σε ένα είδος ανοιχτού στην πόλη μουσείου.

[Αρχικά σκίτσα Τομής και κάτοψης του αρχαιολογικού χώρου]

Α 1 . Μ ε θοδολ ογ ί α

1. Λόγος Θ εωρητικός

κολλάζ, σχέδια… κ.α. Ο λόγος αυτός, πιο πρόχειρος και θραυσματικός, επιλέγεται να συνοδεύσει το κείμενο του οποίου χρονικά προηγείται, ώστε να μπορέσει να δώσει μια ταυτόχρονη οπτική ερμηνεία της καταγωγής των σκέψεων και των συνειρμών που ο γραπτός λόγος αναπτύσσει. Αυτές οι εικόνες, από την μια λειτουργούν ως αισθητηριακό αντανακλαστικό στην προσπάθεια αντίληψης του τόπου, ενώ από την άλλη υποτάσσονται σε μια διερεύνηση για ένα προσωπικό συντακτικό οπτικής γραφής, η έρευνα γύρω από το οποίο είναι διαρκής και διατρέχει πέρα από την παρούσα εργασία, το σύνολο των σπουδών, και εργασιών που έχουν εκπονηθεί ως τώρα. Αυτά τα σχέδια, σχηματίζουν παράλληλα με τον θεωρητικό λόγο μια αφήγηση με μια συγκεκριμένη ατμόσφαιρα σκέψης. Κοινή παράμετρος σε αυτά τα σχέδια είναι να μπορούν να συλλαμβάνουν μια ιδέα και να την αποτυπώνουν με τρόπο διαυγή αλλά και γρήγορο. Δεν αποτελούν «προσεγμένα» σκίτσα, αλλά τις σημειώσεις με την μορφή του σχεδίου. Σε αυτά τα σχέδια, είναι πιο σημαντική η γεωμετρία, οι αναλογίες των πραγμάτων, και το νόημα που πιθανά καταγράφουν παρά ή ίδια η αισθητική γλώσσα του σχεδίου. Το σύνολο της παράλληλης αυτής αφήγησης είναι που ονομάζω ατμόσφαιρα της οπτικής σκέψης, και διατρέχει όλη την εργασία, αναπτυσσόμενη στις αριστερές σελίδες του τεύχους.

22 23

[Ο βλαστός, ο κατακόρυφος άξονας]

[Το δέντρο, ο κατακόρυφος άξονας]

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Τα πηγάδια, του ιερού χώρου.

Αρχικά το παρθένιον φρέαρ, που αποτελούσε το πρώτο ιερό πηγάδι όπου σύμφωνα με τον μύθο η Δήμητρα ξεκουράστηκε αναζητώντας την κόρη της Περσεφόνη. Αργότερα, το Καλλίχωρον φρέαρ, το πηγάδι δίπλα από τα μεταγενέστερα μεγάλα προπύλαια. Εκεί μεταφέρθηκαν οι τελετουργικές λατρευτικές πράξεις που σχετίζονταν με τα Ελευσίνια μυστήρια και χρησιμοποιούσαν το νερό ως στοιχείο κάθαρσης. Το πηγάδι, μεταφέρει το νερό από τα έγκατα της γης στην επιφάνεια. Είναι πιθανά μια ακόμη κίνηση στον κατακόρυφο άξονα. Μια κίνηση απομάκρυνσης για να σημειωθεί για άλλη μια φορά μια επιστροφή. Ή για να το πούμε και με τα λόγια του μεγάλου σκοτεινού:

“Ο δρόµος που ανεβαίνει κι ο δρόµος που κατεβαίνει είναι ένας κι ο ίδιος δρόµος.”

[Αρχικά σκίτσα, το καλλιχωρον φρέαρ του αρχαιολογικού χώρου]

Α 1 . Μ ε θοδολ ογ ί α

2. Λόγος Σχεδια σμένος

Ο σχεδιασμός, βασίζεται σε ένα αναλυτικό μοντέλο προσέγγισης και παρουσίασης της σύνθεσης. Ξεκινάει με την διερεύνηση των προθέσεων, και τον εντοπισμό του γενικού πεδίου αναφοράς. Στην συνέχεια προβαίνει σε μια διαδικασία συνθετικής ανάλυσης των δεδομένων, του τόπου, των κλιματικών, περιβαλλοντικών, κυκλοφοριακών, ιστορικών, πολιτικών, κοινωνικών, κα. συνθηκών που συγκροτούν μια όσο το δυνατόν ευρύτερη και πληρέστερη κατανόηση της υφιστάμενης κατάστασης του πεδίου που πρόκειται να αναπτυχθεί το σχεδιαστικό θέμα. Αυτή η ανάλυση φυσικά δεν μπορεί να δώσει την ίδια βαρύτητα σε κάθε παράμετρο, συνεπώς τις συνθέτει σε μια ιεραρχία και ρυθμίζει αντίστοιχα την επιρροή τους κατά τον σχεδιασμό. Την ανάλυση ακολουθεί η θέση του προβλήματος. Αναγνωρίζονται δηλαδή τα προβλήματα που εντοπίζονται στην υφιστάμενη θέση και καταγράφονται. Στην συνέχεια βασιζόμενοι στην αρχική πρόθεση αλλά και σε μια άρρητη πιο ποιητική διαδικασία σύνθεσης, αρχίζουν να σχηματίζονται μέσα από την σχεδιαστική διερεύνηση κεντρικότερες κατευθύνσεις της σχεδιαστικής ιδέας. Αυτές καλούνται σε πρώτο επίπεδο να απαντήσουν στα προβλήματα που έχουν αναγνωσθεί, όσο και να ενεργοποιήσουν νέες δυναμικές στο υφιστάμενο πεδίο. Αυτή την χαοτική διαδικασία καθορισμού κεντρικών κατευθύνσεων, διαδέχεται ο αναλυτικός σχεδιασμός, και η λειτουργική, στατική, και κάθε άλλου είδους επίλυση του θέματος, με τελικό σκοπό μια όσο το δυνατό πληρέστερη μελέτη ικανή να οδηγήσει το σχέδιο στην υλοποίηση, εξασφαλίζοντας την βιωσιμότητα και την αειφορία της κατασκευής.

24 25

[Το καλλιχωρον φρέαρ, τομή]

[Το τελεστήριο & η θέση του στον λόφο, κάτοψη]

[Το τελεστήριο & η θέση του στον λόφο, τομή]

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Το τελεστήριο των ρωμαϊκών χρόνων και το ρωμαϊκό τείχος, με τις δύο εισόδους, μια από βορρά σε κατάληξη του δρόμου από το Άστυ, και μια προς την θάλασσα και το αρχαίο λιμάνι. Το τείχος και τα υπόλοιπα κτίσματα εξελίσσονται σαν δομές στον χώρο, με ποκίλους μετασχηματισμούς στο μέγεθος και την σημασία τους. Το όριο του τείχους είναι μια παλλόμενη στον χρόνο γραμμή. Η σύγχρονη επιλογή μας για την διατήρηση ή επαναφορά κάποιας από τις παρελθούσες φάσεις ή μορφές είναι πέρα από μια κίνηση κατασκευής πρώτα απ΄ όλα μια κίνηση δημιουργίας ενός παρελθόντος.

[Αρχικά σκίτσα, ρωμαϊκό τείχος αρχαιολογικού χώρου]

Α 1 . Μ ε θοδολ ογ ί α

3 . Σχέ σ η Γρ απτού και Σχεδιασμένου Λόγου

Στην συνέχεια της ανάπτυξης του κεντρικού θέματος της εργασίας, γίνεται μια προσπάθεια διερεύνησης της σχέσης σχεδιασμένου χώρου και γραπτού λόγου. Αυτή η διασταύρωση των δύο πεδίων, γίνεται με σκοπό τόσο να αιτιολογήσει ο σχεδιασμός μέρος της γραφής, όπως για παράδειγμα το σχεδιασμένο αποτέλεσμα την βιβλιογραφία που έχει επιλεγεί, όπως επίσης και να για φωτίσει η θεωρία επιλογές του σχεδιασμού που γίνονται ασυνείδητα, όπως τον πρώτο σχηματισμό σε σκίτσο της ιδέας. Στόχος, για την αναζήτηση αυτής της γέφυρας είναι αρχικά να γίνει στα μάτια μας λίγο πιο κατανοητό το πως σχεδιάζουμε και το γιατί σχεδιάζουμε αυτά τα συγκεκριμένα πράγματα. Με τη σειρά τους αυτά τα ερωτήματα εγείρουν ζητήματα προς διερεύνηση, άλλα, βαθύτερα, σχετιζόμενα με την σύγχρονη σκέψη για τον χώρο, δηλαδή την αναζήτηση ενός νέου τρόπου συσχέτισης φυσικού και ανθρωπογενούς. (εάν πλέον μπορούμε να το λέμε έτσι) Με απώτερο σκοπό μια πιο συμπυκνωμένη και συνεκτική προσωπική αλλά και μεταδόσιμη γραφή για τον χώρο, στηριζόμενη όχι σε μορφοπλασίες αλλά στην δύναμη μιας δομημένης διερεύνησης των ιδεών γύρω από τον λόγο που τις γεννά. Με άλλα λόγια να αρχίσει να χτίζεται ένας ανοιχτός πυρήνας τόσο θεωρητικός όσο και πρακτικός που να μπορεί να οραματιστεί αλλά και να προτείνει μια σχεδιασμένη μελλοντική ευτοπία.

26 27

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Τα θραύσματα που συνθέτουν ετούτη τη στιγμή του χρόνου την ταυτότητα μας μέσω της εικόνας μας για το παρελθόν, είναι ένας απο τους σημαντικότερους πολιτισμικούς παράγοντες που το παρελθόν μας έχει κληροδοτήσει και αφορά άμεσα στην διαχείρηση του μέλλοντος. Σε καμία περίπτωση οι αφηγήσεις αυτές δεν είναι αθώες. Συνεπώς, ωφείλουμε από την πλευρά της αρχιτεκτονικής να μεριμνήσουμε ώστε να μπορούν αυτοί οι χώροι να υπάρχουν και να εκφράζονται στο σήμερα. Με άλλα λόγια η εργασία μας αφορά στην κατασκευή ενός ενδιάμεσου υποβάθρου ωστε να μπορεί κανείς να δεί αυτούς τους χώρους. Η διαχείρηση αυτών των ίδιων των χώρων μένει ως ανοιχτό διακύβευμα των γενιών που έπονται.

[Τελεστήριο, λεπτομέρια]

28 29

Α2 . Ερ ευνητι κό Ερώτημ α Το ερευνητικό ερώτημα συγκροτείται από τρία επιμέρους ερωτήματα. Το πρώτο αναζητεί το εάν μπορεί να υπάρξει συγκροτημένη ολιστική θεωρητική και σχεδιαστική πρόταση, και μελέτη, πάνω στο ζήτημα της διάρθρωσης των ορίων αρχαιολογικού χώρου, βιομηχανικής περιοχής, περιοχής κατοικίας, φυσικού ανάγλυφου, στο συγκεκριμένο παράδειγμα της πόλης της Ελευσίνας.

Η δ ο μή το υ ερω τή ματο ς .

Το δεύτερο ερώτημα κινείται πάνω στην επιστήμη της μυθολογίας, αναζητώντας, την λογική και συνειρμηκή σχέση που μπορεί να συνδέει τους μύθους με τον χώρο. Αναζητεί μέσα από αυτή την σχέση ένα ενδιάμεσο πεδίο, που μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για τον σχεδιασμό. Τέλος, το τρίτο ερώτημα της εργασίας αφορά την δυνατότητα γέννησης μιας νέας γλώσσας. Πιο συγκεκριμένα, μπορεί ο σχεδιασμός σε συνδυασμό με την θεωρητική σκέψη που τον διαπερνά να αναθεωρήσει και να επαναδιατυπώσει εκ νέου τις σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων που συγκροτούν τον κόσμο μας; Επί παραδείγματι, την σχέση φυσικού και τεχνητού τόπου, μνήμης και σύγχρονης πόλης, σε ένα νέο σύστημα, ένα ενεργό πεδίο, ανεξάρτητο από την προσωπική γραφή και έκφραση αλλά εξαρτώμενο από μια κοινή πρόθεση να εμπλουτιστούν οι οπτικές σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων και να μετατραπούν σε σχέσεις ζωντανής βιωματικής αλληλεπίδρασης. Η οπτική σχέση προσδίδει στο υποκείμενο την ερμηνευτική ικανότητα του τοπίου, όπως θα αναλυθεί και αργότερα, η οποία με την σειρά της αποδίδει νόημα στα πράγματα. Αυτή η σχέση αναπτύσσεται στην αντίληψη ότι οι σχέσεις με τα πράγματα είναι σχέσεις εξ αποστάσεως, βλέπουμε δηλαδή κάτι όταν είμαστε έξω από αυτό. Το ερώτημα λοιπόν είναι εάν μπορεί ο συνδυασμός θεωρητικής και σχεδιαστικής έρευνας να προτείνει μια νέα γλώσσα. Μια γλώσσα στην οποία δεν θα αναζητήσουμε νέες λέξεις, αλλά να εκφράσουμε τις ήδη υπάρχουσες με νέο νόημα. Αυτή η γλώσσα δύναται να φτιάξει βελτιωμένους όρους επικοινωνίας μεταξύ των πολιτών καθώς δύναται να αλλάξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε και βλέπουμε τα πράγματα. Η γλώσσα

Το κ εντρι κ ό ερώ τη μα, δ ι α το υ σχεδ ι ασμο ύ.

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Τελεστήριο, λεπτομέρια]

Τα θραύσματα άλλοτε σαν ρογμές, στο σώμα του χρόνου, άλλοτε σαν νερό που κυλά και φέρει μνήμες και ιστορίες, μυθους και παραβολές, μας τυλίγει, αντανακλώντας το μπλέ του ατελέιωτου ουρανού. Οι πέτρες Φτίαχνουν γέφυρες, ανασυνθέτουν μύθους και μας καθιστούν εμάς σήμερα κοινωνούς στην αρχαία τέχνη της ζωής.

Α2. Ερευνητικό Ερώτημα

30 31

αυτή δεν αφορά τις μορφοπλασίες της αρχιτεκτονικής, ούτε μόνον το λόγο τον προφορικό και γραπτό. Σκοπεύει στην απελευθέρωση μιας δυναμικής που να εξελίσσει τις παρούσες αντιλήψεις γύρω από τον χώρο και να προβαίνει σε μια συνολικότερη θεώρηση του κόσμου ως ένα ανοιχτό όλον. Τα όρια του τόπου, του τοπίου, του φυσικού, του ανθρωπογενούς, του παλιού και του νέου θα είναι θολά. Μέσα στο όλον που αποκαλύπτεται μέσω της νέας γλώσσας, θα συνυπάρχουν τα επιμέρους σε μια ελεύθερη σύνθεση χώρου, σε ένα ενιαίο και ανοιχτό περιβάλλον. Ως απλές επεκτάσεις του συνολικότερου ερωτήματος, υπάρχουν οι σκέψεις εάν μπορεί η συγκεκριμένη πολιτική, οικονομική, αστάθεια να οδηγήσει σε μια πίο συνολική αλλαγή του τι θεωρούμε δημόσιο χώρο. Η αλλαγή αυτή θα στραφεί όχι προς μια περαιτέρω ιδιωτικοποίηση αλλά μια απόδοση του κοινού πεδίου στην ανθρώπινη κατάσταση. Η εργασία θα διερευνήσει την δυνατότητα να στηθεί μια τέτοια γλώσσα ικανή να οδηγήσει την σκέψη σε ένα νέο άνοιγμα. Το νέο αυτό άνοιγμα που θα διαδεχθεί το κλείσιμο του μεταμοντερνισμού που έχει προηγηθεί, δεν μπορεί παρά να περιμένει ένα νέο κλείσιμο στο μέλλον, όπου αυτό το νέο αντικειμενικό και μετρήσιμο περιβάλλον που θα έχει δημιουργηθεί, θα βιωθεί ξανά, θα κατοικηθεί ενεργά, θα μετατραπεί σε τόπος συνύπαρξης φύσης κατασκευής, ανθρώπων με ανθρώπους, χωρίς πλέον όρια αλλά με μέλη διακριτά, σε ένα συνεκτικό όλον.

Το ερώ τη μα σε μι α θ εω ρη τι κ ή β άση .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Ανασυστήνωντας, τα θραύσματα του παρελθόντος. Σε μια προσπάθεια να διατηρήσουμε, να μεταφέρουμε και να διασώσουμε τα γλυπτά, ή τα κτίσματα, φτιάχνουμε άλλα κτίσματα, άλλες κατασκευές καλυπτικές, ή συπληρωματικές, αλλά συχνά ακόμη και αφηγηματικές. Είναι στην φύση του ανθρώπου να φτιάχνει, και να καταστρέφει. Η απόσταση που μας χωρίζει από τα ερείπεια είναι τέτοια που μπορούν να αποτελούν ταυτοχρόνως το απόλυτως άγνωστο και ανοίκειο και το απολύτως γνωστό και οικείο. Τα νήματα πλέκει η προσωπική φαντασία, σε μονοπάτια άλλοτε λογικά και άλλοτε ποιητικά. Αυτό το περιβάλλον της ενεργητικής μνήμης μας ανοίγει στην μελλοντική διάσταση του παρελθόντος.

[αρχαιολογικό μουσείο Ελευσίνας]

32 33

Α3 . Τι κ ινεί την πρόθεση της έρευ ν α ς Σε αυτό φαινομενικά απλό ερώτημα, η απάντηση μοιράζεται σε δυο κατευθύνσεις. Μια εσωτερική που η ψυχαναλυτική της φύση την διατρέχει, και μια περισσότερο εξωτερική, όπου αφορά το άνοιγμα του ατόμου και την προβολή του στα κοινά.

Η π ρό θ εση τη ς εργ ασί ας .

Ο εσωτερικός λόγος της έρευνας αναζητεί μια ποιητική σχέση ερμηνείας των πραγμάτων. Ένα εσωτερικό βλέμμα καταβύθισης που δεν λαμβάνει ως δεδομένη καμία προ αποφασισμένη δομή οργάνωσης του χώρου και του κόσμου. Ξανακοιτάζει τον κόσμο με μια διαρκή αμφιβολία. Μια αμφιβολία που όμως βαθιά μέσα της έχει ως στόχο να επανέλθει σε μια νέα σταθερότητα, ένα νέο κλείσιμο της σκέψης. Αυτή η προσπάθεια να μην δεχθούμε κάτι ως δεδομένο είναι μια διαδικασία επίπονη και αργή. Ζητάει την θεμελίωση εξ αρχής κάθε έννοιας και χωρικής δομής με την οποία καταπιάνεται. Η προσπάθεια αυτή διακρίνεται από ένα αγνωστικισμό και ένα ξεκάθαρο δομικό χαρακτήρα, αφού θέλει να ξαναθεμελιώσει τα πράγματα και όχι να τα ταρακουνήσει απλά.

Η π ρο σω π ι κ ή δ ι άσταση .

Make it new θα πεί ο Ezra Pound1, και αυτό ακριβώς είναι που τροφοδοτεί την εσωτερική φύση του ερωτήματος. Κινητήριος δύναμη στην διερεύνηση των προθέσεων είναι το πάθος για ανακάλυψη και η συγκίνηση που γεννάται μέσα από το ίδιο το αντικείμενο της σκέψης και του σχεδιασμού. Η αυτοαναφορική ανάγκη για σταθερoποίηση της σκέψης γύρω από μια συνθετική ιδέα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτό που κινεί την πρόθεση της συγκεκριμένης ιδέας. Μάλιστα παρατηρώ ότι η πρόθεση μοιράζεται μεταξύ της εσωτερικής καταβύθισης και της εξωτερίκευσης των ερεθισμάτων και σκέψεων. Είναι μια παλινδρομική κίνηση που αναζητά πρώτα απ’ όλα μια εσωτερική αυθαίρετη πίστη από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα, ώστε στην συνέχεια να μπορεί να μετατραπεί σε προσωπική αλήθεια και να αποτελέσει αντικείμενο διαλόγου.

1 Ezra Pound, Make It New / essays by Ezra Pound, εκδ. Yale University Press, New Haven, Connecticut, 1935,

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Πηγή: Λεξικό Liddell & Scott]

[αρχαιολογικό μουσείο Ελευσίνας]

Τοποθετημένα σε ενα κήπο. Ατάκτως ερειμένα σε μια ανασκαφή, έτσι όπως ο χρόνος ή κάποιο συμβάν που η τυχαιότητα της ζωής έφερε, εμφανίζονται σε μας σήμερα. Ως ρομαντικό τοπίο, ώς αντικείμενα προς μελέτη και έρευνα πίσω από προθήκες και μέσα σε κλιματιζόμενες αίθουσες, μέσα στην πόλη που τα γέννησε ή χιλλιάδες χιλιόμετρα μακρυά της. Τα χνάρια της ζωής που προηγήθηκε μας τοποθετούν έξω από τα όρια του εαυτού μας. Μετακινούμαστε από την οικεία θέση και τόπο σε ένα τόπο ανόικειο, έξω από εμάς. Προεκτεινόμαστε σε αυτό το ανοίκειο έξω στην προσπάθεια να δούμε το διαφορετικό.

Α 3 . Τι κ ι ν ε ί τ η ν π ρ ό θ ε σ η τ η ς έ ρ ε υν ας

«Ένα ανθρώπινο σώμα βρίσκεται εδώ μόνον όταν ανάμεσα σ εκείνον που βλέπει και το ορατό, ανάμεσα σ εκείνον που αγγίζει κι εκείνο που αγγίζεται, ανάμεσα στο ένα μάτι και το άλλο, ανάμεσα στο ένα χέρι και το άλλο υπάρχει ένα είδος διασταύρωσης, όταν ανάβει η σπίθα του αισθανόμενου – αισθητού, όταν πιάνει εκείνη η φωτιά η οποία δεν θα σταματήσει να καίει μέχρι την στιγμή που κάποιο σωματικό ατύχημα θα αποδομήσει αυτό που κανένα τυχαίο συμβάν δεν ήταν σε θέση να δημιουργήσει.» θα σημειώσει ο Μορίς Μερλώ-ποντύ2. Μέσα από αυτό τον συλλογισμό θα επιχειρήσουμε να ανοίξουμε τη σκέψη πέρα από τα όρια του εσωτερικού βλέμματος, σε ένα ενδιάμεσο τόπο. Σε ένα πεδίο που δεν είναι ούτε το μέσα ούτε το έξω, αλλά εν μέσω των δύο. Το παράδειγμα της γέφυρας του Heiddeger εδώ θα σταθεί πολύ βοηθητικό καθώς όπως επισημαίνει, η γέφυρα αποκτά την σημασία της λόγω του ενός και του άλλου τόπου που συνενώνει, αλλά και οι δύο τόποι νοηματοδοτούνται δια μέσω της γέφυρας3. Αυτή η τεχνική κατασκευή του νου και της ψυχής σχηματίζει ένα τόπο ενδιάμεσο ικανό να μας αποκαλύψει με ένα νέο τρόπο τόσο εκείνο το άπειρο εσωτερικό όσο και το ανοίκειο έξω. Σε αυτή την κατάσταση έκστασης (μετατόπισης δηλαδή από την οικεία θέση) αναπτύσσεται εκ νέου το ερέθισμα για μια ποιητική (δημιουργική) σχέση με τον κόσμο. Στόχος της έκστασης είναι ένα νέο πλάσιμο που ενώ θα χρησιμοποιήσει τα ίδια υλικά και εργαλεία, ταυτόχρονα θα τα συνθέσει με νέα νοήματα. Ένα δημιούργημα της ψυχής και του νου που συγκινεί. Κινείται δηλαδή σε σχέση με κάτι άλλο. Η αλληλεξάρτηση των μερών που γεννάται σε αυτό το ενδιάμεσο πεδίο, υπενθυμίζει την αδυναμία της αυτοαναφορικής σκέψης στην δεδομένη χρονική στιγμή. Η ανάγκη να ξαναδούμε τα πράγματα συνδυαστικά και έξω από την αυστηρά εσωτερική μας σκοπιά είναι το πρώτο βήμα στο ξεπέρασμα της απόλυτης κυριαρχίας του ατομισμού που χαρακτηρίζει ίσως περισσότερο έντονα από κάθε άλλη εποχή την δική μας.

2 Maurice merleau-Ponty, Η αμφιβολία του Σεζάν Το μάτι και το Πνεύμα, εκδ. Νεφέλη,Αθήνα, 1991

2 Martin Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 2008

34 35

Η έ κ - σταση .

Î’

Γενική θεώρηση, ορισμοί, το περιβάλλον της σκέψης - Λόγος Θεωρητικός

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Φεύγουσα κόρη αρχαιολογικό μουσείο Ελευσίνας]

Η φεύγουσα κόρη, πιθανότατα τμήμα παράστασης από αετωματική σύνθεση, λόγω της πιο δισδιάστατης απεικόνισης αλλά και της έλλειψης επεξεργασίας στην πίσω όψη. «Μια θεότητα µε διαφορετικές όψεις είναι απολύτως κατάληλλη για να παρουσιάζεται µόνο µε µία όψη, όταν την εξετέζουµε σε κάποια µόνο στιγµή... Σαν Περσεφόνη, η Εκάτη δίνει µορφή στην ελληνική ιδέα της µη ύπαρξης. Σαν ∆ήµητρα είναι µια ελληνική µορφή της ιδέας της µητέρας των πάντων. Όσοι τείνουν να θεωρούν τις ελληνικές θεότητες σαν αµιγείς τύπους, θα πρέπει να συνηθίσουν στην δυαδικότητα δυο δυο θεµελιακά διαφορετικών θεαινών. Θα πρέπει ακόµη να αντιληφθούν πως η ιδέα της µη ύπαρξης στην ελληνική θρησκεία σχηµατίζει την ρίζα της ύπαρξης. Αυτή η συνειδητοποίηση θα τους βοηθήσει να κατανοήσουν την βαθιά ριζωµένη ταυτότητα των δυο διαφορετικών αλλά τόσο στενά συνδεδεµένων µορφών.»

[C. Kerenyi , Η Επιστήμη της Μυθολογίας, εκδ. Ιάμβλυχος, 2008, σελ.161.]

Β. Γενική θεώρηση, ορισμοί, το περιβάλλον της σκέψης - Λόγος Θεωρητικός

38 39

Β.0 Η πό λι ς Στο κύριο τμήμα της θεωρητικής ανάπτυξης της εργασίας, θα παρουσιαστεί η σκέψη που διαπερνά τον σχεδιασμό. Η Ελευσίνα είναι πόλη του Νομού Αττικής και έδρα της Περιφερειακής Ενότητας Δυτικής Αττικής, ευρισκόμενη σε απόσταση περίπου 20 km από την Αθήνα.

Η Ε λευσί να.

Έχει έκταση 20 km² και πληθυσμό 24.910 κατοίκους, σύμφωνα με την Απογραφή του 2011. Η Ελευσίνα είναι ένας από τους πέντε ιερούς τόπους του αρχαίου κόσμου, και μάλιστα ίσως ο σημαντικότερος. Η ιερά οδός, ήταν ο δρόμος που ένωνε τον Κεραμεικό και την Αθήνα με την Ελευσίνα. Ήταν επίσης ο τόπος όπου η πομπή των Ελευσινίων μυστηρίων εξελισσόταν. Η Έξοδος από την ιερά πύλη του Κεραμεικού στην Αθήνα δίπλα από τον Ηριδανό ποταμό, και το περπάτημα μύησης μέσω της Ιεράς οδού στην αρχαία Ελευσίνα, ξεδιπλώνουν τελετουργικά άγνωστα σε εμάς σήμερα, αλλά ταυτόχρονα βαθιά ριζωμένα σαν αρχέτυπες εγγραφές σχετισμένες με την αντίληψη της κυκλικότητας της ζωής, του χρόνου και εν γένει της σχέσης με τον κόσμο. Η πόλη όμως όπως κάθε ζωντανό σχήμα αλλάζει, μεταλλάσσεται και το μόνο βέβαιο είναι ότι τίποτα δεν μπόρεσε ποτέ να περιορίσει αυτή την αλλαγή. Συνεπώς στην διάρκεια του χρονικού νήματος η Ελευσίνα άλλαξε σημασία, όπως άλλαξαν οι άνθρωποι και οι πολιτισμοί που την κατοίκησαν. Σε αυτό το πλαίσιο σκέψης ο χώρος παραμένει το αντικειμενικό υπόβαθρο των πολλαπλών εγγραφών της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στόχος της εργασίας δεν είναι εδώ η ιστορική καταγραφή των διαφορετικών φάσεων ανάπτυξης της πόλης της Ελευσίνας, αλλά περισσότερο η ανάπτυξη ενός υποβάθρου σκέψης με αφορμή την ιχνηλάτιση διαφορετικών σημείων ενδιαφέροντος στο χώρο της Ελευσίνας, αλλά και γενικότερων σκέψεων που γεννούνται με βάσει διεθνή παραδείγματα επεμβάσεων αστικής κλίμακας.

Ο ι π αρεμβ άσει ς αστι κ ή ς κ λί μακ ας .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

«Η θεά γίνεται µητέρα, οργίζεται και λυπάται για την κόρη που αποπλανήθηκε µέσα στην δική της ύπαρξη γίνεται η κόρη την οποία ξαναβρίσκει και µε την οποία ξαναγεννά τον εαυτό της. Η ιδέα της αρχικής θεάς Μητέρας - Θυγατέρας, που κατά βάθος αποτελεί µια οντότητα, είναι ταυτόχρονα η ιδέα της αναγέννησης. Η ταύτιση µε την µορφή της ∆ήµητρας σηµαίνει καταδίωξη, αρπαγή, βιασµό, αποτυχηµένη κατανόηση, οργή και θλίψη, στη συνέχεια όµως σηµαίνει επανάκτηση και αναγέννηση. Αν εξαιρέσουµε τη συνειδητοποίηση της παγκόσµιας αρχής της ζωής, τι σηµαίνουν όλα αυτά για τη µοίρα του κάθε θνητού; Τι αποµένει τότε για την µορφή της Περσεφόνης; Αναµφίβολα , είναι εκείνο που συνθέτει τη δοµή του του ζωντανού δηµιουργήµατος, ξέχωρα από το αιώνια επαναλαµβανόµενο δράµα του ερχοµού και της αποχώρησης από την ζωή, σηλαδή η µοναδικότητα του ατόµου και η υποδούλωσή του στη µη ύπαρξη. Εδώ εννοούνται η µοναδικότητα και η µη ύπαρξη όχι µε την φιλοσοφική έννοια

[Εσχάρα, βωμός, Ελευσίνα]

Β . 0 Η Πόλ ι ς

Η χωρική έκφραση και το νόημα που εκείνη προσδίδει στον αστικό χώρο συνυπάρχουν και ταυτίζονται, χωρίς το ένα να αυτονομείται του άλλου. Πολύ περισσότερο από ότι τα ρεύματα στην αρχιτεκτονική, ο αστικός χώρος είναι μέσω της μορφής του φορέας νοημάτων. Κατά συνέπεια θα επιχειρήσουμε να δείξουμε ότι οι μορφές αυτές της αστικής οργάνωσης δεν είναι ούτε τυχαίες ούτε αθώες. Αρχικά, θα παρατηρούσε κανείς ότι οι πολιτικές, και κοινωνικές αλλαγές αργούν να εκφραστούν στον χώρο. Αυτό όμως θεωρώ ότι είναι αποτέλεσμα της μεγάλης αδράνειας που χαρακτηρίζει την πόλη και όχι επειδή ο αστικός χώρος μένει στην πραγματικότητα ανεπηρέαστος. Ο λόγος της αδράνειας, πιθανότατα σχετίζεται με την νοσταλγία του υφιστάμενου και κυρίως τον φόβο που προκαλεί κάθε πιθανή αλλαγή. Πολλές φορές όμως η νοσταλγία δίνει έναυσμα στον σχεδιασμό, με την λογική της επαναφοράς κάποιας ιδανικής ιδέας του παρελθόντος στο παρόν. Άλλες πάλι φορές η νοσταλγία συνδέεται με την ανάγκη συντήρησης σχέσεων εξουσίας ή μορφών ελέγχου. Δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε δει στην σύγχρονη βιβλιογραφία, την προσπάθεια επικράτησης της αστικής τάξης και την αντίστοιχη χωρική έκφραση αυτής της προσπάθειας. Ενδεικτικά, αναφέρουμε εδώ τα σχέδια του John Nash για τον Λονδίνο και του Βαρώνου Haussmann για το Παρίσι. Συνοπτικά, οι δυο παρεμβάσεις αν και γενήθηκαν από διαφορετικούς λόγους έχουν κοινό ιδεολογικό υπόβαθρο και αυτό εκφράζεται από την διαμερισματοποίηση της πόλης με σκοπό να αποτυπωθεί και χωρικά η εξουσίαστική δύναμη των πιο ισχυρών κοινωνικά ομάδω πάνω στις πιο αδύναμες. Η χάραξη της Regent’s street, όπως επίσης και οι νέες λεωφόροι του Haussman ήταν πρακτικές εφαρμογές μιας πολιτικής ελέγχου και διαχωρισμού πάνω στον αστικό χώρο. Οι επεμβάσεις που έγιναν στην περίοδο ανασυγκρότησης των αστικών κέντρων μετά τον δευτερο παγκόσμιο πόλεμο, πειραματίστηκαν σε διάφορα μοντέλα οργάνωσης του αστικού χώρου. Πολλά παραδείγματα νέων πόλεων στην Αγγλία, όπως και στην Γαλλία καταδεικνύουν την ανάπτυξη των αστικών κέντρων πάνω στην ανάγκη της παραγωγής και της ανάπτυξης της βιομηχανίας. Σήμερα, οι επεμβάσεις έχουν διαφορετικό χαρακτήρα καθώς δεν οδηγούνται πλέον από κάποια ανάγκη μαζικής στέγασης ή μαζικής παραγωγής βιομηχανικών προϊόντων. Οι σημερινές παρεμβάσεις ειδικά χάρις την εισαγωγή του θεσμού των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών δίνουν

40 41

Η π αθ ο γ έ νει α τη ς νο σταλγ ί ας .

[Πολεοδομικοί άξονες που διανοίχθηκαν από τον Οσμάν στο Παρίσι]

[Σχέδιο διάνοιξης Regent’s street] [Πηγή: Δημήτρης Καρύδης, Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2008 σελ.87-100]

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Ρωμαικό τείχος ιερού Ελευσίνας]

, αλλά έτσι όπως προσωποποιούνται από το άµορφο και ανυπόστατο βασίλειο του Άδη. Εκεί βασιλεύει η Περσεφόνη, η αιώνια µοναδική που δεν υπάρχει πλέον. Φιλοσοφικά, η µοναδικότητα της σχηµατίζει εκείνο το κάτι σε σχέση µε το οποίο ακόµη και η µη ύπαρξη υπάρχει. Αν δεν υπήρχε αυτή η µοναδικότητα, τίποτε δεν θα σάλευε και δεν θα αναπηδούσε µέσα στη µη ύπαρξη, και το βασίλειο του Άδη δεν θα υπήρχε, ούτε ακόµη και σαν όψη του Παρελθόντος.»

[C. Kerenyi , Η Επιστήμη της Μυθολογίας, εκδ. Ιάμβλυχος, 2008, σελ.161.]

Β . 0 Η Πόλ ι ς

42 43

[Πηγή: Δημήτρης Καρύδης, Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2008 σελ.412]

συχνά χώρο στην διατύπωση νέων ιδεών. Φωτεινά παραμένουν τα παραδείγματα όπως αυτο της πρότασης του L.Krier για την περιοχή Tegel στο Δυτικό Βερολίνο.1 Πολλές προτάσεις έχουν χαρακτήρα οραματικό και τραβούν τη σκέψη μπροστά, δυστυχώς συχνά, η ανάγκη συντήρησης μιας κανονικότητας και της εν γένει δειλίας που εμφανίζεται μπροστά στο συγκρουσιακό πρόσωπο της επερχόμενης αλλαγής είναι ίσως οι βασικότεροι λόγοι που η πόλη αργεί να παρουσιάσει τις πολιτικές και οικονομικές ζυμώσεις που συμβαίνουν μέσα της. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι στο τέλος δεν εκφράζονται. Ο χώρος συγκροτείται από την αφήγηση της επικρατούσας ιδεολογίας (θρησκεία, εμπόριο, οικονομία, βιομηχανία…κλπ) , έτσι με ένα τρόπο είναι φορέας μιας αλήθειας που δεν μπορεί να συγκαλυφθεί. Περπατώντας δηλαδή κανείς και βιώνοντας μια πόλη, λίγα είναι τα στοιχεία της συγκρότησης της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής της δομής που δεν γίνονται εμφανή από την αρχική της όψη. Η θέση μιας πλατείας, η σχέση των περιοχών μεταξύ τους αλλά και με το εμπορικό, κοινωνικό, πολιτικό κέντρο, η δημόσια έκφραση της άρχουσας εξουσίας. Όπως και πολλά άλλα σημάδια αποδεικνύουν ότι η μορφή της πόλης δεν είναι αθώα αλλά η ειλικρινής έκφραση του πολιτικοοικονομικού γίγνεσθαι. Με άλλα λόγια το πολιτισμικό έκτυπο της δεδομένης περιόδου. Η πόλη λοιπόν κρατά στον χώρο της το σύνολο αυτών των δυνάμεων που έχουν κατά περιόδους εκφραστεί, αλλάζει από αυτές και ταυτόχρονα παραμένει ανοιχτή σε νέες μελλοντικές εγγραφές. Η πόλη ως οργανωμένη μορφή ζωής από τις περιόδους των πρώτων αστικοποιήσεων, χαρακτηρίζεται από την έννοια της φθοράς. Το τεχνητό περιβάλλον που φτιάχνει για να προστατέψει τον άνθρωπο είναι το μήλο που γεννά την γνώση και ταυτόχρονα τον θάνατο. Την απομάκρυνση από την ανοίκεια φύση και την οργάνωση σε ομάδες. Σήμερα οι πόλεις μας, μηχανισμοί πολύπλοκοι, κρατάνε στα σπλάχνα τους την φθορά της ζωής και την δύναμη της επαναδημιουργίας, συνθέτοντάς το πολιτισμικό τοπίο που μας περιβάλλει και ζωογονεί το μέλλον.

1 Δημήτρης Καρύδης, Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2008

Η άγρυπ νη π ό λη .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Απο την θεώρηση του Kerenyi , εντοπίζουμε ένα πολύ βασικό στοιχείο μιας κοσμοθεωρίας, οτι δηλαδή, όλα μέρη συμπυκνώνονται σε ένα εννοιαίο και αδιαίρετο όλον. Το κάθε μέρος είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όλον καθώς χωρίς το μέρος το όλον παύει να υπάρχει. Το τείχος για παράδειγμα, όπως και κάθε αρχιτεκτονική ή μηχανική κατασκευή είναι ένα όλον αποτελούμενο από μέρη. Κάθε μέλος επιτελεί σε ένα σωστό έργο το ρόλο του έτσι που δεν μπορείς να αφαιρέσεις ούτε να προσθέσεις τμήμητα χωρίς να χαθεί η συνοχή. Η Αποδόμημένη σημερινή κατάσταση του τείχους μπορεί να έχει δύο πλευρές αναγνωσης. Αρχικά αυτή της απόλυτα διασπασμένης παράθεσης μερών σε ένα συνολικότερο χαοτικό σύστημα. (Σύγχρονη κατάσταση)

[Ρωμαικό τείχος ιερού Ελευσίνας]

Β. Γενική θεώρηση, ορισμοί, το περιβάλλον της σκέψης - Λόγος Θεωρητικός

44 45

Β.1 Η Μνήμη ( Α ρχαι ολογί α-Β ι ομ ηχ α ν ί α - Πό λ η )

Ο Giacometti γράφει: « Αυτό που με ενδιαφέρει σε κάθε ζωγραφική είναι η ομοιότητα, δηλαδή, αυτό που για μένα είναι η ομοιότητα: αυτό που μου δίνει την δυνατότητα να ανακαλύπτω κάτι από τον εξωτερικό κόσμο».1 Στον Πλατωνικό διάλογο Φαίδων, αναπτύσσεται το επιχείρημα ότι όλα τα αισθητά αντικείμενα αναφέρονται σε κάποιες μορφές των οποίων είναι ομοιώματα. Δεν έχουμε δεί ή μάθει τις μορφές σε αυτή τη ζωή αλλά τις είδαμε πρωτού αρχίσει η ζωή μας και η γνώση μας γι αυτές είναι έμφυτη στη μνήμη μας. Στο παράδειγμα που δίνεται, οι αισθητηριακές αντιλήψεις αντικειμένων που είναι όμοια αναφέρονται στην ιδέα της ομοιότητας, που είναι έμφυτη μέσα μας. Η ιδέα της ομοιότητας είναι αποτυπωμένη στην μνήμη μας, η σφραγίδα της λανθάνει στο κερί της ψυχής μας. Η αληθής γνώση συνίσταται στην προσαρμογή των αποτυπωμάτων των αισθητηριακών εντυπώσεων στο βασικο αποτύπωμα της μορφής ή της ιδέας στην οποία ανταποκρίνονται τα αντικείμενα της αίσθησης. Αυτή η Πλατωνική προσέγγιση της ιδέας μέσω της μνήμης, ή καλύτερα της γνώσης της αλήθειας ως ενθύμησης της καθαρά εκφρασμένης ιδέας την οποία κάποτε όλες οι ψυχές είδαν, γεφυρώνει και ερμηνεύει την σκέψη του Giacometti περί ομοιότητας. Με ένα τρόπο η πλατωνική θεώρηση τοποθετεί την μνήμη σε θεμέλιο λίθο του όλου. Τα εργαλεία της αίσθησης συνεπώς, λειτουργούν ψηλαφιστά σε αυτό το σκοτεινό τόπο που μας περιβάλλει ανακαλώντας μέσω της μνήμης την γνώση από τον κόσμο.

Η Π λατω νι κ ή ι δ έ α τη ς μνή μη ς

Δεν είναι τυχαίο εξ άλλου το γεγονός ότι η μνήμη σχετίζεται άμεσα με τον τόπο και τον χώρο. Η μνήμη από την πρωταρχική της θεώρηση σύμφωνα με τον Συμωνίδη2 που την διερεύνησε, σχετίζει καταστάσεις αντικέιμενα και ονόματα ή αριθμούς με μέρη του χώρου, όπως μέρη ενός ναού. Έτσι η τέχνη της ανάκλησης τόπων είναι και η τέχνη της μνημονικής στην πιο αρχέτυπη μορφή της. Η μνήμη

Η ενεργ η τι κ ή μνή μη κ αι το π αρό ν.

1 Georges Charbonnier, le monologue du peintre ( Διάλογοι με μοντέρνους ζωγράφους), εκδ. Δελφίνι, Αθήνα, 1992, μτφρ. Ζακοπούλου Γεωργία, σελ. 172 2 Frances A. Yates, Η τέχνη της μνήμης, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2014, μτφρ. Άρης Μπερλής

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Είτε να λειτουργεί ως έναυσμα για την σκέψη και την φαντασία να προσθέσει τα κομμάτια που λείπουν ώστε να μπορέσει να αντικρύσει την αποδομημένη ύλη σαν ένα εννοιαίο σώμα ξανά. Αυτή η δεύτερη πλευρά, είναι που επιδιώκουμε μέσα από αυτή την εργασία.

[ Μύστες]

[Τελεστήριο Ελευσίνας]

Ο αναλημματικός τοίχος αντιστήριξης πίσω από το τελεστήριο. Ο τείχος ως εκσκαφή σε αντίθεση με τον τείχο ως κτιστό όριο. Δυο πράξεις τελείως διαφορετικές αλλά ίδιες στην ουσία τους. Οι χαρακιές της ζωής, που παρήλθε είναι εμφανείς και ανάγλυφες στο σώμα της γης. Δεν μας θυμίζουν αυτό που έχει φύγει, αλλά την έννοια της παρουσίας του. Αν υπάρχει κάποια ομοιότητα αυτή έγγυται στην αρχέγονη πράξη της κατοίκησης, και στη σχέση του ανθρώπου με τον τόπο

Β . 1 . Η Μ ν ή μ η ( Α ρχαιο λο γ ία-Β ιο μ η χαν ία-Π ό λη )

46 47

γίνεται έτσι χωρική δράση, τέχνη ενεργητική που στην προσπάθεια της ανάκλησης δημιουργεί το νέο. Η μνήμη αναζητώντας την αλήθεια, δεν έχει χαρακτήρα ενθύμησης αλλά ανακάλυψης εκ νέου αφού σχετίζεται άμεσα με το φαντασιακό και τον χώρο. Η μνήμη λοιπόν είναι διαδικασία ενεργητική, δημιουργικό γέννημα μιας γνώσης νέας και μιας ερμηνείας που δεν προϋπήρχε παρά μόνο στην ασυνείδητη προσωπική κατάσταση. Υπό αυτό το πρίσμα το βλέμμα στρέφεται στην πόλη της Ελευσίνας διερευνώντας τις πιθανότητες μιας νέας ερμηνείας του παρελθόντος στο σήμερα. Καλούμαστε να επαναδιαπραγματευθούμε τους όρους με τους οποίους τα πράγματα μας δίνονται και να τους αναθεωρήσουμε εκ βάθρων αναζητώντας ένα οραματικό μέλλον. Το κουφάρι του αρχαιολογικού χώρου στην σύγχρονη πόλη, τα υπολείμματα μιας βιομηχανικής ανάπτυξης χωρίς κανένα σχέδιο, και μιας πόλης που άναρχα βρήκε την όποια έκφραση της στο παρόν, περιεγραμμένα από ένα Αττικό τοπίο με το έντονο ανάγλυφο και τη θάλασσα να το πλαισιώνει, αναζητεί στο σήμερα περισσότερο από ποτέ μια πρόταση για το μέλλον. Με άπλά λόγια πρέπει να θυμηθούμε αλλά και ταυτόχρονα να ξεχάσουμε για να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε και αν κάτι ζητά επιτακτικά από εμάς το παρόν, είναι το να δημιουργήσουμε εξ αρχής με τόλμη και όνειρο, ξεχνώντας ενθυμούμενοι. Να αποτάξουμε συνεπώς την νωθρότητα λόγω οικονομικής συμπίεσης και ανάγκης για υπέρμετρη συσσώρευση κερδοφορίας αλλά και την δείλια που στοιχειώνει το σύγχρονο πολιτισμό μας και να στρέψουμε με ένα είδος πίστης το βλέμμα στην αναθεώρηση της κατοίκησης του μέλλοντος στα αστικά μας κέντρα.

Η μνή μη κ αι η π ό λη τη ς Ε λευσί νας .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Στην πρώτη φάση της επεξεργασίας της πρότασης, το τείχος και οι χώροι που σχηματίζονται γύρω από αυτό αλλά και μέσα του έδωσαν την ιδέα να δουλευτεί το τείχος σαν χώρος που μπορεί να περιέχει εκθέματα, κατασκευές και αντικείμενα. Η αρχική ιδέα ήταν αντί να μιλήσουμε για ένα μουσείο ανοιχτό στην πόλη να συγκεντρώσουμε το μουσείο στον αρχαιολογικό χώρο και να τον μετατρέψουμε σε ένα ανοιχτό περίπατο, όπου κανείς θα έρχεται σε επαφή με τα εκθέματα μέσα στο ιδιο το περιβάλλον που τα έχουν γεννήσει.

[Επιχώσεις για την κατασκευή του άνδηρου στο τελεστήριο της Ελευσίνας]

Β. Γενική θεώρηση, ορισμοί, το περιβάλλον της σκέψης - Λόγος Θεωρητικός

48 49

Β.2 Δημόσιος Χώρος/Βίος - Ιδιωτικός Χώρος/Βίος

Στην προσέγγιση των ιδεών που σχετίζονται με την σχέση ιδιωτικού και δημόσιου πεδίου, θα στρέψουμε το βλέμμα σε ένα χρόνο παρελθοντικό και πολύ μακρινό, με σκοπό να βρούμε μια ρίζα αναφοράς για αυτό στο οποίο θέλουμε να ξαναστρέψουμε το βλέμμα. Αυτό το γύρισμα σε ένα χρόνο αρχαιολογικό επίσης μας προσφέρει την ασάφεια του να μην γνωρίζουμε με απόλυτη ακρίβεια αλλά να μπορούμε γι αυτό ακριβώς τον λόγο να προβάλλουμε ερμηνείες πάνω σε δεδομένα και γνωστά στοιχεία. Στην ανάπτυξη της σχέσης δημόσιου ιδιωτικού χώρου, θα απελευθερωθούμε από την σχέση που σχηματίζουν ως δίπολα, καθώς αυτή θα ήταν μια προσέγγιση απλουστευτική αφού δεν πιστεύουμε πως η ζωή μοιράζεται απλά σε δύο πόλους. Περισσότερο θα θέλαμε να δούμε τις σχέσεις που σχηματίζονται μεταξύ πραγμάτων και καταστάσεων οικείων, με καταστάσεις ανοίκειες, καθώς και τον ρόλο που παίζει η έννοια της ιδιοκτησίας στο παραπάνω σχήμα.

Σ τό χο ι π ρο σέ γ γ ι ση ς .

Η σκέψη θα επιστρέψει στο παρελθόν με την βοήθεια της ανάλυσης του J.P. Vernant για ένα σύνολο θεοτήτων της αρχαίας Ελλάδας, τις ιδιότητές τους και την σχέση τους με τον χώρο και τον άνθρωπο. Το σχήμα που θα φτιάξουμε αφορά αρχικά την Εστία και τον Ερμή, την μεταξύ τους σχέση και τα συμπεράσματά μας από αυτή. Στην συνέχεια το σχήμα θα εμπλουτιστεί με το παράδειγμα του Διονύσου και της Άρτεμις. Σε αυτό το σχήμα, εμβόλιμα θα εμφανιστεί ο μύθος του Οδυσσέα μέσα από το ταξίδι της επιστροφής του στην Ιθάκη και το ζήτημα της συγκρότησης της ταυτότητάς του.Το μυθλογικό στοιχείο διατρέχει την σκέψη και την εργασία, για δύο λόγους. Αρχικά διότι ο ίδιος ο τόπος που επιλέγουμε να επέμβουμε είναι ένας τόπος ταυτισμένος με μυθολογικές αναφορές, τις οποίες καλούμαστε να κατανοήσουμε και να συσχετίσουμε, και έτσι αυτές γονιμοποιούν την σκέψη. Ο δεύτερος και σημαντικότερος λόγος είναι διότι αυτές οι μυθολογικές αναλύσεις, εμπεριέχουν αρχετυπικά χωρικά στοιχεία, άμεσα συνδεδεμένα με την ανθρώπινη κατοίκηση. Οι επιστροφές αυτές καταδεικνύουν την σημασία που είχε πάντα για τον άνθρωπο η συσπείρωση γύρω από κέντρα, η παρουσία σε χώρους δημόσιους, η συναναστροφή και η κοινωνική συνδιαλλαγή. Με άλλα λόγια την αρχέγονη σχέση ανθρώπών οργανωμένων σε κοινωνίες και την αλληλεπίδραση τους με τον χώρο.

Η μέ θ ο δ ο ς ,

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Η πρόταση συνέχισε με τον σχεδιασμό του τείχους με περισσότερη ακρίβεια, με σκοπό να εντοπιστούν οι κοιλότητες που θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν τους χώρους που αρχικά η πρόταση είχε οραματιστεί.

[Σχέδιο Επιχώσεων για την κατασκευή του άνδηρου στο τελεστήριο της Ελευσίνας]

Β.2. Δημόσιος Χώρος/Βίος - Ιδιωτικός Χώρος/Βίος

Αρχετυπικά η Εστία αποτελεί το κέντρο γύρω από το οποίο οι άνθρωποι συγκεντρώνονται. Σηματοδοτεί την σταθερότητα και τον ιδιωτικό χώρο.1 Η εστία ενώ προστατεύει, συνενώνει μέσω της καύσιμης ύλης και του καπνού που εκλύεται από το κέντρο, με το θείο, με το ουράνιο. Η εστία θεότητα του κέντρου, της συγκέντρωσης και της σταθερής θέσης, δρα στον κατακόρυφο άξονα ενώνοντας γή και ουρανό έχοντας περίπου σημειακό αποτύπωμα στην επιφάνεια της γης. Αυτό το σημειακό αποτύπωμα είναι πολύ σημαντικό διότι εκφράζει την αναλογία που έπρεπε να έχει ο ιδιωτικός χώρος στην κάλυψη της επιφάνειας της γης. Ο οίκος είναι δηλαδή ένα σημείο περιορισμένο, και προστατευτικό, με στόχο να στρέφει το βλέμμα και τη ζωή στο κέντρο του και από εκεί στο θείο. Αντίθετα, ο γύρω χώρος είναι ο χώρος του Ερμή. Ο Ερμής κινείται γρήγορα, ανάμεσα σε χώρους της εστίας αλλά και στο δημόσιο πεδίο. Η δράση του στον χώρο είναι εκτατική, καλύπτοντας μεγάλες αποστάσεις εισέρχεται και εξέρχεται σε εσωτερικά και εξωτερικά συστήματα. Ο Ερμής φροντίζει για το αλισβερίσι ανάμεσα στην πληροφορία και την συναναστροφή. Η σχέση τους είναι εκ βάθρων αντιστικτική και συμπληρωματική. Εκεί που η εστία βρίσκεται στο εσωτερικό και σηματοδοτεί ένα κεντρικό σημείο , ο Ερμής ανοίγεται και μετακινείται σε όλο το μήκος και πλάτος του χώρου. Σήμερα οι αναλογίες αυτές μοιάζουν να έχουν διαφοροποιηθεί. Η εστία έχει επεκταθεί δραματικά στις πόλεις χωρίς πλέον να μπορεί να οριστεί ως συγκεντρωτικό και προστατευτικό κέντρο που συννενώνει με το θείο, αλλά περισσότερο ως κάλυψη μιας ανάγκης ή ακόμη χειρότερα ως μέσω προβολής. Έχει χάσει την σημασία της ως τόπος και έχει διαχυθεί σε όλο το μήκος και πλάτος του χώρου, περιορίζοντας αναλογικά το πεδίο που άλλοτε κάλυπτε ο Ερμής. Δηλαδή το κοινό πεδίο, τον κοινό τόπο. Μέσα από την σχέση Ερμή και εστίας αρχίζει να διαφαίνεται η ιδέα ενός ενδιάμεσου χώρου, είναι αυτός στον οποίο κινείται ο Ερμής και η Εστία χρειάζεται για να ορίσει τον αρνητικό του. Ο ενδιάμεσος χώρος αυτός, θα διερευνηθεί στην συνέχεια 1 J.P.Vernant, Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική,εκδ. Σμίλη, Αθήνα 2003, σελ.73( από το έτερο στο ταυτό)

50 51

Ε στί α Ι δ ι ω τι κ ό & Ε ρμή ς Δ η μό σι ο .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Σχέδια τομών, το νέο μουσείο, ανοιχτό μέσα στον αρχαιολογικό χώρο]

Β.2. Δημόσιος Χώρος/Βίος - Ιδιωτικός Χώρος/Βίος

Ταυτόχρονα όμως με την παρατήρηση για τον χώρο, υπάρχει και μια άλλη παρατήρηση, η οποία σχετίζεται με την κοινωνική θέση του ατόμου και την συγκρότηση της ταυτότητάς του. Tα πρόσωπα στην αρχαιότητα συγκροτούσαν την ατομικότητά τους και την προσωπική τους ταυτότητα, μέσα από το βλέμμα των άλλων. Ένας πολιτισμός της αιδούς όπως ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός σύμφωνα με τον Dodds2 είναι ένας πολιτισμός όπου ο χαρακτήρας και η ταυτότητα των ανθρώπων συγκροτείται από το βλέμμα των άλλων , από την κοινωνική τους θέση από την φήμη και το κλέος τους. Έγκλειστος κάποιος στην ταυτότητά του για τους αρχαίους Έλληνες χάνεται, παύει να υπάρχει. Αυτό όμως δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι δεν υπάρχει ατομική συγκρότηση, ωστόσο αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και οριζόμενη από το έξω περιβάλλον. Για παράδειγμα στο δίλλημα του Οδυσσέα μπροστά στην πρόταση της Κίρκης να μείνει στο νησί, και να ζήσει ως αθάνατος, εκείνος επιλέγει το θάνατο. Απορρίπτει την αθανασία, διότι έτσι θα χανόταν για πάντα από την σκέψη και την συνείδηση των ανθρώπων που τον αγαπούν, αλλά και όσων θα άκουγαν στο μέλλον τα κατορθώματά του. Γνωρίζει ότι θα ζήσει αιώνια μέσα από τις αφηγήσεις που θα γίνονταν γι΄αυτόν, ακόμη και αν αυτός δεν είναι ο καλός κ αγαθός θάνατος, ο Οδυσσέας επιθυμεί να πεθάνει για να συνεχίσει να ζεί μέσα από το βλέμμα και την σκέψη των άλλων. Η ανάγκη να προεκτείνει κανείς τον εαυτό του στο έτερο, το διαφορετικό, και να μορφοποιείται από αυτό, να λογοδοτεί και να έχει συναίσθημα ευθύνης προς τα κοινά, είναι η σημαντικότερη σκέψη, αναφορικά με το θέμα μας, που μπορεί να μας μεταδοθεί από την αρχαία εποχή που επιστρέφουμε. Η σημασία της έγκειται ακριβώς στην σχέση που συγκροτεί τον δημόσιο και τον ιδιωτικό βίο, και κατ΄επέκταση την μέριμνα των ανθρώπων για τον κοινόχρηστο χώρο και την δημόσια σφαίρα της ζωής.

2 DODDS R. ERIC οι Έλληνες και το παράλογο, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, Δεκέμβριος 1996, Γιατρομανωλάκης Γιώργης, Αναφορά από το βιβλίο Περί ορίων του J.P. Vernant εκδ. Σμίλη, Αθήνα2008, σελ 114

52 53

Η ταυτό τη τα κ αι το δ η μό σι ο π ρό σω π ο .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Ο σχεδιασμός συνεχίστηκε σε κάτοψη και σε τρισδιάστατο μοντέλο του τείχους αλλά και του υπόλοιπου αρχαιολογικού χώρου. Στόχος ήταν να δημιουργηθεί μια παράλληλη διαδρομή από την οποία μπορεί να ανεβάινει και να κατεβαίνει κανείς στις διάφορες στάθμες του αρχαιολογικού χώρου.

[Σχέδιο κάτοψης, το νέο μουσείο, ανοιχτό μέσα στον αρχαιολογικό χώρο]

Β.2. Δημόσιος Χώρος/Βίος - Ιδιωτικός Χώρος/Βίος

Συνεχίζοντας την πορεία της σκέψης γύρω από την χωρική έκφραση της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής θα πλησιάσουμε την θεότητα του Διονύσου, που συνδυάζει χωρικά και πολιτισμικά στοιχεία, ενώ είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με το ζήτημα της ταυτότητας του ατόμου και της αποδοχής του διαφορετικού. Ο Διόνυσος, είναι ρυθμιστής της αποδοχής του διαφορετικού, μέσα από την μέθη και την έκσταση, την μεταμφίεση και τον χορό, ο Διόνυσος, μπορεί να διευρύνει τα όρια του αποδεκτού και του συνηθισμένου. Ο Διόνυσος, μπορεί να εισάγει το ξένο, το διαφορετικό σε μια πολιτισμική βάση έκστασης, μετατόπισης δηλαδή από την οικεία θέση, και με αυτό τον τρόπον να ανοίξει τους κοινωνικούς ορίζοντες των μελών μιας κοινωνίας. Ο Διόνυσος είναι ένας θεός που σε κυριεύει, που δεν μπορείς να τον πλησιάσεις δίχως να μεταμορφωθείς κ εσύ ο ίδιος. Έρχομαι σε επαφή με τον Διόνυσο σημαίνει σε αυτήν εδώ την επίγεια ζωή πως βιώνεις το γεγονός πως υπάρχει στον κόσμο η διάσταση της ετερότητας, του απ’ αλλού φερμένου. Το βλέμμα του Διονύσου προκαλεί την πλήρη ανατροπή, δεν τον συναντάμε σε ναούς όπως τους υπόλοιπους θεούς, δεν βρίσκεται στον ουρανό ούτε σε κάποια τελετουργία, η τελετουργία που τον καλεί είναι η ίδια η ζωή. Ο Διόνυσος διανοίγει τα σύνορα την ηθικής, της τάξης, της καθημερινότητας, μετατρέποντας σε οικείο αυτό που πρότερα ήταν ανοίκειο. Αυτή η μεταμόρφωση είναι μια αναγκαιότητα για την κοινωνική ευρωστία, είναι η αναγκαιότητα να μπορεί η ανατροπή της δεδομένης κατάστασης να γίνεται πράξη, ήδη από την αρχαιότητα αυτή η πράξη ανατροπής έχει τον δικό της χώρο στο σώμα της πόλης, που δεν είναι άλλος από το αρχαίο θέατρο. Το θέατρο είναι ο τόπος εντός ή εκτός της πόλης όπου οι άντρες θα ντυθούν γυναίκες, οι Έλληνες βάρβαροι, οι φτωχοί πλούσιοι, οι όμορφοι άσχημοι, έτσι ηθοποιοί και θεατές μετέχουν σε μία κατάσταση όπου δίχως να χάνουν την ταυτότητά τους, την διευρύνουν, μπορούν και επεκτείνονται μέσα σε αυτό που είναι ξένο. Ο δημόσιος βίος αμβλύνει τις ιδιοτροπίες και τα όρια της ιδιωτικής σφαίρας, ανοίγει τους ανθρώπους στον κόσμο και τους συνενώνει. Η διαφορετικότητα γίνεται αποδεκτή ως βασικό στοιχείο της επικοινωνίας και του χαρακτήρα των ανθρώπων. Έτσι στον ανοιχτό δημόσιο χώρο οργανώνονται σχέσεις συνύπαρξης, βασικές για να δομηθεί η κοινωνία.

54 55

Ο Δ ι ό νυσο ς κ αι το άνο ι γ μα στο έ τερο μέ σω τη ς μέ θ η ς .

[Διάγραμμα, θεωρητικής σκέψης]

Β.2. Δημόσιος Χώρος/Βίος - Ιδιωτικός Χώρος/Βίος

Η τρίτη και ίσως σημαντικότερη κατεύθυνση που μπορεί να μας δώσει η επιστροφή στους τρόπους και τις συνήθειες της αρχαιότητας, βασίζεται στην σχέση της πολιτικής με το ιερό. Η ύπαρξη πολλών διαφορετικών θεοτήτων με διαφορετικές ιδιότητες η κάθε μια, έκαναν την εμφάνισή τους σε διαφορετικές τοποθεσίες και κάθε μια αναλαμβάνει να εξυπηρετεί ένα μέρος της δημόσιας ή ιδιωτικής συγκρότησης της ανθρώπινης ζωής σε συγκεκριμένες με τον χώρο τοποθεσίες. Το θρησκευτικό στοιχείο με ένα τρόπο είναι ζήτημα κοινωνικής οργάνωσης του συλλογικού βίου αφού γεννάται από αυτόν και την προσπάθεια συμφιλίωσης του αρχαίου ανθρώπου με το φαινόμενο της ζωής. Η πίστη είναι πολύ λιγότερο μια προσωπική εμπειρία δημιουργίας ενός δεσμού με την εκάστοτε θεότητα, όπως δηλαδή εξελίχθηκε αργότερα με τον χριστιανισμό. Ας προσπαθήσουμε όμως να διαλευκάνουμε τι εννοούμε με τον όρο πίστη και κυρίως την σχέση της με το δημόσιο βίο και χώρο, ώστε να μπορέσουμε να δούμε πιθανές συσχετίσεις πραγμάτων και οργάνωσης του χώρου στην Αρχαία και σύγχρονη Ελευσίνα. Ταυτόχρονα θα μπορέσουμε να ξανασκεφτούμε τους λόγους που όρισαν την συγκεκριμένη περιοχή σε σημαντικό τόπο λατρείας, και μέσα από αυτή την ανάλυση να δούμε την πραγματική σημασία της πόλης της Ελευσίνας αναφορικά με την σχέση ιερού και πολιτικού χώρου. Σύμφωνα με τον J.P. Vernant η πίστη στην αρχαία Ελλάδα, είχε τρείς θεμελιώδεις εκφράσεις, αυτή της τελετουργίας, αυτή των συμβολισμών μέσω αντικειμένων, και εκείνη της μυθοπλασίας3. Κάθε μια από τις τρείς ζητούσε με τον τρόπο της ένα άνοιγμα από τον οικείο ατομικό εσωτερικό χώρο στον κοινό εξωτερικό. Παράλληλα, χωρίς να αποτελούν δόγμα, διαμορφώνουν την κοινωνική και πολιτική οργάνωση της ζωής στην πόλη.

3 J.P. Vernant, Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική, εκδ. Σμίλη, Αθήνα2003, σελ 263-303

56 57

Το ι ερό κ αι το π ο λι τι κ ό στο δ η μό σι ο π εδ ί ο .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Διάφορα σχέδια συνοδεύουν την επεξεργασία της πρότασης, τόσο σαν αυτόνομα αντικείμενα όσο και ως σκέψεις πάνω στην γεωμετρία των ερειπίων

[σχέδιο του τελεστηρίου]

Β.2. Δημόσιος Χώρος/Βίος - Ιδιωτικός Χώρος/Βίος

58 59

Οι τελετουργίες, ρυθμίζουν την σχέση του ατόμου με τον χώρο, τον τρόπο με τον οποίο έρχεται σε επαφή και συμφιλιώνεται με την φύση και το εξωτερικό περιβάλλον, ειδικά στην περίπτωση των Ελευσινίων μυστηρίων αυτή η σχέση είναι εμφανής. Μέσα από την τελετουργία, διαμορφώνονται πρότυπα συμπεριφοράς βασισμένα στην σχέση με το θείο και εκφράζονται στον δημόσιο χώρο της πόλης. Ο δρόμος που ένωνε τον Κεραμεικό με την Ελευσίνα και το τελεστήριο, ήταν μια χωρική πορεία αποκαλυπτική για κάθε μυημένο. Χωρίς να μπορούμε να γνωρίζουμε τι συνέβαινε ακριβώς σε αυτό το τελετουργικό, είναι σαφές μέσα από περιγραφές πως τα τρία γενικά στάδια στα οποία χωριζόταν η μυητική διαδικασία οδηγούσαν τους μετέχοντες να δουν κάτι το οποίο προηγουμένως ήταν μη ορατό. Το σημαντικό στοιχείο για την δική μας ανάγνωση είναι το γεγονός ότι το τελετουργικό αυτό γινόταν σε ένα δρόμο, καθ΄οδόν δηλαδή, μετατρέποντας το τοπίο σε ένα χώρο οικειοποιήσημο και λιγότερο εχθρικό, η οδός των Ελευσινίων μυστηρίων που διασχίζει και διέσχιζε τις περιοχές της Αττικής γης ήταν ένας έξω χώρος, ένας τόπος ενδιάμεσος των τόπων Αθήνας και Ελευσίνας και με αυτόν του τον χαρακτήρα, ήταν χώρος κοινωνικός χώρος δημόσιος χώρος πολιτικός και ταυτόχρονα χώρος συμφιλίωσης με την φύση και τον θάνατο.

Ο ι τρει ς τρό π ο ι σύνδ εση ς : Α . Ο ι τελετο υργ ί ες .

Τα Αντικείμενα, που είχαν λατρευτικό χαρακτήρα και τοποθετούνταν έξω από τις κατοικίες είχαν χαρακτήρα συμβόλου και ρύθμιζαν την σχέση της κοινωνίας με το θείο. Αυτά τα ξόανα ή αγαλματίδια, σαν αναπαραστάσεις δεν είναι ατομικές εσωτερικές συμπυκνώσεις μιας πίστης αλλά κοινωνικοί πυκνωτές εκτεθειμένοι στην πόλη. Η συλλογική ταυτότητα συγκεντρώνεται γύρω από τα σύμβολα και ταυτίζεται με αυτά, καθώς παράλληλα τα είδωλα γίνονται καθρέπτες στους οποίους μπορεί να καθρεπτιστεί όλη η πόλη. Τα αντικείμενα λοιπόν που συχνά είναι ιδιωτικά, εξέρχονται του χώρου της οικίας και γίνονται δημόσια σύμβολα. Είναι η παρουσία του ιδιωτικού στοιχείου στον συλλογικό χώρο, αποτελώντας έτσι τόσο μια διέξοδο του ατομικού στο συλλογικό όσο και δείγματα του σεβασμού της συλλογικής ταυτότητας από μέρους μιας οικογένειας ή ενός ατόμου.

Ο ι τρει ς τρό π ο ι σύνδ εση ς : Β . Τα αντι κ εί μενα.

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Αυτή η διαδρομή συνθέτει μια επιπλέον αφήγηση στην εμπειρία του αρχαιολογικού χώρου. Τα αντικείμενα που εκτείθενται ανοίγουν νέες ερμηνείες για τον χώρο αλλά ταυτόχρονα και τα ίδια εκτείθενται στο περιβάλλον που τα γέννησε.

[τρισδιάστατη απεικόνιση πρότασης] [όψη τείχους]

Β.2. Δημόσιος Χώρος/Βίος - Ιδιωτικός Χώρος/Βίος

60 61

O μ ύ θ ο ς είναι το τρίτο στοιχείο του ιερού που δύναται αρχετυπικά να επαναδιατυπώνει την σχέση με τον κοινό χώρο. Ο αοιδός, μέσα από την εξιστόρηση γεγονότων μυθικών αναπτύσσει την συλλογική μνήμη, διασφαλίζοντας έτσι την κοινωνική συνοχή της ομάδας. Τα θαυμαστά γεγονότα, οι ηρωικές συμπεριφορές, οι θεϊκές παρεμβάσεις, είναι μερικές από τις ιστορίες που αναπτύσσουν το κοινωνικό κοινό έρεισμα για το καλό και το κακό, αυτές που σχηματίζουν το ευκταίο και αξιόπρακτο στα μάτια του συνόλου. Ο αοιδός μέσω της μυθοπλασίας, που ακόμη και εάν μέρος της αναγνωρίζεται ότι είναι φανταστικό, γίνεται φορέας και εκφραστής της σκέψης που ορίζει στο δημόσιο πεδίο ανθρώπινα χαρακτηριστικά ικανά να συγκροτούν την κοινωνική και πολιτιστική ταυτότητα των πολιτών. Μέσα από τις εξιστορήσεις και την ζωντανή προφορική παράδοση, το δημόσιο πεδίο φορτίζεται με νοήματα και οι κάτοικοι διαμορφώνουν την συλλογική τους ταυτότητα, γύρω από την οποία δομούν την καθημερινή συμπεριφορά της ζωής τους. Η εικόνα που καλλιεργείται μέσω της ομιλίας είναι το πιο ενεργό στοιχείο στην οργάνωση πρότυπων συμπεριφορών της δημόσιας ζωής καθώς η επιρροή του ξεφεύγει από τον συμβολισμό του αντικειμένου λατρείας και ταυτίζεται με το όραμα της ιδανικής κοινωνίας και της άριστης συμπεριφοράς.

Ο ι τρει ς τρό π ο ι σύνδ εση ς : Γ , Η μυθ ο π λασί α.

Από τα παραπάνω παραδείγματα γίνεται πιθανότατα ορατός ο τρόπος με τον οποίο η αρχετυπική λειτουργία της πίστης τροφοδοτεί κοινωνικά και πολιτικά το δημόσιο πεδίο, του προσδίδει νόημα και ρυθμίζει την σχέση ιδιωτικού και συλλογικού χώρου, μετατρέποντας τον δεύτερο σε πυρήνα της καθημερινής ζωής. Στην Ελευσίνα, το τελετουργικό είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον τόπο, την χωρική οργάνωση ακόμη και την μορφή της αρχιτεκτονικής. Η σημασία του δημόσιου χώρου, με τα νοήματα που περιέχει και προσδίδει στη ζωή δύναται να ξεπερνά τα όρια της ατομικής εσωτερικής καταβύθισης, ανοίγοντας το εσωτερικό βλέμμα προς τα έξω, προς το κοινό πεδίο. Στο παράδειγμα της Ελευσίνας, οι μυήμενοι μετέχουν ή καλύτερα συμμετέχουν σε μια κοινή εμπειρία σε μια κοινή γνώση. Εξ’

Το σύγ χρο νο π ρό β λη μα.

[Γενικό σχέδιο των κατασκευών που υπάρχουν στον αρχαιολογικό χώρο.]

Β.2. Δημόσιος Χώρος/Βίος - Ιδιωτικός Χώρος/Βίος

άλλου όπως θα δούμε και στην συνέχεια η γνώση είναι αυτοψία και συνδέεται άμεσα με το ορατό, ή αυτό που δύναται να γίνει ορατό. Ωστόσο κάτι προκειμένου να περάσει από την κατάσταση της αφάνειας στην ορατότητα, και δηλαδή την γνώση χρειάζεται να μετέχει στο έξω, τον δημόσιο κοινό χώρο. Καμία αποκάλυψη στην αρχαία Ελευσίνα δεν συνέβαινε από τον αναπαυτικό χώρο της οικίας. Περνώντας από το παρελθόν στο παρόν θα θέλαμε να καταδείξουμε την διαχρονική και διδακτική αξία αυτού του πισωγυρίσματος. Στόχος του δεν είναι να αναπολήσουμε περασμένα μεγαλεία αλλά να βρούμε κάποια απλά συμπεράσματα. Αρχικά, το γεγονός πως η σύγχρονη εστία, είναι συνυφασμένη με την απομόνωση και με την απομάκρυνση από το συλλογικό. Δεν είναι απλά ο προστατευτικός χώρος που συγκεντρώνει τα μέλη του οίκου, αλλά το ησυχαστήριο από την πολύβουη πόλη. Επίσης στην πόλη πλέον, δεν υπάρχει ο απαραίτητος χώρος για να βρει το ατομικό στοιχείο τον ρόλο του μέσα σε μια συλλογική οργανωμένη δομή. Με αποτέλεσμα όλα τα παραπάνω παραδείγματα να δείχνουν μια έλλειψη ορατή στην σύγχρονη πραγματικότητα. Ο ιδιωτικός χώρος είναι πλέον συνυφασμένος με την κλειστότητα την απομόνωση, τον ατομισμό, και γίνεται πεδίο προβολής της οικονομικής ευμάρειας ή της προσωπικής φιλοδοξίας και παραξενιάς. Ταυτόχρονα ο δημόσιος ανοιχτός χώρος, δεν συγκροτεί πλεόν πυκνωτή της συλλογικής και κοινωνικής ζωής της πόλης καθώς δεν υπάρχει το πολιτικό ή θρησκευτικό κίνητρο ως υπόβαθρο για να συνενώσει τους ανθρώπους. Τούτων δοθέντων, περισσότερο από ποτέ είναι απαραίτητο να απαγκιστρωθούμε όπως θα πει ο Κ. Αξελός από κάθε έννοια ιδιοκτησίας, αν θέλουμε να προχωρήσουμε. Όταν λέμε εδώ ιδιοκτησίας δεν αναφερόμαστε μονάχα στην ύλη, αλλά επίσης στην ιδιοκτησία που γεννιέται με τον καθημερινό λόγο πάνω στα πράγματα που μας συγκροτούν και μας περιβάλλουν. Για παράδειγμα λέμε συχνά η γνώμη μου, ή ιδέα μου, η σκέψη μου, όλα αυτά τα κτητικά «μου» που χρησιμοποιούμε μας απομακρύνουν από ένα άνοιγμα σε ένα τόπο κοινό.

62 63

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σχέδιο κάτοψης του αρχαιολογικού χώρου. Εδώ φάινεται η διαδρομή που διατρέχει το τέιχος φτιάχνοντας πορείες μέσα έξω, πανω και κάτω από αυτό,

Β.2. Δημόσιος Χώρος/Βίος - Ιδιωτικός Χώρος/Βίος

Στον τόπο της Ελευσίνας, η επέκταση του ατομικού συμφέροντος και της ιδιοκτησίας έχει επιβληθεί πάνω στον συλλογικό χώρο. Η ανεξέλεγκτη δόμηση για στεγαστικούς λόγους, η άμετρη κατάληψη γης χωρίς σχεδιασμό για την τοποθέτηση κερδοφόρων βιομηχανικών δραστηριοτήτων που βασίζονται στην εκμετάλλευση φυσικών πόρων και στοιχείων όπως το νερό και οι λόφοι, είναι οι κυριότεροι από τους λόγους που φτιάχνουν το σημερινό πρόσωπο της πόλης της Ελευσίνας. Ένα πρόσωπο στο οποίο αναζητούμε να επανατοποθετήσουμε το νόημα του κοινού πεδίου. Εκεί που το ιδιωτικό συμφέρον έχει καταπνίξει το τοπίο, έχει σκαρφαλώσει χωρίς κανένα σχεδιασμό στην ακρόπολη, έχει επεκταθεί χωρίς μέριμνα προς κάθε κατεύθυνση, έχει αναιρέσει την δυνατότητα των ανθρώπων να συγκεντρώνονται σε πάρκα, πλατείες και γειτονιές διότι πολύ απλά όλα τα παραπάνω βρίσκονται κάπου αμήχανα τοποθετημένα, σε μια πόλη όπου το μόνο που όρισε την σύγχρονη έκφρασή της ήταν το ατομικό κέρδος της επιβίωσης ή του πλουτισμού. Ζητείται από εμάς σήμερα το ξεπέρασμα αυτής της προσέγγισης με σκοπό να δούμε τον χώρο που μας περιβάλλει και του οποίου είμαστε ενεργό μέρος ως εκφραστή της ιδεολογικής και άρα κοινωνικής συγκρότησης του μέλλοντος μας. Για αυτό το σκοπό πρέπει να εργαστούμε τώρα στο παρόν που μας δίνεται χωρίς θέσφατα και προκαταλήψεις, χωρίς να έχουμε τον φόβο ότι κάτι μπορεί να είναι δύσκολο να υλοποιηθεί, χωρίς απομεινάρια της σύγχρονης οικονομικής καταπίεσης να μας κρατούν πίσω στην σκέψη, τότε μόνο μπορεί το παρόν να δώσει μια νέα ταυτότητα με περιεχόμενο και νόημα στο μέλλον.

64 65

Η σχέ ση δ η μο σί ο υ - ι δ ι ω τι κ ο ύ στη ν π ό λη τη ς Ε λευσί νας .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σχέδιο ενδεικτικής τομής του ρωμαϊκού τείχους, με την πορεία εσωτερικά του. Το τείχος ως κτίριο, ως μουσείο και ως όριο.

Β. Γενική θεώρηση, ορισμοί, το περιβάλλον της σκέψης - Λόγος Θεωρητικός

66 67

Β.3. Το κοινό πεδίο Σε συνέχεια των ως άνω σκέψεων γύρω από τον χώρο, θα επεκτείνουμε τον λόγο στην σχέση ελέγχου που η σύγχρονη κατάσταση προσπαθεί να επιβάλλει τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό πεδίο. Ο έλεγχος μέσα από την συλλογή και ανάλυση αναρίθμητων δεδομένων και πληροφοριών, προκύπτει σαν μια προσπάθεια μαθηματικής ανάλυσης του φαινομένου της κατοίκησης. Ο μη υπαρκτός τόπος όπου συλλέγονται και αποθηκεύονται όλες οι πληροφορίες, είναι ένα άυλο κ άπειρο κατασκεύασμα, ικανό να κατευθύνει την γνώμη, την όρεξη, το επόμενο “κλίκ”, την επόμενη κίνηση, να προβλέπει και να οργανώνει, να ενημερώνει και να προειδοποιεί. Αλγόριθμοι πιθανοτήτων και ανάλυσης δεδομένων όπως το space syntax δίνουν πληροφορίες για την επισκεψιμότητα των σημείων στην πόλη, αναλύουν με εγκυρότητα και ακρίβεια όλα τα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας. Βέβαια όλα αυτά τα στοιχεία είναι ήδη παρελθόν όταν καταγράφονται. Κάποιος που ενεργά βιώνει την πόλη, τα γνωρίζει οπτικά και βιωματικά, και συντελεί μέσω της απρόβλεπτης συμπεριφοράς του σε νέα δεδομένα κάθε φορά. Τα εργαλεία αυτής της ανάλυσης που διαχειρίζονται μεγάλα δεδομένα, έχουν το δικό τους συντακτικό και την δική τους ιδεολογική συγκρότηση. Με αγνό ενδιαφέρον και τρυφερότητα μας ενημερώνουν, μας προστατεύουν και φροντίζουν να προειδοποιούν για ένα μέλλον πιο υγιεινό και πιο καθαρό.

Ο έ λεγ χο ς στο δ η μό σι ο π εδ ί ο .

Η J. Jacobs θα παρατηρήσει ήδη πριν από εξήντα χρόνια, πως η πόλη είναι : «μια οργανωμένη πολυπλοκότητα που λειτουργεί σαν ένα οικοσύστημα. Δεν μπορεί να αποδοθεί μέσα από μαθηματικά, ο μόνος τρόπος είναι η παρατήρηση μέσω του ενδιαφέροντος.» Με έναν τρόπο αυτή η δήλωση αποκτά προφητικό χαρακτήρα, ενώ παράλληλα γίνεται πιο επίκαιρη από ποτέ. Σήμερα είναι απαραίτητο το άνοιγμα σε αυτό το απροσδιόριστο και επικίνδυνο πλέγμα δυναμικά μεταβαλλόμενων συνθηκών που ανά κάθε στιγμή μπορούν να ανατρέψουν την προμελετημένη θέση και στάση και να κάνουν τα αστικά συμβάντα τυχαία και απρόσμενα. Η πόλη ευτυχώς διαθέτει και πάντα ελπίζουμε να διατηρήσει την τυχαιότητα του ανθρώπινου παράγοντα, την ενεργή πιθανότητα της φθοράς, του απρόσμενου, του ατυχούς συμβάντος, μέσω της έκθεσης στο διαφορετικό

Ο ελεύθ ερο ς χαρακ τή ρας το υ δ η μό σι ο υ π εδ ί ο υ.

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σχέδιο ενδεικτικής τομής του ρωμαϊκού τείχους, με την πορεία εσωτερικά του. Το τείχος ως κτίριο, ως μουσείο και ως όριο.

Β.3. Το κοινό πεδίο

68 69

και το νέο. Ο δημόσιος χώρος απελευθερώνει ένα ασίγαστο πλέγμα ενεργειών και δυνάμεων που δύναται να μας εκθέτουν στο άγνωστο, αυτό που δεν γνωρίζουμε και δεν μπορούμε να προβλέψουμε. Αυτή η φυσική θέληση που πηγάζει από το δημόσιο πεδίο, και είναι χαρακτηριστικό γνώρισμά του, είναι αυτό που θα ονομάσω τυχαίο χώρο. Ο τυχαίος χώρος είναι ο κάθε ζωντανός ή μη πόλος που μπορεί να συλλέξει την ζωή στην πόλη. «Αν σκεφτούμε εν τέλει ότι το καράβι έιναι ένα κομμάτι χώρου που επιπλέει, ένας τόπος άτοπος που ζει από μόνος του, που είναι κλεισμένος στον εαυτό του και που έχει συγχρόνως παραδοθεί στο άπειρο της θάλασσας και που από λιμάνι σε λιμάνι πηγαίνει μέχρι τις αποικίες αναζητώντας ότι πολυτιμότερο έχουν στους κήπους τους, τότε καταλαβαίνουμε γιατί το καράβι ήταν για τον πολιτισμό μας η μεγαλύτερη δεξαμενή φαντασίας. Στους πολιτισμούς δίχως καράβια τα όνειρα αποστειρώνονται η κατασκοπία αντικαθιστά την περιπέτεια και η αστυνομία τους πειρατές.»1 .

Ο τυχαί ο ς χώ ρο ς .

Σε αναζήτηση αυτού του τυχαίου πεδίου, ένα μέσω διάνοιξης του οποίου κατά τον Foucault είναι το στοιχείο του διαφορετικού που μεταφέρουν τα πλοία. Θα προσθέσουμε διαμέσου της σκέψης του Άρη Κωσταντινίδη την πρόθεση να αρχίσουμε να αναζητούμε ευρύτερα δοχεία ζωής, ή καλύτερα τον τυχαίο χώρο ανάμεσα στα επιμέρους δοχεία. Ως τώρα η σκέψη και η διερεύνηση εξαντλείται στην κάλυψη της αρχετυπικής ανάγκης για ένα καταφύγιο ή μια στέγη. Πλέον μοιάζει σημαντικότερο από ποτέ, στην εποχή μας που ο εσωτερικός χώρος ως υλικός και άυλος έχει εγκλωβίσει κάθε αισθητήριο άκρο της ανθρώπινης υπόστασης, να προσπαθήσουμε να ανοιχτούμε ξανά μέσω ενός νέου πλοίου σε μια τυχαία διασπορά δυνατοτήτων και γεγονότων.

Το σύγ χρο νο κ αι δ ι αρκ έ ς έ ρει σμα γ ι α τη δ ι ασφ άλι ση το υ τυχαί ο υ π εδ ί ο υ.

Ο δημόσιος τυχαίος χώρος δεν θα πρέπει να μείνει ασχεδίαστος για να συμβεί κάτι τέτοιο. Και να εδώ μια δημιουργική αντίφαση για την σκέψη μας, ώστε να αποκτήσει ταυτότητα μέσω της ελεύθερης κατοίκησής του. Ζητούμενο, είναι να σχεδιαστεί με τρόπο τέτοιο που θα εμφανίζει κεντρικότητες και ανάσες σε νευραλγικά της πόλης σημεία, να είναι οικειοποιήσιμος και ανοιχτός. Αυτός ο ενδιάμεσος χώρος είναι σαν ένα πλοίο που μεταφέρει την φαντασία του πολιτισμού του μέλλοντος, και συγκροτεί ένα πελώριο δοχείο ζωής. Αν λοιπόν τον αγγίξουμε με αυτή την μέριμνα θέτουμε τις βάσεις για μια ομόρροπη ανάπτυξη κοινωνικού πολιτισμικού και φαντιασιακού πεδίου του μέλλοντος της πόλης.

1 M. Foucault, Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα, οι άλλοι χώροι, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2012

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σε αυτό το σημείο, έγινε μια πολύ σημαντική συνειδητοποίηση. Το θέμα είχε αντιμετωπισεί πολύ στενά το θέμα της μνήμης. Η πρόταση είχε εγκλωβιστεί στον αρχαιολογικό χώρο. Επίσης αντιμετώπιζε το θέμα του μουσείου με μια αρκετά εικονοπλαστική διάθεση. Ήταν μιμητικό ενός περιβάλλοντος που έχει χαθεί για πάντα. Είχε ένα ρομαντικό, νοσταλγικό και αντιγραφικό χαρακτήρα. Αντιθέτως πρόθεση της πρότασης ήταν το θέμα να ανοιχτεί στην πόλη. Να μπορέσει να αναθεωρήσει τα όρια του αρχαιολογικού χώρου και σύγχρονης πόλης.

Β. Γενική θεώρηση, ορισμοί, το περιβάλλον της σκέψης - Λόγος Θεωρητικός

70 71

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση Ας επιμείνουμε όμως σε αυτό το δοχείο ζωής, το ευρύτερο δοχείο που δεν έχει δικό του ακριβές σχήμα αλλά φτιάχνεται από όλα τα επιμέρους δοχεία μαζί. Είναι η κοινή τράπεζα που τα συνενώνει και τα τοποθετεί στον χώρο και τον χρόνο. Αυτό ευρύτερο ανοιχτό δοχείο είναι εκεί που θα εστιάσουμε τώρα την σκέψη προσπαθώντας να μιλήσουμε πλέον για το όλον που περιέχει τα επιμέρους πράγματα και όχι για τα πράγματα καθ΄ εαυτά. Στην συνέχεια μέσα από τα ίδια τα πράγματα θα δούμε πως μπορούμε να προσεγγίσουμε και το όλον. Στην προσέγγισή μας θα ξεκινήσουμε για άλλη μια φορά την σκέψη από τον αρχαίο κόσμο.

Το άνο ι γ μα στο ό λο ν.

Στην αρχαιότητα τα οικήματα είχαν όπως έχουμε ήδη δει, ώστε να εξασφαλίζουν την εσωτερική τους συγκρότηση, θεότητα την Εστία όπου λειτουργούσε σε ένα σταθερό κέντρο και στον κατακόρυφο άξονα γης και ουρανού, ενώ τον κινητικό και δραστήριο Ερμή, ώστε να διακινεί την πληροφορία και τα αγαθά ανάμεσα στα σταθερά σημεία του χώρου. Έτσι με ένα τρόπο η πόλη ως οργανισμός είχε κάποιες βασικές αρχές οργάνωσης. Όμως τι συνέβαινε στα σημεία όπου η πόλη συναντούσε την φύση; Εκεί υπήρχε μια άλλη θεότητα ρόλος της οποίας ήταν να διαχειρίζεται πάσης φύσης όρια. Η Άρτεμης, εμφανιζόταν στις περιοχές όπου οι πόλεις παύουν και το απολύτως φυσικό πεδίο ξεκινά. Η Άρτεμης είναι θεότητα των μεταβάσεων και των ορίων και ως τέτοια ρυθμίζει τα όρια του αστικού χώρου με εκείνα του ανοίκειου εξωτερικού φυσικού πεδίου. Κάτι τέτοιο αποδεικνύει και η χωροθέτηση των ναών της Αρτέμιδος σε σχέση με την πόλη. Τόσο στην Ελευσίνα, όσο και στην Αθήνα οι ναοί αφιερωμένοι στην Άρτεμη βρίσκονταν χωροθετημένοι στα όρια φύσης και πόλης. Για παράδειγμα, στην Ελευσίνα, έξω από τα μεγάλα προπύλαια συναντούμε ένα τέτοιο ναό. Η Άρτεμις ως θεά των μεταβάσεων, ήταν επίσης υπεύθυνη για την ενηλικίωση του νέου, εξασφάλιζε δηλαδή ότι με την διδασκαλία της κυνηγετικής το παιδί θα γινόταν έφηβος. Από τα δύο αυτά παραδείγματα συμπεραίνουμε πως υπήρχε ήδη από την αρχαιότητα η έννοια και

Τα ό ρι α Π ό λη ς κ αι Φ ύση ς .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Κάτοψη από το σπήλαιώδη χώρο του Πλουτώνειου] [Πηγή: Αρχαιολογικό μουσείο Ελευσίνας Ι.Τραυλός]

[Το Πλουτώνειο]

To Πλουτώνειο, είναι ο σπηλαιώδης χώρος που συνδέεται με την είσοδο στον κάτω κόσμο. Είναι συνδεδεμένο πιθανότατα με την αρπαγή της περσεφόνης από τον πλούτωνα. Το πλουτώνειο, είναι η πύλη που χρησιμεύει τόσο για την ανάδυση όσο και την κατάδυση στον Άδη. Συμβολίζοντας ταυτόχρονα το τέλος και την αρχή των πραγμάτων αλλά και την διαρκή αλληλουχία τέλους και αρχής, ανοίγματος και κλεισίματος. Ο ναός αφιερωμένος στον Πλού-τωνα, έλκει την καταγωγή του από τα αρχαϊκά χρόνια, ενώ έγιναν στο βάθος των αιώνων πολλές μετασκευές.

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση

72 73

η σκέψη ενός χώρου ενδιάμεσου, ενός πεδίου δηλαδή που βρίσκεται εν μέσω δύο ή περισσοτέρων πραγμάτων. Στην εργασία μας, έχοντας ως πεδίο εκκίνησης την σκέψη αυτή, αλλά και τις σκέψεις γύρω από το δημόσιο και ιδιωτικό χώρο και την πρόθεση ελέγχου πάνω στον πρώτο, όπως αυτές αναπτύχθηκαν νωρίτερα, θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε σε μεγαλύτερο βάθος την έννοια αυτού του τρίτου χώρου που εμφανίζεται και ονομάζεται ενδιάμεσος. Η κεντρικότερη παρατήρηση που θα μας βοηθήσει να δούμε το νόημα και την ουσία αυτών των ενδιάμεσων τόπων είναι ότι πράγματα, καταστάσεις και νοήματα παραμένουν κρυφά, αλλά δύναται να αποκαλυφθούν στον τόπο και τον χρόνο διαμέσου μεθοδευμένων παρεμβάσεων. Με σκοπό να διερευνήσουμε διαλεκτικά αυτή την έννοια του κρυφού στοιχείου που εμφανίζεται θα προχωρήσουμε στην ανάλυση και επεξήγηση της εισαγωγικής παραγράφου από το βιβλίο του F. Nietzsche η ευφρόσυνη επιστήμη1. Η ανάλυσή μας θα βασιστεί στην προσέγγιση της έννοιας του βλέμματος και της όρασης δηλαδή πότε κάτι γίνεται ορατό, και στην συνέχεια θα εμπλουτιστεί από την διερεύνηση της έννοιας της ταυτότητας. Για άλλη μια φορά τα παραδείγματα και οι αναφορές μας θα στραφούν στο αρχαίο παρελθόν αλλά αυτή την φορά όχι απλά από επιλογή αλλά ορμώμενοι από το ίδιο το απόσπασμα που πάμε να αναλύσουμε. Στόχος είναι να διερευνήσουμε καλύτερα την έννοια του ενδιάμσεου χώρου και το νόημά της.

Η απ ο κ αλυπ τι κ ή δ ι αδ ι κ ασί α.

Ο Nietzsche γράφει: « - Ιδού μια υπόδειξη για τους φιλοσόφους! Θα έπρεπε να δείχνουμε περισσότερο σεβασμό προς την αιδώ με την οποία κρύβεται η φύση πίσω από αινίγματα και πολύχρωμες αβεβαιότητες. Μήπως είναι και η αλήθεια μια γυναίκα που έχει λόγους να μην μας αφήνει να δούμε τους λόγους της; Μήπως το όνομά της είναι για να μιλήσουμε ελληνικά – Βαυβώ; … Αχ αυτοί οι Έλληνες! Ήξεραν να ζουν: πράγμα που απαιτεί να σταματάς θαρραλέα στην επιφάνεια, στην πτυχή, στην επιδερμίδα, να λατρεύεις την φαινομενικότητα, να

Η φ αι νο μενι κ ό τη τα κ αι το β άθ ο ς .

1 F. Nietzsche, Η χαρούμενη επιστήμη, εκδ. Πανοπτικόν, Αθήνα 2015, σ,22-23

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Σχέδιο κάτοψης, πιθανά ένα κτίριο με λειτουργία αγοράς, ο δρόμος διασχίζει την κατασκευή]

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση

74 75

πιστεύεις στις μορφές, στους ήχους, στις λέξεις, σ ολόκληρο τον Όλυμπο της φαινομενικότητας! Αυτοί οι Έλληνες ήταν επιφανειακοί από βάθος! Και μήπως εκεί δεν ξαναγυρίζουμε, εμείς οι ριψοκίνδυνοι του πνεύματος, που σκαρφαλώσαμε στην πιο ψηλή κ επικίνδυνη κορφή της σύγχρονης σκέψης και που κοιτάξαμε ολόγυρά μας από κει πάνω- που κοιτάξαμε κάτω μας από κει πάνω; Μήπως δεν είμαστε ακριβώς απ’ αυτή την άποψη Έλληνες; Λάτρεις των μορφών, των ήχων, των λέξεων; Και γι’ αυτό ακριβώς – καλλιτέχνες;» Μέσα από το παραπάνω απόσπασμα, διακρίνουμε δυο πολύ βασικές αναφορές, η πρώτη είναι η αναφορά στην φύση και στην Ηρακλείτια φράση : « Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί», και η Δεύτερη στην γυναίκα του Δυσαύλη Βαυβώ που κατά την αρχαία μυθολογία φιλοξένησε την Δήμητρα και τον Ίακχο στην Ελευσίνα. Η Δήμητρα, απελπισμένη στην αναζήτηση της κόρης της, αρνήθηκε να γευτεί τον ζωμό που της πρόσφερε η Βαυβώ. Τότε η δεύτερη σήκωσε το φουστάνι της μπροστά στην θέα, η Δήμητρα γέλασε και έτρεξε να γευτεί τον ζωμό. Το νόημα στο να χρησιμοποιηθεί για την ανάλυση εδώ η φράση του Νίτσε έγκειται στο γεγονός ότι κάθε τι κρυφό δύναται να οδηγήσει σε μια ποιητική πράξη ή σκέψη. Το προστατευτικό φουστάνι της Βαυβούς είναι ενδιάμεσο αποκαλυπτικό εργαλείο μιας αλήθειας που μεταπείθει την Δήμητρα. Η δημιουργική πράξη όπως θα θέλαμε να εννοηθεί, διευκρινίζει την αλήθεια και τους λόγους της, και δρα σε ένα τόπο νέο κάθε φορά ενδιάμεσο της κατάστασης που προηγείται και αυτής της νέας που έρχεται να αποκαλυφθεί. Ο ενδιάμεσος χώρος θα δούμε πως είναι το πεδίο όπου χώρος και πιθανά η αρχιτεκτονική μπορεί να κάνει ορατά αυτά τα οποία λανθάνουν.

Ο ι δ ύο κ ατευθ ύνσει ς ανάλυση ς τη ς φ ράση ς το υ F .Ni e t s ch e .

Ας αρχίσουμε την ανάλυσή μας από την πρώτη φράση που ξεχωρίσαμε αυτή του Ηράκλειτου. Η Βάνα Ξένου, μας καλεί να εκλάβουμε την φράση του Ηρακλείτου σαν ένα Ξέφωτο που χαρίζει και εγγυάται μια δίοδο η οποία επιτρέπει στο φως να διεισδύει σ’ ότι αγαπά να μένει κρυμμένο. « Γνωρίζουμε από τον Ηράκλειτο και τον Παρμενίδη πως η εκκάλυψη των όντων δεν είναι απλό δεδομένο, συμβαίνει μόνο καθώς αυτή ενεργείται μέσω του έργου όπως το έργο των λέξεων στην ποίηση,

Η φ ύση αγ απ ά να κ ρύβ εται .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Σχέδιο όψης, η ρωμαϊκή γέφυρα]

Μετά από αυτή τη συνειδητοποίηση, άλλαξε το θέμα, ο στόχος της έρευνας με σκοπό να διερευνηθούν τα όρια του αρχαιολογικού χώρου και της σύγχρονης πόλης. Το νέο περιβάλλον που θα διερευνήσει η πρόταση στοχεύει να λειτουργήσει ως ένα ενεργό πεδίο ομόρροπης ανάπτυξης της κοινωνικής πολιτιστικής ταυτότητας του τόπου.

[Σχέδιο κάτοψης, ο αρχαιολογικός χώρος και η ακρόπολη, τα όρια με την πόλη]

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση

76 77

το έργο του λίθου στο ναό και το άγαλμα, το έργο των λέξεων στην σκέψη. Αυτή λοιπόν η κρυπτότης δεν έχει την πρόθεση να κρύψει πραγματικά αλλά να τονίσει την δυσκολία που υπάρχει στο να αποκαλυφθεί η φύση του κάθε πράγματος. Η φύσις ως συνέπεια γένεσης, εμφάνισης, ανάπτυξης των πραγμάτων στην ουσία είναι η διαδικασία μέσα από την οποία τα πράγματα εμφανίζονται. Αυτό το αναδύεσθαι και αναφύεσθαι το ονόμασαν οι Έλληνες φύση. … Η απόκρυψη της φύσης δεν πρέπει να ιδωθεί ως αντίσταση που πρέπει να νικηθεί αλλά σαν ένα μυστήριο στο οποίο ο άνθρωπος είναι δυνατό να μυηθεί. Τα μυστικά της φύσης στα μυστήρια της Ελευσίνας είναι αντικείμενο μιας προοδευτικής αποκάλυψης.».2 Η ίδια η έννοια της φύσης έχει υποστεί μια θεμελιώδη μετατόπιση. Οι φιλόσοφοι της Μιλήτου, λέγοντας ότι ήταν οι πρώτοι που ασχολήθηκαν με μια έρευνα περί φύσεως, είχαν σημειώσει ότι η φύση είναι μια έμψυχη δύναμη. Για τον φυσιολόγο Θαλή ακόμη και τα άυλα πράγματα μετέχουν ψυχής. Η ψυχή αυτή είναι ταυτόχρονα πνεύμα και ψυχή. Μέσα σε κάθε άνθρωπο η ψυχή είναι ένας δαίμων, υπάρχει ανάμεσα στο φυσικό, το θεϊκό και το ανθρώπινο , κάτι παραπάνω από απλή συνέχεια, αλλά μια κοινή φύση. O κόσμος είναι όμορφος όπως ένας θεός, καθώς δεν είναι τυχαίο που η λέξη που εκφράζει το σύμπαν είναι η λέξη κόσμος. Η λέξη κόσμος αναφέρεται σε κάτι με τάξη και οργάνωση, θαυμαστό σαν στολίδι, ένα έργο τέχνης ή ένα πολύτιμο αντικείμενο όμοιο με εκείνα τα αγάλματα που λόγο τελειότητας είναι κατάλληλα να τοποθετηθούν ως αναθήματα στους ναούς των θεών. Ο άνθρωπος βλέπει, ζεί και περιέχεται στο μεγάλο δημιούργημα που είναι ο κόσμος. Εδώ θα πρέπει να κάνουμε δυο σημαντικές παρατηρήσεις προτού συνεχίσουμε. Αρχικά, με κατεύθυνση από το μέρος προς το όλον, από τον άνθρωπο στο σύνολο δηλαδή και στην συνέχεια από το όλον προς τα μέρη. Απ ό τ ο ν άν θ ρ ω π ο ( μ έ ρ ο ς ) σ τ ο όλ ο ν, αναγνωρίζουμε την δυνατότητα του ανθρώπου αλλά και άλλων οργανισμών να δημιουργούν περιοχές μέσα στο συνολικότερο περιβάλλον, να σχηματίζουν τοποθεσίες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά 2 Βάνα Ξένου, Σημειώσεις για την έκθεση στον εθνικό τύπο, Αθήνα, σελ.8

Α . Η ό ραση , ω ς αντί λη ψ η κ αι συγ κ ρό τη ση τη ς γ νώ ση ς κ αι το υ κ ό σμο υ. Α π ό το ν άνθ ρω π ο στο ό λο ν.

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σκίτσα επεξεργασίας της νέας πρότασης. η ιδέα ενός ανοίγματος που διαχέει την ιερά οδό στον αρχαιολογικό χώρο. Τα όρια μεταλάσσονται και όλη η πόλη διανοίγεται ώστε να συννενωθεί με το παρελθόν της με τρόπο σχεδιασμένο. Το ζητούμενο είναι να αρχίσουν να σχηματίζονται συρραφές και ανάσες.

[Σχέδιο κάτοψης, διερεύνηση πάνω στην κατάληξη της ιεράς οδού]

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση

78 79

που διακρίνονται ως εκ τούτου από τον υπόλοιπο κόσμο. Η δυνατότητα αυτή να σχηματίζονται κόσμοι μέσα στον κόσμο ενθαρρύνει την σκέψη πως η ζωή μας δεν κρέμεται από τα χέρια μιας μοίρας που αποφασίζει, αλλά ως οργανισμοί δρούμε ελεύθερα και δημιουργούμε ποιητικά στο δεδομένο περιβάλλον που μας περιέχει. Ως εκ τούτου, ο κόσμος και ο τόπος ως θέση και περιβάλλον αποκαλύπτεται και επιβάλλεται στον άνθρωπο σαν ένα πρωταρχικό δεδομένο πριν από κάθε μεταγενέστερη εμπειρία. « Για να γνωρίσουμε τον κόσμο δεν χρειάζεται να τοποθετήσουμε το σημείο εκκίνησης της έρευνας στον ίδιο μας τον εαυτό, σαν να έπρεπε για να φτάσουμε στα ίδια τα πράγματα να περάσουμε από την συνείδησή που έχουμε γι αυτά. Ο κόσμος τον οποίο η γνώση μας επιχειρεί να συλλάβει δεν μπορεί να συλληφθεί δια της νοήσεως, “τίποτα πιο ξένο για τον Ελληνικό πολιτισμό από το cogito του Καρτέσιου3”, που τίθεται ως προϋπόθεση και θεμέλιο οποιασδήποτε αντίληψης για τον κόσμο, για τον εαυτό μας και τον θεό. Τίποτα πιο ξένο από την αντίληψη του Leibniz σύμφωνα με την οποία κάθε άτομο είναι μια αποκομμένη μονάδα δίχως πόρτα και παράθυρο, που περικλείει μέσα της, όπως στην κλειστή αίθουσα ενός κινηματογράφου την ταινία που αφηγείται την ύπαρξή της. Για να μπορέσει ο άνθρωπος να συλλάβει τον κόσμο, ο κόσμος δεν χρειάστηκε να υποστεί κάποια μετάλλαξη που θα τον έκανε ένα δεδομένο της συνείδησης. Αντιλαμβάνομαι τον κόσμο δεν σημαίνει ανακαλώ την παρουσία του μέσα στην σκέψη μου. Η σκέψη μου ανήκει στον κόσμο και είναι παρουσία εν τω κόσμω. Δηλαδή για τον αρχαίο Έλληνα, ο κόσμος δεν είναι αυτό το αντικειμενικό εξωτερικό σύμπαν, αποκομμένο από τον άνθρωπο με ένα αγεφύρωτο χάσμα να χωρίζει την ύλη από το πνεύμα και το φυσικό από το τεχνητό. Ο κόσμος ενώνει όλα τα επιμέρους, τα οποία και διαπερνά. Η ίδια κατάσταση, η ίδια ύλη ενώνει τα μέρη ανάμεσα στον κόσμο και τα κάνει να αποτελούν μέρος του όλου. Αυτός 3 J.P.Vernant, Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική,εκδ. Σμίλη, Αθήνα 2003, σελ.239( ένας ιδιαίτερος τρόπος ύπαρξης εν τω κόσμω)

Α . Ο κ ό σμο ς ω ς ό λο ν κ αι η ό ραση ω ς το ενεργ ό ενδ ι άμεσο ενω τι κ ό το υ κ ό σμο υ π εδ ί ο .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Η πρώτη συνολική χάραξη της ιδέας. Αρχικά εντοπίζεται η συνολική έκταση του θέματος, βάσει των ορίων που θα χρειαστεί να αντιμετωπίσει. Η πρώτη φορά που εμφανίζεται σε σχέδιο η ιδέα μιας εννοιαίας καμπύλης γραμμής που διατρέχει την σύνθεση, ενώ ταυτόχρονα ενώνεται με την δίδυμή της σχηματίζοντας την είσοδο στον αρχαιολογικό χώρο. [Σχέδιο κάτοψης, η αρχική ιδέα]

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση

80 81

λοιπόν ο χώρος που υπάρχει ανάμεσα από τα αντικείμενα αυτά καθ΄ εαυτά, είναι χώρος που τα ενώνει σε ένα σύνολο, τα συγκροτεί με δυνάμεις που δίνουν συνοχή στον κόσμο. Αυτός ο χώρος ο ενδιάμεσος των δοχείων ζωής που εξασφαλίζει την συνέχεια και την συνοχή του κόσμου είναι θεωρώ το πιο παραμελημένο κομμάτι της σύγχρονης πραγματικότητας, και το πεδίο όπου εμείς οι αρχιτέκτονες θα κληθούμε να στρέψουμε το βλέμμα στο μέλλον. Αυτή η ιδέα ότι ο χώρος ανάμεσα στα πράγματα δεν είναι κενός, αντιθέτως, συνδέεται και γεννιέται από τα ίδια τα πράγματα αποτελόντας αναπόσπαστο μέρος του συνόλου, μετασχηματίζει την σύγχρονη κατάσταση και μας κάνει να αναζητούμε τα πράγματα βαθύτερα και με περισσότερη πολυπλοκότητα από την έρευνα για την εσωτερική και μόνον συγκρότηση των κατασκευών μας. Ο ενδιάμεσος χώρος μιας πόλης, είναι άμεσα συνδεδεμένος με το πως κανείς αντιλαμβάνεται την ζωή στην πόλη, και ποια είναι η σχέση του ατόμου με τους γύρω του. Σε αυτό θα εστιάσει και η σχεδιαστική μας έρευνα αργότερα. Ο Nietzsche απευθύνθηκε στους αρχαίους Έλληνες με τον χαρακτηρισμό:«Επιφανειακοί λόγω βαθύτητας»4, με σκοπό να δούμε καλύτερα αυτή τη σκέψη αλλά και να καταλάβουμε ουσιαστικά το ζήτημα που άνοιξε με τον ενδιάμεσο χώρο που ζητείται να αποκαλυφθεί, θα ασχοληθούμε με το ζήτημα της όρασης στην αρχαιότητα. «Το ρήμα οράω -ω, κατείχε θέση προνομιακή, καθώς το ορώ και το οίδα είναι ένα πράγμα: εάν το ιδείν και το ειδέναι είναι δυο ρηματικοί τύποι ενός και του αυτού όρου, εάν η λέξη είδος, σημαίνει ταυτόχρονα είδος, ότι δηλαδή διαθέτει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, και μορφή είναι διότι η γνώση ερμηνεύεται με αναφορά στην όραση, δηλαδή η γνώση είναι μια μορφή όρασης. Επίσης βλέπω ορώ και ζώ είναι ένα πράγμα.»5. Το φως, η αίσθηση της όρασης, προς το περιβάλλον είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την ίδια την ζωή, 4 F. Nietzsche, Η χαρούμενη επιστήμη, εκδ. Πανοπτικόν, Αθήνα 2015, σ,22-23 5 J.P.Vernant, Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική,εκδ. Σμίλη, Αθήνα 2003, σελ.240( ένας ιδιαίτερος τρόπος ύπαρξης εν τω κόσμω)

Α . Η σύγ χρο νη θ εώ ρη ση τη ς ό ραση ς .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Πήλινο πρόπλασμα, η ιδέα της συν - κίνησης]

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση

82 83

ακριβώς όπως και η αίσθηση ότι το σώμα και ο άνθρωπος γίνονται ορατά από άλλα άτομα στο περιβάλλον τους. Η κοινωνική εμφάνιση στον δημόσιο χώρο μέσω της οπτικής επαφής συγκροτεί την θεμελιώδη συνθήκη της ζωντάνιας και της ενέργειας της πόλης. Αντίθετα, το σκοτάδι εξαφανίζει, στερεί την ύπαρξη σε εισάγει σε ένα κόσμο μη ορατό όπου παύεις να υπάρχεις. Σύμφωνα με τον Καρτέσιο το φαινόμενο της όρασης διακρίνεται σε τρία επίπεδα. Αρχικά είναι το φως, ως φυσικό φαινόμενο, ως κύμα ή ως μόριο φωτός. Το δεύτερο επίπεδο είναι το αισθητήριο όργανο της όρασης, το μάτι, όπου προβάλει στον αμφιβληστροειδή το είδωλο του αντικειμένου. Τέλος το τρίτο επίπεδο αφορά την καθαρά ψυχική πράξη της αντίληψης του αντικειμένου της όρασης. Ανάμεσα σε αυτό “το τελικό στάδιο της αντίληψης που προϋποθέτει μια πνευματική διεργασία, ένα υποκείμενο που ερμηνεύει ως εγώ, και την ύλη που το περιβάλλει και την οποία βλέπει υπάρχει το ίδιο χάσμα που χωρίζει το ανθρώπινο υποκείμενο από τον εξωτερικό χώρο.” Αυτό το χάσμα που επικρατεί ανάμεσα στο μέσα και το έξω είναι αυτό που γεφυρώνει ο Nietzsche λέγοντας να σταματάμε θαρραλέα στην επιφάνεια, να διεισδύει δηλαδή η ψυχή ως το βάθος της ουσίας των πραγμάτων καταφέρνοντας απλά να τα κοιτάζει όπως αυτά εμφανίζονται. Όμως σύμφωνα και πάλι με τον καρτέσιο, το όλον αναγνωρίζεται ως ένα άγνωστο και προβληματικό στην κατανόηση πεδίο, το οποίο πρέπει να επιμερίσουμε σε μικρότερα λογικά οριζόμενα σύνολα που μπορούμε να ονομάσουμε και να κατανοήσουμε. Με αυτό τον τρόπο τίθενται οι βάσεις του σύγχρονου πνευματικού και επιστημονικού πολιτισμού, ανοίγοντας τον άνθρωπο μέσω της επικράτησης του ορθού λόγου σε ένα σύμπαν νέο στο οποίο ο ίδιος ο άνθρωπος μένει απ΄έξω ως εξωτερικός παρατηρητής. Ένας νέος κόσμος που διαδραματίζεται στο εσωτερικό του καθ’ ενός από εμάς ατομικά, διακριτά, προσωπικά αλλά με τρόπο αντικειμενικό και λογικά ορθό. Η παραπάνω προσέγγιση αν και με πολλές απλουστεύσεις και αφαιρέσεις που για να τις ερευνήσουμε θα ξεπερνούσαμε

Α . Το π ρό β λη μα με τη ν σύγ χρο νη θ εώ ρη ση τη ς ό ραση ς .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Το διάγραμμα της όρασης και του ορατού αντικειμένου με τίτλο το μάτι του καλλιτέχνη που σχεδίασε ο Paul Klee το 1923, από τις σπουδές της φύσης. Κάτω σχέδιο επεξεργασίας της ραχοκοκαλιάς της πρότασης.

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση

84 85

κατά πολύ τα όρια και τους στόχους της παρούσας εργασίας, μας οδηγεί στην σημερινή κατάσταση όπου η επικράτηση του ατομικού συμφέροντος σε πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό επίπεδο είναι απόλυτη υποσκιάζοντας τον κοινωνικό χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης. Η εσωστρέφεια που μας ορίζει υπερτονίζει τα όρια μας με τον κόσμο, αφαιρώντας τους ενδιάμεσους τόνους από μια κοινή πραγματικότητα, μας μεταφέρει σε ένα εσωτερικό άπειρο χώρο. Σε αυτή την εσωτερική δεξαμενή όπου κανείς μπορεί να καταβυθιστεί ανεξάρτητα δομείται η σύγχρονη πραγματικότητα. Κατ΄ επέκταση σε επίπεδο επικρατούσας οικονομικής συγκρότησης των κοινωνιών, το κεφαλαιοκρατικό σύστημα δέιχνει εμφανή πλέον τα σημάδια της κόπωσης και της αδυναμίας στο να συνεχίσει να ορίζει με ομαλό τρόπο την σύγχρονη κατάσταση. Οι διαφορές αμβλύνονται ακραία και η συσσώρευση δύναμης πλούτου και εξουσίας εξωθεί σε κοινωνικές αναταραχές με αποτέλεσμα να είναι αναγκαίο το να σκεφτούμε ξανά με διαφορετικό πλέον τρόπο την σχέση μας με την αρχιτεκτονική, τον χώρο και γενικότερα τον κόσμο, και για να συμβεί αυτό θα πρέπει σε ένα πρώτο επίπεδο που αφορά την τέχνη μας και μόνο, να διευρύνουμε τα όρια, να αναζητήσουμε ένα ευρύτερο κοινό ενωτικό των επιμέρους καταστάσεων πεδίο όπου τα μέρη θα μοιάζουν συνεκτικά στοιχεία ενός ευρύτερου όλου και όχι πλέον αποσπάσματα του κόσμου. Αλλά ας επιστρέψουμε στο παράδειγμά μας της όρασης στην αρχαία Ελλάδα. Σε αντίθεση με την αντίληψη του Καρτέσιου «η όραση δεν είναι δυνατή παρά μόνον εάν υπάρχει ανάμεσα σε αυτό που βλέπει κανείς και σ΄εκείνον που το βλέπει πλήρης αμοιβαιότητα, η οποία δηλώνει κοντινή συγγένεια». 6 O Πλάτων θα καταδείξει αυτή την μορφή συγγένειας βαφτίζοντας τα μάτια φώσφορα,δηλαδή «αυτά που εκπέμπουν ένα είδος φωτιάς προς τα αντικείμενα. Αλλά και τα ίδια τα αντικείμενα εκπέμπουν μια παρόμοια φωτιά, όταν λοιπόν υπάρχει φως της μέρας, το ρεύμα της όρασης βγαίνει από τα μάτια και καθώς όμοιο 6 J.P.Vernant, Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική,εκδ. Σμίλη, Αθήνα 2003, σελ.240( ένας ιδιαίτερος τρόπος ύπαρξης εν τω κόσμω)

Α . Η ό ραση ω ς γ έ φ υρα το υ μέ σα κ αι το υ έ ξ ω .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σε αυτό το σχέδιο, αναζητείται τόσο η γλώσσα της ίδιας της πρότασης όσο και η σχέση της και το έυρος της στην σύγχρονη πόλη. Το θέμα χαρακτηρίζεται από έντονο αγνωστικισμό. Διερευνά το σχεδιαστικό λεξιλόγιο χωρίς προκαθορισμένες δομές και αφετηρίες. Μια φράση που γεννήθηκε κατά την επεξεργασία του θέματος είναι: “Οι θεοί πνίγονται από τους ανθρώπους και έφτιαξαν ημίθεους που προφυλάσσουν την ιερά πόλη”

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση

86 87

έλκεται από όμοιο συνενώνεται με το έξω φως. Δημιουργείται έτσι ένα ομογενές σώμα. Εξαιτίας αυτής της ομοιογένειας το προϊόν της συνένωσης αποκτά παντού ίδιες ποιότητες.»7 . Ακόμη και αν αυτή η εξήγηση μοιάζει με όρους σύγχρονης φυσικής αστεία και παραπλανητική, θα θέλαμε να διακρίνουμε ένα στοχαστικό υπόβαθρο που ενώνει τα πράγματα με πολύ ενδιαφέρον τρόπο. Η όραση, η ζωή και η γνώση του κόσμου, όπως είδαμε προηγουμένως, συγκροτούν ένα ενιαίο σώμα, συνεχές και ομοιογενές που ανήκει ταυτόχρονα στον άνθρωπινο και τον φυσικό κόσμο. Το βλέμμα μας λοιπόν λειτουργεί εν μέσω του κόσμου του οποίου και αποτελεί μέρος. Αν αυτό έχει μια λογική βάση είναι διότι έτσι η ψυχή βλέπει αυτό που βρίσκεται έξω από αυτή. Έχει δηλαδή ανάγκη το εξωτερικό ερέθισμα, τον κόσμο που την περιβάλλει, διαφορετικά εάν είχε ήδη μέσα της όλες τις μορφές των αντικειμένων δεν θα χρειαζόταν να κοιτάει προς τα έξω. Σε αυτά τα λόγια αναγνωρίζουμε ένα χαρακτήρα μεταφορικό, αλλά απολύτως επίκαιρο καθώς τόσο στην ζωή στην πόλη όσο και στην σύγχρονη αρχιτεκτονική πρακτική αδυνατούμε να δούμε τα πράγματα ως όλον, ως μέρη δηλαδή του κόσμου, ανοιχτά σε ένα πεδίο ενδιάμεσο που τα ενώνει και τα τοποθετεί. Αντίθετα αρεσκόμαστε στο να επιλέγουμε λιγότερο ή περισσότερο περίτεχνα ή έντεχνα αποσπάσματα του κόσμου και να προβάλλουμε σε αυτές τις κατασκευές το ενδιαφέρον την σχεδιαστικής μας έρευνας. Όμως εδώ ανοίγεται ένα ακόμη πεδίο διαχωρισμού και πιθανής ένωσης ταυτόχρονα. «Αν περιοριστούμε στην αντίληψη των αποτυπωμάτων των αντικειμένων που βλέπουμε, δεν θα μπορούμε να δούμε τα ίδια τα αντικείμενα αλλά μόνον εικόνες και σκιές, έτσι ώστε άλλα θα είναι τα αντικείμενα και άλλο αυτό που βλέπουμε εμείς σε αυτά».8 Βέβαια εάν ξεφύγουμε από αυτά τα όρια και υποθέσουμε ότι σκεπτόμαστε τα αντικείμενα με ένα τρόπο καθαρό, τότε υπονοείται ότι μπορεί να υπάρξει ένα είδος αλήθειας. Μια 7 Πλάτων, Τίμαιος, Εστία, Αθήνα 2014, μτφρ.Β. Κάλφα, 45β σ.229 8 Πλωτίνος, Εννεάς Τετάρτη ,Ακαδημία Αθηνών, Ιούλιος 2009, μτφρ Π. Καλλιγάς,6,1σελ.14-32

Α . Η δ υνατό τη τα μι ας αλή θ ει ας .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Το θέμα φαίνεται να έχει εντελώς ανεξάρτητη γραφή μεγέθη και αναλογίες από τον υπόλοιπο αστικό ιστό. Αρχικά αυτό κρίνεται ως θετικό, διότι αναζητείται αυτή ακριβώς η διαφοροποίηση, ωστε να απελευθυερωθεί το ενδιάμεσο των δύο τόπων πεδίο.

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση

88 89

κατάσταση όπου το αντικείμενο υπάρχει μόνον μαζί με εμάς και ως τέτοιο έχει μια υπόσταση ορισμένη και ταυτόχρονα σχετική με εμάς. Ίσως σε αυτό το νέο άνοιγμα στο κοινό πεδίο εν μέσω των πραγμάτων, εκεί δηλαδή από όπου μπορούμε να δούμε τα πράγματα ενώ ταυτόχρονα είμαστε μέρος τους, η ιδέα μιας αλήθειας που ενώ παραμένει κρυφή, υπονοείται ήδη από την επιφάνεια των πραγμάτων, να μην μοιάζει πλέον παράλογη. Περνώντας στην δεύτερη βασική ενότητα της ανάλυσης της αρχικής φράσης του Nietzsche θα βασιστούμε σε μια πορεία από το όλον προς το μέρος, χρησιμοποιώντας σαν παράδειγμα την πολλαπλότητα της ταυτότητας του Οδυσσέα στο ταξίδι της επιστροφής του στην Ιθάκη. Εδώ θα ξαναδούμε το ζήτημα αυτού που ονομάστηκε «επιφανειακός από βάθος» να επανέρχεται και να βρίσκει την αιτία του στο κοινωνικό βλέμμα του συνόλου προς το άτομο και στην διαμόρφωση της ταυτότητας μέσω της έκθεσης στο έτερο. Το πεδίο που διαδραματίζεται η παρακάτω ανάλυση για άλλη μια φορά εμφανίζει κρυφά χαρακτηριστικά των προσώπων που το διαμορφώνουν. Είναι συνεπώς ένας χώρος ενδιάμεσος των ηρώων που τους δίνει την απαραίτητη ανάσα να διερευνήσουν την κρυμμένη τους φύση.

Β . Η συγ κ ρό τη ση το υ εαυτο ύ, ω ς κ αθ ρέ π τη τη ς κ ο ι νω νι κ ή ς ζω ή ς . Α π ό το ν ό λο ν στο ν άνθ ρω π ο .

Ο Οδυσσέας βρίσκεται στο νησί της Καλυψούς, η οποία του προσφέρει την δυνατότητα να μείνει για πάντα, χωρίς να γνωρίσει το γήρας ή τον θάνατο. Αυτός αρνείται την πρόταση διότι κανείς δεν θα μάθαινε πλέον γι αυτόν, κανείς δεν θα τον έβλεπε ξανά. Τα κατορθώματά του δεν θα τα μάθαινε πλέον κανείς, θα έσβηνε από την μνήμη όλων. Ο Οδυσσέας επιλέγει τον νόστο, επιλέγει τον θάνατο από την αθανασία, διότι μέσα από τον φυσικό θάνατο συγκροτείται η εικόνα του στον κόσμο, η εικόνα του στο βλέμμα των συγγενών του, η οποία είναι εκείνη που στο τέλος θα του προσφέρει την συνέχεια της ύπαρξής του. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, μόνο μέσα στο μάτι του άλλου, στον καθρέπτη της κόρης του οφθαλμού του, αποκτά ο άνθρωπος μια θέαση του εαυτού του. Με ένα τρόπο λοιπόν κάθε

Β . Η επ ι λο γ ή το υ Ο δ υσσέ α κ αι το ζή τη μα το υ ετερο π ρο σδ ι ο ρι σμο ύ.

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση

90 91

σκέψη είναι ταυτόχρονα σκέψη ενός άλλου πράγματος, καθώς εμείς οι άνθρωποι είναι αδύνατο να δούμε και να στοχαστούμε τον εαυτό μας. «Δεν υπάρχει στην αντίληψη του αρχαίου ανθρώπου καμία διάσταση ενδόμυχης αντίληψης, απόκρυφης εν συναίσθησης ή ριζικής ιδιαιτερότητας»9. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε πως το άτομο μέσω του φιλοσοφικού στοχασμού διερευνά πτυχές του κόσμου όπως αυτός του διανοίγεται, όμως ταυτόχρονα το άτομο αποκτά την ταυτότητά του μέσα από τον κοινωνικό του περίγυρο και την αλληλεξάρτηση με τους γύρω του. Συνεπώς η ταυτότητά του είναι γνωστή και εμφανής όπως και η ουσία του χαρακτήρα του είναι πρόδηλη της ύπαρξης του στον χώρο. Όταν τον βλέπεις, γνωρίζεις το βάθος εκ της επιφανείας. Όμως ο Οδυσσέας κατορθώνει και μεταμορφώνεται! Με την βοήθεια της Αθηνάς, ο Οδυσσέας αλλάζει την όψη του κατά την επιστροφή του στο παλάτι ώστε κάθε φορά να κρυφτεί από το εχθρικό περιβάλλον είτε να πείσει τον συνομιλητή του, είτε αυτός είναι ο γιός του, είτε ο Πατέρας του, είτε η γυναίκα του Πηνελόπη. Ο Οδυσσέας αποκτά μέσα από κάθε αναγνώριση στο βλέμμα του άλλου την υπόστασή του και την ταυτότητά του. « Με έναν τρόπο αυτό που είμαστε ως πρόσωπο και ψυχή – το βλεπουμε και το γνωρίζουμε κοιτώντας τα μάτια και την ψυχή του άλλου. Η ταυτότητα του καθ΄ενός από εμάς αποκαλύπτεται στην σχέση του με τον άλλο, στην διασταύρωση των βλεμμάτων και στην ανταλλαγή των λόγων … η ψυχή αυτή που είμαστε εμείς δεν αποδίδει την ιδιαιτερότητά μας ως ανθρώπινα όντα, αλλά μας ελευθερώνει από αυτή εντάσσοντάς μας στην κοσμική τάξη.»10. Μέσα από αυτές τις σκέψεις είναι φανερό ότι αναφερόμαστε σε μία άλλη κοσμοθεωρία, ένα άλλο πολιτισμικό υπόβαθρο από αυτό που χαρακτηρίζει αυτή την σύγχρονη περίοδο τον πολιτισμό μας. Ο σύγχρονος πολιτισμός, βασισμένος με ένα τρόπο σε ένα ηθικό σύστημα με χριστιανικές αρχές είναι ένας πολιτισμός της ενοχής και του καθήκοντος. Σήμερα, η ηθική του υποκειμένου βασίζεται στην προσωπική συνείδηση του καθ΄ ενός.

9 J.P.Vernant, Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική,εκδ. Σμίλη, Αθήνα 2003, σελ.271-272 (Η εγγραφή του θρησκευτικού στην κοινωνικοπολιτική δομή) 10 J.P.Vernant, Περί ορίων, Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική ΙΙ,εκδ. Σμίλη, Αθήνα 2008, (σελ.115170) Ανάμεσα στο εξωτικό και το οικείο

Β .Μ ι α δ ι αφ ο ρετι κ ή συγ κ ρό τη ση τη ς αντί λη ψ η ς τη ς κ ο ι νω νί ας κ αι το υ ατό μο υ μέ σα σε αυτή .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Στην συνέχεια κρίθηκε λάνθασμένη η επιλογή να μην συσχετίζεται η πρόταση με τα μεγέθη της πόλης και αρχίζει μια προσπάθεια να περάσουν στοιχεία της συγκρότησης του αστικού ιστού στην δομή του θέματος. Tαυτόχρονα, αναγνωρίζονται ,ένα τρόπο οι ελεύθεροι χώροι της σύνθεσης και αρχίζουν να ενσωματώνονται ενεργά και οργανικά στον σχεδιασμό. Η ιδέα είναι, το κενό διατρέχει ελεύθερα με μια σχεδιασμένη πολυπλοκότητα όλη την σύνθεση ως άρθρωση και ανάσα της πρότασης.

Β.4. Ο Ενδιάσμεσος τόπος - Η μεγάλη συμφιλίωση

Aφ΄ενός θεωρώ ότι μέσα από αυτή την διπλή εξήγηση, δηλαδή από το όλον στο μέρος και από το μέρος στο όλον και με τα παραδείγματα που αναπτύχθηκαν, η αρχική φράση του Nietzsche μοιάζει να επεξηγείται καλύτερα στα πλαίσια της σκέψης που την προσεγγίζει. Αφ΄ ετέρου, καταδεικνύεται η πολύτροπη σχέση που έχει ο χώρος με την ανθρώπινη ύπαρξη και ταυτότητα. Αναδύεται επίσης το πεδίο εκείνο το ενδιάμεσο των χώρων, το ευρύτερο δοχείο ζωής όπως το αποκαλέσαμε που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την αποκάλυψη των στοιχείων της φύσης που χρησιμοποιούν το στοιχείο της κρυπτότητας ώς προστασία της ουσίας τους. Και για να επανέλθουμε απολύτως στο θέμα μας, όλες οι παραπάνω σκέψεις μας καλούν να κάνουμε ένα άνοιγμα, έξω και πέρα από αυτά που συγκροτούν την σημερινή κατάσταση στην πόλη της Ελευσίνας, με την δεδομένη κοινωνική χωρική δομή και οργάνωση. Αυτό το άνοιγμα όπως αναφέρει και ο Αξελός βασίζεται στην ανάγνωση του κόσμου ως όλον, στην συμμετοχή στο παιχνίδι του κόσμου που εξελίσσεται γύρω μας, και στην σκέψη που μας διαπερνά αλλά δεν μας ανήκει. Αυτό το άνοιγμα έχει ανάγκη να γίνει σε ένα τόπο και χώρο νέο, ένα χώρο που φυσικά υπάρχει ως τμήμα του κόσμου αλλά δεν έχει υλοποιηθεί ακόμη η χωρική του έκφραση. Η αρχιτεκτονική κατασκευή καλείται να προβλέψει και να σχηματίσει αυτούς τους τυχαίους χώρους ενδιάμεσα των πραγμάτων και να τους αποδώσει στην κοινωνία. Τότε μαζί με αυτούς θα αποδοθεί ξανά και το μη σχεδιασμένο σύνολο των πραγμάτων που έχουν ως τώρα συγκροτήσει την πόλη. Μαζί με αυτούς τους ενδιάμεσους χώρους η πόλη θα πάψει να αποτελεί σύνθεση πολλαπλών ατομικών παραφωνιών αλλά θα είναι δυνατό να ερμηνευτεί ως ενεργό πεδίο κατοίκησης, δίνοντας την δυνατότητα να φανταστούμε ριζικά αλλαγμένη την εικόνας της πόλης στο μέλλον. Το νέο αυτό περιβάλλον όπως θα αναπτυχθεί και στην συνέχεια θα πρέπει να βασιστεί σε ένα νέο θεωρητικό κοινωνικό και πολιτικό υπόβαθρο, μέσα από το οποίο θα μπορούμε να ξαναδούμε τα όρια του κόσμου που μας φιλοξενεί. Θα μπορούμε να επαναδιαπραγματευτούμε και να ορίσουμε ξανά την φύση των επιμέρους περιοχών, που πλέον δεν θα αποτελούν αποσπάσματα ασυνάρτητα αλλά μια ενιαία ενότητα στο ξετύλιγμα του παιχνιδιού του κόσμου.

92 93

Β .Ο ενδ ι άμεσο ς τό π ο ς ω ς το χω ρι κ ό π εδ ί ο εμφ άνι ση ς τω ν π αραπ άνω σκ έ ψ εω ν.

Β. Γενική θεώρηση, ορισμοί, το περιβάλλον της σκέψης - Λόγος Θεωρητικός

94 95

Β.5. Η ανάγκη για αμφισβήτηση των ορίων, επανασχεδιάζοντας την πόλη. Επιστρέφοντας το βλέμμα στην πόλη της Ελευσίνας, αναγνωρίζουμε εύκολα όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που συγκροτούν την χωρική της ταυτότητα να είναι παράλληλα έκδηλα στην κοινωνία που την έχει γεννήσει. H πόλη εμφανίζει μια άναρχη οργάνωση και χαρακτηρίζεται από τυχαία επέκταση του ιστού, τόσο προς βορρά όπου συνορεύει με την περιοχή του Θριάσιου πεδίου, όσο και δυτικά που συνορεύει με τα διυλιστήρια πετρελαίου. Η κατάληψη γης σε αυτές τις περιοχές της Αττικής γης έχει γίνει με τρόπο τρομακτικό, η έλλειψη σχεδίου είναι προφανής, και συνοδεύεται από την άπλειστη εξάπλωση των βιομηχανικών χρήσεων σε όλο το μήκος και πλάτος του χώρου. Ο τόπος της Ελευσίνας, πήρε την σημασία του ως πεδίο βιομηχανικής ανάπτυξης λίγο έξω από την πόλη της Αθήνας. Είχε το προνόμιο ότι ήταν παραθαλάσσιος και το ανάγλυφο είχε πετρώματα ιδανικά για λατόμευση. Η πόλη λόγω κοντινής θέσης με την Αθήνα ήταν εύκολο να εδραιωθεί ως βιομηχανικό κέντρο, αφού απομάκρυνε από την πρωτεύουσα χρήσιμες μα ρυπαίνουσες και οχλούσες χρήσεις. Η διακίνηση των εμπορευμάτων τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς μέσω της θάλασσας ήταν εφικτή, ειδικά ύστερα από την διάνοιξη του ισθμού που προηγείται λίγα μόλις χρόνια της ίδρυσης του πρώτου εργοστασίου τσιμέντων. Στο σήμερα, οι περισσότερες βιομηχανικές χρήσεις της πόλης έχουν πάψει, με εξαίρεση την χαλυβουργική και το εργοστάσιο σκυροδέματος “Τιτάν” που συνεχίζει την λειτουργία του χωρίς ωστόσο να είναι το κεντρικό εργοστάσιο της εταιρίας πλέον. Τα υπόλοιπα εργοστάσια μένουν ως αδειανά κουφάρια μιας εποχής που πέρασε ανεπιστρεπτί. Η φτηνή γη του θριάσιου πεδίου που έχει καταληφθεί από χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα αποθηκών ,η κύρια πηγή εμπορικής δραστηριότητας που παρατηρείται. Ωστόσο δεν είναι μακρινός ο χρόνος που και αυτά θα πάψουν να είναι αποδοτικά και χρήσιμα. Αυτή η όχι τόσο μακρινή εποχή είναι ήδη παρόν για την Ελευσίνα, θέτοντας έτσι το ερώτημα τί σχηματίζει την σύγχρονη ταυτότητα της πόλης, και ειδικά εν όψει της εκλογής της ως πολιτιστική πρωτεύουσα για το 2021. Αν δεν ήταν για αυτό το κομμάτι αρχαίας γης που έχει με ένα τρόπο επιζήσει στο σήμερα δεν θα ήταν δύσκολο να

Η υφ ι στάμενη κ ατάσταση .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Εστιασμένα σημεία. Με αυτά τα σχέδια γίνεται προσπάθεια να διερευνηθούν οι αναλογίες των επιμέρους τμημάτων που συνθέτουν την πρόταση. Τα μέλη αναζητούν το δικό τους συντακτικό ως ενεργά στοιχεία του τόπου.

Β.5. Η ανάγκη για αμφισβήτηση των ορίων, επανασχεδιάζοντας την πόλη.

96 97

φανταστούμε πως η Ελευσίνα θα είχε σβήσει από τον πολιτιστικό και πνευματικό χάρτη της Χώρας. Όμως η παρουσία του αρχαιολογικού χώρου σε συνδυασμό με το μυθολογικό παρελθόν και τα βιομηχανικά κουφάρια, καθιστούν την Ελευσίνα σε ένα πολιτισμικό τοπίο ισχυρής επιρροής για το μέλλον. Ωστόσο η παρούσα κατάσταση κρίνεται ακραία προβληματική, καθώς η πόλη έχει χάσει κάθε συγκρότηση δημόσιου χώρου. Αποτελεί, ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα επαρχιακής κωμόπολης, όπου οι όποιες πλατείες και πεζόδρομοι δεν ενώνονται σε ένα συνεκτικό σύνολο και δεν συνιστούν χώρους με κεντρική σημασία για την εκδήλωση της κοινωνικής ζωής. Στην αρχαιότητα ο τρόπος να χτίσεις την πόλη ήταν να ξεκινήσεις από τα μέρη τα οποία δεν θα μπορούσαν να χτίσουν. Αυτές οι περιοχές θα παρέμεναν κενές ή να στέγαζαν δημόσιες λειτουργίες εν μέσω της πόλης, σε κοινή κοντινή απόσταση από όλους ώστε η εξουσία και ο δημόσιος χώρος να είναι ενδιάμεσα σε θέση όπου όλοι μπορούν να ελέγχουν και έτσι να μην ανήκει σε κανένα ατομικά παρά σε όλους μαζί. Σήμερα, αυτός ο χώρος αναζητείται ανάμεσα σε όρια αμήχανα που έχουν οριστεί είτε από μια δίχως μέτρο κερδοσκοπική σχέση επιβολής πάνω στην φύση και την μνήμη του τόπου, είτε από την πρωταρχική ανάγκη για άμεση στέγαση των ανθρώπων που μένουν στον τόπο αυτό. Ταυτόχρονα, όμως αφού μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε τα παραπάνω και την σημασία αυτού του κοινού πεδίου που βρίσκεται ανάμεσα σε όλα τα παραπάνω, οφείλουμε να αναζητήσουμε μια ισχυρή κρατική πρωτοβουλία που μπορεί να εφαρμόσει ένα όραμα επαναπροσδιορισμού των ορίων στο αστικό πεδίο ώστε μαζί με την διεύρυνση των ορίων να γεννηθεί ο ενδιάμεσος εκείνος χώρος ως ανάσα ικανή να ζωογονήσει την ταυτότητα του μέλλοντος της πόλης.

Ο ενδ ι άμεσο ς χώ ρο ς κ αι το μέ λλο ν τη ς π ο λή ς .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Χαρακτηριστικές διερευνητικές τομές που συνοδεύουν τα κτίσματα της πρότασης. Η δομή των κατασκευών, η κάτοψη και η τομή αναζητούν ένα συνεκτικό τρόπο να σχεδιαστούν και να συλληφθούν.

Β. Γενική θεώρηση, ορισμοί, το περιβάλλον της σκέψης - Λόγος Θεωρητικός

98 99

Β.6 . Ο Μηχαν ι σμ ός της Εφ εύρεσης Aν οι παραπάνω σκέψεις οδηγούν με ένα τρόπο την σκέψη και τον χώρο σε ένα άνοιγμα σε ένα πεδίο νέο, εν μέσω των υφιστάμενων πεδίων στην πόλη, τότε θα πρέπει να ξέρουμε που και πως αυτό το άνοιγμα υλοποιείται και εφ’ όσον σχεδιασθεί τι αναμένουμε να επιφέρει; Το ζητούμενο ωστόσο είναι κυρίως το πως θα κατορθώσουμε να πετύχουμε αυτή την τομή. Ποια εργαλεία έχουμε ως αρχιτέκτονες για να οραματιστούμε το μέλλον των πόλεων. Ο τρόπος εργασίας μας είναι ένας τρόπος που συμπεριλαμβάνει την ποιητική της δημιουργίας, την συγκίνηση που προσφέρουν οι πλαστικές μορφές και τέχνες, μια προσέγγιση οπτική και ταυτόχρονα χειρωνακτική όπου το βλέμμα και η ψυχή μετρούν τις αναλογίες και τις σχέσεις των πραγμάτων στο χώρο. Αυτή η ποιητική προσέγγιση, αυτό το πλάσιμο σχεδόν με τα χέρια της ύλης εξασφαλίζει ή τουλάχιστον προωθεί και διερευνά μια νέα αισθαντικότητα. Υπενθυμίζοντας, ένα νέο τρόπο να υπάρχουμε σήμερα. Αυτή η συνθετική πράξη δεν μπορεί παρά να αποκτά αξία όταν συγκροτείται γύρω από ένα διερευνητικό πνεύμα, ένα υπόβαθρο σκέψης που μπορεί όχι απλά να επιλύσει το πρόβλημα, καθώς αυτό θα ήταν μια απλή δουλειά υπολογισμών, αλλά να εντοπίσει εκείνες τις λανθάνουσες δυναμικές του πολιτισμικού τοπίου που μπορούν να ενεργοποιήσουν ξανά την συλλογική ταυτότητα ενός τόπου.

Η αρχι τεκ το νι κ ή ω ς π ράξη απ ο κ αλυπ τι κ ή .

Με ένα τρόπο αυτή η αποκάλυψη βασίζεται στον ίδιο ποιητικό μηχανισμό με τον οποίο ο Οδυσσέας αλλάζει ταυτότητες, αποκρύπτοντας την αλήθεια, ή μετασχηματίζοντάς την ώστε να πετύχει κάθε φορά τον σκοπό του. Ο Οδυσσέας για παράδειγμα, αλλάζει ταυτότητα μπροστά στον Κύκλωπα με σκοπό να τον παγιδεύσει, ή μεταμορφώνεται από την Αθηνά σε γέρο ρακένδυτο και αδύναμο ώστε να προστατευτεί από τους μνηστήρες κατά την επιστροφή του στο παλάτι της Ιθάκης. Αυτή η πανούργος ευφυϊα, γνωστή και ως μήτις είναι η σκέψη που μπορεί να “δει” μια διαφορετική κατάσταση σε έναν τόπο. Αυτό το εφευρετικό πνεύμα ικανό να πλάσει νέες πραγματικότητες μέσα από τις ήδη υφιστάμενες με

Η μή τι ς , το νέ ο π ερι β άλλο ν, το άνο ι γ μα.

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Χαρακτηριστικές διερευνητικές τομές που συνοδεύουν τα κτίσματα της πρότασης. Η δομή των κατασκευών, η κάτοψη και η τομή αναζητούν ένα συνεκτικό τρόπο να σχεδιαστούν και να συλληφθούν.

Β . 6 . Ο Μη χ α ν ι σμ ός τ η ς Εφε ύρ ε σ η ς

100 101

τρόπο δομικό και συνεκτικό είναι αυτό που μπορεί να οδηγήσει την σύγχρονη σκέψη. Η μήτις αποκαλύπτει αυτό που λείπει από τον τόπο, εφευρίσκοντας μέσω του αρχιτεκτονικού έργου τα στοιχεία του πολιτισμού, της γεωμετρίας, της κοινωνικής οργάνωσης που μπορούν να αναδυθούν ώστε να μετατρέψουν τον χώρο σε μια ευτοπία. Μια διάσταση σχεδιασμού που επιτρέπει ξανά μέσω του ενδιάμεσου των πραγμάτων χώρου, να δούμε ξανά το περιβάλλον μας, ως ένα σύνολο ομοιότροπο, ως ένα κόσμο. Αυτή η σκέψη σχηματίζει το αντικειμενικό περιβάλλον του νέου χώρου. Συνθέτει τα πλαστικά χωρικά φαινόμενα σε ένα ενιαίο καμβά. Σχηματίζει τη γεωμετρία του νέου ενδιάμεσου πεδίου, τις ανάσες, τα πλήρη, τα κενά, τις συνδέσεις, τις πυκνώσεις και τις αραιώσεις όλα εκείνα δηλαδή που συνθέτουν την χωρική βιωματική και κυρίως οπτική αντίληψη του χώρου και του τοπίου της πόλης. Το νέο αντικειμενικό περιβάλλον, ο νέος αυτός χώρος αναζητεί τώρα την συνθήκη που θα τον κάνει να κατοικηθεί. Αυτό που ονομάζουμε διεκδίκηση του αστικού περιβάλλοντος ή επανακατοίκηση της πόλης με νέους όρους είναι το επόμενο στάδιο της παραπάνω σκέψης. Έρχεται ουσιαστικά ως ένα φυσικό κλείσιμο του προηγούμενου ανοίγματος. Επί της ουσίας αναφερόμαστε στον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνικές ομάδες, οι πολίτες, θα κατοικήσουν την νέα πρόταση. Πώς θα την δεχθούν, πως θα μπορέσουν να την κάνουν δική τους, ενεργό μέρος της καθημερινότητας και της εξαίρεσης της ζωής στην πόλη. Αυτό φυσικά το νέο κλείσιμο δεν μπορούμε να προβλέψουμε αν θα γίνει με επιτυχία ή όχι. Διότι όπως έχει πολλάκις αποδειχθεί η ζωή είναι ευτυχώς απρόβλεπτη παρ’ όλα τα στενά μαθηματικά μοντέλα που χρησιμοποιούμε στην προσπάθειά μας να την περιγράψουμε, αυτή συνεχίζει απρόσκοπτα τους σκοπούς της αδιαφορώντας για όλες αυτές τις στεγνές νοήματος προσεγγίσεις. Μέσα από τον τυχαίο και ελεύθερο χώρο, η δημόσια και ιδιωτική ζωή στην πόλη της Ελευσίνας που οραματιζόμαστε, αναμένουμε να αγκαλιάσει το νέο περιβάλλον, να ζωογονήσει το ευρύ νέο κοινό πεδίο με εμπορικές λειτουργίες, να συγκεντρωθεί

Το ενεργ ό το π ί ο , το επ ερχό μενο κ λεί σι μο .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Δεξιά, Το εσωτερικό κενό στην μάζα του κτίσματος

Χαρακτηριστικές διερευνητικές όψεις που συνοδεύουν τα κτίσματα της πρότασης. Η στατική δομή των κατασκευών, η κάτοψη και η τομή αναζητούν ένα συνεκτικό τρόπο να σχεδιαστούν και να συλληφθούν.

Β . 6 . Ο Μη χ α ν ι σμ ός τ η ς Εφε ύρ ε σ η ς

στην νέα αγορά, ή στην νέα πλατεία, να συζητήσει ή να συμμετέχει στο πολυδύναμο κέντρο γειτονιάς και να συγκεντρωθεί στην δημοτική βιβλιοθήκη, έτσι μέσα από τα παραπάνω να εκτεθεί στο διαρκές ερώτημα του έρωτος και του θανάτου, μέσα από το νέο περίπατο που προτείνεται ανάμεσα στην πόλη και τον αρχαιολογικό χώρο, να ανέβει ξανά στην ακρόπολη να δει το τοπίο που η σύγχρονη κατάσταση έφτιαξε και με κεντρομόλο δύναμη την νέα πρόταση να μπορέσει να διερευνήσει και να οραματιστεί το μέλλον του αρχαιολογικού χώρου και του λατομείου όσο και της υπόλοιπης πόλης. Τέλος αν και όχι τελευταίο, θα πρέπει να αναφέρουμε την σκέψη αυτή που τριγυρνά το μυαλό μας και υποδόρια κατευθύνει τον σχεδιασμό. Μια σκέψη περίεργη όσο και προκλητική. Αν την ονομάζαμε, αυτή θα άκουγε στο δημόσιο σπίτι. Θα χρησιμοποιήσω ακόμη ένα παράδειγμα για να εξηγήσω τι εννοώ. « Ο Ελληνικός ναός είναι μια κατοικία του θεού … μια κατοικία που δεν έχει τίποτα πλέον το ιδιωτικό. Αντί να περιοριστεί, όπως ο οίκος των ανθρώπων ως χώρος εσωτερικός, οικογενειακός, ο οίκος του του θεού είναι στραμμένος προς τον έξω χώρο, τον δημόσιο. Στα ανάκτορα, οι νωπογραφίες κοσμούσαν το εσωτερικό της αίθουσας. Στον ναό η γλυπτική μετώπη, που προβάλλει στην όψη απευθύνεται στον θεατή που την κοιτάζει απ΄ έξω. Επειδή ο θεός είναι δημόσιος, το εσωτερικό του ναού δεν είναι λιγότερο απρόσωπο από το εξωτερικό του. Ο θεός παύοντας να λειτουργεί ως σύμβολο κάποιου προνομίου προς εκείνον στο σπίτι του οποίου θα κατοικούσε, αποκαλύπτει την παρουσία του με τρόπο άμεσα ορατό στα μάτια όλων. Μπροστά στο βλέμμα της πόλης, γίνεται μορφή και θέαμα.» 1. Το παράδειγμα του ναού παρ΄ ότι ακραίο μας κάνει να ξανασκεφτούμε σήμερα ποια είναι τα όρια του ιδιωτικού χώρου και ποια του δημόσιου. Το δημόσιο σπίτι ως έκφραση είναι κάτι που φαινομενικά τραβάει την σκέψη στα άκρα, αλλά παράλληλα υπενθυμίζει την σημασία της δημόσιας κοινωνικής ζωής του ατόμου στην οργάνωση της καθημερινότητας, αναθεωρώντας παράλληλα τα όρια 1 J.P.Vernant, Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική,εκδ. Σμίλη, Αθήνα 2003, σελ.271-272 (Το είδωλο, ο ναός, ο δημόσιος χαρακτήρας) σελ,409

102 103

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σχέδιο διερεύνησης σχηματισμού κτιρίου σε κάτοψη. Το κτιστό, συνθέτει μαζί με το πράσινο και το κενό χώρο γύρω του δομές που ενώ έλκονται από τα μεγέθη της πόλης υποτάσσονται στον αρχαιολογικό χώρο, συγκροτόντας παράλληλα εσωτερικά κενά και περάσματα. Συνθέτουν έτσι σχέσεις γειτνίασης και απομάκρυνσης μεταξύ των κατασκευών.

Β . 6 . Ο Μη χ α ν ι σμ ός τ η ς Εφε ύρ ε σ η ς

ιδιωτικού και δημόσιου χώρου όπως έχουν ως τώρα διατυπωθεί. Το δημόσιο σπίτι ως έννοια είναι απολύτως αντιφατική, ωστόσο περιέχει μέσα της δυο πολύ βασικά χαρακτηριστικά για την σκέψη γύρω από τα όρια και αυτό που αποκαλώ ενδιάμεσο χώρο. Συγκεκριμένα, στην πόλη της Ελευσίνας, το πρόβλημα που αναγνωρίζω ως κυριότερο είναι η αυθαίρετη και δίχως σχεδιασμό ιδιοκατοίκηση του πεδίου πέριξ του αρχαιολογικού χώρου. Παρόλο που η κύρια χρήση της περιοχής ως περιοχή κατοικίας μοιάζει έγκυρη, ο τρόπος με τον οποίο αυτή η ιδιοκατοίκηση έχει αναπτυχθεί είναι εις βάρος του δημόσιου πεδίου, του κοινωνικού πεδίου, της μνήμης του τόπου, του μυθολογικού υποβάθρου, εις βάρος της εικόνας και του “είναι” της πόλης εν συνόλω. Μέσα από την πρόταση αναφερόμαστε σε ένα πρόγραμμα επανασχεδιασμού κατοικιών, και εμπλουτισμού της περιοχής με νέες χρήσεις και δραστηριότητες. Οι ακριβείς όροι του επανασχεδιασμού καθώς και το σχεδιαστικό αποτέλεσμα θα αναλυθούν ως μέρος της παρουσίασης της καθ’ εαυτό πρότασης. Στο παρόν θεωρητικό κομμάτι θα θέλαμε να επισημάνουμε την σημασία της επαναδιάταξης των κατοικιών σε νέες οργανωμένες μονάδες όπου μέσα από τον συγκεκριμένο σχεδιασμό τους θα εξασφαλίσουν την απαιτούμενη προστατευτικότατα για την ιδιωτική ζωή που θα φιλοξενήσουν, ενώ παράλληλα θα αποδίδουν στο κοινό πεδίο μέσω των διευρυμένων κοινών ζωνών περιπλάνησης και διάδρασης μια νέα βαθιά πνοή για τον τόπο. Το δημόσιο σπίτι, η πλευρά δηλαδή της κοινής ταυτότητας μέσα στην πολύπλοκη ετερότητα του συνόλου, είναι το κυριότερο στοιχείο του προτεινόμενου λειτουργικού προγράμματος, προσφέροντας το κεντρικότερο πεδίο αναστοχασμού που γεννιέται από την εργασία. Το δημόσιο σπίτι εμπλέκει άμεσα και ουσιαστικά όλα τα παραπάνω θέματα που έχουν αναφερθεί και αναλυθεί. Την δημόσια ιδιωτική ζωή, τον ενδιάμεσο χώρο, την πολιτική και πολιτιστική ταυτότητα του κοινού χώρου της πόλης, κ.α.

104 105

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σχέδιο διερεύνησης σχηματισμού κτιρίου σε αξωνομετρικό. Το κτιστό, συνθέτει μαζί με το πράσινο και το κενό χώρο γύρω του δομές που ενώ έλκονται από τα μεγέθη της πόλης υποτάσσονται στον αρχαιολογικό χώρο, συγκροτόντας παράλληλα εσωτερικά κενά και περάσματα. Συνθέτουν έτσι σχέσεις γειτνίασης και απομάκρυνσης μεταξύ των κατασκευών.

Β. Γενική θεώρηση, ορισμοί, το περιβάλλον της σκέψης - Λόγος Θεωρητικός

106 107

Β.7 . Από τ ην φ ύση στο εν εργό πεδί ο Κλείνοντας όλες τις παραπάνω σκέψεις και προβληματισμούς, θα καταλήξουμε στο νοητικό σχήμα που αποτελεί εύρημα της εργασίας και με ένα τρόπο ερμηνεύει την σχέση μας με το αστικό περιβάλλον, την φύση αλλά και το ευκταίο μέλλον. Το σχήμα αυτό εκκινεί σχηματίζοντας περάσματα στην σκέψη για την σχέση της φύσης με τον άνθρωπο. Το αντιληπτικό σχήμα που θα επεξηγήσω βασίζεται σε όλες τις προηγούμενες σκέψεις, δεν προσπαθεί να παρουσιαστεί ως μια θεωρία για τον χώρο που έχει απόλυτη ισχύ αλλά διατηρεί το βλέμμα της υποκειμενικότητας αυτού που την συντάσσει. Αν ξεκινήσουμε την σκέψη από την φύση, την μη κατοικημένη από τον άνθρωπο, αφιλόξενη, όπως συχνά έχει χαρακτηρισθεί φύση, τότε πολύ γρήγορα θα βλέπαμε όπως έχει καταδείξει η σύγχρονη σκέψη, ότι από αρχής του κόσμου ο άνθρωπος προσπαθεί να αντιταχθεί στην φύση. Να αρθρώσει λόγο και έργο που να σχηματίζει την κατοικία του στον κόσμο. Το προστατευτικό, λειτουργικό, κέλυφος που του εξασφαλίζει την συνέχεια, την κοινωνική οργάνωση, την υγεία, την ασφάλεια. Αυτή η εκ βάθρων αφύσικη πράξη του ανθρώπου, να αναζητά ένα καταφύγιο, έχει γράψει χιλιάδες χρόνια ιστορίας και μετασχηματισμών. Στην ουσία της ωστόσο παραμένει κοινή με την αρχή της, και έχει να κάνει με την οικειοποίηση αυτού που δεν μπορεί να γίνει οικείο, φυσική ένταξη αυτού που για τον άνθρωπο δεν είναι φυσικό. Με άλλα λόγια την ερμηνεία της φύσης μέσω της διανόησης, και τη μεταφορά της σε ένα εξωτερικό χώρο. Εκεί, έξω, σε απόσταση από τον άνθρωπο, η φύση είναι το εξημερωμένο φόντο της κατοίκησης. Η φύση αποκαλύπτεται ως τοπίο μέσω της οπτικής και ποιητικής κατανόησης του κόσμου. Η κατασκευή ως εγκατάσταση στον τόπο αποτελεί μια εκλογικευμένη προσπάθεια κατοίκησης του ακατανόητου πλέγματος συμβάντων και ενεργειών που συνθέτουν την φύση. Ο ορθός λόγος μετατρέπει τον παράλογο φυσικό κόσμο, που μια μεταφυσική σχέση συμφιλίωνε στο παρελθόν με τον άνθρωπο, σε κάτι που πλέον ο άνθρωπος ανοικτά και μαζικά μπορεί να κάνει δικό του. Τίποτα το

Α π ό τη φ ύση στο το π ί ο .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Πήλινο πρόπλασμα, η ιδέα της συνύπαρξης]

Β . 7 . Α π ό τ η ν φ ύ ση σ τ ο ε ν ερ γ ό πε δ ίο

εχθρικό για τον άνθρωπο στις απόκρημνες παραλίες και στα άγονα νησιά, τίποτα το εχθρικό στα ψηλά και κρύα βουνά. Σε όλα έχει εγκαθιδρύσει την κυριαρχία του. Σε όλα είναι πλέον ασφαλής και ήσυχος, χάρις, το νερό το ηλεκτρικό ρεύμα τις ασύρματες επικοινωνίες, κατορθώνει να κατακτήσει όλες τις κορφές και τα βάθη της γης με κατοικήσιμους χώρους. Αυτή όμως η περίοδος της ανταγωνιστικής επικυριαρχίας θεωρώ ότι έχει αρχίσει να φτάνει σε τέλμα. Ο άνθρωπος σχεδίασε και ζωγράφισε την φύση, προσπάθησε να την ερμηνεύσει οπτικά, έφτιαξε και φτιάχνει κτίσματα φυτόμορφα, διακόσμησε με μορφές της φύσης εσωτερικά και εξωτερικά τα κτίριά του. Έκανε προσπάθεια να συλλάβει το φως με εκατοντάδες διαφορετικούς τρόπους μέσα από την ζωγραφική, σχεδίασε πάρκα που προσπάθησε να την γεωμετρικοποιήσει, ή να την χρησιμοποιήσει για να κάνει ρομαντικούς και μελαγχολικούς περιπάτους. Επέστρεψε επίτηδες σε πιο πρωτόγονες εποχές, ψάχνοντας στον πρωτογονισμό μια αλήθεια. Πίστεψε στην γεωμετρία και την επιβολή της στον τόπο, πίστεψε έτσι ότι η καθαρότητα της σκέψης θα τον σώσει από την ασάφεια της φύσης. Την αντιλήφθηκε ως αγνό πράσινο που πρέπει να επιστρέψει ενοχικά καθώς η βιομηχανία το στέρησε από τις πόλεις, όπου ύστερα από όλες τις επιθέσεις και τις ασέλγειες στο σώμα της γης αναζητεί την ησυχία της συνείδησής του σε χωμάτινες επιδερμίδες και την θέα της πόλης. Ο άνθρωπος έμαθε ανατομία, και ταρίχευσε ζώα είτε από ενδιαφέρον για να συστήσει cabinets de curiosite είτε στην σύγχρονη τέχνη προσπάθησε να δει τι κρύβει μέσα της μια τεμαχισμένη αγελάδα ή ακόμη κατάφερε να κλωνοποιήσει ένα υγιές προβατάκι. Συγκρίθηκε με τη φύση μέσω της land art, περπατώντας χιλιάδες χιλιόμετρα στις πιο απομονωμένες επιφάνειές της γης, αναζητώντας την σχέση του ατόμου προς το σύμπαν, έφτιαξε μηχανές που μας ταξιδεύουν στον αέρα, ακόμη και στο διάστημα έξω από την γή, οραματιζόμενος τον εποικισμό άλλων πλανητών. Τώρα πλέον όμως τί μένει; Ο άνθρωπος - θεός ζεί την εποχή όπου η περιβαλλοντική συνείδηση ευαισθητοποιείται διότι οι αλλαγές που έχει προκαλέσει

108 109

[Διερευνήσεις στην σύνταξης της ιδέας σε κάτοψη]

Β . 7 . Α π ό τ η ν φ ύ ση σ τ ο ε ν ερ γ ό πε δ ίο

νιώθει ότι στρέφονται ενάντια στην κατάσταση όπως την ήξερε. Αναζητεί μια συμφιλίωση με τους τρόπους της φύσης όπως τους γνώριζε ως τώρα, πρωτού αλλάξουν και επιρρεάσουν ολοσχερώς την ύπαρξή του. Αυτή όμως η έρευνα με τον τρόπο που εξελίσσεται δεν είναι παρά μια σκηνοθετημένη παράσταση, ένα φιάσκο. Πιθανώς λύση να μην υπάρχει, όπως πιθανότατα για κάποιους δεν υπάρχει και πρόβλημα, αλλά σε αυτό το κλίμα θα ήθελα να θυμηθούμε τα λόγια του W. Benjamin: «Αν χρειαζόταν, … να εκφράσουμε τη διδασκαλία της αρχαιότητας με την μέγιστη συντομία, στο πόδι, η φράση θα έπρεπε να είναι: Η γή θα ανήκει μόνο σε αυτούς που ζουν αντλώντας από τις δυνάμεις του σύμπαντος. Τίποτε δεν διακρίνει τον αρχαίο από τον νεότερο άνθρωπο όσο η προσήλωση σε μία συμπαντική εμπειρία, που ο κατοπινός ούτε που την γνωρίζει. Την κατάρρευσή της την προαγγέλει ήδη η άνθιση της αστρονομίας στην αρχή των νεότερων χρόνων. Ο Κέπλερ, ο Κοπέρνικος, ο Τύχο ντε μπράχε ασφαλώς δεν κινούνταν μόνον από επιστημονικές παρορμήσεις. Ωστόσο, στην αποκλειστική σημασία που δόθηκε στην οπτική σχέση με το σύμπαν, στην οποία κατέληξε από πολύ νωρίς η αστρονομία, υπάρχει ήδη ένας οιωνός αυτού που επρόκειτο να επακολουθήσει. Η αρχαία επικοινωνία με το σύμπαν συντελούνταν αλλιώς, με την μέθη. Αφού η μέθη είναι η μόνη εμπειρία που μας βεβαιώνει για το κοντινότερο και το μακρυνότερο, και ποτέ για το ένα χωρίς το άλλο. Όμως αυτό σημαίνει πως ο άνθρωπος μόνο μες στην κοινότητα μπορεί να επικοινωνήσει με το σύμπαν, στην κατάσταση της μέθης. Η επικίνδυνη πλάνη των νεότερων είναι ότι θεωρούν την εμπειρία αυτή ασήμαντη, νομίζουν πως μπορεί να παραληφθεί, και την αναθέτουν στο μεμονωμένο άτομο ως ονειροπόληση στις όμορφες αστροφεγγιές. Όχι, η ώρα της έρχεται ξανά και ξανά, και τότε λαοί και γένη της ξεφεύγουν τόσο λίγο, όσο φανερώθηκε με τον φοβερότερο τρόπο στον τελευταίο πόλεμο, που ήταν μια προσπάθεια για μια νέα ανήκουστη συνεύρεση με τις δυνάμεις του σύμπαντος. Ανθρώπινες μάζες, αέρια, ηλεκτρικές δυνάμεις αμολήθηκαν στον ανοιχτό χώρο, ρεύματα υψηλής τάσης διέσχιζαν το τοπίο, νέα αστέρια ανέτειλαν στον ουρανό, η ατμόσφαιρα και τα βάθη της θάλασσας βούιζαν από τις προπέλες, και παντού έσκαβαν θυσιαστήρια στην μάνα γη. Αυτή η

110 111

Π ρο ς το π λανη τάρι ο .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Διερεύνηση κενού και πλήρους, με στοιχεία νερού ]

Β . 7 . Α π ό τ η ν φ ύ ση σ τ ο ε ν ερ γ ό πε δ ίο

μεγάλη διεκδίκηση του σύμπαντος διαδραματίστηκε πρώτη φορά σε διαπλανητική κλίμακα, δηλαδή με το πνεύμα της τεχνικής. Επειδή όμως η κερδοσκοπική μανία της άρχουσας τάξης θέλησε να την καθυποτάξει στη βούλησή της, η τεχνική πρόδωσε την ανθρωπότητα και μετέτρεψε την νυφική παστάδα σε ποταμό αίματος. Το νόημα κάθε τεχνικής διδάσκουν οι ιμπεριαλιστές είναι η κυριαρχία πάνω στην φύση. Ποιος όμως θα εμπιστευόταν ένα δάσκαλο που δέρνει, αν δήλωνε ότι το νόημα της παιδαγωγικής είναι η κυριαρχία των ενηλίκων πάνω στα παιδιά; Η διαπαιδαγώγηση δεν είναι πρώτα απ΄ όλα η απαραίτητη διευθέτηση της σχέσης ανάμεσα στις γενεές και τότε, αν θέλουμε να μιλήσουμε για επικυριαρχία, ή κυριαρχία πάνω στις σχέσεις των γενεών και όχι πάνω στα παιδιά; Έτσι και η τεχνική δεν είναι η κυριαρχία πάνω στην φύση: είναι η κυριαρχία πάνω στην σχέση της φύσης και της ανθρωπότητας. Οι άνθρωποι σαν είδος βρίσκονται μεν από χιλιάδες χρόνια στο τέρμα της εξέλιξής τους η ανθρωπότητα όμως σαν είδος βρίσκεται στην αρχή της. Με την τεχνική της οργανώνεται μια φύση όπου η επαφή με τη φύση διαμορφώνεται εκ νέου και αλλιώτικα παρά σε λαούς και οικογένειες. Φτάνει ν΄ αναλογιστούμε την εμπειρία των ταχυτήτων με τις οποίες η ανθρωπότητα ετοιμάζεται τώρα να πραγματοποιήσει ασύλληπτα ταξίδια στο εσωτερικό του χρόνου, να συναντήσει εκεί ρυθμούς που θα δυναμώσουν τους αρρώστους όπως παλιότερα τα ψηλά βουνά και οι θάλασσες του Νότου. Τα λούνα πάρκ είναι προμορφώματα σανατορίων. Το ρίγος της γνήσιας συμπαντικής εμπειρίας δεν έχει σχέση με το ελάχιστο εκείνο θραύσμα φύσης που συνηθίζουμε ν΄ αποκαλούμε φύση. Κατά τις καταστροφικές νύχτες του τελευταίου πολέμου οι αρθρώσεις της ανθρωπότητας συγκλονίστηκαν από ένα συναίσθημα που έμοιαζε με την μακαριότητα των επιληπτικών. Και οι εξεγέρσεις που ακολούθησαν ήταν η πρώτη προσπάθεια να τεθεί υπό έλεγχο το νέο κορμί. Η δύναμη του προλεταριάτου σταθμίζει την πρόοδο της ανάρρωσης. Αν δεν πειθαρχήσει ως το μεδούλι, κανένας ειρηνιστικός συλλογισμός δεν θα το σώσει. Το ζωντανό ον ξεπερνά τον ίλιγγο του αφανισμού μόνο μέσα από την μέθη της γονιμοποίησης.». 1 1 W.Benjamin Μονόδρομος,εκδ.Αγρα, Αθήνα2004,μτφρ. Νέλλη Ανδρικοπούλου, σελ.134

112 113

Β . 7 . Α π ό τ η ν φ ύ ση σ τ ο ε ν ερ γ ό πε δ ίο

Ο λόγος του Benjamin, ηχεί και συντονίζει μέσα μας μια δυναμική θέληση για οργανική συνένωση με τον κόσμο. Μια κριτική στην επίφαση της στενά λογικής σχέσης με τα πράγματα και στον τρόπο που το οικονομικό και πολιτικό σύστημα έχει απομυζήσει την φύση. Ο αρχαίος άνθρωπος είχε μέσω της πίστης αναπτύξει μια σχέση όπου το ανοίκειο του κόσμου γινόταν οικείο και αποδεκτό. Η μέθη ως έκσταση συμφιλιώνει και γεφυρώνει τα μεγάλα χάσματα που η λογική γεννά. Η τέχνη παράλληλα βοηθά στο να σχηματιστεί αυτός ο ενδιάμεσος χώρος πόλης και φύσης. Το ενδιάμεσο πεδίο είναι ο τόπος που μπορεί να συμφιλιώσει ξανά το φυσικό με το ανθρωπογεννές, να προσδώσει στον άνθρωπο την αίσθηση της ολότητας καθιστώντας τον κοσμικό ή διαφορετικά μέρος του κόσμου. Συνυπολογίζοντας στην παραπάνω σκέψη όλα όσα έχουν ως τώρα αναφερθεί θα προσπαθήσουμε να κάνουμε ένα πέρασμα από την φύση ως τοπίο στην αντίληψη της φύσης ως περιβάλλον. Αυτό το ξεπέρασμα του τοπίου προϋποθέτει πρώτα απ΄ όλα μια καταστροφή. Η καταστροφή εννοείται με την απόλυτη έννοια της πλήρους στροφής, της αλλαγής πορείας. Το περιβάλλον όπως έχουμε ήδη καταδείξει ως όρος δεν διακρίνεται ως φυσικό ή τεχνητό αλλά αναγνωρίζεται ως όλον που σχηματίζεται από μέρη. Η έννοια του περιβάλλοντος της πόλης αφορά ένα οικοσύστημα ζωντανό και εξελισσόμενο όπου κάθε επιμέρους στοιχείο αποκτά την δική του αυτόνομη ουσία συν οριζόμενη από την ουσία των γύρω πραγμάτων. Εάν με τον όρο περιβάλλον εννοούμε τον αντικειμενικό μετρήσιμο χώρο προϊόν του ορθού λόγου και της καθαρής σκέψης που ενώνει τα μέρη του όλου σε ένα σύνολο, τότε έχουμε ήδη περάσει στον χώρο του ενδιάμεσου πεδίου που αναζητούμε σε ολόκληρη την εργασία. Για να αντιληφθούμε το περιβάλλον ως τέτοιο πρέπει να είμαστε έξω από ένα εσωτερικό χώρο και ταυτόχρονα έσω από κάτι το απολύτως εξωτερικό. Πρέπει να σχηματίσουμε ζώνες οικειότητας και ερμηνείας του φυσικού και του αστικού στο ανοίκειο έξω. Πρέπει να είμαστε στο ενδιάμεσο μέρος των επιμέρους καταστάσεων, εκεί στα όριά δηλαδή όπου τα πράγματα αρχίζουν κατά τον Heidegger να ξεδιπλώνουν την ουσία τoυ

114 115

Α π ό το το π ί ο στο π ερι β αλλό ν.

Β . 7 . Α π ό τ η ν φ ύ ση σ τ ο ε ν ερ γ ό πε δ ίο

116 117

εσωτερικού τους λόγου. Είτε πρόκειται για φύση είτε για κατασκευή. Αυτόν ακριβώς τον χώρο θέλει να διανοίξει και να διερευνήσει η διπλωματική εργασία στην πόλη της Ελευσίνας. Αυτό το άνοιγμα εν μέσω του κόσμου μέσα από το οποίο ο κόσμος αποκαλύπτει τα μέρη του, και εκείνα με την σειρά τους δύναται να γίνουν αντιληπτά ως σύνολο. Με αυτό τον τρόπο το όλον αποκτά συνοχή και ενότητα. Το περιβάλλον για να γίνει αντιληπτό προϋποθέτει το άνοιγμα σε ένα τρίτο χώρο, ενδιάμεσο των χώρων που το συγκροτούν πεδίο. Συνεπώς το πρώτο πέρασμα γίνεται με την πρόταση να ανοίγει την σκέψη και εκεί που ως τώρα θα αναζητούσε ένα δυσδιάστατο στην αντίληψη τοπίο, αναζητεί ένα νέο χωρικό περιβάλλον.

Tο πέρασμα από το τοπίο στο περιβάλλον συνπαρασύρει όλα εκείνα τα σημαντικά στοιχεία της αντίληψης που κάνουν το τοπίο να αποτελεί ποιητική ερμηνεία της φύσης. Η ιστορία, η κοινωνική διάρθρωση, η πολιτική οργάνωση, ως πολιτισμικές παράμετροι, συνθέτουν την ταυτότητα μέσω της ανθρώπινης έκφρασης της καθημερινότητας και της εξαίρεσης της ζωής στην πόλη. Το νέο αυτό λοιπόν περιβάλλον δεν μπορεί παρά να κληρονομεί όλα τα χαρακτηριστικά που το κάνουν φορέα της πολιτισμικής μας ταυτότητας. Θα αναρωτηθεί κανείς ποιο το νόημα του ανοίγματος του τοπίου στο περιβάλλον, όταν το δεύτερο συνεχίζει να κουβαλά όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που έχει γεννήσει η οπτική και αισθητική κατανόηση της σκέψης για την φύση μέσω του τοπίου. Στο νέο αυτό περιβάλλον υπάρχει η δυνατότητα να ορισθούν εξ΄αρχής τα προβλήματα, υπάρχει η απόσταση από τα πράγματα ώστε να αρχίσουμε να αναθεωρούμε τις σχέσεις που κάνουν την ζωή μας στην πόλη εχθρική, πιεστική, αφιλόξενη. Το άνοιγμα αυτό, όπου έχουμε ήδη έμμεσα προδιαγράψει, είναι επόμενο να ακολουθήσει ένα ακόμη κλείσιμο. Το κλείσιμο της έννοιας του περιβάλλοντος είναι αυτό που θα ονομάσουμε ενεργό πεδίο. Με τον όρο κλείσιμο εδώ εννοούμε μια διαδικασία αργή και επίπονη που δεν πραγματοποιείται αυτόματα αλλά μπορεί να διαρκέσει χρόνια. Το κλείσιμο στο οποίο αναφέρομαι ουσιαστικά σκοπέυει να δεχθεί σαν σταθερά τα χωρικά χαρακτηριστικά

Α π ό το π ερι β άλλο ν στο ενεργ ό π εδ ί ο .

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

[Πηγή: Λεξικό Liddell & Scott]

Β . 7 . Α π ό τ η ν φ ύ ση σ τ ο ε ν ερ γ ό πε δ ίο

118 119

που το άνοιγμα στο ενδιάμεσο περιβάλλον έφερε. Πρέπει να χωνέψει μέσα του όλα αυτά τα χωρικά χαρακτηριστικά, υπό ένα βλέμμα ποιητικό και νέο που θα γεννήσει με την σειρά του νέες τέχνες, νέες αντιλήψεις, νέες συνθήκες για το μέλλον της πόλης και των κατοίκων. Το ενεργό πεδίο έχει δύο όρους οι οποίοι το προσδιορίζουν. Αρχικά το περιβάλλον έχει μετατραπεί σε πεδίο διότι πλέον έχει αφομοιωθεί στην συλλογική μνήμη ως αμάλγαμά φυσικού και τεχνητού, ως ενιαίο και αδιαίρετο σύμπαν, ως ένας τόπος, ένα πεδίο, ένας κόσμος. Ενώ η λέξη ενεργό αφορά στις πράξεις και τις δράσεις του ανθρώπου μέσα στο πεδίο. Ενεργή είναι η σχέση της συνύπαρξης στο πεδίο, η σχέση της εγγύτητας, ή της αποστροφής, η σχέση της συμφιλίωσης με την φύση, το παρελθόν, και το σύγχρονο μέσω της γέφυρας του χώρου. Ενεργό είναι ένα πεδίο που κατοικείται από την κοινότητα, εκεί που το λάθος και η φθορά δίνουν ζωή και σημασία στην πράξη της κατοίκησης. Ενεργό είναι ένα πεδίο ζωντανό στην γιορτή της πόλης αλλά και στην καθημερινή συνηθισμένη συνθήκη. Ενεργό πεδίο είναι το κατοικημένο, βιωμένο και ποιητικά ερμηνευμένο περιβάλλον. Το περιβάλλον όπου μπορεί η ζωή να σχηματίσει ξανά νέες αλήθειες, να απορρίψει τα λάθη που έγιναν κατά τον σχηματισμό και να εκτεθεί θαρραλέα σε νέα. Σκοπεύουμε στην επανερμηνεία του υφιστάμενου, περπατώντας σε μια λεπτή ισορροπία αποφεύγοντας από την μία την πλήρη διαγραφή, αλλά έχοντας ταυτόχρονα μια βαθειά ανάγκη να αλλάξουμε ριζικά τα πράγματα όπως αυτά μας έχουν δοθεί. Στην πόλη της Ελευσίνας, το νέο περιβάλλον είναι αυτό που μπορεί να προβλέψει ένας σχεδιασμός για τον τόπο. Έχοντας ακούσει με προσοχή τα λάθη του παρελθόντος, και έχοντας διατηρήσει πίστη στην νεανική ορμή του μέλλοντος η πρόταση θα οραματιστεί ένα νέο περιβάλλον. Πιθανότατα μια ακόμη ουτοπία. Στο δίλλημα αρχιτεκτονική η επανάσταση , νομίζω ήρθε ή ώρα να μην αποφύγουμε την επανάσταση μέσω της αρχιτεκτονικής!

Ε π ι στρέ φ ο ντας στη ν Ε λευσί να.

Σχέδιο διερεύνησης σχηματισμού κτιρίου σε κάτοψη. Το κτιστό, συνθέτει μαζί με το πράσινο και τον κενό χώρο γύρω του δομές που ενώ έλκονται από τα μεγέθη της πόλης υποτάσσονται στον αρχαιολογικό χώρο, συγκροτόντας παράλληλα εσωτερικά κενά και περάσματα. Συνθέτουν έτσι σχέσεις γειτνίασης και απομάκρυνσης μεταξύ των κατασκευών.

Β. Γενική θεώρηση, ορισμοί, το περιβάλλον της σκέψης - Λόγος Θεωρητικός

Β. Σ ΥΝΟ ΨΗ Στο κείμενο, στήθηκε μια αφήγηση που συγκεντρώνει αναφορές και σκέψεις, ανακαλεί ιδέες που αφορούν ερμηνείες μύθων και ιδιότητες θεοτήτων στον χώρο. Αναλύοντας τους μύθους, η ανάκληση της αρχαιότητας γεννά στην σκέψη νέες ιδέες που αφορούν το παρόν. Οι ιδέες αυτές πέραν του παρόντος χρόνου αφορούν και τον χώρο, γεγονός που κατέδειξε, ήδη από την αρχή της εργασίας, η ανάλυση μνημονικής τέχνης. Όπως φάνηκε, η μνήμη είναι μια χωρική και δημιουργική διαδικασία με τις ρίζες της να έλκουν την καταγωγή τους στα αρχαία χρόνια. Έτσι εισήχθη η παράμετρος του χώρου, στην συνέχεια περάσαμε μέσα από την σχέση Ερμή και Εστίας, εκεί ανακαλύψαμε την έννοια του κέντρου αλλά και του χώρου που είναι ανάμεσα στα κέντρα. Γεννήθηκε δηλαδή για πρώτη φορά η ιδέα ενός ενδιάμεσου χώρου. Αυτό το κενό, στην συνέχεια είδαμε πως δύναται να μορφοποιηθεί από τα κέντρα αλλά και το συνολικότερο φυσικό περιβάλλον. Με αυτό τον τρόπο το κενό γίνεται αντιληπτό σαν τρίτος χώρος που ετεροκαθορίζεται, σχηματίζεται δηλαδή από τα όρια των τόπων που τον περιβάλλουν. Εδώ εντοπίσαμε μια διαφορά στην αντίληψη του κόσμου σήμερα σε σχέση με τον αρχαίο κόσμο. Αυτή η διαφορά έγκειται στην διαφορετική θεώρηση που υπήρχε για το φαινόμενο της όρασης. Στην αρχαιότητα η όραση θεωρούνταν ότι είχε άμεση σχέση με την γνώση του πράγματος, καθώς κάτι που ήταν εμφανές γινόταν ταυτόχρονα γνωστό. Αντίστροφα, το στοιχείο του κρυφού έχει να κάνει με το μη ορατό, με το πέπλο εκείνο που προστατεύει ορισμένα πράγματα από την φανέρωση. Η σκέψη αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιδέα ότι αναφερόμαστε σε έναν πολιτισμό της αιδούς και της τιμής, σε ένα πολιτισμό που έχει λόγους να μην μας αφήνει να βλέπουμε τους λόγους του, όπως θα γράψει και ο Νίτσε. Επιπλέον η σκέψη ότι η όραση είναι γνώση χρησιμοποιήθηκε ώστε να καταδείξουμε ότι ο κόσμος είναι ενιαίος και αντιληπτός ως ένα αδιαίρετο όλο στον οποίο συνυπάρχουν τα ορατά και άρα γνωστά του μέλη με ένα είδος αρμονίας. Σε αυτό το όλον συνειδητοποιούμε πως ο τόπος μεταξύ των πραγμάτων είναι τόσο σημαντικός όσο τα πράγματα καθ’ εαυτά ακριβώς λόγω της ενότητας του ως όλον. Για να τονίσουμε και να φωτίσουμε την σκέψη χρησιμοποιήσαμε το παράδειγμα δυο θεοτήτων, της Άρτεμης και του Διονύσου. Οι δυο αυτοί θεοί δρουν σε ένα χώρο που είναι ανάμεσα σε άλλους

120 121

χώρους. Είναι θεότητες των ορίων και των μεταβάσεων. Η Άρτεμης έχει χαρακτήρα πιο χωρικό και ρόλο πιο κυριολεκτικό, καθώς βρίσκεται στα όρια των πόλεων προς την φύση. Σε ένα ενδιάμεσο δηλαδή του γνωστού και οικείου και εκείνου που είναι άγνωστο και ανοίκειο. Από την άλλη ο Διόνυσος εισάγει την μετάβαση σε ένα τόπο ενδιάμεσο, όχι τόσο χωρικά και υλικά όσο ψυχικά και πνευματικά. Είναι ένας θεός όπου μέσα από την μέθη σε μεταμορφώνει σε προεκτείνει έξω από την ταυτότητά σου, έξω από την οικεία περιοχή σε ένα ανοίκειο έξω. Αυτές οι δυο μεταβάσεις , Α. η χωρική μέσω της Άρτεμης και Β. Η ψυχική μέσω του Διονύσου είναι διανοίξεις του αρχαίου κόσμου στον ενδιάμεσο χώρο. Σε ένα τρίτο χώρο, ανάμεσα στο μέσα και το έξω, που χαρακτηρίζεται από την βαθιά αντίφαση ότι δεν γίνεται να σχεδιασθεί ο ίδιος ως αντικείμενο αλλά γίνεται να ορισθεί μέσω των αντικειμένων που τον περιβάλλουν, καθώς τα όριά του είναι και τα όρια των περιοχών που τον αποτελούν. Είναι δηλαδή ένα σχήμα ετεροκαθορισμένο που αποκτά υπόσταση από τα μέλη του. Όπως ακριβώς και το υποκείμενο στην αρχαιότητα, αποκτούσε υπόσταση μέσα από το βλέμμα των άλλων. Αυτή η σκέψη έγινε παράλληλα ορατή σε μας μέσα από το παράδειγμα των διαφορετικών ταυτοτήτων του Οδυσσέα. Σε αυτό το σημείο έχουμε εντοπίσει τον χώρο για τον οποίο μιλάμε, καθώς επίσης και την σημασία που είχε στην αρχαιότητα για την συγκρότηση όχι μόνο της πόλης αλλά και της κοινωνικής ταυτότητας των προσώπων. Επιπλέον είδαμε την σχέση που ένωνε τις θεότητες και την θρησκευτική πίστη με την πολιτική συγκρότηση των ατόμων αλλά και του κοινωνικού συνόλου στον χώρο. Γνωρίσαμε τρείς τρόπους έκφρασης της θρησκευτικής λατρείας στην αρχαιότητα, αυτοί ήταν: Α.μέσω των αντικειμένων, Β. μέσω του ποιητικού λόγου, Γ. μέσω της τελετουργίας. Και οι τρείς τρόποι επιχειρούν ένα άνοιγμα στο έξω, σε αυτό που βρίσκεται πέρα από τα γνωστά όρια. Με την τελετουργία οι άνθρωποι προσπαθούσαν να γνωρίσουν το έξω, τον ανοίκειο αυτό χώρο και χρόνο της φύσης. Με τα λατρευτικά αντικείμενα, οι άνθρωποι εδραίωναν την σχέση της παρουσίας και της ταυτότητάς τους στο κοινό πεδίο, όχι υπο την μορφή επιβολής αλλά ως κοινή παρακαταθήκη, ως προσφορά. Τέλος με τον λόγο των αοιδών συγκροτούσαν την πολιτική και κοινωνική ταυτότητα σχηματίζοντας ένα πολιτικά ενεργό κοινωνικό

Β . 7 . Α π ό τ η ν φ ύ ση σ τ ο ε ν ερ γ ό πε δ ίο

σύνολο βασισμένο στην πίστη που διατηρούσαν τα μέλη του για τους λόγους που συγκροτούσαν τους κοινωνικούς τους δεσμούς. Όμως η σχέση του ιερού με το πολιτικό στοιχείο είναι πιο σύνθετη και καταδείχθηκε από δυο ακόμη παραδείγματα. Το πρώτο έχει να κάνει με τος ναούς, που ως κατοικίες των θεών, αποτελούσαν ένα υβρίδιο ιδιωτικού και δημόσιου πεδίου ταυτόχρονα. Η όψη τους ήταν η αφήγηση γεγονότων θαυμαστών και άξιων για μίμηση, γεγονότων που δημιουργούσαν δηλαδή ένα αφήγημα που ενδυνάμωνε την κοινωνική συνοχή δίνοντας ένα άριστο ή τουλάχιστον παραδειγματικό τρόπο του είναι στους πολίτες. Το δεύτερο παράδειγμα έχει να κάνει με την ίδια την χωροθέτηση των δημόσιων λειτουργιών εν τω μέσω της πόλη αλλά και την συνολική δομική οργάνωση του άστεως. Όπως είδαμε, η πόλη ξεκινούσε με την επιλογή των τόπων στους οποίους δεν θα μπορούσαν να δομήσουν, και εκεί τοποθετήθηκε η εξουσία και η αγορά ώστε μέσω του λόγου να ανήκει σε όλους και να βρίσκεται στο μέσο, να ισαπέχει δηλαδή από όλα τα ιδιωτικά της πόλης κτίσματα. Εκεί λοιπόν εκφράζεται πιο έντονα από οπουδήποτε αλλού η σχέση ιερού και πολιτικού χώρου, σε αυτό το ενδιάμεσο πεδίο της πόλης, στον κοινό τόπο εν μέσω των χώρων. Και αφού έχουμε δει όλες αυτές τις συσχετίσεις που αναδεικνύουν την σημασία του ενδιάμεσου πεδίου, θέλουμε να κάνουμε ένα ακόμη άνοιγμα. Επηρεασμένοι από την σκέψη του Κ. Αξελού αναζητούμε μια νέα σχέση μεταξύ φύσης και πόλης. Ο λόγος του W. Benjamin στο κείμενο προς το πλανητάριο, ηχεί και συντονίζει εσωτερικές εντάσεις και νευρώσεις, με τρόπο τέτοιο που πάλλονται μαζί του. Το συναίσθημα που ο λόγος προκαλεί δεν μπορεί να κατηγοριοποιηθεί, κάνοντας έντονη και άρρητη την επίδραση των λόγων πάνω στην προσωπική σκέψη. Με θάρρος και πιθανά κάποια αφέλεια θα προσπαθήσουμε να συνδέσουμε αυτά τα λόγια με το συνολικό επιχείρημα της εργασίας ,γύρω από την αναζήτηση ενός νέου χώρου, ενός ενδιάμεσου των τόπων πεδίου, ενός τόπου χωρικού και νοητού που συμφιλιώνει τον άνθρωπο με το άμεσο περιβάλλον του και από εκεί με τον κόσμο. Η απώλεια της αίσθησης της ολότητας είναι που έχει καταπνίξει την κοσμική σχέση του ανθρώπου, αυτό ακριβώς είναι το στοιχείο που εμφανίζει για την σκέψη μας ο Benjamin με τον λόγο του. Με αυτό τον τρόπο διαβάσαμε

122 123

το κείμενο σαν μια δυναμική ένταση που σπρώχνει την σκέψη ξανά στην συμφιλίωση με το όλον και τον ταυτόχρονο αφανισμό που εκείνη συνεπάγεται. Αυτή η προσπάθεια συμφιλίωσης και αφανισμού δια μέσω της εμπιστοσύνης στις κοσμικές δυνάμεις, χτίζει το υπόβαθρο της καταληκτικής σκέψης της εργασίας, και στην ουσία της δεν απέχει από τη σκέψη με την οποία τα ελευσίνια μυστήρια αποκάλυπταν στους μυημένους εκείνα τα οποία ήταν κρυφά, και ούτε από τους τρόπους με τους οποίους ο χριστιανισμός ή κάθε μορφή πίστης έφτιαξε γέφυρες μεταξύ του θανάτου και του έρωτος, μεταξύ των ακραίων εκείνων καταστάσεων που όπως λέει ο Benjamin το ζωντανό ον ξεπερνά τον ίλιγγο του αφανισμού μέσα από τη μέθη της γονιμοποίησης. Αν λοιπόν οι σχέσεις ανθρώπου με τον κόσμο είναι στην πραγματικότητα και στην ουσία τους άρρητες, και αν στους αρχαίους χρόνους αποκαλύπτονταν μέσω της συμπαντικής εμπειρίας που οι τωρινοί δεν γνωρίζουμε, το ίδιο άρρητος θα πρέπει να είναι και ο τρόπος που στην ουσίας του ο σχεδιασμός γεννά σχέσεις δυναμικές με τον χώρο. Αυτό είναι ακριβώς το σημείο όπου θα κληθούμε να κάνουμε μια καταστροφή, μια πλήρη δηλαδή στροφή στους τρόπους που σκεφτόμαστε, σχεδιάζουμε και δρούμε για τον χώρο, με σκοπό να εφεύρουμε μια νέα γλώσσα. Μια γλώσσα που θα στηρίζεται στην επικοινωνία με τον κόσμο και την αναγνώρισή του ως αδιαίρετη ενότητα. Αυτή η νέα γλώσσα δεν συστήνεται από την ανακάλυψη νέων λέξεων αλλά φορτίζει τις υφιστάμενες με νέα νοήματα, αναδύοντας αυτό που ο Benjamin ονομάζει κοσμική σχέση και χτίζεται μέσω της μέθης, μέσω δηλαδή της απελευθέρωσης του ατόμου και της άνευ όρων παράδοσής του στον κόσμο. Η μέθη είναι η κινητήριος δύναμη που σε μεταμορφώνει και σε απελευθερώνει , όπως ακριβώς συνέβαινε και με τον Διόνυσο, σε ανοίγει σε ένα πεδίο ανοίκειο και συνιστά την γενεσιουργό δύναμη της νέας γλώσσας. Αυτή η μέθη δεν είναι μια κατάσταση αδράνειας, τυχαιότητας ή χάους, αντιθέτως είναι μια κατάσταση βασισμένη στο μέτρο, την αναλογία και την ανοιχτή σχέση με τις ιδέες τους ανθρώπους και το είναι των πραγμάτων. Μια κατάσταση όπου δεν υφίστανται κλειστοί κανόνες, αλλά δημιουργικές σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων, μια κατάσταση παράδοσης και ανοίγματος του βαθύτερου εσωτερικού “είναι” σε βαθμό τέτοιο που γίνεται καθολικό και ανήκει σε όλους. Μέσα από αυτή την

Β . 7 . Α π ό τ η ν φ ύ ση σ τ ο ε ν ερ γ ό πε δ ίο

πορεία της παθιασμένης εργασίας μέσω της μέθης που είδαμε ισχυριζόμαστε πως θα κατασκευάσουμε την νέα γλώσσα, η χωρική αποτύπωση της οποίας έχει να κάνει με την εφεύρεση ενός σχήματος που επινοήθηκε για τους σκοπούς της εργασίας. Αυτό το σχήμα εκκινεί από την φύση ως τοπίο και την μετασχηματίζει σε αυτό που θα ονομάσουμε ενεργό πεδίο. Συνοπτικά, η νέα γλώσσα της καταστροφής ή της μέθης, διευρύνει την ποιητική αντίληψη του τοπίου από το δισδιάστατο εκράν στον ανοιχτό τρισδιάστατο χώρο. Μετατρέπει δηλαδή το τοπίο σε περιβάλλον. Σε ένα δυναμικά μεταβαλλόμενο πλέγμα δυνάμενων που δεν περιγράφονται πλέον από στατικές αναπαραστάσεις της προοπτικής, αλλά μέσω του κινούμενου στον χώρο σώματος και ματιού. Ο χώρος γίνεται το ενιαίο στην αντίληψη περιβάλλον που γεννιέται από το σχεδιασμένο ενδιάμεσο πεδίο φύσης κατασκευής και τέχνης. Το άνοιγμα του τοπίου στο περιβάλλον κατασκευάζει το ενδιάμεσο της πόλης πεδίο, εκεί δηλαδή που η αντίληψη δεν επικεντρώνεται στα αντικείμενα καθ΄ εαυτά αλλά στις μεταξύ τους σχέσεις. Αυτό το άνοιγμα όμως δεν μπορεί παρά να διαδεχθεί ένα επερχόμενο κλείσιμο της σκέψης. Αυτό το νέο κλείσιμο είναι το ενεργό πεδίο. Το ενεργό πεδίο γεννιέται από την κατοίκηση και την αποδοχή από την κοινότητα του περιβάλλοντος που σχημάτισε η καταστροφή του τοπίου. Η συνκατοίκηση του ενδιάμεσου χώρου ως διαδικασία κοινωνικής συνύπαρξης σχηματίζει το ενεργό πεδίο. Το ενεργό πεδίο είναι ο ενδιάμεσος τόπος όπου οι άνθρωποι συν κινούνται και συν – υπάρχουν μέσα στην πόλη ως μέρη του όλου του κόσμου. Η συμφιλίωση αυτή με τον κόσμο που καταργεί τα όρια της σκέψης και παραδίδεται άνευ όρων στην πλανητική σχέση ανθρώπου με άνθρωπο, ανθρώπου με το περιβάλλον είναι ίσως ότι πιο κοντινό μπορέσαμε να σκεφτούμε ότι μπορεί να προσφέρει η αρχιτεκτονική ως σκέψη και κατασκευή του χώρου, καθηλωμένη από τον λόγο του Νίτσε να εκδηλώνεται στην επιφάνεια λόγω βαθύτητας.

124 125

Γ

Ανάλυση & Παρουσίαση Σχεδιαστικής Έρευνας - Λόγος Σχεδιασμένος

Γ

1

Ανάλυση & Παρουσίαση Σχεδιαστικής Έρευνας - Λόγος Σχεδιασμένος

Πρόθεση και αναμενόμενα αποτελέσματα.

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σκίτσο διερεύνησης γενικών χαράξεων της πρότασης. Εμφανίζεται η κεντρική καμπύλη της πρότασης και η σχέση της με την αντίστροφη καμπύλη του δρόμου. Οι δυο χαράξεις σχηματίζουν ένα συνεκτικό σχηματισμό.

Γ.

Ανάλυση

&

Παρουσίαση

σχεδιαστικής

Έρευνας

-

Λόγος

Σχεδιασµένος

130 131

Γ.1 . Πρ ό θ εση και αν αμ εν όμ εν α απο τ ελ έσ μα τ α Το σώμα της έρευνας αναπτύσσεται πάνω στον αναστοχασμό της έννοιας του ενδιάμεσου χώρου. Μέσα στο σύνθετο πλέγμα συνθηκών που συνδιαμορφώνουν την ζωή στην σύγχρονη κατάσταση, γεννάται πηγαία και ενεργά η ανάγκη για επανακατάκτηση της δυνατότητας να γνωρίσουμε, να ερμηνεύσουμε και εν τέλει να επανασυνθέσουμε το περιβάλλον μας. Η δυνατότητα αυτή χάθηκε μετά την απώλεια κάθε μορφής πίστης σε ιδέες, κατάσταση που εγκαθιδρύθηκε με τον μεταμοντερνισμό. Στην αρχιτεκτονική, η απομάκρυνση από την έρευνα γύρω από το «Είναι» των πραγμάτων έφερε ένα μεγάλο άνοιγμα στην σκέψη για τον χώρο. Αυτό το άνοιγμα όμως δεν κατάφερε να δομήσει νέες κατευθύνσεις, παρά μόνον αρκέστηκε στο να αποδομήσει ένα συγκινητικό όσο και αυθαίρετο παρελθόν. Η ακόμη πιο σύγχρονη στροφή με την επικυριαρχία και την εξίψωση της ιδιωτικής σφαίρας πάνω από κάθε κοινό συμφέρον έρχεται να ολοκληρώσει το άνοιγμα του μεταμοντερνισμού με ένα κλείσιμο αγχωτικό και θλιβερό δυσοίωνο για το μέλλον. Τίθεται το ερώτημα σε ετούτη την χρονική στιγμή ποια θα έπρεπε να είναι η θέση μας απέναντι στην σύγχρονη κατάσταση. Μια κατάσταση που μας ναρκώνει και μας αποξενώνει από τα κοινά και τα κύρια. Το ενδιάμεσο πεδίο διατηρεί την εγκυρότητά του μέσα από την πολυπλοκότητα των δυνάμεων που δρούν μέσα του, αλλά και από την ταυτόχρονη διαυγή έκφραση κάθε μίας από αυτές. Έτσι δίνοντας χώρο ανάμεσα στα όρια, δια -ανοίγεται για άλλη μια φορά η σκέψη στο μέλλον, ώστε να βρεί πιθανά, ένα νέο πιστεύω, ικανό να επανασυστήσει τα ερείπεια της απολεσμένης μεταφυσικής σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο. Πιο συγκεκριμένα, πρόθεση της έρευνας είναι η απελευθερώση μέσω του σχεδιασμού εκείνης της χωρικής συνθήκης που έχω ονομάσει τυχαίο χώρο. Δηλαδή τον χώρο που εκτίθεσαι σε αυτό το οποίο δεν μπορείς να κατανοήσεις. Πιο ειδικά, εάν και κατά πόσο, μέσα από σχεδιαστικές παρεμβάσεις, δύναται να επανέρχεται στο προσκήνιο το διαρκές ερώτημα της θνητότητας και της αναδημιουργίας. Ο αναστοχασμός της ύπαρξης και της μη ύπαρξης δεν μπορούν παρά να εμπίπτουν στην ίδια προβληματική.

Ε ι σαγ ω γ ή

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σκίτσο διερεύνησης γενικών χαράξεων της πρότασης. Απεικονίζονται οι άξονες της πόλης που συνεχίζουν στην νέα περιοχή που σχηματίζει η πρόταση. Εδώ τονίζεται η συνέχεια της πόλης και τα οικοδομικά τετράγωνα εμφανίζονται ως πλήρη. Η σύρραφή με τον αρχαιολογικό χώρο είναι προβληματική και αδύναμη.

Γ . 1 . Πρ όθε ση κ α ι αν αμ ε ν ό μ ε ν α απο τ ε λέ σ μ ατ α

Με ποιο τρόπο θα μελετήσουμε το ερώτημα, ποια τα εργαλεία και ποια η μεθοδολογία εργασίας;

132 133

Π ερί σχεδ ι αστι κ ή ς μεθ ό δ ο υ.

Ο τρόπος προσέγγισης του θέματος βασίζεται στην έρευνα δια του σχεδιασμού. Δηλαδή σε μια διαδικασία τροφοδότησης του γραπτού λόγου μέσα από τον πιο παρορμητικό σχεδιασμένο. Το βασικό εργαλείο του σχεδιασμού επιχειρεί να διερευνήσει το πρόβλημα σε μια βάσει ρεαλιστικής ανατροπής της δεδομένης πραγματικότητας. Πιο συγκεκριμένα έχει ένα χαρακτήρα έντονα ανατρεπτικό και οραματικό σε σχέση με το πως η σημερινή πόλη, πολιτική και οικονομία είναι διαρθρωμένες, αλλά ταυτόχρονα μέσω της πυκνής σχεδιαστικής τεκμηρίωσης διατηρεί την αντικειμενικότητα του μετρημένου χώρου και σχεδίου. Με άλλα λόγια είναι μια μέθοδος που ενώ ανασυντάσσει με επιθετικό χαρακτήρα τα μέτωπα και τα όρια στην πόλη, του αρχαιολογικού χώρου, της περιοχής κατοικίας και της βιομηχανικής περιοχής, ταυτόχρονα βασίζεται σε ένα σύστημα μετρημένων, συγκεκριμένων σχέσεων και αναλογιών. Γεγονός που προσδίδει μέσα στον οραματικό τρόπο της πρότασης μια ρεαλιστική προοπτική. Η πρόταση θεμελιώνεται στην ισχυρή πρόθεση της επαναδιαπραγμάτευσης του αστικού μετώπου, προς τις περιοχές ειδικού ενδιαφέροντος. Συντάσσεται βάσει ενός αναλυτικού διαβάσματος τόσο του υφιστάμενου περιβάλλοντος της πόλης όσο και του συνολικού παρελθόντος που αυτή κρύβει στα σπλάχνα της, ενώ στην συνέχεια αποτυπώνεται στον χώρο μέσα από σχέδια. Τα σχέδια αυτά, αναθεωρούνται και ενημερώνονται ξανά και ξανά στην φάση της διερεύνησης και επεξεργασίας της ιδέας, όπως επίσης ενημερώνουν ξανά τον λόγο και την ανάλυση που τα γεννά. Πρόθεση της έρευνας είναι η απελευθέρωση μέσω του σχεδιασμού εκείνης της χωρικής συνθήκης που έχω ονομάσει τυχαίο χώρο. Δηλαδή τον χώρο που εκτίθεσαι σε αυτό το οποίο δεν μπορείς να κατανοήσεις. Πιο ειδικά, ο αρχαιολογικός χώρος καλεί, μέσω του μυθολογικού αφηγήματος αλλά και της φυσικής παρουσίας των ερειπίων, στον αναστοχασμό της ύπαρξης και της μη

Π ρό θ εση :

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σκίτσο διερεύνησης γενικών χαράξεων της πρότασης. Τα οικοδομικά τετράγωνα αρχίζουν να αποκτούν αναλογίες και όρια, γεννιέται η ιδέα να σβήνειη πρόταση όσο πλησιάζει στον αρχαιολογικό χώρο. Επίσης γενιέται η ιδέα μιας κεντρικής πλατείας στην θέση του αρχαίου λατομείου, και η ιδέα οτι η καμπύλη χάραξη δεν είναι αυτοαναφορική αλλά συνέχεται μεταξύ τουλάχιστον δυο καταστάσεων κάθε φορά.

Γ . 1 . Πρ όθε ση κ α ι αν αμ ε ν ό μ ε ν α απο τ ε λέ σ μ ατ α

134 135

ύπαρξης. Με την ενεργοποίηση του χώρου μέσω σχεδιαστικών παρεμβάσεων είναι δυνατό να επανέλθει στο προσκήνιο το διαρκές ερώτημα της θνητότητας και της αναδημιουργίας. _Σαν προέκταση της πρόθεσης αλλά και ως οργανικό στοιχείο που την διαπερνά θα δούμε όλες εκείνες τις σκέψης που εμφανίζονται υπό την μορφή της χειροποίητης έκφρασης. Μέσα από τα διερευνητικά σχεδιάσματα, διαμορφώνεται μια ατμόσφαιρα σκέψης και αντίληψης που συνέχει την εμπειρία, τη μνήμη αλλά και την έκφραση ενός ψυχισμού, με το τελικό σχέδιο. Η ατμόσφαιρα αυτή, σχηματίζει γέφυρες τόσο ρητές και λογικές όσο άρρητες και συνειρμικές μεταξύ του σχεδίου και της σκέψης που το γεννά. Με αυτό τον τρόπο μας αποκαλύπτει το σχέδιο ως μια ακόμη μορφή λόγου, με τους δικούς της τρόπους και σχέσεις. Μια μορφή λόγου που όπως ο γραπτός και ο προφορικός έχει πολλαπλούς τρόπους σύνταξης και ερμηνείας. Σύμφωνα με τον Κ. Αξελό η διερεύνησης μιας νέας γλώσσας είναι ζητούμενο της σύγχρονης κατάστασης. Η γλώσσα είναι το πρωτόγεννές. Το συντακτικό και η έκφραση έπονται. Στόχος της έρευνας ετούτης είναι μια κατά-στροφή της γλώσσας, μια πλήρης δηλαδή στροφή που επαν εφευρίσκει το νόημα των λέξεων της γλώσσας αλλά και την σύνταξή τους. Η κατά – στροφή αυτή δεν εφευρίσκει νέες λέξεις αλλά ρίχνει φως στο νόημα που ενέχουν οι ήδη υπάρχουσες. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε, πως όταν μιλάμε για λέξεις και γλώσσα τα χρησιμοποιούμε μεταφορικά για να μιλήσουμε για τον χώρο και τα στοιχεία που τον συνθέτουν. Η νέα γλώσσα σημαίνει νέες σημασίες και νέες προοπτικές, νέα νοήματα για τον άνθρωπο, αναζητούμε με άλλα λόγια την γλώσσα που έχει χαθεί. Θα πρέπει σε αυτή την αναζήτηση να χαλάσουμε για να φτιάξουμε ξανά. Βιώνουμε σε κάθε επίπεδο ένα τέλμα τόσο οδυνηρό όσο και η αναζήτηση της βέλτιστης χωρίς θυσίες επιλογής. Ας πάψουμε να αρκούμαστε σε αυτό που είναι εύκολο, και ας μάθουμε τι θα κάναμε εάν μπορούσαμε να ξαναχτίσουμε την

Η ατμό σφ αι ρα τη ς ο π τι κ ή ς σκ έ ψ η ς .

Γ . 1 . Πρ όθε ση κ α ι αν αμ ε ν ό μ ε ν α απο τ ε λέ σ μ ατ α

136 137

χωρική γλώσσα για τον κόσμο του ανθρώπου, της μηχανής, της φύσης ως ένα όλον. Η νέα γλώσσα ασχολείται με το είναι το πραγμάτων αναγνωρίζοντάς τα ως μέρη ενός όλου. Τα τοπο – θετεί εξ΄αρχής. Δεν μπορούμε να έχουμε δεδομένα, οφείλουμε να τα ανακαλύψουμε πάλι. _Η ανάλυση είναι φυσικά και αυτή μια διαδικασία δημιουργικής σύνθεσης τμημάτων τόσο της ενεργού μνήμης του τόπου και του τοπίου αλλά ταυτόχρονα περιπλέκει στην ύφανσή της στοιχεία της μυθολογικής αφήγησης. Στην ανάλυση λαμβάνονται υπ’ όψιν στοιχεία της πολιτικής κοινωνικής και οικονομικής συγκρότησης της πόλης αλλά και της ευρύτερης κατάστασης στην παρούσα συγκυρία. Ταυτόχρονα, η ανάλυση τεκμηριώνει τις υφιστάμενες χρήσεις, την πυκνότητα της κατοίκησης και επιβεβαιώνει την άναρχη εξάπλωσή της πόλης στην ακρόπολη της Ελευσίνας. Ταυτόχρονα μετρά και συγκεντρώνει τον αριθμό του πληθυσμού που διαμένει στην πόλη εξετάζοντας την νέα πρόταση βάσει ενός σύνθετου μοντέλου ανάπτυξης και ελαφράς επαύξησης του πληθυσμού αυτού. Επιπροσθέτως συνθέτει, μέσω μιας συγκριτικής θεώρησης του τι σημαίνει γειτονιά σαν αστικός συντελεστής συγκρότησης της πόλης, ένα νέο λειτουργικό οικονομικό κέντρο και κέντρο κατοίκησης για την πόλη. Αυτή η νέα γειτονιά σχηματίζεται είτε αναδιατάσσοντας ήδη υφιστάμενες λειτουργίες δημόσιου χαρακτήρα είτε προσθέτοντας νέες. Συνοπτικά αναφέρονται οι παρακάτω: (Χώρος στάθμευσης αρχαιολογικού χώρου, Κέντρο γειτονιάς με αμφιθέατρο, γραφειακούς χώρους ΚHΦΗ και βρεφονηπιακό σταθμό, Σχολείο (δημοτικό Γυμνάσιο, Λύκειο), Δημοτική βιβλιοθήκη, Κολυμβητήριο, Μουσείο βιομηχανικής κληρονομιάς, κτίριο κεντρικής αγοράς), όλα τα παραπάνω συνυπάρχουν σε μια περιοχή κατοικίας, φτιάχνοντας μέσα από την λειτουργική πολυπλοκότητα του προγράμματος ένα ενιαίας σχεδιαστικής γραφής γενικό χωροτακτικό σχέδιο. Η αντιμετώπιση της αστικής κλίμακας σε μια σχεδιαστικά ολοκληρωμένη πρόταση έχει και αυτή τους σκοπούς και τα πιστεύω της. Είναι δηλαδή μια συγκεκριμένη πολεοδομική

Το εργ αλεί ο τη ς ανάλυση ς ,

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Στην προηγούμενη σελίδα, σκίτσο διερεύνησης γενικών χαράξεων της πρότασης. Τα οικοδομικά τετράγωνα αποκτούν αναλογίες, επεξεργασία και όρια που μαγνητίζοτναι από το βάρος του αστικού ιστού και φθείνουν προς τον αρχαιολογικό χώρο. Η σύνθεση αποκτά κέντρο. Σχηματίζεται καθαρά η είσοδος στον αρχαιολογικό χώρο. Τα κτίσματα είναι οργανωμένα σαν δυναμικές νότες που αλληλοσυμπληρώνονται πάνω στο πεντάγραμμο της πόλης.

Γ . 1 . Πρ όθε ση κ α ι αν αμ ε ν ό μ ε ν α απο τ ε λέ σ μ ατ α

138 139

προσέγγιση που επεμβαίνει δυναμικά στον αστικό ιστό αναθεωρώντας την δομή του και προτείνοντας νέες δυναμικές στην συγκρότησή του. _Στην συνέχεια της ανάλυσης ακολουθεί η αναγνώριση των προβλημάτων της υφιστάμενης κατάστασης. Αφού έχει προηγηθεί ο αυστηρός και ενδελεχής σχεδιασμός και αποτύπωση του υφιστάμενου, γίνεται μια κριτική θεώρηση της σύγχρονης έκφρασής του. Αποτέλεσμα της ως άνω σκέψης είναι η συγκεκριμενοποίηση των προβλημάτων που εμφανίζονται στην πόλη. Σε λειτουργικό, χωροτακτικό, χωρικό επίπεδο. Η δυνατότητα ανάπτυξης συνδέσεων, απελευθέρωσης κινήσεων, οι επιμέρους σχέσεις και γειτνιάσεις των περιοχών καθώς και η συνολική υλοποιημένη έκφραση της πόλης βάσει των συγκεκριμένων της αναλογιών και μεγεθών είναι αντικείμενα κριτικής ανάλυσης και θεώρησης του παρόντος. Εφ’ όσον στοιχειοθετηθούν με ακρίβεια οι προβληματικές περιοχές και σχέσεις, η πρόταση προχωράει στην σχεδιαστική έρευνα.

Τα ερω τή ματα,

_Η έρευνα δια του σχεδιασμού, προϋπόθεση της οποίας είναι όλα τα παραπάνω βήματα τροφοδοτείται και ανασυνθέτει ποιητικά τα δεδομένα και τις σκέψεις που έχουν συλλεχθεί. Συντάσσει τους δικούς της κανόνες σαν ένα νέο σύστημα γεννημένο από την λογική και το συναίσθημα. Προσπαθεί να συνθέσει την προβληματική που αναπτύχθηκε με την αρχική πρόθεση, να την εμπλουτίσει και να της δώσει ισχυρό έρεισμα μέσω της διεξοδικής ανάλυσης. Η συνθετική διαδικασία απελευθερώνει νέες δυναμικές στον χώρο, δρώντας σε ένα πεδίο ανάμεσα στην πόλη, την βιομηχανία και την αρχαιότητα οραματίζεται ένα νέο ενεργό πεδίο συνύπαρξης δημιουργικής συνδιαλλαγής, εμπορικής και ανταλλακτικής δραστηριότητας, ένα τόπο ζωντανό και θορυβώδη, δίπλα στην σιωπή του αρχαιολογικού χώρου. Ένα τόπο ζωής και ισόρροπης πνευματικής πολιτιστικής κοινωνικής ανάπτυξης πλάι στο σκληρό μηχανικό τοπίο του τιτάνα και της ανοίκειας απουσίας του λατομημένου βράχου. Ένα νέο τόπο όπου παρέχει τις απαιτούμενες αποστάσεις ώστε όλα τα παραπάνω να συνηχούν για πρώτη φορά

Η σύνθ εση ,

Η Ατμ ό σ φ α ι ρ α τ η ς Ο π τ ι κ ή ς Σ κ έψη ς

Σχέδιο απεικόνισης της δυνατότητας της σχεδιαστικής πράξης να λειτουργεί αποκαλυπτικά για λανθάνουσες καταστάσεις ενός τόπου.

Γ . 1 . Πρ όθε ση κ α ι αν αμ ε ν ό μ ε ν α απο τ ε λέ σ μ ατ α

σε μια νέα μελωδία. Βίαιη, και νευρική, αλλά ταυτόχρονα ρυθμικά εξελισσόμενη, και πολύπλοκη. Αποφεύγοντας την ομοιοκαταληξία και την επανάληψη προσπαθεί να συνθέσει με την πόλη ένα νέο περιβάλλον. Η διαδικασία της σύνθεσης γίνεται ένα πεδίο έρευνας μέσα από το γράψιμο και την διαγραφή, την λογική σκέψη και την διαισθητική τόλμη, τους αυστηρούς κανόνες και την εικαστική ελευθερία, την ανάγκη για απελευθέρωση των δυνάμεων του τόπου και την πειθήνια υποταγή στις ανάγκες της ζωής και της υφιστάμενης πόλης. Αυτό το παιχνίδι της σκέψης και του λόγου, εκφραστής του οποίου είναι ο χώρος έχει διαρκείς αποκρυσταλλώσεις και διαρκέστερες αμφιβολίες και εσωτερικές ανακατατάξεις. Κάποια στιγμή το σύνολο των δυνάμεων που επιδρούν ταυτόχρονα στο δεδομένο τόπο και την δεδομένη στιγμή βρίσκουν το αντίκρυσμα τους στο χαρτί και τον χώρο με μια πιο στέρεα μορφή. Τότε σχηματίζεται ενός είδους πίστη. Πίστη στην σχηματοποιημένη ιδέα, και στο νόημα που εκείνη προσδίδει στον χώρο, αλλά και πίστη στην εσωτερική συγκρότηση του συστήματος της σύνθεσης. Οι επαναλήψεις του πειράματος μέχρι η πίστη στο σχεδιασμένο αντικείμενο να αποκρυσταλλωθεί είναι αμέτρητες, τα σενάρια παραμένουν σε αυτό το πεδίο μονίμως ανοιχτά και το χάος κυριεύει την λογική. Η χαραμάδα που κλείνει την σκέψη στην απειρία των διαφορετικών προσεγγίσεων, την ανοίγει ταυτόχρονα σε νέες δυνατότητες που σχετίζονται με την επεξεργασία του θέματος, την λειτουργική εκπλήρωση των σκοπών του, την τελική του έκφραση στον χώρο. Η επεξεργασία χαράσσει τα νέα μονοπάτια μιας περιπέτειας που το διαλεκτικό της τέλος είναι η απόδοση στο κοινό της φυσικής μορφής της σύνθεσης. Η επεξεργασία σκοπεύει στην συνοχή μεταξύ μιας επινοημένης προσωπικής αλήθειας και της έκφρασης της στο νοητικό, ψυχικό, και σχεδιασμένο οικοδόμημα της σύνθεσης. Για να το πετύχει, αναζητεί μια συνεκτικά οργανωμένη σχέση όλων των επιμέρους παραμέτρων σε ένα μοτίβο που δύναται να παιχθεί αυτόνομα σε μέρη ή ολόκληρο μαζί και με το περιβάλλον του ετσι ώστε κάθε μέρος ξεχωριστά αλλά και το σύνολο να έχουν το δικό τους νόημα το ένα μέσα στο άλλο και όλα μέσα στο όλον.

140 141

Γ

2

Ανάλυση & Παρουσίαση Σχεδιαστικής Έρευνας - Λόγος Σχεδιασμένος

Ανάλυση Πεδίου.

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

[Πηγή Εικόνων: 1, Ionian Antiquities, 2. The unedited antiquitiesof Attica,],

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρ ο μ ή Α, Μ ε τ ο β λέ μ μ α σ τρ αμ μ έ ν ο σ τ η ν α ρχαιότητα

146 147

Η κοινότητα των Dilettanti θα πραγματοποιήσει το πρώτο ταξίδι στην ιωνία το 1764. Σε αυτό το πρώτο ταξίδι στην ανατολή ο αρχιτέκτων Ν, Revett θα επιλεχθεί να συμμετάσχει στην ομάδα της αποστολής δεδομένης και της πρώτερης εμπειρίας του σε αποτυπώσεις στην Αθήνα. Ύστερα απο περίπου ένα χρόνο οι περιηγητές θα περάσουν στην Αθήνα και στην συνέχεια στην Ελευσίνα και σε άλλα μέρη,της σημερινής Ελλάδας με αποτέλεσμα να ολοκληρώσουν την περιπλάνησή τους το 1766. Αργότερα, το 1817 οι Dilettanti με διαφορετική ομάδα θα εμφανίσουν σχέδια από την Ελευσίνα, και άλλους τόπους της Αττικής γης. Σε αυτά αναγνωρίζουμε χάρτες τοπογραφικής αποτύπωσης των ευρύτερων περιοχών της Αττικής, προοπτικές γκραβούρες, καθώς και μια πρώτη κάτοψη από το τελεστήριο. Είναι αρκετά ενδιαφέρον να λογαριάσουμε σε ετούτη την μικρή προσπάθεια ανάλυσης πως το τοπίο της Αττικής γης ενσάρκωσε όλο αυτό το ιδεολόγημα της πολιτισμικής συγκρότησης του δυτικού κόσμου. Ωστόσο η γοητεία που ασκούσαν και ασκούν τα ερείπια παραμένει ακαταμάχητη.

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Α , Μ ε τ ο β λέ μ μ α σ τρ αμ μ έ ν ο σ τ η ν α ρχαιότητα

148 149

Στον χάρτη του 1817, αποτυπώνεται με ακρίβεια η θέση της Ελευσίνας σε σχέση με την Αθήνα. Επιπλέον, η Ιερά οδός, και η πορεία της, με το μεγαλύτερο τμήμα της όπως αναφέρουν και οι ίδιοι οι εξερευνητές να σώζεται. Εντύπωση προκαλεί η χάραξή της που φαίνεται να μην ανεβαίνει στο Ποικίλο όρος αλλά να κατεβαίνει την σημερινή λεωφόρο Αθηνών. Σήμερα βαδίζοντας ξανά κανείς την διαδρομή μπορεί να ανέβει στο ποικίλο όρος και να δεί τα χνάρια της οδού σημειωμένα στην γη. Τέλος, παρατηρούμε με δέος τον λόφο της Ελευσίνας να υφίσταται ολόκληρος στον χάρτη, πρωτού η ανθρώπινη παρέμβαση τον εξαφανίσει.

[Πηγή Εικόνων: The unedited antiquities of Attica],Σχέδιο: William Geil, Χαράκτης: J. Walker,

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Στον ευρύτερο χάρτη της περιοχής της Ελευσίνας, αποτυπώνεται με ακρίβεια η κατάληξη της ιεράς οδού, τα ιερά του αρχαιολογικού χώρου, τα ίχνη των κατασκευών στον λόφο που αργότερα αφαιρέθηκε, τα ίχνη του λιμενοβραχίονα, στην θάλασσα, καθώς και διάφορα άλλα ιερά και σύγχρονες κατασκευές. Με μεγάλο ενδιαφέρον διαβάζουμε τον καμπύλο σχηματισμό που ολοκληρώνει την βορειοανατολική πλευρά του εννοιαίου ακόμη λόφου της Ελευσίνας.

Η αποτύπωση του ιερού χώρου, περιλαμβάνει πολλά από τα σημαντικότερα κτίσματα. Η κάτοψη του Τελεστηρίου, δεν εμφανίζει δείγματα από παλαιότερες φάσεις, Περισσότερο απεικονίζει με τρόπο τέλειο ένα προσωπικό φαντασιακό. Χαρακτηριστικό σημείο έλλειψης γνώσης επί του τελετουργικού χαρακτήρα του τόπου, εμφανίζεται μέσω της περιγραφής του Πλουτώνειου, η είσοδος στον κάτω κόσμο, περιγράφεται ως σπηλιά με ένα αρχαίο κτίσμα. Από τα κτίσματα που υπάρχουν μέσα στον χώρο κατανοούμε οτι το ιερό κατοικούνταν κανονικά.

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Α , Μ ε τ ο β λέ μ μ α σ τρ αμ μ έ ν ο σ τ η ν α ρχαιότητα

150 151

H Ελευσίνα, από το Θριάσειο πεδίο. Είναι εμφανές το αρχαίο λατομείο, ο ναός της Δήμητρας και της Κόρης, η εκκλησία της Παναγίας, τα προπύλαια. Στο βάθος, το διάσελο μεταξύ ακρόπολης και σημερινού λατομείου, με τον φράγκικο πύργο, ενώ στα αριστερά η Σαλαμίνα. Όψη της ακρόπολης της Ελευσίνας, με το ιερό από το εκκλησάκι της παναγίας να δεσπόζει στο βράχο.Στα αριστερά του εκράν, χωροθετείται το τελεστήριο, ενώ κάτω από την εκκλησία, το πλουτώνειο. Πραγματικά, τίποτα δεν θυμίζει έναν ιερό τόπο της αρχαιότητας.

Όψη της Ελευσίνας, από τον αρχαίο μώλο. Ο φράγκικος πύργος, τα αρχαία τείχη, και η τοπογραφία της πόλης σε πλήρη ανάπτυξη.

[Πηγή Εικόνων: The unedited antiquities of Attica,Σχέδιο: William Geil, Χαράκτης: J. Walker,]

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Ο άγιος Ζαχαρίας, κτισμένος με αρχαία σπόλια. Λαξευμένοι σταυροί πάνω σε τμήματα από αρχαίους κίωνες. Κάτω από το σημερινό εκκλησάκι βρίσκεται τρίκλιτη βασιλική κτισμένη από αρχαία σπόλια επίσης. Σήμερα ο χώρος είναι απομονωμένος και μη προσβάσιμος.

[Πηγή Εικόνων: The unedited antiquities of Attica] [Πηγή Εικόνας: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη Ι.Τραυλός]

Το ενδιαφέρον εδώ κερδίζουν δύο στοιχεία. Αρχικά τα νεότερα κτίσματα με κεραμοσκεπές που έχουν τοποθετηθεί μέσα στον αρχαιολογικό χώρο και συγκεκριμένα, περιμετρικά του περιβόλου από τα προπύλαια. Στην συνέχεια, η γραμμική επαλληλία από μεγάλιθους στα αριστερά της εικόνας. Αυτοί πιθανότατα αφορούν στα υδρευτικά έργα του ΡωμαΙκού υδραγωγείου.

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Α , Μ ε τ ο β λέ μ μ α σ τρ αμ μ έ ν ο σ τ η ν α ρχαιότητα

152 153

Ο χαρτογράφος Kaupert υπηρετώντας στενά το όραμα του Curtius, θα τον βοηθήσει να ολοκληρώσει το μεγάλο πόνημα της αποτύπωσης της Αθήνας, του Πειραιά, αλλά και εν γένει της Αττικής γης, συμπεριλαμβάνοντας τον κόλπο της Ελευσίνας. Η συντεταγμένη προσπάθεια που ολοκληρώθηκε το 1894 ύστερα από δύο δεκαετίες αποτυπώσεων και μετρήσεων. Ο Curtius εργαζόταν ήδη από το 1862 και είχε εκδόσει αρχικά 7 σχέδια με τον τίτλο: «Topographie von Athen». Η λογική, μαθηματική αποτύπωση του κόσμου, που επιτυγχάνεται με αυτό τον τρόπο, τοποθετεί τα πράγματα, τα μνημεία, τους τόπους αποτελώντας ένα αποκρυσταλλωμένο στον χρόνο τεκμήριο της Αττικής γης.

Πέραν της τοπογραφίας της Αττικής γης εμφανίζονται ταυτόχρονα οι δρόμοι, τόσο εντός της Αττικής όσο και αυτοί που οδηγούν έξω απο αυτή. Τέλος ήδη διαγράφεται το τρίγωνο της Αθήνας. [Πηγή Εικόνων: Karten von Attica, Curtius, Kaupert]

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Α , Μ ε τ ο β λέ μ μ α σ τρ αμ μ έ ν ο σ τ η ν α ρχαιότητα

154 155

Αριστερά, η Ελευσίνα στο σχέδιο των Curtius Kaupert. Εδώ και πάλι διακρίνεται το ανάγλυφο βορειοδυτικά του ιερού χώρου στην ολότητά του. Το μέτωπο προς την Μαγούλα οργανώνεται ως μια ενιαία παρουσία. Ο φυσικός σχηματισμός του λόφου ακολουθεί μια καμπύλη χάραξη. Αυτή ειναι εγγενής στο τοπίο καθως συντάσσει την αρχή και το τέλος της ήδη από το πέρασμα της από το ποικίλο όρος, συνεχίζοντας προς τα μέγαρα. Αυτός ο δρόμος μέρος του οποίου συμπίπτει με την ιερά οδό εμφανίζει ξεκάθαρα τον τοξωτό σχηματισμό που περιγράφει το φυσικό ανάγλυφο του λόφου. [Πηγή Εικόνων: Karten von Attica, Curtius, Kaupert]

Πάνω, τμήμα της ιεράς οδού που ανακαλυφθηκε ύστερα από σωστική ανασκαφή μέσα στην σύγχρονη πόλη. [Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011]

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

1. ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η αρχή του ιερού τοποθετείται γύρω στο 1500 π.χ., όπου υπήρχε μόνο το μέγαρο Β΄που σύμφωνα με τον Ομηρικό ύμνο οι Ελευσίνιοι έκτισαν προς τιμή της θεάς Δήμητρας. Δύο δρόμοι κατέληγαν στο ιερό το οποίο είχε ένα ισχυρό περίβολο. Ο ένας από την Αθήνα και ο άλλος από την θάλασσα.

[Πηγή: Αρχαιολογικό μουσείο Ελευσινας, σχέδια Ι. Τραυλού]

1

2. ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Το ιερό αρχίζει να έχει ιδιαίτερη απήχηση στον αρχαίο κόσμο.Νέο ημικυκλικό άνδυρο χτίζεται γύρω από τον μυκηναϊκό ναό.

2

3.ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ -ΣΟΛΩΝΙΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Το τελεστήριο χτίζεται με νέο προσανατολισμό και γραμμική ανάπτυξη. Πολυγωνικός περίβολος κατασκευάζεται ως τείχος και ως στήριξη της μεγάλης επίχωσης της αυλής.

3

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Α , Μ ε τ ο β λέ μ μ α σ τρ αμ μ έ ν ο σ τ η ν α ρχαιότητα

4. ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΠΕΙΣΙΣΤΡΑΤΕΙΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

[Πηγή: Αρχαιολογικό μουσείο Ελευσινας, σχέδια Ι. Τραυλού]

Το τελεστήριο αποκτά τετράγωνο σχηματισμό, με πρόναο.Το νέο ισχυρό τείχος που κατασκευάζεται έχει πύλη στραμμένη στην Αθήνα στον Βορρά. Υπάρχει και νότια είσοδος προς την θάλασσα.

4

5.ΠΡΩΙΜΗ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

5

Aρχίζει η κατασκευή νέου επιμήκη ναού, συνδέεται με τα μεγάλα έργα που ξεκινούν παράλληλα στην Αθήνα. Οι εργασίες δεν ολοκληρώνονται λόγω των περσικών πολέμων.

6.ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

6

Κτίζεται το πιο λαμπρό τετράγωνο τελεστήριο. Η διάρκεια της ζωής και της λατρείας κρατά μέχρι και τους Ρωμαϊκούς χρόνους. Τα τείχη αυξάνουν σε μέγεθος και ύψος, καθώς επίσης ακολουθούνται από υδρευτικά έργα υποδομής.

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

To τελεστήριο, καθώς ήταν το πιο εμβληματικό από τα οικοδομήματα του αρχαιολογικού χώρου, ταύτιζε με την παρουσία του και την έκφρασή του την δύναμη της πόλης αλλά και της λατρείας των μυστηρίων στην κάθε χρονική στιγμή των αρχαίων χρόνων. Εντυπωσιακό είναι πως παρόλες τις διαφορετικές εκφάνσεις που αποκτούσε το συνολικό οικοδόμημα, ο κεντρικός πυρήνας όπου ήταν η θέση του ιεροφάντη κατά την τέλεση των μυστηρίων παραμένει σταθερός. Στα ρωμαϊκά χρόνια και ενώ τελούνται τα μυστήρια, παρατηρούμε πως η πόλη αναπτύσεται πολύπλευρα. Γίνονται έργα υποδομής και επεκτείνεται το τείχος του περίβολου και εν γένει η σημασία της πόλης. Με την επικράτηση του χριστιανισμού, ελλατώνεται και αργότερα παύει η τέλεση των μυστηρίων, τμήματα από αρχαίες κατασκευές μεταφέρονται και χρησιμοποιούνται για να στεγάσουν τα κτίσματα της νέας θρησκείας.

[Πηγή: Αρχαιολογικό μουσείο Ελευσινας, σχέδια Ι. Τραυλού]

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Α , Μ ε τ ο β λέ μ μ α σ τρ αμ μ έ ν ο σ τ η ν α ρχαιότητα

158 159

Σε αυτό το διάγραμμα εμφανίζονται οι πολλαπλές εκφάνσεις του αρχαιολογικού χώρου. Το παλίμψηστο των πολλαπλών φάσεων μαρτυρά έναν ενεργό πολύπλοκο χώρο στο βάθος των αιώνων. Ένας χώρος που στήνεται γύρω από ένα λατρευτικό τελετουργικό. Ένας τόπος της πίστης και του μυστικού. Η άπειρη απόσταση που μας χωρίζει από την λατρεία που γέννησε τα ιερά του τόπου, ταυτόχρονα μας μεταφέρει με απόλυτη εγγύητα την σκέψη πως είναι εγγενής η ανθρώπινη δύναμη για εξέλιξη και κατασκευή ενός καλύτερου μέλλοντος που τροφοδοτείται από ένα είδος πάθους πίστης και τόλμης να γνωρίσουμε τον κόσμο που μας περιβάλλει και του οποίου είμαστε μέρος.

[Πηγή:Ελευσίς, Δ. Φίλιος, Αθήνα 1906 Λιθογραφία Κ.Γρούνδμαν, σελ 129]

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο της Ελευσίνας του 1835, Σε αυτό σημειώνεται η χάραξη των έργων του αδριάνειου υδραγωγείου. Υποθέτουμε λοιπόν πως την εποχή της σύνταξης του πρώτου αυτού οργανωμένου σχεδίου, ήταν εμφανή στο χώρο τα χνάρια της κατασκευής. Ηδη από τις γκραβούρες της κοινότητας των dilettanti εμφανίζονται τα απομεινάρια της τοξοτής δομής του υδραγωγείου. Η χάραξη αυτή έχει διατηρηθεί στην σημερινή πόλη στην οδό Δήμητρας. Μέρη της δομής του υδραγωγείου διατηρούνται μέσα στην πόλη ακόμη και σήμερα. Ακόμη και σε αυτό το πρώτο τοπογραφικό σχέδιο, παρατηρούμε πως τα πρώτα οικοδομικά τετράγωνα έιχαν λάβει υπ’ όψιν το υδραγωγείο και τις υπόλοιπες ρωμαϊκές κατασκευές που εμφανίζονται στην πόλη της Ελευσίνας. Κάτι που τελικά δεν διατηρήθηκε στην σύγχρονη πόλη.

[Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011]

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Β , Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Β ιο μηχανία, Τοπόσημα.

160 161

To τοπογραφικό σχέδιο συντάχθηκε από τον C. Mitteregger Η αποτύπωση των αρχαιοτήτων έγινε από τον αρχιτέκτονα του Δήμου της Αθήνας Friedrich Stauffert και σχεδιάστηκε από τον γεωμέτρη H. Ebert. [Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011]

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Το αδριάνειο υδραγωγείο, και τα σημεία που εμφανίζεται στην πόλη σήμερα. Αποτυπώνεται σε ανασκαφές και σκίτσα. Σήμερα δεν εχει γίνει πρόβλεψη για την ανάδειξη αυτού του έργου υποδομής της αρχαιότητας.

[Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011]

Χαρακτικό σχέδιο: William Geil, Χαράκτης: J. Walker, The unedited antiquities of Attica

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρ ο μ ή Β, Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Βιο μηχα νία, Τοπόσημα.

162 163

Άποψη τμήματος του ρωμαϊκού υδραγωγείου στην οδό Δήμητρος 2011 [Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011]

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Β , Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Β ιο μηχανία, Τοπόσημα.

164 165

1885, φωτογραφία από το τελεστήριο κοιτώντας προς την θάλασσα. Η εκκλησία στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου είναι υπο κατασκευή! Ο Παλιότερος ναός θα γκρεμιστεί και θα αντικατασταθεί από τον νέο ναό της εικόνας κάτω. Η θέση του ναού σημειώνεται στο ρυμοτομικό σχέδιο του 1877, ενώ η κατασκευή του δεν θα έχει ολοκληρωθεί το 1885. Ηδη απο το ‘77 το πεδίο δίπλα απο την σημερινή πλατεία του Αγ. Γεωργίου μένει κενό ως υπόμνηση του ρωμαϊκού Βαλάνειου.

[Πηγές: (elefsinacityguide.gr , www.archaiologia.gr) τελ. επίσκεψη 7-06-2020]

εικόνα αρστερά: Τα μεγάλα προπύλαια και η ιερά οδός στα δεξιά. Ο σχηματισμός της φύτευσης σε κυκλική διάταξη μαρτυρά πως η πλατεία που προβλέπει το ρυμοτομικό σχέδιο υπάρχει στον χώρο. Ξεπροβάλλει, το μικρό καμπαναριό στην συτική όψη του ναού του άγιου ζαχαρία.

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

[Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011]

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Β , Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Β ιο μηχανία, Τοπόσημα.

166 167

Το ρυμοτομικό σχέδιο που συντάχθηκε το 1877, δείχνει τα οικοδομικά τετράγωνα της πόλης όπως έχουν οργανωθεί από την ανοργάνωτη κατάληψη του χώρου. Σημειώνεται το Βαλάνειο, η κυκλική πλατεία στην κατάληξη της ιεράς οδού, και τα όρια του αρχαιολογικού χώρου. Παρατηρούμε πως μεσα στον αρχαιολογικό χώρο υπάρχουν οικιστηκές κατασκευές. Σε αυτή τη χρονική στιγμή η βιομηχανία στην Ελευσίνα βρίσκεται στην αρχή της. Το πρώτο εργοστάσιο σαπωνοποιείας Χαριλάου είχε ιδρυθεί το 1875, και φαίνεται στο παραλιακό μέτωπο κάτω από τον αρχαιολογικό χώρο.

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Το σχέδιο του Ι. Τραυλού συντάσσεται το 1972, πάνω στο νέο ρυμοτομικό σχέδιο που θα σχηματιστεί για την Ελευσίνα, την δεκαετία του 60. Το σχέδιο, φτιάχνει μια ουτοπία βασισμένη σε ένα οραματικό παρελθόν όπου ανασυντάσει την Κλασσική και Ρωμαϊκή περίοδο του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε αυτή την αποτύπωση εμφανίζει το γεγονώς πως η τοπογραφία της Ελευσίνας εμφανίζεται αναλοίωτη. Ο λόφος μοιάζει ανέγγιχτος. Ο ίδος ο τραυλός ήδη από προγενέστερο σχέδιο του 53 έχει αποτυπώσει την πληγή πάνω στον λόφο της ακρόπολης. Σε αυτό το σχέδιο πρώτη φορά εμφανίζεται το προϊστορικό νεκροταφείο βόρεια του λόφου κοντά στη σημερινή θέση Βλύχα. Το σχέδιο είναι μια οραματική ανασύσταση του παρελθόντος. Αν αναλογιστούμε το μέγεθος των απαλλοτριώσεων που έγιναν με σκοπό να απελευθερωθεί ο αρχαιολογικός χώρος, τότε θα συνειδητοποιήσουμε πως τα έργα είχαν ένα ισχυρό οραματικό χαρακτήρα. [Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (σχέδιο Ι. Τραυλού.]

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Β , Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Β ιο μηχανία, Τοπόσημα.

168 169

Αποτυπώσεις των ταφικών κατασκευών από τον Ι. Τραυλό. Η φωτογραφία είναι από το μουσείο που βρίσκεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο. Σήμερα, ο χώρος του αρχαίου νεκροταφείου είναι απολύτως παραμελημένος.

[Σχέδια νεκροταφείου, πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (σχέδια Ι. Τραυλού.]

[Εικόνα κάτω, πηγή: Αρχαιολογικό μουσείο Ελευσίνας, φωτογραφία από προσωπικό αρχείο]

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Το ρυμοτομικό σχέδιο της Ελευσίνας που συντάχθηκε την δεκαετία του 1960. Αυτό το σχέδιο είναι πιο κοντά από κάθε άλλο στην σημερινή κατάσταση. Στο σχέδιο υπάρχει μέριμνα για την απομάκρυνση των σύγχρονων κατασκευών από τον αρχαιολογικό χώρο. Ωστόσο, τα όρια του αρχαιολογικού χώρου ακολουθούν την ρωμαϊκή τέιχηση, και πολλά χνάρια του αρχαίου κόσμου έχουν σβήσει μέσα στην πόλη. Η κυριότερη πληγή σημειώνεται στο παραθαλάσιο, νότιο τμήμα της ακροπόλεως όπου ήδη ο λόφος έχει αρχίσει να εξαφανίζεται. Αν αναλογιστούμε τα μεγέθη της εκσκαφής που σημειώνεται, η αλλαγή του τοπίου είναι υπερβολικά έντονη. Όπως θα δούμε στις παρακάτω εικόνες ο λόφος σταδιακά εξαφανίστηκε. Επιπλέον αν αναλογιστούμε πως για να στηθούν τα μνημεία της αρχαιότητας στην Ελευσίνα αλλά και σε άλλες πόλεις στις οποίες βρέθηκαν Πετρώματα από το αρχαίο λατομείο της Ελευσίνας, χρειάστηκε ως έκτυπο στην γη να εμφανιστεί το αρχαίο λατομείο, τότε εύκολα συνειδητοποιούμε πως τα μεγέθη της σύγχρονης πραγματικότητας είναι υπερπολλαπλάσια. Ωστόσο, σε αυτή την μαζική κατα-

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Β , Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Β ιο μηχανία, Τοπόσημα.

170 171

σκευαστική έξαρση ο πολιτισμός μας υστερεί στο να σχηματίσει οραματικές συνθήκες για το μέλλον του. Προσκολλήμένοι σε ένα παρόν που εστιάζει στην γρήγορη παραγωγή κέρδους, οι πράξεις με πνευματικό περιεχόμενο μοιάζουν ανάξιες λόγου ή περιττές. [Αριστερά, πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη. Το ρυμοτομικό σχέδιο της δεκαετίας του 60]

Λήψη από το ρωμαϊκό περίβολο προς το αρχαίο λατομείο. Η σύγχρονη και αρχαία πολιτιστική έκφραση του τόπου.

[Πηγή: elefsinacityguide.gr, τελ. επίσκεψη 7-06-2020]

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Δυτική άποψη των λόφων της Ελευσίνας, Φωτογραφία του 1930, από το αρχείο γερμανικού αρχαιολογικού ινστιτούτου. Εδώ ακόμη η τοπογραφία εμφανίζεται στην πλήρη της έκταση. Η ανθρώπινη επέκταση δεν έχει αλλοιώσει τον τόπο στον βαθμό που συμβαίνει αργότερα.

[Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη.]

Δυτική άποψη των λόφων της Ελευσίνας, Φωτογραφία του 2008, Οι λόφοι έχουν εξαφανιστεί, το τοπίο έχει αλλάξει. Γεννιέται το ερώτημα, ποιά επέμβαση είναι μεγάλη σε κλίμακα, ποιά επέμβαση είναι τολμηρή και έντονη; Αντιμαχόμεθα στο φυσικό περιβάλλον και σχηματίζουμε νέα περιβάλλοντα από απαρχής του κόσμου. Όμως τώρα δειλιάζουμε, και φοβόμαστε να επέμβουμε και να πάρουμε θέση.

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Β , Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Β ιο μηχανία, Τοπόσημα.

172 173

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Στο τοπογραφικό σχέδιο της περιοχής του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας, που έγινε από τον Ι. Τραυλό, το 1953 { Αρχείο Ι. Τραυλού, αρ. 1101, κλ. 1/1000} Eμφανίζεται το εν εξελίξει λατομείο, οι περιοχές που έχει καταλάβει η βιομηχανική ζώνη, μοιρασμένες στα εργοστάσια. Επίσης ο αρχαιολογικός χώρος με λεπτομερή καταγραφή των στοιχείων του χώρου που τον απαρτίσζουν ως σήμερα, και στην κορυφή του λόφου βόρεια του νέου λατομείου , ο Ενετικός Πύργος.

[Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011] Σκίτσο αποτύπωσης αρχαιολογικού χώρου Ελευσίνας Ι. Τραυλός 1976, ΑΑΕ Αρχείο Ι. Τραυλού

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Β , Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Β ιο μηχανία, Τοπόσημα.

174 175

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Φωτογραφίες του παραλιακού μετώπου της Ελευσίνας. Η βιομηχανική ζώνη σε πλήρη ανάπτυξη, το εργοστάσιο σκυροδέματος, Τιτάν από την θάλασσα, με τις επτά υψικάμινους. Οι δρόμοι της θάλασσας ακόμη συνδέουν την λειτουργία των παραγωγικών μονάδων με τον υπόλοιπο κόσμο.

[Σχέδιο Δεξιά, Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011] Σκίτσο αποτύπωσης αρχαιολογικού χώρου Ελευσίνας Ι. Τραυλός 1976, ΑΑΕ Αρχείο Ι. Τραυλού

[Πηγή φωτογραφιών: http://84.205.225.73/ photogallery.aspx?sflang=el (Δήμος Ελευσίνας) τελ. επίσκεψη 7-06-2020]

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Β , Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Β ιο μηχανία, Τοπόσημα.

178 179

Η αντίθεση των στοιχείων του τόπου. Δεν κοιτάμε κανένα στοιχείο του παρελθόντος μετανιώνοντας για αυτά που έχουν γίνει. Αντιθέτως το πνεύμα της εργασίας στοχεύει στην καλλιέργεια μιας σκέψης που μπορεί να οραματιστεί μια νέα συνθήκη για το μέλλον του τόπου.

[Πηγή φωτογραφιών: http://84.205.225.73/photogallery. aspx?sflang=el (Δήμος Ελευσίνας) τελ. επίσκεψη 7-06-2020]

[Σχέδιο Αριστερά, Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011] Σκίτσο αποτύπωσης αρχαιολογικού χώρου Ελευσίνας Ι. Τραυλός 1976, ΑΑΕ Αρχείο Ι. Τραυλού

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Β , Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Β ιο μηχανία, Τοπόσημα.

180 181

Η πόλη με εφαρμοσμένο το ρυμοτομικό σχέδιο του 60. βλέπουμε την σημερινή πλατεία ηρώων να διασχίζεται από δρόμους, και στην πραγματικότητα να αποτελεί ένα σταυροδρόμι. Ο άγιος ζαχαρίας, διακρίνεται στα αριστεράτης εικόνας, ενώ το μέτωπο του αρχαιολογικού χώρου είναι κατηλειμένο από σύγχρονα κτίρια. Κάποια από αυτά υπάρχουν και σήμερα στο ίδιο σημείο. Η Ελευσίνα είναι μια περιοχή που στήριξε την σύγχρονη ανάπτξή της στην βιομηχανία.Παράλληλα το ανασκαφικό έργο συνεχιζόταν μέσα από μια πολύ πιο αργή και αντίστροφη διαδικασία. [Πηγή:http://www.elefsinaculture.gr/el/ event/, τελευταία επίσκεψη: 7-06-2020.]

Αριστερά το Ρυμοτομικό σχέδιο του 1974, Το σχέδιο είναι ταυτόσημο της σημερινής κατάστασης. Με μικρές εξαιρέσεις. Οι κυριότερες διαφορές με την σημερινή κατάσταση αφορούν μικρές πεζοδρομήσεις στα όρια του αρχαιολογικού χώρου, καθώς και η πλατεία ηρώων που ακόμη δεν έχει σχηματιστεί. Αριστερά, σχέδιο αποτύπωσης αρχαιολογικού χώρου Ελευσίνας, και ένταξής του στο υφιστάμενο πολεοδομικό σχέδιο Ι. Τραυλός 1976, ΑΑΕ Αρχείο Ι. Τραυλού

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Η πόλη με εφαρμοσμένο το ρυμοτομικό σχέδιο του 60. βλέπουμε την σημερινή πλατεία Αγίου Γεωργίου, με το ναό όπως ανακατασκευάστηκε τον 19ο αιώνα. Η φύτευση γύρω από την εκκλησία δεν είναι ακόμη ιδιέτερα ανεπτυγμένη, και μας επιτρέπει να δούμε τα χνάρια από το ρωμαϊκό Βαλάνειο πάνω στο οποίο έχει επικαθίσει η εκκλησία. Είναι σαφές επίσης το πόσο ασφυκτιά ο υπαίθριος χώρος μπροστά από την εκκλησία, λόγω του οικοδομικού τετραγώνου που έχει τοποθετηθεί ανάμεσα στο μνημείο και τον αρχαιολογικό χώρο. Στην άνω φωτογραφία βλέπουμε μια λήψη από τα δυτικά με την δυτική όψη του Ναού, και την πόλη της Ελευσίνας περί το 1960 στο βάθος.

[Πηγή εικόνων :http://www.elefsinaculture. gr/el/event/%CF%83%CF%85%CE%BB%CE %BB%CE%BF%CE%B3%CE%AE-%CF%86% CF%89%CF%84%CE%BF%CE%B3%CF%81% CE%B1%CF%86%CE%B9%CF%8E%CE%BD%CF%80%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CE%AC%CF%82-%CE%B5%CE%B%CE%B5%CF%85 %CF%83%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CF%82, τελευταία επίσκεψη: 7-06-2020]

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρ ο μ ή Β, Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Βιο μηχα νία, Τοπόσημα.

182 183

Σε αυτό το σχέδιο εμφανίζεται η υπόθεση του τραυλού για την μορφολογία του Βαλάνειου. Αυτό ήταν λουτικό συγκρότημα πλησίον του αρχαίου σταδίου. Χαρακτηριστικός είναι ο τετράγωνος σχηματισμός του αιθρίου που αναγνωρίζει ο τραυλός στο περίβολο του σημερινού αγίου γεωργίου. Η σημερινή πλατεία αγνοεί αυτή τη δομή. Στο σχέδιο σημειώνεται η θέση και το μέγεθος της ορθόδοης εκλησίας.

[Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011] Σχέδιο αποτύπωσης ρωμαϊκού βαλάνειου Ελευσίνας Ι. Ταρυλός 1976, ΑΑΕ Αρχείο Ι. Τραυλού

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

O λόφος βόρεια της ακρόπολης της Ελευσίνας, αποτελούσε το ψηλότερο σημείο της τοπογραφίας του τόπου. Από εκεί μπορούσε κανείς να εποπτεύει το δρόμο προς τα μέγαρα και την Κόρινθο αλλά και τον δρόμο από και πρός την Θήβα. Το σημείο θα πρέπει να είχε κομβικό ρόλο στον έλεγχο της περιοχής, καθώς ήδη από την αρχαιότητα παρατηρείται η ύπαρξη οχυρού. Στην περίοδο της Φραγκοκρατίας, κατασκευάστηκε πύργος που υπήρχε στην περιοχή ως το 1953 που εγκρίιηκε η αφαίρεσή του, λόγω της λατομευσης του βράχου πάνω στον οποίο βρισκόταν. Τα μέρη του πύργου διατηρήθηκαν και μεταφέρθηκασ τον αρχαιολογικό χώρο με σκοπό την πιθανή ύστερη επανακατασκευή του ;! Άνω, Φωτογραφία του 1950 Εμφανής είναι η λατόμευση του βράχου [Πηγή: http://www.elefsinaculture.gr/el/ τελευταία επίσκεψη: 7-06-2020.] Φωτογραφία του 1950 Αρχείο Τσάκου, η λατόμευση του βράχου [Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011] Φωτογραφία του 1905, Συλλογή Γ. Πουλόπουλου [Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011]

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Β , Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Β ιο μηχανία, Τοπόσημα.

184 185

[Πηγή: Ι. Τραυλός, “Η Τοπογραφία της Ελευσίνος”] H ακρόπολη της Ελευσίνας από νοτιοανατολικά

[Πηγή: Ι. Τραυλός, “Η Τοπογραφία της Ελευσίνος”] Ερείπια της Πόλης της Ελευσίνας, Δυτικά της Ακρόπολης στην κορυφή ο Φράγκικος πύργος

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Σύγχρονη Αεροφωτογραφία της Ελευσίνας [Πηγή: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και συγχρονη πόλη (έκθεση στο πολιτιστικό κέντρο δήμου Ελευσίνας 2011]

1 . Ι στ ορ ι κ ή α ν α δρο μ ή Β , Π ο λε ο δ ο μ ική Συγ κρ ό τ η σ η , Β ιο μηχανία, Τοπόσημα.

186 187

Το βορεινό όριο του αρχαιολογικού χώρου προς την πόλη της Ελευσίνας στην εικόνα φαίνεται η περίφραξη του χώρου, η υψικάμινος στο βάθος, καθώς και το εκκλησάκι του αγ. Νικολάου στο λόφο. Στο βάθος εμφανίζεται το αρχαίο λατομείο. Η πόλη με τον τρόπο που έχει αναπτυχθεί έχει αποκλείσει αυτές τις οπτικές. Η πρόταση εστιάζει σε αυτό το όριο και το ανασυνθέτει.

[Πηγή: http://www.elefsinaculture.gr/el/ τελευταία επίσκεψη: 7-06-2020.]

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Η σύνθετη αυτή μελέτη πραγματοποιήθηκε σε δυο φάσεις και έχει στοιχειοθετήσει ένα ισχυρό υπόβαθρο ανάλυσης της υφιστάμενης κατάστασης του ατικού ιστού. Με προσανατολισμό σε εργασίες ανάδειξης της μνήμης του τόπου. Η μελέτη είναι πλήρως τεκμηριωμένη, και στοχεύοντας στην υλοποιησιμότητα των προτάσεων

Μελέτη που έγινε με σκοπό να αναγνωριστούν οι εργασίες συντήρησης που έπρεπε να γίνουν στο τελεστήριο της Ελευσίνας. Υλικό από τις μελέτες αυτές χρησιμοποιείται εδώ με σκοπό να ενδυναμώσει την ανάλυση της πρότασης που επιχειρείται να αναπτυχθεί στην πορεία.

2 . Η Υφ ι στ ά μ ε ν η κατ άσ τ ασ η , Χρ ή σ ε ις, Δ ίκτ υα, Π ρ άσ ιν ο , Μελ έτες

188 189

Η Κάτοψη του ιερού τελεστήριου της Ελευσίνας, μέρος του προγράμματος συντήρησης του μνημείου.

Η περιοχή επέμβασης όπως ορίστηκε από τις μελέτες ενοποίησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης.

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Ενδεικτικά από τον χάρτη χρήσεων γης της Υφιστάμενης κατάστασης, αναφέρονται τα εξής:

1 Γενική κατοικία 2 Αμιγής Κατοικία 3 Κέντρο Δήμου 4 Αρχαιολογικοί χώροι 5 Ζώνη Βιομηχανίας 6 Περιαστικό πράσινο 7 Αστικό πράσινο Ελεύθεροι χώροι

[Πηγή: μελέτη ενοποίησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης]

2 . Η Υφ ι στ ά μ ε ν η κατ άσ τ ασ η , Χρ ή σ ε ις, Δ ίκτ υα, Π ρ άσ ιν ο , Μελ έτες

4 5

5 5

3

7

6 1

2

190 191

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Στον χάρτη εμφανίζεται το οδικό δίκτυο, τα οικοδομικά τετράγωνα της πόλης, οι θεσμοθετημένοι χώροι πρασίνου, και οι πλατείες, τα όρια της περιοχής επέμβασης, η ιερά οδός ως άξονας και το αρχαίο υδραγωγείο ως άξονας στην πόλη. [Πηγή: μελέτη ενοποίησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης]

2 . Η Υφ ι στ ά μ ε ν η κατ άσ τ ασ η , Χρ ή σ ε ις, Δίκτ υα, Π ρ άσ ιν ο , Μελ έτες

192 193

Στον χάρτη αυτό οι σημειωμένες με κίτρινο περιοχές αφορούν στο μελλοντικό Γ.Π.Σ. (γενικό πολεοδομικό σχέδιο) της πόλης. Παρατηρούμε πως η πόλη έχει σχέδιο επέκτασης, το οποίο κινείται πρωταρχικά από την ίδια την ανάγκη επέκτασης της πόλης. Αυτό το στοιχείο είναι σημαντικό για την σκέψη που θα αναπτύξουμε στην συνέχεια. [Πηγή: μελέτη ενοποίησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης]

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Στον χάρτη εμφανίζεται το δίκτυο διαδρομών, μέσων μαζικής μεταφοράς στην Ελευσίνα. [Πηγή: μελέτη ενοποίησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης]

2 . Η Υφ ι στ ά μ ε ν η κατ άσ τ ασ η , Χρ ή σ ε ις, Δ ίκτ υα, Π ρ άσ ιν ο , Μελ έτες

194 195

Στον χάρτη εμφανίζονται οι χρήσεις γης στην άμεση περιοχή ενδιαφέροντος που εστιάζει η πρόταση. [Πηγή: μελέτη ενοποίησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης] Εμπόριο Κατοικία Αναψυχή Διατηρητέα , σύγχρονα κτίσματα Μνημεία Δημόσιοι Χώροι, Πλατείες Αρχαιολογικοί Χώροι

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Στον χάρτη εμφανίζεται υπό τη μορφή nolli plan, η μορφή της σύγχρονης πόλης. Με άσπρο σημειώνονται τα κτισματα της πόλης, και φαίνεται η σχέση κτιστού και άκτιστου περιβαλλοντος.

2 . Η Υφ ι στ ά μ ε ν η κατ άσ τ ασ η , Χρ ή σ ε ις, Δ ίκτ υα, Π ρ άσ ιν ο , Μελ έτες

196 197

Στον χάρτη σημειώνεται η περιοχή άμεσης επιρροής της πρότασης και η περιοχή επέμβασης.

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Στον σχεδίο αποτυπόνωνται οι περιοχές πρασσίνου στην πόλη της Ελευσίνας. Τα δέντρα σχηματίζουν, όρια, μάζες και συνθήκες δροσισμού και σκίασης για την πόλη. Συμπληρώνουν την πόλη και συνθέτουν ένα περιβάλλον κατοίκησης.

2 . Η Υφ ι στ ά μ ε ν η κατ άσ τ ασ η , Χρ ή σ ε ις, Δ ίκτ υα, Π ρ άσ ιν ο , Μελ έτες

198 199

Στον σχεδίο που αποτυπόνωνται οι περιοχές πρασίνου στην πόλη της Ελευσίνας, σχεδιάζονται τα υφιστάμενα οικοδομικά τετράγωνα, οι δρόμοι κυκλοφορίας, το δίκτυο του σιδηροδρόμου, και οι πεζοδρομημένοι οδοί πλησίον του αρχαιολογικού χώρου και πάνω στο παραλιακό μέτωπο.

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

Γενικές Χρήσεις στην περιοχή επέμβασης:

1 Βιομηχανική περιοχή, Πρώην σύγχρονο λατομείο, σύγχρονο περιαστικό πράσινο 2 Χώρος Πολιτισμού 3 Ακρόπολη, Αστικό πράσινο 4 Επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος 5 Περιοχή γενικής κατοικίας με εμπορικές και χρήσεις αναψυχής πέριξ του αρχαιολογικού χώρου 6 Πεζόδρομοι 7 Αστικό Πράσινο Αθλητικές Εγκαταστάσεις 8 Περιοχή Γενικής Κατοικίας πλησίον του σύγχρονου λατομείου 9 Υπόλοιπος αστικός ιστός

2 . Η Υφ ι στ ά μ ε ν η κατ άσ τ ασ η , Χρ ή σ ε ις, Δ ίκτ υα, Π ρ άσ ιν ο , Μελ έτες

200 201

6 2

4

3

1 5

7 8

9

Γ .2 . Αν ά λ υση Πε δί ου

9 10 4 1

8 7

12

6 11 2 5

3

1 Το αρχαίο Βαλάνειο, Η σημερινή εκκλησία του αγίου Γεωργίου ,με την ομόνυμη πλατεία 2 Η Χριστιανική εκκλησία του Αγίου Ζαχαρία 3 Υδρευτικά έργα Αδριανού, Η δομή που υδροδοτουσετ την πολη, Σημερινή οδός Δήμτρας, 4 Πολιτιστικός χώρος, πρώην Ελαιουργείο 5 Ιερά οδός, Η ρωμαϊκή γέφυρα στην είσοδο της πόλης από την εθνική οδό, καθώς και ένα τμήμα μέσα στην πόλη από την αρχαία οδό, σώζεται 6 Σύγχρονο Λατομείο, θέση Βλύχα 7 Αρχαίο Λατομείο, αυτή τη στιγμή καταπατημένο λόγω ανοργάνωτης δόμησης 8 Ενεργή Βιομηχανική ζώνη, Τιτάνας 9 Αρχαίος μώλος 10 Ρωμαϊκά Λουτρά 11 Αρχαίο Νεκροταφείο 12 Κύριος, Αρχαιολογικός χώρος λατρείας Ελευσινίων μυστηρίων

2 . Η Υφ ι στ ά μ ε ν η κατ άσ τ ασ η , Χρ ή σ ε ις, Δ ίκτ υα, Π ρ άσ ιν ο , Μελ έτες

202 203

Ο Aτσίγγανος ξεµάκρυνε, τραβώντας ξανά τις δυο αργοβάδιστες αρκούδες, και χάθηκε στο µούχρωµα, η καρδιά µου µε σήκωσε να ξαναπάρω πάλι το δρόµον οπού τέλειωνε στα ερρείπια του Iερού της Ψυχής, στην Eλευσίνα.

K’ η καρδιά µου, ως εβάδιζα, βογκούσε: “Θά ‘ρτει τάχα ποτέ, θε νά ‘ρτει η ώρα που η ψυχή τής αρκούδας και του Γύφτου, κ’ η ψυχή µου, που Mυηµένη τηνε κράζω, θα γιορτάσουν µαζί;” Α. Σικελιανός, Ιερά οδός, από τον Λυρικό Bίο, E΄, Ίκαρος 1968 Στην Φωτογραφία, ο Ι. Τραυλός, ο κόλπος της Ελευσίνας, και η πόλη του 1930

[Πηγή: μελέτη ενοποίησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης]

Γ

3

Παρουσίαση Σχεδιαστικής ΄Ερευνας - Λόγος Σχεδιασμένος

Αναγνώριση Ερωτημάτων και περιοχής επέμβασης.

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται προσπάθεια να αποσαφηνιστούν τα ερωτήματα στα οποία θα κληθεί να απαντήσει η πρόταση στην συνέχεια. Στην προσπάθεια αυτή θα εξετάσουμε περιοχές της πόλης με διακριτά χαρακτηριστικά και θα εντοπίσουμε τα προβλήματα κάθε επιμέρους περιοχής. Η προσέγγιση θα γίνει κατα κύριο λόγο με τον εντοπισμό και επισήμανση των προβλημάτων κάθε περιοχής σε κάτοψη.

Α. Σικελιανός Ελευσίνια Διαθήκη, απόσπασμα από Α’ ομιλία, που αναγνώστηκε στα μέσα της ιεράς οδού στον Πλαγινό Πευκώνα, 10 Νοεμβρίου 1935

Από την ώρα που η ψυχή µου τόσο αυθόρµητα αναγνώρισε πως το κοινό ξεκίνηµα µας δέχεται να πειθαρχήσει ολόκληρο κάτω από το σύνθηµα της φύσης - σύνθηµα που είναι τόσο ευπρόσδεκτο στην ακοή και που ηχεί ως η πιο αβίαστη πρόσκληση κάποιου πηγαίου και σαν αφρόντιστου πνευµατικού και ψυχικού συναγερµού, από την ίδια εκείνη ώρα, ακολούθησε βαθειά µου η ξαφνική αφύπνηση µιας καθαρής και σαν ανένδοτης ευθύνης που κατέστησεν ολόκληρο το χώρο αυτής της ίδιας µου της µυχιαίτερης συνείδησης και µε καθήλωσε µε δέος µπροστά στον ίδιο όρο, που απ΄το πρώτο άκουσµα αντηχεί τοσο ευφρόσυνα και επαγωγά. ... ο όρος Φύση είναι και σύνθηµα που, µέσα στην ψυχή του αληθινά µεµυηµένου ανθρώπου, αναδιπλώνεται µεµιάς και συστρατεύει ταυτόχρονα όλες τις δυνάµεις της καρδιάς του και του νού του, για να ηχήσει πλεόν βαθιά και ολόγυρά του µε τα σύµβολα της σκέψης και του πνεύµατος και της ευθύνης, για να ηχήσει πλέον βαθειά και ολόγυρά του ως µια πρόσκληση υπέρτατα αγωνιστική! ... Γιατί όταν η ψυχή των πόλεων καταρρέει, ως καταρρέει σήµερα απ΄τα σαπισµένα της πια βάθρα, όταν το πνέυµα της ερήµωσης , ολοένα είτε πλανιέται αβέβαιο είτε πνέει κυρίαρχο κι οργιάζει στην δηµόσια πλατεία, τι πια υπάρχει βιολογικά ανγκαιότερο, στην πιο βαθειά οικονοµία µιας εποχής ή ενός λαού, απ΄την ιερή εξόρµηση µιας καθαρής µειοψηφίας προς τις αµόλυντες πηγές , και που στον τόπο των νεκρών πνευµατικών, κοινωνικών και ιστορικών συµβολαίων αναζητεί τον τύπο µιας καινούργιας κοινωνίας και µιας άρτιας συµφωνίας πνευµατικής, όπου ν΄αρχίζει µε την αυστηρά ανανεούµενη επικοινωνία των πρωτοπόρων στελεχώντης µε την ίδια αιώνια γύραθέ τους φύση, µε την ίδια αιώνια γύραθέ τους Γη και µε τον ίδιο αιώνιο που µοχθεί σ αυτά τα πλαίσια λαό; Αυτό είναι άλλστε και η µόνη η αρχέτυπη καθιέρωση οποιασδήποτε αναγεννητικής προσπάθειας, ανάµεσα στους αιώνες, απο τις απώτερες κορυφές του ιστορηµένου χρόνου ίσαµε µας κι από µια τέτοια αυθεντική ανανέωση επαφής µε την τρανή µητέρα πρώτα, πρώτα µε την γή και µετά µε την φύση, ως παράδοση κι ως ύπαρξη συγχρόνως και γι αυτό και µε το πλήθος τωνακούραστων κι ανόθευτων παιδιών της , εσηµειώθει, σ΄οποιαδήποτε περίοδο της παγκόσµιας ιστορίας, η οποιαδήποτε βαθιά και ουσιαστική ανακαίνιση της καθαρά δηµιουργικής κι ανόθευτης κοινωνικής αρχής.

1 . Η Υφ ι στ ά μ ε ν η κατ άσ τ ασ η

206 207

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

2 . Η Πλ α τ ε ί α Ηρ ώ ω ν

208 209

Κατάληξη ιεράς οδού, Ο γραμμικός χαρακτήρας και η έννοια του δρόμου αναιρούνται λόγω της γεωμετρίας και της ανάπτυξης της σύγχρονης πόλης. Η πλατεία Ηρώων κρίνεται προβληματική, καθώς μειώνει την ένταση της γραμμικής ανάπτυξης της ιεράς οδού, εκτονώνοντας την σε ένα χώρο αμήχανο. Στερεί με αυτό τον τρόπο την σύνδεση με τον αρχαιολογικό χώρο. Τα μέτωπα της πλατείας είναι ανοργάνωτα, τυχαία και άναρχα. Δεν υπάρχει υπόνοια του αρχαιολογικού χώρου όσο κανείς βρίσκεται στην πλατεία. Σε αυτό συντελεί και η πυνκή βλάστηση στα όρια, μαζί με την ρυμοτομία της γύρω περιοχής που αποπροσανατολίζει .

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

3 . Η Ε ί σοδος στ ον αρ χαιο λο γ ικό χώ ρ ο

210 211

Είσοδος αρχαιολογικού χώρου. Ο δρόμος αυτός εμφανίζει ένα αμήχανο τρόπο άρθρωσης πόλης και αρχαιολογικού χώρου που ολοκληρώνεται πάνω σε μια μάντρα. Ο αρχαιολογικός χώρος έχει περιορισμένο εύρος εισόδου, το οποίο μάλιστα δεν συσχετίζεται με τον υπόλοιπο αστικό ιστό και κυρίως δεν έχει επαφή με τον δημόσιο χώρο της κεντρικής πλατείας Ηρώων. Η οδός Δήμητρας που σχηματίζεται στην χάραξη του αρχαίου υδραγωγείου δεν έχει τίποτε που να θυμίζει αυτό τον χαρακτήρα.

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

4 . Το Α ρ χ α ί ο Λ α τ ο μ ε ίο

212 213

Το απομένων από τις λατομεύσεις και την βιομηχανική δραστηριότητα τμήμα του λόφου της ακρόπολης, είχε στην βόρια πλευρά του το αρχαίο λατομείο της Ελευσίνας. Σήμερα, πάνω στον λόφο της ακρόπολης έχει αναδυθεί η δόμηση του αστικού ιστού. Ο τρόπος επέκτασης της πόλης στον λοφο είναι άναρχος και αποκλείει την πρόσβαση στο μνημείο του λατομείου. Ένα μονοπάτι έχει κατακσευαστεί που οδηγεί στον ναό του Αγίου Νικολάου στον λόφο της ακροπόλεως άνωθεν του λατομείου. Η περιοχή έχει αναγνωριστεί ως προβληματική και από την μελέτη του υπουργείου περιβάλλοντος. Αναζητείται μια ανάσα, ώστε να μπορέσει ο λόφος της ακρόπολης, ως πράσινος πνεύμωνας της πόλης και το μνημείο του λατομείου να σχηματίσουν ενα σώμα ενοποιημένο με το σώμα της πόλης, ανοιχτό στο βλέμμα και προσβάσιμο.

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

5 . Η Περ ι οχ ή π ρ ασ ίν ο υ & τ ο ό ρ ιο μ ε τ ο ερ γ ο σ τ άσ ιο ”Τιτ άν”

214 215

Οι περιοχές της πόλης που βρίσκονται πάνω στην κεντρική οδό Ηρώων πολυτεχνείου και συνορεύουν με το εργοστάσιο σκυροδέματος Τιτάν στο νότιο τμήμα, είναι χαρακτηρισμένες ως αστικό πράσινο στο γενικό πολεοδομικό σχέδιο, με εξαίρεση δυο μεγάλα πεδία που στο ένα σήμερα στεγάζεται υπεραγορά εμπορευμάτων πρώτης ανάγκης και το άλλο πρόκειται να λειτουργήσει ως χώρος γραφείων. Σε Αυτή την περιοχή παρατηρούμε και πάλι ένα ιδιαίτερο όριο, που σχηματίζεται μεταξύ πόλης και βιομηχανικής περιοχής.Αυτό το όριο λειτουργεί ως ζώνη προστασίας από της ωχλούσες χρήσεις της βιομηχανίας για την πόλη. Το βασικότερο πρόβλημα της περιοχής είναι οτι αποτελέι όπως και η προηγούμενη ένα αδιέξοδο για την πόλη. Η κυκλοφορία συμβαίνει μόνο σε άξονες κάθετους της Ηρ. πολυτεχνείου, οι οποίοι σταματούν πάνω στην περίφραξη του Τιτάνα. Σε αυτή την περιοχή δεν υπάρχουν πεζοδρόμια ούτε χώροι στάσης. Αναζητείται λοιπόν σε σχέση και με τις προηγούμενες παρατηρήσεις ένα δίκτυο κυκλοφορίας στην πόλη που να μπορεί να ενώσει τις διαφορετικές περιοχές που εμφανίζονται στον αστικό ιστό, συμφιλιώνοντας τα σκληρά και αγεφύρωτα όρια που κάνουν την πόλη σήμερα αφιλόξενη.

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

6 . Η Περ ι οχ ή ε ι σό δ ο υ σ τ ο πρ ώ η ν λατ ο μ ε ίο , θ έ σ η Β λύχα

216 217

Η περιοχή αυτή εμφανίζει παρόμοια χαρακτηριστικά με την περιοχή 5. Με κυριότερη διαφορά οτι προς το νότο συνορεύει με το σύγχρονο λατομείο. Η λατόμευση έχει πλέον ολοκληρωθεί. Και ο χώρος παραμένει ανενεργός. Έχει χαρακτηρισθεί ως χώρος περιαστικού πρασίνου, ωστόσο σήμερα χρησιμεύει για την στάθμευση των οχημάτων του δήμου. Η περιοχή που αναλαμβάνει την σύνδεση με την οδό Ηρ. Πολυτεχνείου και την υπόλοιπη πόλη είναι μια λεπτή περιοχή που δεν εμφανίζει εγκάρσιες συνδέσεις, λειτουργόντας μονοδιάστατα «σαν χτένα». Αυτό το χαρακτηριστικό, δεν της επιτρέπει να λειτουργήσει ως γειτονιά αλλά ούτε και ως ενεργό κομμάτι συνδεδεμένο με την υπόλοιπη πόλη. Η περιοχή φιλοξενεί χρήσεις εμπορικές και κατοικίας. Αναζητούμε ένα τρόπο να συνδεθούν οι παραπάνω περιοχές με την υπόλοιπη πόλη αλλά και μεταξύ τους, ώστε η πόλη να αποκτήσει πρόσβαση στον μεγάλο πνεύμονα περιαστικού πρασίνου της περιοχής του σύγχρονου λατομείου.

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

7 . Η Πλ α τ ε ί α Αγ ί ο υ Γε ω ρ γ ίο υ

218 219

Στην περιοχή αυτή παρατηρούμε την σημερινή εκκλησία του αγίου Γεωργίου με την ομώνυμη πλατεία. Όπως ήδη έχουμε δει , ο ναός του αγίου Γεωργίου βρίσκεται πάνω από το Ρωμαϊκό Βαλάνειο, ίχνη του οποίου έχουν εντοπισθεί από τον Ι. Τραυλό στην περιοχή νότιοδυτικά του ναού. Το κέντρικότερο πρόβλημα αυτής της περιοχής είναι πως αποτελεί ένα σημαντικό δημόσιο χώρο για την πόλη πολύ κοντά στον πεζόδρομο του αρχαιολογικού χώρου, χωρίς οστώσο να επικοινωνεί και να αρθρώνεται ουσιαστικά με αυτόν. Αντιθέτως αποτελεί ένα ακόμη “δωμάτιο” στον αστικό ιστό. Αναζητείται η σύνδεση και η συρραφή της πλατείας Αγ. Γεωργίου με την υπόλοιπη πόλη

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

8 . Το π α λ α ι ό Ε λ α ι ο υρ γ ε ίο

220 221

Στην περιοχή αυτή δεσπόζει το παλιό ελαιουργείο. Η μετατροπή του σε χώρο πολιτισμού τα τευλευταία χρόνια, έχει δώσει ξανά ζωή στο κουφάρι του εγκαταλειμμένου εργοστασίου. Η παλιά λειτουργία του χώρου οστώσο έχει διαμορφώσει ήδη τις σχέσεις του με τον υπόλοιπο αστικό ιστό. Συγκεκριμένα, η πρόσβαση γίνεται από το εκτεταμένο παραλιακό μέτωπο του εργοστασίου, αναγκάζοντας όλους τους κατοίκους αλλά και τους επισκέπτες να διανύσουν την πόλη και να φτάσουν στην θάλασσα με σκοπό να επισκεφτουν τον χώρο. Αυτή η κατάσταση δεδομένης της συνόρευσης με τον αστικό ιστό σε όλο το ανατολικό του όριο αλλά και με την ακρόπολη της Ελευσίνας σε όλο το βόριο μοιάζει προβληματική. Θα μπορούσαν εύκολα να οργανωθούν συρραφές που να ενεργοποιούν τόσο το ανατολικό όριο όσο και το βόριο με νεες εισόδους στο χώρο του ελαιουργείου. Οι είσοδοι αυτοί βέβαια πρέπει να γίνει μέριμνα ωστε να μην είναι απομονομένες αλλά να συνδέονται οργανικά με τον υπόλοιπο αστικό ιστό.

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

9 . Ο α ρ χ α ί ος λ ι μ ε ν ο β ρ αχίω ν ας, τ α ρ ω μ αϊκά λο υτρ ά & τ ο πα ραλ ιακό μέτωπο

222 223

Στην περιοχή αυτή τίθεται το ζήτημα σύνδεσης του παραλιακού μετώπου, με την πόλη, της ενεργοποίησης του περιπάτου που το θαλάσσιο μέτωπο προσφέρει, αλλά και της ανάδειξης των ρωμαϊκών λουτρικών εγκαταστάσεων που βρίσκονται στην απόληξη της οδού Παγκάλου προς την θάλασσα. Το παραλιακό μέτωπο προσφέρει μια μοναδική εικόνα του κόλπου της Ελευσίνας, την νύχτα όπου ο όγκος των εργοστασίων εξαφανίζεται στο σκοτάδι και τα φώτα τους μοιάζουν με παράξενους αστερισμούς που επιπλέουν μαζί με την Σαλαμίνα στο θαλάσιο ορίζοντα.

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

1 0 . Το α ν α τ ολ ι κ ό ό ρ ιο τ ο υ αρ χαιο λο γ ικο ύ χώ ρ ο υ

224 225

Περνώντας από τα μέρη στο όλον, θα επιλέξουμε να ασχοληθούμε τελικά με το σύνολο του μετώπου πόλης και αρχαιολογικού χώρου, καθώς όπως γεννάται από την προβληματική της εργασίας το ερώτημα στην Ελευσίνα είναι συνολικότερο και αφορά τον τρόπο που η σύγχρονη πόλη έχει διαρθρωθεί. Δεν επιλύεται με απόμικροπαρεμβάσεις, αντιθέτως αναζητεί γενναίες χειρονομίες ικανές να αναστρέψουν την κατάσταση. Εξ’ άλλου τα τελευταία χρόνια αν κανείς αναλογιστεί την γεναιότητα των κατασκευών που έχουν γίνει με την ανάπτυξη της βιομηχανίας, την αφαίρεση του λόφου, αλλά και την συνολική κατάληψη του θριάσιου πεδίου από αποθήκες, θα συνειδητοποιήσει εύκολα πως η παρέμβαση που συζητάμε είναι απλά ένα μικρό βότσαλο στην πεδιάδα της Δυτικής Αττικής. Συγκεκριμένα, η εν λόγω περιοχή έχει οργανωθεί τυχαία αντιγράφοντας με ένα τρόπο την χάραξη του Ρωμαικού περιβόλου του Ιερού, χωρίς καμία οργανωμένη αντίληψη ή θέση για το μέτωπο που εμφανιζει από, προς και σε σχέση με τον αρχαιολογικό χώρο. Αυτή η κατάσταση κρίνεται προβληματική και καλούμαστε να την αναμορφώσουμε με σκοπό το σχηματισμό ενός νέου περιβάλλοντος, όπου θα δώσει τα απαραίτητα κενά να κατανοήσει κανείς το περιβάλλον που τον περιέχει.

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

1 1 . Το βορ ε ι ν ό όρ ιο τ ο υ αρ χαιο λο γ ικο ύ χώ ρ ο υ

226 227

Συνεχίζοντας την σκέψη που ασχολείται από τα μέρη στο όλον, θα επιλέξουμε να ασχοληθούμε τελικά με το σύνολο του μετώπου πόλης και αρχαιολογικού χώρου όπως αυτό εμφανίζεται στην Βόρια πλευρά του. Προηγουμένως αναγνωρίσαμε εστιασμένα προβλήματα που έμφανίζουν επιμέρους περιοχές μεταξύ τους. Τώρα θα θέασουμε το ερώτημα συνολικότερα αμφισβητώντας τον αστικό σχηματισμό και καταδεικνύοντας το συνολικότερο πρόβλημα της πόλης. Συγκεκριμένα, η περιοχή από την οδό Ηρ. Πολυτεχνείου που αποτελεί τον κεντρικότερο εμπορικό και οδικό άξωνα της πόλης, μέχρι τον λόφο της ακρόπολης, αναζητεί μια νέα οργάνωση. Συνδυασμένη με την ευρύτερη περιοχή 10 που είδαμε προηγουμένως, θα αποτελέσουν τον κύριότερο αστικό πυρήνα προς επαναδιαπραγμάτευση. Τα μέτωπα εδώ, είναι τυχαία, ανοργάνωτα, οι δρόμοι το ίδιο, όλα είναι συντεταγμένα με ένα τρόπο που να επιτελούν απλά τον ρόλο τους ως προσωρινά καταφύγια που καλύπτουν μια πολύ συκγεκριμένη ανάγκη στέγασης στο πέρασμα του χρόνου. Έχει έρθει η εποχή που να μπορούμε να αναστοχαστούμε την δομή των πόλεών μας αλλά και το περιεχόμενο που αυτές έχουν. Ο χρόνος έχει δείξει πως αυτές οι σκέψεις ακολουθούν συνήθως μια καταστροφή, ή ένα πόλεμο. Μήπως τώρα μπορούμε να προτρέξουμε και να οραματιστούμε το μέλλον της πόλης μας χωρίς να έχει έρθει ήδη αυτή η καταστροφή; Μήπως έχει φτάσει η στιγμή να σχεδιάσουμε οργανωμένα και δημιουργικα τον αστικό ιστό για να σχηματίσουμε την πόλη του μέλλοντος που επιθυμούμε και όχι αυτή που θα φέρουν οι συνθήκες;

Γ .3 . Αν ά γν ώ ρ ι ση Ε ρ ω τ ηµ ά τ ω ν κα ι περι οχ ής Ε πέµ βασης

Συνοψίζοντας, Στο διάγραμμα 3 φαίνονται οι περιοχές επέμβασης που αναλύθηκαν νωρίτερα. Όπως ήδη έχει αναγνωριστεί στην εργασία, η σημειωμένη περιοχή παραλαμβάνει και συσχετίζει όλα τα διαφορετικά όρια που εμφανίζονται στην πόλη της Ελευσίνας, γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο, τον λόφο της ακροπόλεως, το παλαιό ελαιουργείο και το άνοιγμα της πόλης στο θαλάσιο της μέτωπο, την Βιομηχανική παράλια ζώνη, τα λατομεία. Στις εικόνες 1 και 2 φαίνονται οι περιοχές που αναζητούν να συνενωθούν με την πόλη.

1

2

1 1 . Οι γ ε ν ι κ έ ς π εριο χέ ς Επέ μ β ασ η ς σ τ η ν Π ό λη τ η ς Ελε υσίνα ς

3

228 229

Γ

4

Παρουσίαση Σχεδιαστικής ΄Ερευνας - Λόγος Σχεδιασμένος

Γενικές Αρχές Πρότασης.

Γ .4 . Γε ν ικ έ ς Α ρ χ έ ς Π ρό τ α σ ης

Υφιστάμενη κατάσταση: _Αρχαιολογικά ερείπια μιας πόλης που πλέον δεν υπάρχει και η απόστασή μας από αυτή γεφυρώνεται μόνο μέσα από την φαντασία μας _Βιομηχανικά ερείπια μιας ασχεδίαστης υποταγμένης στους νόμους της οικονομίας και της παραγωγής δομής, αποτελούν ένα ισχυρό μέρος του αστικού περιβάλλοντος. _Η αφαίρεση της γης, και η μετατόπισή της με σκοπό να στεγάσει σε άλλο τόπο τη ζωή του ανθρώπου μέσα της, είναι συστατικό του σύγχρονου τοπίου. Ο σχηματισμός των φαγωμένων λόφων που μένει σήμερα στον χώρο δεν ειναι προσεγγίσιμος από την πόλη. Το βραχώδες συγκινητικό τοπίο δεν γίνεται αντιληπτό καθως κρύβεται από την σύγχρονη πόλη. _ Η Θάλασσα, το μαγικό αυτό στοιχείο που ταξιδεύει την σκέψη, και το σώμα του ανθρώπου στα πέρατα του κόσμου, γοητευτική υπό το φως των εργοστασίων την νύχτα, αλλά αποκαρδιωτική στο φως της ημέρας όπου εμφανίζεται η σημερινή γύμνια του πνεύματος. _ Η πόλη ως ένας τόπος του εξαναγκασμού και της προχειρότητας. Κανένα όραμα για ένα τόπο που άλλοτε αποτελούσε το ιερό κέντρο του αρχαίου κόσμου.

1 , Τα στ οι χ ε ί α τ ου τ ό πο υ και ο χαρ ακτ ή ρ ας τ η ς ν έ ας πρ ό τασης

232 233

Σε αυτή την ενότητα, θα εντοπίσουμε τις κεντρικότερες κατευθύνσεις που τροφοδοτούν τον σχεδιασμό. Τα σκίτσα που ακολουθούν συμπυκνώνουν τις σκέψεις που βρήκαν έκφραση μέσα στο σχέδιο, τις ομαδοποιούν και τις παρουσιάζουν.

Η Πρόταση _Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν και πως στην αρχαιότητα οι άνθρωποι σχεδίαζαν τις πόλεις αλλά με βεβαιότητα γνωρίζουμε οτι όριζαν που μπορούν και που δεν μπορούν να κτίσουν. Στα σημεία που δεν μπορούσαν να κτίσουν τοποθετούσαν τη δημόσια ζωή εν μέσω των κτιστών χώρων. _Η Νέα Πόλη : η εισαγωγή της γεωμετρικής χάραξης ως μέσω οργάνωσης ενός συστήματος του ορθού λόγου. _Ο εμπλουτισμός του μέσω της πολύπλοκης εσωτερικής επεξεργασίας, _ Ο κανόνας και η εξαίρεση μαζί ως ένα _ Η σύνθεση ενός ιστού βασισμένου σε αναλογίες ορισμένες από κανόνα με μέτρο αλλα ταυτόχρονα τόσο πολύπλοκου που εκφράζεται με μια εξπρεσσιονιστική ελευθερία στον χώρο. _Κεντρικά σημεία συλλέκτες της αστικής ζωής _Κατασκευές δημόσιου χαρακτήρα τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον κοινό χώρο. _Εμπορικές δραστηριότητες, και αναψυχή σε ένα ζωντανό ενιαίο κλιμακούμενο σε ένταση από την πόλη στον αρχαιολογικό χώρο, ισόγειο πεδίο,

Γ .4 . Γε ν ικ έ ς Α ρ χ έ ς Π ρό τ α σ ης

_Η τομή του λόφου της Ακρόπολης προς το βόρειο τμήμα τς πόλης. Ο λόφος είναι αποκλεισμένος από την πόλη. Αναζητείται μια σύνθεση που θα απελευθερώσει το ανάγλυφο και θα μετατρέψει το λόφο σε προσβάσιμο χώρο πρασίνου για την πόλη. Επιπλέον, αναζητείται το όριο αρχαιολογικού χώρου και πόλης. Η ιδέα έγγυται στην αρχή της απομάκρυνης και της δημιουργίας μιας ανάσας μεταξύ των συμβαλόμενων στοιχείων του τόπου. Σε αυτό το ενδιάμεσο πεδίο που σχηματίζει η πρόταση, τα όρια επιλύονται σε τομή σχηματίζοτνας δυο δάπεδα. Το δάπεδο της αρχαίας πόλης και το δάπεδο της σύγχρονης. Αυτά λόγω της υψομετρικής τους διαφοράς επιλύουν το όριο χωρίς την ανάγκη ύπαρξης φράκτη.

2 , Γε ν ι κ έ ς α ρ χ έ ς σχε δ ιασ μ ο ύ, η ιδ έ α σ ε τ ο μ ή

234 235

_Η τομή του αρχαιολογικού χώρου προς το ανατολικό τμήμα τς πόλης. Η επαφή αρχαιολογικού χώρου και πόλης ολοκληρώνεται πάνω σε μια μάντρα. Αναζητείται μια σύνθεση που θα απελευθερώσει το ανάγλυφο και θα συράψει τα όρια. _Η ιδέα έγγυται στην αρχή της απομάκρυνης και της δημιουργίας μιας ανάσας μεταξύ των συμβαλόμενων στοιχείων του τόπου. Σε αυτό το ενδιάμεσο πεδίο που σχηματίζει η πρόταση, τα όρια επιλύονται σε τομή σχηματίζοτνας δυο δάπεδα. Το δάπεδο της αρχαίας πόλης και το δάπεδο της σύγχρονης. Αυτά λόγω της υψομετρικής τους διαφοράς επιλύουν το όριο χωρίς την ανάγκη ύπαρξης φράκτη. Ο υπερυψωμένος περίπατος προσφέρει εποπτεία του ιερού σε μια πορεία εν μέσω πόλης και αρχαιότητας

Γ .4 . Γε ν ικ έ ς Α ρ χ έ ς Π ρό τ α σ ης

Οι γενικές χαράξεις της σύνθεσης. Η μεγάλη καμπύλη χάραξη, σε συνέχεια της ιεράς οδού, και σε υπενθύμιση της γεωμετρίας του λόφου που λείπει. Η καμπύλη αυτή συνεχίζει με την συμμετρική της προς τα κάτω όπως ο δρόμος συνχείζει προς τα μέγαρα. Η σύσφιξη στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου. Η εισαγωγή του διαγώνιου δρόμου προς Θήβα,που στοχεύει στο ρωμαϊκό περίβολο του αρχαιολογικού χώρου Οι πορείες όπως συναρθρώνονται με τον υφιστάμενο αστικό ιστό και μέσα από τον ενδιάμεσο χώρο της σύνθεσης, και τον λόφο καταλήγουν στην θάλασσα. Η κεντρική θέση της νέας πλατείας του λατομείου στην σύνθεση.

3 , Γε ν ι κ έ ς α ρ χ έ ς σχε δ ιασ μ ο ύ, η ιδ έ α σ ε Κάτ ο ψη , Άξ ο ν ε ς

236 237

Γ .4 . Γε ν ικ έ ς Α ρ χ έ ς Π ρό τ α σ ης

4 , Γε ν ι κ έ ς α ρ χ έ ς σχε δ ιασ μ ο ύ, η ιδ έ α σ ε Κάτ ο ψη , Συρ ρ αφές

Γ .4 . Γε ν ικ έ ς Α ρ χ έ ς Π ρό τ α σ ης

5 , Γε ν ι κ έ ς α ρ χ έ ς σχε δ ιασ μ ο ύ, ιδ έ α σ ε Κάτ ο ψη , η δ ο μ ή τ ων μελ ών

240 241

Ο εσωτερικός κανόνας της σύνθεσης. Η εσωτερική δομή και οργάνωση Η πολυπλοκότητα της οργάνωσης του συστήματος των οικοδομικών τετραγώνων, ορίζεται από χαράξεις και άξονες. Ταυτόχρονα το σύστημα το ίδιο σχηματίζει πτυχώσεις ώστε να επιτύχει σχέσεις γειτνίασης απομακρυσμένες και κοντινές, δημιουργώντας ένα περιβάλλον γειτονιάς και συνύπαρξης. Το ισόγειο είναι διάτρητο με πολλά περάσματα και φυγές. Τα οικοδομικά τετράγωνα κατορθώνουν να είναι ταυτόχρονα ορισμένες δομές που έλκονται από την δομή της πόλης αλλά και ελεύθεροι και ανοιχτοί στο χώρο σχηματισμοί που σβήνουν προς τον αρχαιολογικό χώρο.

Γ .4 . Γε ν ικ έ ς Α ρ χ έ ς Π ρό τ α σ ης

6 , Γε ν ι κ έ ς α ρ χ έ ς σχε δ ιασ μ ο ύ, Από τ ο τ ο πίο σ τ ο Π ερ ιβ άλλ ον

242 243

Η πολυπλοκότητα της οργάνωσης του συστήματος των οικοδομικών τετραγώνων, ορίζεται από χαράξεις και άξονες. Ταυτόχρονα το σύστημα το ίδιο σχηματίζει πτυχώσεις ώστε να επιτύχει σχέσεις γειτνίασης απομακρυσμένες και κοντινές, δημιουργώντας ένα περιβάλλον γειτονιάς και συνύπαρξης. Το ισόγειο είναι διάτρητο με πολλά περάσματα και φυγές. Τα οικοδομικά τετράγωνα κατορθώνουν να είναι ταυτόχρονα ορισμένες δομές που έλκονται από την δομή της πόλης αλλά και ελεύθεροι και ανοιχτοί στο χώρο σχηματισμοί υποταγμένοι στον αρχαιολογικό χώρο.

Γ . 4 . Γε ν ι κ έ ς Α ρχ έ ς Π ρ ό τ α σης

7 , Γε ν ι κ έ ς α ρ χ έ ς σχε δ ιασ μ ο ύ, Το ε ν ερ γ ό πε δ ίο

244 245

Η πόλη ως ενεργό πεδίο

Γ

5

Παρουσίαση Σχεδιαστικής ΄Ερευνας - Λόγος Σχεδιασμένος

Η Πρόταση Αντί συμπερασμάτων

Γ.5. Η Πρότα ση

Aνάγλυφο τοπογραφικό σχέδιο επέμβασης

Λειτουργικό πρόγραμμα που διέπει και ορίζει την πρόταση. Αρχικά θα έπρεπε να επισημανθεί, πως η βάση και η ουσία της πρότασης βρίσκεται στην αφαίρεση. Δηλαδή στις περιοχές που έχουν επιλεγεί ώστε να ανασυνταχθούν αλλά και στο κτιριακό απόθεμα που αφαιρείται από την πόλη.Όπως είδαμε νωρίτερα, ύστερα από προσεκτική παρατήρηση, έχουν επιλεγεί οι συγκεκριμένοι τόποι- περιοχές στην πόλη της Ελευσίνας. Οι τόποι αυτοί όπως έχει αναλυθεί εμφανίζουν διάφορα ειδικά χαρακτηριστικά με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την προσέγγιση της πρότασης. Αναφέρονται επιγραμματικά, τα κυριότερα χαρακτηριστικά:

1. Τοπόσημα, κατασκευές ή σημεία ειδικού ενδιαφέροντος που συμπληρώνουν το πολιτισμικό χάρτη της Ελευσίνας. Αυτά είναι διάσπαρτα στον αστικό ιστό, άλλα γνωστότερα και άλλα άσημα. Η πρόταση προσπαθεί να προσεγγίσει ολιστικά το ζήτημα.

2. Περιοχές άμεσης γειτνίασης με τους εν λόγω αρχαιολογικούς, βοιμηχανικούς ή γενικότερα σημαντικούς για την πρόταση χώρους.

3. Η γεωμετρία του αναγλύφου, και τα χωρικά χαρακτηριστικά που το συγκροτούν, (ύψος, αναλογίες, υλικότητα.)

4. Το υφιστάμενο πράσσινο, το είδος του και η εξάπλωσή του στην πόλη.

5. Οι υφιστάμενοι, όσο και οι αρχαίοι άξωνες και δρόμοι.

6. Τα αδιέξοδα, και οι αποκλεισμένοι χώροι που εμφανίζονται στην πόλη.

7. Η γενικότερη εικόνα του αστικού περιβάλλοντος, κτισμένου και άκτιστου.

Γ.5. Η Πρότα ση

Γενικές Ρυθμιστικές Χαράξεις. Η πρόταση εκκινείται από την αναγνώριση των γεωμετρικών χαρακτηριστικών του τόπου. Και συγκεκριμένα, από την γεωμορφολογία του λόφου.

Οι προτεραιότητες της σχεδιαστικής προσέγγισης γεννήθηκαν από τους λόγους και τις σκέψεις που αναλύθηκαν στην αρχή της εργασίας, αλλά και σε συνάρτηση με αυτό που έχω ονομάσει ατμόσφαιρα της οπτικής σκέψης και διαπερνά το σύνολο της εργασίας. Θα προσπαθήσω εδώ να εμφανίσω τα συμπεράσματα της σκέψης εν είδη σχεδιασμένου λόγου. Τα συμπεράσματα συνεπώς είναι τα ίδια τα σχέδια, που απεικονίζουν αυτή την συγκεκριμένη πρόταση. Η πρόταση έπειτα από την ολοκλήρωσή της σε αυτό το πρώτο στάδιο της μελέτης της, θα πρέπει ξανά να υποβληθεί σε αναθεώρηση και βελτιστοποίηση του σχεδιασμού της ώστε να βρεί ρίζες ακόμη πιο γερές στον τόπο, την πόλη και τους ανθρώπους εμάς όλους που θα κληθούμε να πιθανά να την βιώσουμε. Η πρόταση αυτή έχει επιπλέον τον χαρακτήρα μια επεξεργασμένης πρόθεσης. Απέχει αρκετά δηλαδή από την φάση του αναλυτικού σχεδιασμού κα της υλοποίησης. Ωστώσο έχει μέσα της κάθε πρόθεση να υπερκαλύψει αυτή την απόσταση καθώς το πνεύμα του σχεδιασμού της δεν είναι βασισμένο στην μή υλοποίησιμότητα, αλλά ακριβώς στο αντίθετο, δηλαδή σε όρους ενός οραματικού μεν, πραγματοποιήσιμου δε σχεδιαμού. Επιχειρεί να βάλει το πρόβλημα στην πραγματική του διάσταση μέσα στο σύνολο του αστικού ιστού και να αναδείξει στην πιο καθαρή μορφή την ιδέα που την γεννά. Επιλέον, θα ήταν σημαντικό να επισημανθεί πως η πρόταση αυτή είναι μια βάση που στην πορεία μιας πιθανής υλοποίησης, θα απαιτούσε την συνεργασία πολλών ειδικοτήτων. Διότι αποτελεί ένα πολύπλοκο ενγχείρημα που για να πετύχει χρειάζεται τεράστια δουλειά πέρα από την άποψη της μηχανικής, σε νομοθετικό πλαίσιο, αλλά και σε συνέργια με ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες ώστε να μελετηθούν με ακρίβεια οι σωστές επιλογές για τους πληθυσμούς, τις χρήσεις, κ.α. που θα κληθεί η τελική αρχιτεκτονική λύση να στεγάσει. Όμως επειδή είναι ανάγκη προκειμένου να παρουσιαστεί η προσέγγιση να γίνει μια αρχική υπόθεση εργασίας, που να εμπεριέχει τις αρχικές σκέψεις που στην πορεία θα εμπλουτιστούν, έχει γίνει σύνταξη ενός κεντρικού κορμού που αφορά το λειτουργικό πρόγραμμα της πρότασης, καθώς και μερικές σχεδιαστικές προτεραιότητες.Παρακάτω ακολουθούν οι βασικές προγραμματικές και χωροθετικές επιλογές.

Σχέδιο Ρυθμιστρικών Χαράξεων

Γ.5. Η Πρότα ση

Νέες Χρήσεις _Σχηματισμός ενός πολυδύναμου αστικού πυρήνα, με πολλές ετερόκλητες χρήσεις και δραστηριότητες. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει κατα κύριο λόγω κατοικίες. Οι κατοικίες που κτίζονται αντικαθιστούν σε έκταση τα m2 των κατοικιών που υπήρχαν δίνοντας μια προσάυξηση κατά 20% στα υφιστάμενα τετραγωνικά των ιδιοκτησιών ως έχουν και αφαιρώντας το διακαίωμα ανάπτυξης καθ’ ύψος. Συνεπώς κάθε ιδιοκτησία, αποκτά τα τετραγωνικά που είχε πριν από την επέμβαση, επαυξημένα κατά 20%, και ενταγμένα σε ένα νεό περιβάλλον με ουσιατικά αναβαθμισμένο δημόσιο και ιδιωτικό χώρο. Επιπλέον, προβλέπεται μια αύξηση του συνόλου του προσφερόμενου προς κατοίκηση χώρου κατά περίπου 20% επίσης. Αυτό συμβαίνει με σκοπό να καλυφθούν οι μελοντικές ανάγκες της περιοχής από πιθανή αύξηση του πληθυσμού που θα διαμένει. Γίνεται η σκέψη πως περισσότεροι θα ήθελαν να μείνουν στην νέα αυτή περιοχή λόγω των βελτιωμένων αναλογιών δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. Συνεπώς η πύκνωση του αστικού ιστού με κατοικίες αλλά και με άλλες χρήσεις είναι κάτι το επιθυμητό. Τα κτίρια που απαλλωτριόνονται επαναδημιουργούνται με τρόπο τέτοιο που όλοι αποκτούν ένα καλύτερο μέρος να ζούν, Επίσης το σύνολο της πόλης θα απολαμβάνει ένα σημαντικά βελτιωμένο δημόσιο χώρο. Επιπλέον των κατοικιών η πρόταση προβλέπει: _Δημοτική δανειστική βιβλιοθήκη με ανοιχτά βιβλιοστάσια, χώρο Η/Υ, ανοιχτό χώρο μελέτης, γραφείο διοίκησης, χώρο είσόδου και δανεισμού και χώρους υγιηνής. _Πολυδύναμο κέντρο γειτονιάς,με αίθουσα πολλαπλών χρήσεων, Κέντρο ημερήσιας φροντίδας ηλικιωμένων(ΚΗΦΗ) , Νηπιαγωγείο, Κέντρο εξυπηρέτησης πολιτών(ΚΕΠ), γραφεία συλλογών δήμου. _Σχολικά συγκροτήματα, Γυμνασίου - Λυκείου και δημοτικού. _Αγορά τροφίμων και γενικότερο εμπόριο, με είδη πρώτης ανάγκης όπως Κρεαταγορά, ψαραγορά, λαχαναγορά. _Κέντρο εμπορίου, γραφείων και επιχειρήσεων _Μουσείο βιομηχανικής κληρονομιάς σε επαφή με βιομηχανικό πεδίο Τιτάνα. _ Χώρος στάθμευσης τουριστικών Λεωφορείων, με δυνατότητα αναστροφής σε σχεδιασμένη κυκλική πορεία. _ Νέα είσοδος στον αρχαιολογικό χώρο, με νέο χώρο για εκδοτήρια εισητηρίων, και νέα έξοδο αρχαιολογικού χώρου, βόρια, προς την θάλασσα.

_Νέες πορείες πάνω στον λόφο της ακρόπολης και σύνδεση με παράκτιο μέτωπο. Γενικότερη ενεργοποίηση μέσω ήπιων παρεμβάσεων του λόφου της ακρόπολης. _ Νέα κεντρική πλατεία με ταυτόχρονη ανάδειξη του αρχαίου λατομείου. _Νέα είσοδος βόρια του ελαιουργείου και νέες δυνατότητες σύνδεσης του με την πόλη. _Νέο πλάτωμα εισόδου στο λατομείο, στην θέση βλύχα, και αφαίρεση της ασύντακτης μάζας του αστικού ιστού. Απελευθέρωση και ανάδειξη των βράχων ως ειδικών τοπολογικών στοιχείων ωστε να εκφράζονται στην πλήρη τους διάσταση μέσα στην πόλη. _Νέες συνδέσεις της πόλης με την θάλασσα, δημιουργία από νέες πορείες που ελεύθερα διαχέονται στο παράκτιο μέτωπο. _Εμπλουτισμένος δημόσιος χώρος, οργανικά δεμένος σαν σύνθεση με το πράσσινο της πόλης, επαυξημένο από το πράσσινο των ανοιχτών οικοδομικών τετραγώνων, ώστε το σύνολο της παρέμβασης να αποτελεί μια ανοιχτή ελεύθερη συνέχεια πάρκων, πλατειών και εμπορικών καταστημάτων, με εναλλαγές στα μεγέθη, τις θεάσεις, και ενταγμένες στην παρέμβαση σαν ένα σύνολο με οργανική δομή. _Τα αυτοκίνητα εξυπηρετούνται από τον Κεντρικό δρόμο της Ηρ. Πολυτεχνείου, και σταθμεύουν στο μέτωπό της. Τα αυτοκίνητα δεν κινούνται σε όλο το μήκος της πρότασης, πλήν ορισμένων εξαιρέσεων για λόγους ανάγκης, όπως ασθενοφόρα, ταξί, τροφοδοσία. Πιθανότατα ένα μικρό δημοτικό μεταφορικό μέσο να κάλυπτε την απόσταση σε συνθήκες καθημερινότηταςγια την κάλυψη βασικών μετακινήσεων. _ Οι εμπορικές δραστηριότητες εμφανίζονται στο ισόγειο και κυρίως στην περιοχή προς την Ηρ. Πολυτεχνείου και τους κάθετους σε αυτή δρόμους. Το μέτωπο προς τον αρχαιολογικό χώρο παραμένει ελεύθερο και διαμπερές.

Σχέδιο Γενικής Διάταξης

Πρόπλασμα πρότασης

Πρόπλασμα πρότασης

Πρόπλασμα πρότασης

Πρόπλασμα πρότασης

Γ .5 . Η Π ρ ότ α ση

A. Η Πλατεία Η ρ ώων

Προτεινόμενες κτιριακές και τοπιακές κατασκευές, διαχείρηση εισόδου στον αρχαιολογικό χώρο 1 Κτίρια κατοικιών με ανοιχτό ισόγειο και έναν όροφο κατοικιών.

2 Κτίρια κατοικιών με ανοιχτό ισόγειο και τρείς ορόφους κατοικιών.

3 Χώρος στάσης, στάθμευσης και αναστροφής τουριστικών λεωφορείων.

4 Βύθιση στον αρχαιολογικό χώρο, Διατήρηση και ανάδειξη εκκλησίας Αγ. Ζαχαρία 5 Υπερυψωμένος πεζόδρομος που επιλύει το όριο αρχαιολογικού χώρου και πόλης 6 Δημοτική βιβλιοθήκη

Πρόπλασμα πρότασης

2

2

2 1

3 1 1

4 4

2

5

5

4 2

1 4

1 4

1 2

6

1

1

2

3

2

2

Γ .5 . Η Π ρ ότ α ση

Β. Ανατολ ικ ό Όριο αρχα ι ολογ ι κ ού χ ώ ρ ου & Π λα τε ί α Αγ. Γε ωργίου

Προτεινόμενες κτιριακές και τοπιακές κατασκευές, διαχείρηση ανατολικού ορίου αρχαιολογικού χώρου 1 Νέα πλατεία Αγ. Γεωργίου ενοποίηση με αρχαιολογικό χώρο, και Ρωμαϊκό Βαλάνειο 2 Υπερυψωμένος πεζόδρομος που επιλύει το όριο αρχαιολογικού χώρου και πόλης 3 Κτίρια κατοικιών με ανοιχτό ισόγειο και τρείς ορόφους κατοικιών.

4 Πεζόδρομος και νέα είσοδος ελαιουργείου Ενδεικτική τρισδιάσταση τομή, αναπαράστασης πρότασης ορίου πόλης - αρχαιολογικού χώρου

3

2

1

4

2

Γ .5 . Η Π ρ ότ α ση

Γ. Βορει νό Ό ριο αρχαιολογ ι κ ού χ ώ ρ ου & α ρ χ α ί ο λα τομ ε ίο Προτεινόμενες κτιριακές και τοπιακές κατασκευές, για την συγκρότηση αστικού ιστού, & την ανάδειξη του αρχαίου λατομείου 1 Κτίρια κατοικιών με ανοιχτό ισόγειο και έναν όροφο κατοικιών.

2 Κτίρια κατοικιών με ανοιχτό ισόγειο και τρείς ορόφους κατοικιών.

3 Μουσείο βιομηχανικής κληρονομιάς 4 Βύθιση στον αρχαιολογικό χώρο 5 Νέα Κεντρική πλατεία Ελευσίνας 6 Κέντρο γειτονιάς, ΚΗΦΗ, ΚΕΠ, Αίθουσα Πολ/ων Χρήσεων, Νηπιαγωγείο, Γραφεία συλλόγων 7 Αρχαίο λατομείο

Πρόπλασμα πρότασης

7 3 4

4 1

5 2

1

6

1

2

2

2

2

7

3

4

4

5

1 1

1

1

1

6

1

2

2

2

2

Γ .5 . Η Π ρ ότ α ση

Δ. Η Περιο χή π ρα σίνο υ & το όρ ι ο μ ε το ερ γ οσ τά σ ι ο ”Τιτ άν” Προτεινόμενες κτιριακές και τοπιακές κατασκευές, για την συγκρότηση αστικού ιστού, και την διαχείρηση του ορίου με εργοστάσιο σκυροδέματος 1 Κτίρια κατοικιών με ανοιχτό ισόγειο και έναν όροφο κατοικιών.

2 Κτίρια κατοικιών με ανοιχτό ισόγειο και τρείς ορόφους κατοικιών.

3 Μουσείο βιομηχανικής κληρονομιάς 4 Νέα Κεντρική πλατεία Ελευσίνας 5 Κέντρο γειτονιάς, ΚΗΦΗ, ΚΕΠ, Αίθουσα Πολ/ων Χρήσεων, Γραφεία συλλόγων 6 Αρχαίο λατομείο 7 Δημοτικό σχολείο 8 Γυμνάσιο & Λύκειο Σχολείο

Πρόπλασμα πρότασης

2

3 2

1 2

1

1

6

4

5

1

1

1

1

1

1 2 8

2

7

Γ .5 . Η Π ρ ότ α ση

Ε. Η Περιο χή ε ισό δ ο υ σ το πρ ώ ην λα τομ ε ί ο, θέ σ η Β λ ύ χα Προτεινόμενες κτιριακές και τοπιακές κατασκευές, για την συγκρότηση αστικού ιστού και κοινόχρητων χώρων, με σκοπό την διαχείρηση του ορίου πόλης - λατομείου 1 Κτίρια κατοικιών με ανοιχτό ισόγειο και έναν όροφο κατοικιών.

2 Κτίρια κατοικιών με ανοιχτό ισόγειο και δυο ορόφους κατοικιών.

3 Δημοτικό σχολείο 4 Γυμνάσιο & Λύκειο Σχολείο 5 Δημοτική Αγορά 6 Κτήρια γραφείων 7 Πλατεία εισόδου στο πάρκο του νέου λατομείου

2

1

4

3

2

Πρόπλασμα πρότασης

5 5

6

7

6

0..5Ι.στΗο Π Γ ρ ιρκότ ή ααν σηαδ ρ ο μ ή Α : Α ρ χα ι ό τητα , Ρώμη, Βυζ ά ντι ο , Μ εσ ο πό λεμος, Σή μερ α

Τομή πρότασης

Ε . Πα ρ ου σί α ση Σ χε δ ιασ τ ική ς Έρ ε υν ας

Τομή πρότασης

1 . Αν άλυσ η έρευνας δια του σχεδιασμού.

274 275

Π.5 Γ α ρ. ουσί Η Π ραότ σ ηα ση π ρ ό τ ασ η ς, Σ χ έ δ ι α , Το μές

Τομή πρότασης

Τομή πρότασης

Π.5 Γ α ρ. ουσί Η Π ραότ σ ηα ση π ρ ό τ ασ η ς, Σ χ έ δ ι α , Το μές

Τομή πρότασης

Τομή πρότασης

Π.5 Γ α ρ. ουσί Η Π ραότ σ ηα ση π ρ ό τ ασ η ς, Σ χ έ δ ι α , Το μές

Τομή πρότασης

Τομή πρότασης

Π.5 Γ α ρ. ουσί Η Π ραότ σ ηα ση π ρ ό τ ασ η ς, Σ χ έ δ ι α , Το μές

Τομή πρότασης

Τομή πρότασης

Π.5 Γ α ρ. ουσί Η Π ραότ σ ηα ση π ρ ό τ ασ η ς, Σ χ έ δ ι α , Το μές

Τομή πρότασης

Τομή πρότασης

Π.5 Γ α ρ. ουσί Η Π ραότ σ ηα ση π ρ ό τ ασ η ς, Σ χ έ δ ι α , Το μές

Τομή πρότασης

Τομή πρότασης

Π.5 Γ α ρ. ουσί Η Π ραότ σ ηα ση π ρ ό τ ασ η ς, Σ χ έ δ ι α , Το μές

Τομή πρότασης

Τομή πρότασης

Π α ρ ουσί α σ η π ρ ό τ ασ η ς, Ε ι κό νες

Πρόπλασμα πρότασης

Π α ρ ουσί α σ η π ρ ό τ ασ η ς, Ε ι κό νες

Πρόπλασμα πρότασης

0. Ι στ ο ρ ι κ ή αν αδ ρ ο μ ή Α : Α ρ χα ι ό τητα , Ρώμη, Βυζ ά ντι ο , Μ εσ ο πό λεμος, Σή μερ α

Πρόπλασμα πρότασης

Ε . Πα ρ ου σί α ση Σ χε δ ιασ τ ική ς Έρ ε υν ας

1 . Αν άλυσ η έρευνας δια του σχεδιασμού.

294 295

0. Ι στ ο ρ ι κ ή αν αδ ρ ο μ ή Α : Α ρ χα ι ό τητα , Ρώμη, Βυζ ά ντι ο , Μ εσ ο πό λεμος, Σή μερ α

Πρόπλασμα πρότασης

Ε . Πα ρ ου σί α ση Σ χε δ ιασ τ ική ς Έρ ε υν ας

1 . Αν άλυσ η έρευνας δια του σχεδιασμού.

296 297

0. Ι στ ο ρ ι κ ή αν αδ ρ ο μ ή Α : Α ρ χα ι ό τητα , Ρώμη, Βυζ ά ντι ο , Μ εσ ο πό λεμος, Σή μερ α

H νέα είσοδος στον αρχαιολογικό χώρο, η κατάληξη της ιεράς οδού

Ε . Πα ρ ου σί α ση Σ χε δ ιασ τ ική ς Έρ ε υν ας

1 . Αν άλυσ η έρευνας δια του σχεδιασμού.

298 299

0. Ι στ ο ρ ι κ ή αν αδ ρ ο μ ή Α : Α ρ χα ι ό τητα , Ρώμη, Βυζ ά ντι ο , Μ εσ ο πό λεμος, Σή μερ α

H νέα είσοδος στον αρχαιολογικό χώρο, η κατάληξη της ιεράς οδού

Ε . Πα ρ ου σί α ση Σ χε δ ιασ τ ική ς Έρ ε υν ας

1 . Αν άλυσ η έρευνας δια του σχεδιασμού.

300 301

0. Ι στ ο ρ ι κ ή αν αδ ρ ο μ ή Α : Α ρ χα ι ό τητα , Ρώμη, Βυζ ά ντι ο , Μ εσ ο πό λεμος, Σή μερ α

H νέα είσοδος στον αρχαιολογικό χώρο, η κατάληξη της ιεράς οδού

Ε . Πα ρ ου σί α ση Σ χε δ ιασ τ ική ς Έρ ε υν ας

1 . Αν άλυσ η έρευνας δια του σχεδιασμού.

302 303

0. Ι στ ο ρ ι κ ή αν αδ ρ ο μ ή Α : Α ρ χα ι ό τητα , Ρώμη, Βυζ ά ντι ο , Μ εσ ο πό λεμος, Σή μερ α

H νέες είσοδοι στον αρχαιολογικό χώρο, και την ακρόπολη, το βορεινό όριο λόφου και πόλης

Ε . Πα ρ ου σί α ση Σ χε δ ιασ τ ική ς Έρ ε υν ας

1 . Αν άλυσ η έρευνας δια του σχεδιασμού.

304 305

0. Ι στ ο ρ ι κ ή αν αδ ρ ο μ ή Α : Α ρ χα ι ό τητα , Ρώμη, Βυζ ά ντι ο , Μ εσ ο πό λεμος, Σή μερ α

[H νέα πλατεία, και οι βυθίσεις σύνδεσης με την ακρόπολη]

Ε . Πα ρ ου σί α ση Σ χε δ ιασ τ ική ς Έρ ε υν ας

1 . Αν άλυσ η έρευνας δια του σχεδιασμού.

306 307

0. Ι στ ο ρ ι κ ή αν αδ ρ ο μ ή Α : Α ρ χα ι ό τητα , Ρώμη, Βυζ ά ντι ο , Μ εσ ο πό λεμος, Σή μερ α

[H νέα πλατεία, και το μουσείο βιομηχανικής κληρονομιάς]

Ε . Πα ρ ου σί α ση Σ χε δ ιασ τ ική ς Έρ ε υν ας

1 . Αν άλυσ η έρευνας δια του σχεδιασμού.

308 309

0. Ι στ ο ρ ι κ ή αν αδ ρ ο μ ή Α : Α ρ χα ι ό τητα , Ρώμη, Βυζ ά ντι ο , Μ εσ ο πό λεμος, Σή μερ α

[H νέα πλατεία, πίσω από το αρχαίο λατομείο]

Ε . Πα ρ ου σί α ση Σ χε δ ιασ τ ική ς Έρ ε υν ας

1 . Αν άλυσ η έρευνας δια του σχεδιασμού.

310 311

312 313

Βιβλιογραφία: _Αξελός Κώστας, Το παιχνίδι του κόσμου, μτφ. Κ. Δασκαλάκη,εκδ. Εστία, Αθήνα,2018 _ Αξελός Κώστας, Προς την πλανητική σκέψη, εκδ. Εστία, Αθήνα,1996 _ Αξελός Κώστας, Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία, μτφ. Δημήτρης Δημητριάδης, εκδ. Εξάντας, Αθήνα, 1976 _ Αξελός Κώστας, Το άνοιγμα στο επερχόμενο και το αίνιγμα της τέχνης, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 2009 _Arendt Hannah, Η ανθρώπινη κατάσταση, μτφ. Σ. Ροζάνη – Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1986 _Agamben Giorgio, What is an apparatus?, μτφ. D. Kishik. Standford University press, Standford, California, 2009 _Bataille Georges, Η ιστορία του ματιού, μτφ. Δ.Δημητριάδης, εκδ. Άγρα, Αθήνα, 2009 _ Bataille Georges, Το καταραμένο απόθεμα, μτφ. Λ.Λυμπεροπούλου, εκδ.

Futura, Αθήνα, 2010 _ Bataille Georges, Η εσωτερική εμπειρία, μτφ. Ξ. Κομνηνός, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα, 2013 _Benjamin Walter, Μονόδρομος, μτφ. Ν. Ανδρικοπούλου, εκδ. Άγρα, Αθήνα, 2004 _ Benjamin Walter, Για το έργο τέχνης, μτφ. Α. Οικονόμου, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 2013 _Curtius E. & Kaupert J.A., Karten von Attica, Dietrich Reimer, Berlin 1881 _Γιόρν Ασγκερ, Περί μορφής, μτφ. Γ. Ιωανίδης, Σ. Σκούφος, εκδ. Νησίδες, Αθήνα, 2002 _Dilettanti society, Ionian antiquities, Spilsbury and harskell, London,1769

_Dilettanti society, Unedited antiquities of Attica comprising the architectural remains of Eleusis, Rhamnus, Sunium, and Thoricus, Priestley and weale, London, 1833 _ DODDS R. ERIC οι Έλληνες και το παράλογο, Γ. Γιατρομανωλάκης εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, Δεκέμβριος 1996, , _ΕΛΙΑΝΤΕ ΜΙΡΤΣΕΑ, Πραγματεία πάνω στην ιστορία των θρησκειών, μτφ. Τσούτη Έ., εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα,1999 _Foucault Michel, Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα, οι άλλοι χώροι, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2012 _Σαρμπονιέ Ζορζ, Διάλογοι με μοντέρνους ζωγράφους, μτφ. Γ. Ζακοπούλου, εκδ. Δελφίνι,Αθήνα,1992 _Σαρηγιάννης Γεώργιος, Η πρωταρχική αστικοποίηση, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα,1993 _Soja W. Edward, Thirdspace, Blackwell publishers, Great Britain 1996 _Sigmund Freud, To ανοίκειο, μτφ. Ν. Μυλωνά, εκδ. Ελληνική παιδεία, Αθήνα, 2017 _Goethe, Θεωρία των χρωμάτων, μτφ. Π. Κλιματσάκης, εκδ. Printa, Αθήνα, 2008 _Heidegger Martin, Η τέχνη και ο χώρος, μτφ. Γ. Τζαβάρας, εκδ. Ινδικτος, Αθήνα, 2013 _Heidegger Martin, Η προέλευση του έργου τέχνης, μτφ. Γ. Τζαβάρας, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα, 2018 _Heidegger Martin, Επιστολή για τον ανθρωπισμό, μτφ. Γ. Ξηροπαϊδης , εκδ. Ροές, Αθήνα, 2006 _Heidegger Martin, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι , μτφ. Γ. Ξηροπαϊδης, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 2008 _Heidegger Martin, Ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος , μτφ. Γ. Ξηροπαϊδης,

315

εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 2008 _Jacob Jane, The death and life of great American cities, Vintage books, a division of random house inc , New York, 1961 _Καρύδης Δημήτρης, Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2008 _Κερένυϊ Καρλ, Η μυθολογία των Ελλήνων, μτφ.Δ. Σταθοπούλου, εκδ. Εστίας, Αθήνα, 2017 _Κερένυϊ Καρλ Γιουνγκ Καρλ, Η επιστήμη της μυθολογίας, μτφ.Κ. Ζάρρας, εκδ.Ιαμβλιχος, Αθήνα, 2008 _Κωσταντινίδης Άρης, Τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια, εκδ. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο2017 _Κωσταντινίδης Άρης, Η αρχιτεκτονική της αρχιτεκτονικής, εκδ. Αγρα, Αθήνα 2004 _Le Corbusier , Le Modulor Ι+ΙΙ, μτφ. Άλκηστις Θ. Κωτσαβάρα- Παπαρήγα, εκδ.Παπασωτηρίου, Αθήνα,2015 _Le Corbusier , Κείμενα για την Ελλάδα Φωτογραφίες και σχέδια, μτφ. Λήδα Παλλαντιου, εκδ. Άγρα, Αθήνα, 1987 _Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική, μτφ. Παναγιώτης Τουρνικιώτης, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα, 2005 _Le Corbusier, Journey to the east, μτφ. Ivan Zaknic, εκδ. MIT Press, Cambridge Massachusetts, London, England, 2007 _Malraux Andre, Το φανταστικό Μουσείο, μτφ. Νίκος Ηλιάδης, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 2007 _Μωρίς Μερλώ Ποντύ, Φαινομενολογία της Αντίληψης, μτφ.Κική Καψαμπέλη, εκδ. Νήσος, Αθήνα2016 _Μωρίς Μερλώ Ποντύ, Η αμφιβολία του Σεζάν, Το μάτι και το πνεύμα, μτφ. Αλέκα Μουρίκη, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα,1991

_Νίτσε Φρίντριχ, La Gaya scienza,μτφ. Ζήσης Σαρίκας, εκδ. Πανοπτικόν, Αθήνα,2010 _Rossi Aldo, Η αρχιτεκτονική της πόλης, μτφ. Βασιλική Πετρίδου, εκδ. Univrsity studiopress, Θεσσαλονίκη 1991 _ Πλάτων, Τίµαιος, Εστία, µτφρ.Β. Κάλφα, Αθήνα 2014 _ Πλωτίνος, Εννεάς Τετάρτη ,Ακαδηµία , µτφρ Π. Καλλιγάς , Αθηνα, Ιούλιος 2009 _Φίλιος Δ. , Ελευσίς μυστήρια ερείπια και μουσείον αυτής, εκδ. Σακελλαρίου, Αθήνα, 1906 _Valery Paul, Ο Ευπαλίνος ή ο αρχιτέκτων, μτφ. Ε. Λαμπρίδη, εκδ. Αγρα, Αθήνα, 2005 _Vernant J.P., Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική, μτφ. Μ.Ι. Γιόση, εκδ. Σμίλη, 2003 _Vernant J.P., Περί οριων, Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική ΙΙ, μτφ. Μ.Ι. Γιόση, εκδ. Σμίλη, 2008 _Yates A. Frances, Η τέχνη της μνήμης, μτφ. Ά. Μπερλής, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2014 _Zumthor Peter,Atmospheres, Birkhauser,Basel,2006

Κείμενα: _Βάνα Ξένου, Σηµειώσεις για την έκθεση στον εθνικό τύπο, Αθήνα, σελ.8 _ Άγγελος Σικελιανός Ελευσίνια Διαθήκη, απόσπασµα από Α’ οµιλία, που αναγνώστηκε στα µέσα της ιεράς οδού στον Πλαγινό Πευκώνα, 10 Νοεµβρίου 1935 Μελέτες:

316 317

_Αρχαιολογικός χώρος Ελευσίνας, Το Τελεστήριο, Χορηγικός Φάκελος, Ελευσίνα Μάρτιος 2012 _Ελευσίνα, Μελέτη ενοποίησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης, Α’ φάση, Οκτώβριος 2016Δεκέμβριος 2017 _Ελευσίνα, Μελέτη ενοποίησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης, Β’ φάση, Νοεμβριος 2019 _Μπελαβίλας Νίκος Τατιάνα Σαίτη, Καλλιόπη Ψαριώτη, Βιομηχανική κληρονομιά στην Ελευσίνα και στο θριάσιο πεδίο, Δεκέμβριος 2011 Έκθεση: Οι μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού τοπίου αρχαιότητες και σύγχρονη πόλη, Καλλιόπη Παπαγγελή, Ελένη -Αννα Χλέπα Εικόνες, σημείωση: Οι εικόνες που εμφανίζονται στην εργασία χωρίς πηγή προέρχονται από προσωπικό αρχείο ή είναι αποτέλεσμα επεξεργασίας.

318 319

Ιούλιος 2020