Goudappel Groep Experts in mobiliteit
jaar ver s lag 2 0 1 1
Organogram
Stichting Goudappel Coffeng Beheer
MINT NV (<50%)
Tiem BV
2
Stichting Administratiekantoor Goudappel Coffeng
Goudappel Groep BV
Goudappel Coffeng BV
GC Belang BV
Omnitrans International BV
MAPtm BV (60%)
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Beheersmaatschappij Goudappel Coffeng
Verslag van de raad van commissarissen
â&#x20AC;&#x2DC;Experts in mobiliteit' moeten zelf ook in beweging blijven. En voor de Goudappel Groep is 2011 een bewogen jaar geweest. Een snel veranderende omgeving, onder druk staande omzet en tarieven, de toenemende behoefte aan duurzame innovatie en vergaande bezuinigingen bij de overheid vormen redenen genoeg om ook als onderneming voortdurend in beweging te blijven. Daarbij past het ook om periodiek de aansturing van die onderneming tegen het licht te houden en daar waar nodig aan te passen aan nieuwe inzichten en veranderde omstandigheden. Zo is per 1 maart 2011 een derde commissaris benoemd, de heer Pieter Hofstra. Daarmee is een al enige tijd door de RvC gekoesterde wens in vervulling gegaan, namelijk het toetreden van een inhoudelijk deskundige mobiliteitsman in de RvC van de Goudappel Groep. Op verzoek van het directieteam hebben wij in 2011 meegedacht over een nieuwe topstructuur voor de onderneming. Daarbij hebben wij in korte tijd een groot aantal gesprekken gevoerd met medewerkers van de onderneming. Mede op basis van hun bevindingen heeft de RvC in augustus 2011 een advies uitgebracht over de gewenste veranderingen in de topstructuur van de onderneming. Om een soepele overgang daarin te bereiken is een van de commissarissen enkele maanden als gedelegeerd commissaris de bestuurder van de onderneming geweest. De RvC constateert nu met genoegen dat mede daardoor vrij snel de overgang naar een nieuw directieteam in het najaar van 2011 vorm heeft gekregen. De teruggetreden directieleden Peter van der Mede en Tonny Bosch verdienen veel respect voor de wijze waarop zij jarenlang mee leiding gegeven hebben aan de onderneming, maar zeker ook voor de wijze waarop zij beiden in 2011 ruimte geboden hebben aan het veranderingsproces binnen de Goudappel Groep. In oktober 2011 is de nieuwe algemeen directeur benoemd, de heer Jos van Kleef. Tegelijkertijd is de heer Jaap Benschop benoemd tot operationeel directeur. De RvC heeft er alle vertrouwen in dat dit directieteam de onderneming de komende jaren goed op koers weet te houden. Een woord van dank past hierbij ook aan de Ondernemingsraad en de aandeelhouders van de Goudappel Groep, die in dit veranderingsproces een belangrijke rol gespeeld hebben en die daarbij de behoefte aan snelheid geen moment uit het oog verloren hebben. In het verslagjaar kwam de Raad van Commissarissen vaker in vergadering met de directie bijeen, dan doorgaans gebruikelijk is. Ook buiten de vergaderingen om vindt regelmatig onderling of met de directie overleg plaats over onderwerpen die de onderneming en haar medewerkers raken. De jaarrekening over het boekjaar 2011 is opgesteld door de directie en vervolgens door de accountants van PricewaterhouseCoopers gecontroleerd en van een goedkeurende accountantsverklaring voorzien. De jaarrekening en de controleverklaring zijn beide in dit verslag opgenomen.
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
3
De moeilijke marktomstandigheden en de kosten die samenhangen met de reorganisatie hebben in 2011 geleid tot een negatief resultaat van 51.000. Dit resultaat zal in mindering worden gebracht op het eigen vermogen van de onderneming. De solvabiliteit van de Goudappel Groep blijft nog steeds op een aanvaardbaar niveau. Als gevolg van het negatieve resultaat en de teruglopende inkomensstromen hebben wij voorgesteld om over het boekjaar 2011 geen dividend uit te keren. Dit voorstel is vervolgens door de aandeelhouders goedgekeurd. Wij danken alle medewerkers en de directie voor hun inzet in 2011. We staan samen voor de grote uitdaging om de sterke positie van de Goudappel Groep ook onder de huidige moeilijke omstandigheden vast te houden. Maar omdat experts in mobiliteit hebben laten zien zelf ook in beweging te kunnen blijven, hebben wij daarin alle vertrouwen.
Raad van commissarissen Peter Prein (voorzitter) Toon van Asseldonk Pieter Hofstra
4
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Inhoud
Verslag van de raad van commissarissen
3
Verslag van de directie 7 Inleiding 7
Benoeming nieuwe directie
FinanciĂŤn
7 8
Rendement 8
Omzet en declarabiliteit
9
Bedrijfsresultaat
9
Toegevoegde waarde
9
Financieringsstructuur
10
Certificaten
11
12
Kengetallen Goudappel Groep
Medewerkers 12
Medewerkersbestand 12 Opleidingsniveau adviseurs
13
Welzijn
13
Werkmaatschappij Goudappel Coffeng
13
Omnitrans International
16
Tiem
16
MINT
17
MAPtm
18
VOF SpitsScoren
18
VOF Spitsvrij
19
Innovatie
20
Innovatie leidt tot toekomstig werk
20
Productontwikkeling
20
22
Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen
Mobiliteit 22
Energiegebruik kantoren
22
Iganga
23
Samenvatting jaarrekening 2011
25
Geconsolideerde balans per 31 december 2011
26
Geconsolideerde winst-en-verliesrekening over 2011
28
Geconsolideerde kasstroomoverzicht over 2011
29
Controleverklaring van de onafhankelijke accountant
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
35
5
Colofon
Kenmerk: XXA00100-088/Blk/0512 Ontwerp en opmaak: Karmijn Beijlen
Š Goudappel Groep Niets uit deze rapportage mag worden overgenomen zonder bronvermelding. Aan de inhoud van de rapportage kunnen geen rechten worden ontleend. Eventuele rechthebbenden op gebruikt beeldmateriaal dienen contact op te nemen met de uitgever.
6
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Verslag van de directie
Inleiding De Goudappel Groep heeft over 2011 een resultaat van negatief € 51.000 na belastingen laten zien. Dit betekent een flinke teruggang ten opzichte van 2010 maar ook ten opzichte van de begroting. De achterliggende oorzaak ligt in een kleiner werkvolume in de markt, waardoor de prijsconcurrentie toeneemt. Daarbij stijgen ook de offertekosten en neemt de druk op projecten toe. Hiermee ontkomt ook de Goudappel Groep niet aan de algehele tendens in de markt. Op dit moment leven we in Europa in uiterst onzekere tijden. In Nederland werden we pas in 2011 geconfronteerd met de effecten van de economische teruggang van enkele jaren geleden. Daarnaast zijn we einde 2011 opnieuw in een recessie beland. De landelijk en internationaal opgebouwde schuldenpositie is gigantisch en legt een claim op de toekomst. De opgebouwde schulden zullen moeten worden afbetaald. Dat geldt voor overheid, bedrijfsleven en particulieren. Dit leidt tot een beperking van de besteedbare middelen. De overheid voert een bezuinigingstraject van ruim 20 miljard euro door. De bezuinigingen door de overheid worden nu voelbaar op met name regionaal en lokaal niveau. De geschetste ontwikkelingen hebben hun effect op de performance van de Goudappel Groep. Het afgelopen jaar wordt gekenmerkt door teruglopende financiële parameters: • te lage declarabiliteit; • te hoog niveau van afboekingen; • teruglopende werkvoorraad. Naast teruggang en een noodzaak tot efficiënter werken zien we ook verschuivingen: • van minder studie naar meer doen; • van minder algemeen naar meer specialistisch; • van nationaal naar meer focus op de Randstad; • van betalen voor advies naar nieuwe businessmodellen. Dit alles betekent een transformatie van de oude wereld naar de nieuwe wereld.
Benoeming nieuwe directie Medio 2011 heeft het directieteam bestaande uit Peter van der Mede, Jaap Benschop en Tonny Bosch, na ruim 10 jaar directievoering, haar directieposities ter beschikking gesteld. Door de raad van commissarissen is uitvoerig onderzoek verricht naar de gewenste structuur en samenstelling van een nieuwe directie. In de ontstane interimperiode heeft Toon van Asseldonk voor een periode van ruim drie maanden de positie van gedelegeerd commissaris bekleed en heeft om die reden zijn positie in de raad van commissarissen tijdelijk opgegeven. Gedurende de interimperiode heeft de heer Van Asseldonk naast het voorzitterschap van de directie, uitvoerig met geledingen binnen de Goudappel Groep van gedachten gewisseld. Op grond van zijn advies aan de RvC, dat ruim binnen de gestelde periode is uitgebracht, is een nieuwe direc-
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
7
tie door de RvC voorgesteld en op 11 oktober benoemd door de STAK. De nieuwe directie, bestaande uit Jos van Kleef (algemeen directeur) en Jaap Benschop (operationeel directeur), staat voor belangrijke uitdagingen. Onder leiding van dit nieuwe team: • wordt er een nieuw ondernemingsplan voor de komende jaren gemaakt, inclusief een update van de strategie; • is proactief ingegrepen via een reorganisatie op basis van het plan Krimp Personeelsformatie 2011-2012; inclusief natuurlijk verloop wordt hiermee het personeelsbestand met 10% gereduceerd; • zal sterke focus komen te liggen op verbetering van de projectbeheersing en de commerciële slagkracht van de Goudappel Groep. Voor 2012 wordt een verdere afname van de omzet voorzien. In hoeverre deze tendens zich ook na 2012 zal doorzetten, is nog onduidelijk. De Goudappel Groep anticipeert hierop door een zuinig personeelsbeleid, een strakke beheersing van de kosten en een versterking van het commercieel management. Cruciaal voor de begroting van 2012 is de ontwikkeling van de markt en de mate waarin de Goudappel Groep hierin succesvol is.
Financiën De Goudappel Groep heeft over 2011 een resultaat van negatief € 51.000,- na belastingen laten zien. Dit betekent een flinke teruggang ten opzichte van 2010 maar ook ten opzichte van de begroting voor 2011. Het resultaat voor belasting liep terug van € 944.000 in 2010 naar € 4.000 in 2011, waarbij het resultaat is beïnvloed door enerzijds een teruglopend resultaat uit normale bedrijfsvoering en incidentele lasten en anderzijds een positief resultaat uit deelnemingen. Rendement Het rendement op geïnvesteerd vermogen (ROI) bedroeg in 2011 5,4%. Hierbij is het bedrijfsresultaat gecorrigeerd voor eenmalige en bijzondere posten. Het verloop van het rendement is in onderstaande grafiek weergegeven:
ROI/EVA
rendement in %
40% 30% 20% 10% 0% 2004
2005
2006
rendement op geïnvesteerd vermogen
8
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
2007
2008
2009
2010
2011
Omzet en declarabiliteit De netto-omzet honoraria bedroeg in 2011 € 20.249.000, ruim € 1.700.000 (7,7%) onder begroting. In 2010 was de netto-omzet honoraria € 21.952.000. De lagere omzet was vooral het gevolg van de teruggelopen werkvoorraad. Het gemiddelde aantal fte nam met 2,9% af van 239 in 2010 tot 232 in 2011. De declarabiliteit van onze adviseurs lag in 2011 onder het niveau dat in de voorgaande jaren werd gerealiseerd. De afboekingen kwamen over 2011 uit boven het begrote niveau. Sinds 2009 hebben we te maken met een stijgend niveau van de afboekingen. De afboekingen die zijn gerealiseerd als gevolg van budgetoverschrijdingen, offertekosten en tariefsverschillen lagen ruim 5 procentpunt boven de realisatie van 2010. De veranderende marktomstandigheden hebben ertoe geleid dat de Goudappel Groep in 2011 heeft besloten om projecten in het offertestadium in principe niet meer te waarderen in het onderhanden werk. Dit heeft geleid tot een additionele correctie op de omzet van circa € 400.000. De bruto declarabiliteit van de adviseurs daalde van 68,5% in 2010 naar 68,3% in 2011. Het gemiddelde aantal directe uren per adviseur daalde van 1.158 in 2010 naar 1.132 in 2011.
bruto declarabiliteit
declarabiliteit in %
80% 60% 40% 20% 0% 2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
declarabiliteit
Bedrijfsresultaat Het genormaliseerde bedrijfsresultaat (exclusief bijzondere of eenmalige lasten) in 2011 bedroeg € 496.000 en was hiermee 72 procentpunt minder dan in 2010. De belangrijkste oorzaak van deze sterke teruggang is de lagere bruto marge als gevolg van lagere productiviteit in combinatie met gestegen afboekingen. Het rendement, in casu het genormaliseerd resultaat voor belastingen als percentage van de omzet, bedroeg over 2011 2,4% (2010: 7,8%). Toegevoegde waarde De toegevoegde waarde per fte daalde met 15,5% van € 25.650 in 2010 naar € 21.660 in 2011. De oorzaak ligt in de lagere omzet in combinatie met hogere loonkosten. De loonkosten per fte in de primaire staf stegen ten opzichte van 2010 met circa 3,3%; het netto uurtarief daalde van € 88,30 in 2010 tot € 86,60 in 2011. In 2011 werd de samenstelling van de formatie (de verdeling over de verschillende adviseurniveaus) van de Goudappel Groep iets zwaarder dan in 2010.
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
9
toegevoegde waarde per fte
35.000
toegevoegde waarde in €
30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
toegevoegde waarde per fte
Financieringsstructuur Vanaf 2004 elimineren we bij de berekening van de solvabiliteit van de onderneming de actieve belastinglatentie en geactiveerde goodwill. De solvabiliteit bedraagt 40,8% ultimo 2011, een lichte daling met circa 2,3 procentpunt ten opzichte van 2010. Goudappel Groep streeft naar een solvabiliteitsratio van minimaal 25%, waaraan sinds 2007 voldaan wordt. solvabiliteit
solvabiliteit in %
45%
30%
15%
0% 2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
solvabiliteit
De netto kasstroom bedroeg in 2011 € 1.480.000. De operationele activiteiten resulteerden in 2011 in een positieve kasstroom van € 2.200.000. Daartegenover stonden negatieve kasstromen (€ 389.000) als gevolg van investeringen in vaste activa, aflossingen op langlopende schulden (€ 205.000), uitkering van dividend en inkoop eigen aandelen (€ 133.000) en aandeel derden (€ 35.000). De doorlooptijd van de projecten is in 2011 wederom aanzienlijk afgenomen ten opzichte van de voorgaande jaren en komt in 2011 uit op circa 70 dagen. Dit geldt zowel voor de doorlooptijd van het onderhanden werk als voor de debiteuren. Voor de Goudappel Groep is dit een relatief laag niveau dat er mede voor heeft gezorgd dat, ondanks het teruggelopen omzetniveau, de liquiditeitspositie per jaareinde goed te noemen is. 10
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
gemiddelde projectduur (debiteuren) gemiddelde projectduur (onderhanden werk)
doorlooptijd in dagen
100 80 60 40 20 0 2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
totale doorlooptijd projecten
Certificaten De aandelen Goudappel Groep zijn in het bezit van de Stichting Administratie Kantoor (STAK) Goudappel Coffeng. De stichting geeft certificaten uit aan de medewerkers van Goudappel Groep BV en de 100% dochtermaatschappijen (Goudappel Coffeng BV , Omnitrans International BV en Tiem BV). Om de betrokkenheid van medewerkers bij het bedrijf te vergroten kunnen zij participeren in certificaten van aandelen (cva). De STAK streeft naar maximale participatie van de medewerkers met een gelijke verdeling van cva over de medewerkers.
certificaten beschikbare certificaten
participanten
132.320
waarvan geplaatst bij medewerkers 1 januari 2011
122.409
156
31 december 2011
120.059
236
participatie Goudappel Groep
In 2010 en 2011 zijn door de STAK voorstellen gedaan om de participatie verder te vergroten en de certificaten gelijkmatiger verdeeld te krijgen over de medewerkers. Directie en OR hebben vervolgens besloten om winstuitkering in de vorm van cva's mogelijk te maken in de CAR. Een deel van de winstuitkering van 2010 is dan ook in de vorm van cva's uitgekeerd. Dit heeft er mede toe geleid dat het aantal participanten in 2011 sterk is gegroeid, van 156 naar 236. De maatregel zorgde ook voor een stijging van het aantal geplaatste certificaten (+2.600), maar door grotere verkoop dan aankoop is de participatie toch netto licht gedaald (-2.000). Het cva-bezit is verder, als gevolg van de winstuitkering in cva's, minder gelijkmatig geworden. Er zijn immers veel 'kleine' certificaathouders bijgekomen. Eind 2010 bezat de helft van de certificaathouders 9% van de geplaatste cva's, eind 2011 was dit 2,5%. Op 1 januari 2011 is de waarde van de certificaten afgenomen van â&#x201A;Ź 43,50 naar â&#x201A;Ź 43,22. Het uitgekeerde dividend over 2011 bedroeg nihil.
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
11
jaar
waarde per 1 januari
dividend
2008
€ 35,00
€ 4,70
2009
€ 35,00
€ 4,50
2010
€ 40,90
€ 4,25
2011
€ 43,50
-
2012
€ 43,22
ntb
waarde van cva en dividend
Kengetallen Goudappel Groep • Vijf vestigingen: Amsterdam, Den Haag, Deventer, Eindhoven en Leeuwarden • 270 medewerkers • Omzet € 25 mln jaar Bedrijfsopbrengsten* Genormaliseerd bedrijfsresultaat* Bedrijfsresultaat / omzet
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
24,9
26,9
26,6
27,2
26,2
22,3
17,2
15,0
0,5
1,8
1,4
2,6
3,1
2,6
0,9
0,1
2,0%
6,5%
5,4%
9,6%
11,7%
11,6%
5,4%
0,4%
Resultaat na belasting*
-0,1
0,7
1,0
1,7
2,1
1,8
0,5
-0,4
Netto resultaat / omzet
-0,2%
2,8%
3,6%
6,3%
8,2%
8,1%
2,9%
-2,4%
1,5
0,6
-0,5
-0,5
-0,2
2,5
-0,4
0,2
6
6
6
6
6
4
2
2
Cashflow* Groepsvermogen* Balanstotaal* Groepsvermogen / balanstotaal
14,2
14,5
15,7
17,0
16,4
14,5
12,2
11,3
44,0%
44,9%
39,4%
38,0%
34,4%
29,5%
19,8%
17,7%
* Bedragen in € mln Het genormaliseerd resultaat is het resultaat voor intrest en belastingen, gecorrigeerd voor bijzondere of eenmalige posten.
Medewerkers Medewerkersbestand Eind 2011 waren er 270 medewerkers in dienst, een daling van 1,5% ten opzichte van eind 2010. In de loop van 2011 verlieten 22 medewerkers de organisatie en kwamen er 13 in dienst. Door de uitstroom van jonge medewerkers steeg de gemiddelde leeftijd naar 39,5 jaar. De verdeling tussen mannen en vrouwen bleef vrijwel gelijk met eerdere jaren. De instroom van nieuwe medewerkers is door de teruglopende opdrachtenportefeuille zeer beperkt gebleven. De bovengenoemde instroom van 13 nieuwe medewerkers bestond gedeeltelijk uit tijdelijke medewerkers. De krimpmaatregelen die de directie in 2011 heeft afgekondigd, hebben geleid tot het niet verlengen van tijdelijke arbeidsovereenkomsten en het gedwongen aanzeggen van 15 medewerkers. Het vertrek van deze 15 medewerkers wordt geëffectueerd in 2012. Gemiddeld waren in 2011 232 fte's in dienst (primair 197 en 35 in de ondersteunende diensten).
12
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Opleidingsniveau adviseurs MBO (7%)
WO (49%)
HBO (44%)
opleidingsniveau adviseurs primaire proces
Welzijn Het ziekteverzuim in 2011 is ten opzichte van 2010 marginaal gestegen. Het verzuimpatroon was redelijk vergelijkbaar met 2010, behoudens een piek in september en oktober. Het langdurig verzuim van een aantal medewerkers zorgde voor een structureel hogere verzuimbasis. We hebben relatief veel geïnvesteerd in persoonlijke coaching. Dit werd door medewerkers zeer gewaardeerd. verzuim
gemiddeld
2010
3%
2011
3,2%
Werkmaatschappij Goudappel Coffeng Het jaar 2011 stond in het teken van de teruglopende markt. Overheden bezinnen zich op hun uitgaven. Ook Goudappel Coffeng BV kreeg te maken met de gevolgen van het regressieve overheidsbeleid. Ondanks dit beleid zijn ook in 2011 veel noemenswaardige projecten door Goudappel Coffeng uitgevoerd. Ondanks de lastige marktomstandigheden en de toenemende concurrentie heeft de groep Verkeersprognoses zich goed staande gehouden. Omzet en resultaat waren redelijk conform begroting. Dit lijkt als ‘business as usual’, maar op de achtergrond is veel aan het veranderen. We zien een duidelijk trend van statische naar dynamische modellen voor korte en middellange termijn, gericht op het inzichtelijk maken van de kwaliteit van de verkeersafwikkeling in stedelijke omgeving. Onder de werktitel: ‘Beter benutten in de stad’, hoe doe je dat?’ wordt dit vorm gegeven. Dit vraagt om gespecialiseerde instrumenten als StreamLine maar ook om intensieve samenwerking met andere bedrijfsonderdelen als de regiogroepen, Verkeersmanagement en Omnitrans International. In 2012 moeten we hier de vruchten van gaan plukken. In 2011 was de fiets prominent aanwezig. Op eigen initiatief heeft Goudappel Coffeng haar fietsrouteplanner zodanig uitgebouwd dat fietsroutes in heel Nederland en het omliggende buitenland kunnen worden gepland (feou.fietsrouteplanner.info). Tegelijk is het onderliggende straten-
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
13
netwerk verbeterd in de regio Utrecht-Amersfoort-Hilversum, de regio Rotterdam, regio Twente en in Amsterdam. Dit bovenop de drie zuidelijke provincies, die al eerder waren verbeterd. Daarnaast waren er aanverwante studies, zoals fietsbereikbaarheidsanalyses voor een aantal steden en specifieke fietsverbindingen. Een ander belangrijk en groeiend product is de Mobiliteitsscan. Dit instrument voor beleidsverkenning vond nieuwe toepassing in Food Valley en in de stad Eindhoven. De Mobiliteitsscan maakt het mogelijk om mobiliteitsmaatregelen op een snelle en adequate wijze te verkennen en te toetsen, van het aanleggen van een nieuwe woonwijk tot het knippen van een verbinding of het toevoegen van een OV-lijn. Na het faillissement van Probit (marktonderzoeksbureau gevestigd in Apeldoorn, gespecialiseerd in onderzoek naar klantentevredenheid en monitoring van het openbaar vervoer) heeft Goudappel Coffeng de lopende activiteiten van dit bedrijf overgenomen en op deze wijze verschillende opdrachtgevers geholpen met het tot een goed einde komen van een groot aantal lopende opdrachten. Een goede doorstroming faciliteren, optimaal benutten van beschikbare capaciteit. Dat geldt niet alleen voor de weg. Ook op waterwegen wensen de schippers een vlotte, veilige en comfortabele vaart. De provincie Overijssel zorgt ervoor met ‘nat verkeersmanagement’.De provincie wilde eenzelfde proces doorlopen als voor op het land. Dat leidde toen tot het Tactisch Team Operationeel Verkeersmanagement. Nu dus het water. Samen met het team Vaarbeheer en Installaties identificeerde Goudappel Coffeng quick wins en een strategie voor de langere termijn. Het resultaat was een koersnota waarmee het team Operationeel Verkeersmanagement Vaarwegen aan de slag kan voor het kanaal Almelo – De Haandrik en diverse vaarwegen in de kop van Overijssel. Dat zal leiden tot nog betere dienstverlening op de Overijsselse vaarwegen. Scheepvaart vertegenwoordigt een groeiend economisch belang in Nederland. Ook vergroening van transport is een stimulans voor vervoer over het water. Vrachtvervoer over water en recreanten doen een groeiend beroep op kanalen, rivieren, bruggen en sluizen. Met nat verkeersmanagement wordt voor een vlotte, veilige en comfortabele vaart gezorgd. Op 22 november 2011 vond in de regio Twente de officiële opening plaats van het eerste gemeentegrensoverschrijdende tracé in het kader van het ‘Masterplan fietssnelweg F35’. Het traject van de fietssnelweg loopt van Nijverdal naar Enschede en heeft zijtakken van Vriezenveen naar Almelo en van Oldenzaal naar Enschede. Dit project onderscheidt zich van andere fietssnelwegen door het hoge kwaliteitsniveau. Het is een volledig ongelijkvloerse rode loper met een lengte van 60 kilometer en een breedte van ruim 4 meter. Verkeerskundige maatregelen en de ruimtelijke toekomst van de stad zijn onlosmakelijk verbonden. In Enschede gingen raadsleden en burgers onder leiding van Goudappel Coffeng aan de slag met een verkeerssimulatie 'live' erbij. Hoe pakt scenario A qua verkeer uit? Is het voor iedereen duidelijk wat de milieueffecten zijn van scenario B? Al pratende weg kwam er voortgang in een als gevoelig aangemerkt dossier.
14
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Ook internationaal liet Goudappel Coffeng van zich horen. Internationale ontwerpers uit 22 landen gingen aan de slag met een beruchte 'missing link in duurzame mobiliteit': de snelweg nabij het VNgebouw op Manhattan in New York, die de fietsers in de weg zit. Het ontwerp van Goudappel Coffeng, 'Flexway', viel met een eervolle vermelding in de prijzen. De kracht van het ontwerp is een snelweg die buiten de spits deels ingezet wordt als verblijfsruimte. Het openbaar vervoer stond in 2011 sterk onder druk: In de grote steden lag een substantiĂŤle bezuinigingsopgave. De OV-experts van Goudappel Coffeng hebben voor zowel overheden als vervoerders kansen gevonden om de efficiency van het OV-netwerk te vergroten en daardoor sterker uit de bezuinigingen te komen. In Amsterdam, Den Haag en Rotterdam zijn stappen gezet om het netwerk en de dienstregeling zodanig aan te passen dat de kostendekkingsgraad zal verbeteren, zonder daarbij de reiziger weg te jagen. Het bedrijfsleven in Brabant en Zeeland wil beheer, onderhoud, uitbreiding en exploitatie van de A58 tussen Vlissingen en Eindhoven overnemen. ZuidNet A58 wordt een voor Nederland unieke publiekprivate mobiliteitsonderneming, die via het verkrijgen van een concessie volledig verantwoordelijk wordt voor de doorstroming op en de versnelde opwaardering van de gehele corridor A58. De onderneming wordt een samenwerking van het bedrijfsleven, regionale overheden en het Rijk. ZuidNet A58 hanteert een innovatieve aanpak en exploitatie om de kwaliteit van de A58 te verhogen en de oost-westbereikbaarheid in Brabant en Zeeland te garanderen. De onderneming wordt afgerekend op doorstromingsresultaat. Het initiatief komt van de Stichting A58, opgericht door de Kamers van Koophandel Brabant en Zuidwest-Nederland en de Brabants-Zeeuwse Werkgeversvereniging (BZW). Het plan, in de vorm van een bidbook, is op 23 mei 2011 aan Minister Schultz van Haegen aangeboden en op 1 juni 2011 in Tilburg aan de pers gepresenteerd. Het is opgesteld met ondersteuning van private partijen, waaronder ook Goudappel Coffeng BV. Goudappel Coffeng heeft samen met haar partners APPM Management Consultants, Tauw en Decisio, het nieuwe raamcontract van de provincie Noord-Holland voor beleidsadviesdiensten voor het perceel ruimtelijke vraagstukken binnengehaald. Samen met meerdere onderaannemers heeft dit consortium de eerste positie verworven in de aanbesteding. De Provincie Zuid-Holland werkt aan een oplossing voor de verkeersproblemen in de regio Holland Rijnland: de RijnlandRoute, een nieuwe verbinding tussen de A4, de A44 en Katwijk. Het project bevindt zich momenteel in de tweede fase van de milieueffectrapportageprocedure (m.e.r.). Binnen een consortium met Tauw en Advin heeft Goudappel Coffeng de verkeerskundige aspecten voor haar rekening genomen. Besluitvorming is voorzien in de zomer van 2012.
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
15
Omnitrans International Het verdienmodel van Omnitrans International is gebaseerd op drie pijlers; verkoop van het softwarepakket OmniTRANS, het geven van cursussen en de uitvoering van software-projecten. In 2011 is hiermee de totale begroting ruim gehaald. Op het onderdeel verkoop is de begroting echter niet gehaald. De verkoop in Nederland bleef op niveau, maar het resultaat in het buitenland bleef achter. Door gebrek aan slagkracht (fte’s) op het vlak van Marketing & Sales is er weinig voortgang geboekt met het uitbreiden van het internationale agentennetwerk. De marketing van OmniTRANS is gebaseerd op campagnes met een bepaald thema. In 2011 zijn de volgende campagnes gevoerd: Remote Hosting, StreamLine, Q-Hot en Versie 6.0. Hierbij wordt gebruik gemaakt van persberichten, advertenties en mailings. In 2011 was Omnitrans aanwezig op de volgende congressen: Modelling World (London), DVM congres (Rotterdam), ETC (Glasgow), Platos (Utrecht) en ITS (Leuven). Medio 2011 is OmniTRANS versie 6.0 opgeleverd. Aan het eind van het jaar is de ontwikkeling van een versie 6.1 begonnen omdat de markt rondom StreamLine aantrok. Oplevering van versie 6.1 wordt medio 2012 verwacht. De bruto-omzet op projecten was conform de begroting. Door een laag voorzieningenniveau is ruim boven de begroting gepresteerd. Dit heeft het tekort op verkoop ruimschoots gecompenseerd. Deze markt neemt toe en de werkvoorraad is groot. De ontwikkeling van deze markt zet de innovatie echter wel onder druk. Veel innovatieprojecten zijn hierdoor in 2011 niet gerealiseerd. De ontwikkeling van software is in 2011 verder geprofessionaliseerd. Aspecten van PRINCE2 voor projectmanagement zijn geïntroduceerd en de afdelingen Concepts en Development zijn samengevoegd om meer synergie te creëren. De begroting voor cursussen is gerealiseerd en nieuwe cursussen zijn ontwikkeld. De helpdesk wordt hoog gewaardeerd door onze klanten. Het proces rondom het beschikbaar stellen van 'minor' versies is aanzienlijk verbeterd, inclusief de communicatie naar de gebruikers.
Tiem In 2011 was voor Tiem duidelijk merkbaar dat overheden moeten bezuinigingen. Hierdoor is bij veel opdrachtgevers de inhuur drastisch teruggebracht. Dat geldt zowel voor procesmanagement als inhoudelijke advisering. Desondanks heeft Tiem haar begroting voor 2011 gerealiseerd. Tiem is haar klanten dankbaar dat ze in veel gevallen de Tiem-medewerkers hebben behouden. Ook prettig is de bijval van sommige topbestuurders, zoals Annemarie Jorritsma, die pleit voor een goede afweging bij overheden over inhuur. Ze pleit juist voor een relatief grote flexibele schil om twee redenen. Als eerste omdat bepaalde expertise slechts nu en dan nodig is en als tweede omdat heel specialistische kennis binnen een overheid niet op voldoende niveau gehouden kan worden.
16
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Ook zijn tarieven verder onder druk komen te staan. De magische grens van € 100 steekt regelmatig de kop op met discussies over de looncomponent en de Balkenende norm. Duidelijk wordt dat het voor opdrachtgevers moeilijk is om te begrijpen waaruit tarieven zijn opgebouwd en wat de integrale kosten van eigen medewerkers zijn. Het uitgangspunt zou de gewenste toegevoegde waarde moeten zijn en welke investering dat rechtvaardigt. De uurprijs zegt daar niets over en 100 uur tegen € 100 levert nog steeds een lagere investering op dan 150 uur tegen € 80. In 2011 is het fenomeen marktplaatsen sterk opgekomen. Verzoeken om ondersteuning die opdrachtgevers voorheen aan Tiem stelden vanwege de kwaliteit, worden tegenwoordig via marktplaatsen uitgevraagd. Dat heeft tot gevolg dat in de meeste gevallen een eerste selectie op prijs plaatsvindt. En dat alleen die voorstellen die het laagste prijskaartje hebben aan de opdrachtgever worden voorgelegd. De prijs-kwaliteitafweging wordt daarmee beperkt tot het Euro Shopper-segment, de huismerken en A-merken blijven achter in het magazijn en komen niet eens meer in de schappen. Voor de toekomst zet Tiem in op het focussen en zichtbaar maken van de toegevoegde waarde. Want daar zou het over moeten gaan. Voor Tiem betekent dit scherp blijven en ‘alles eruit te halen wat erin zit’. Tiem is niet gewend op routine te werken, maar kan zich volgens klanten nog verbeteren door meer van zich te laten horen. Tiem blijft daarover met opdrachtgevers in gesprek en ontwikkelt samen met die opdrachtgevers en andere partijen nieuwe diensten. Zodat de kennis en de vaardigheden die binnen Tiem ontwikkeld zijn, nog beter kunnen bijdragen aan de verdere verbetering van de leefomstandigheden in ons land.
MINT MINT is een onafhankelijk adviesbureau voor verkeer en mobiliteit, gevestigd in Mechelen. Sinds haar start eind 2007 groeide de onderneming gestaag naar een breed team van vijftien medewerkers en is MINT de professionele adviseur op de Vlaamse markt. De twee speerpunten binnen MINT zijn verkeersmodellen en verkeersplanning. Hierin wil MINT dé toonaangevende adviseur zijn. Het modellenteam biedt advies zowel op het vlak van personen- als goederenmodellen en dit zowel op macroscopisch-strategische schaal als op dynamisch-operationeel niveau. Werkzaamheden omvatten dan ook de ontwikkelingen en implementatie van verkeersmodellen, opleiding en dagelijkse ondersteuning, onderzoek naar verplaatsingsgedrag en de feitelijke uitvoering van gebruik van modellen bij projectevaluaties. MINT zet de schouders onder de ontwikkeling en implementatie van gemeentelijke modellen met behulp van OmniTRANS: de specifieke vraagstukken in de gemeentelijke mobiliteitsproblematiek kan MINT modelmatig beantwoorden met de op maat gesneden functionaliteiten van de software. Deze instrumenten past MINT ondertussen succesvol toe.
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
17
De afdeling verkeersplanning staat onder andere in voor de opmaak en evaluatie van gemeentelijke mobiliteitsplannen, parkeerbeleidsplannen, verkeerscirculatieplannen en bedrijfsvervoerplannen. Daarnaast verzorgt MINT de verkeerskundige inbreng in milieu-effectenrapportages en masterplannen en is MINT in het bijzonder gespecialiseerd in het opmaken van mobiliteitsstudies (mobiliteitseffectenrapportages - MOBER’s), nodig in het kader van stedenbouwkundige aanvragen. Sinds haar oprichting is MINT een winstgevend bedrijf. De groei van het bedrijf is gestabiliseerd in de periode 2010-2011. De focus van de ontwikkeling van het bedrijf is nu meer gericht op professionaliteit. In 2011 zijn belangrijke stappen gezet op het terrein van kwaliteits- en projectbeheersing. In 2011 heeft de Goudappel Groep haar aandeel in MINT uitgebreid tot 40%.
MAPtm Na haar oprichting in 2010 is MAPtm in 2011 uitgegroeid tot een professioneel verkeersmanagementbedrijf van elf medewerkers. MAPtm is een onafhankelijk en innovatief bedrijf dat opdrachten uitvoert voor wegbeheerders, aannemers en verkeersmanagers. Het bedrijf adviseert niet alleen, maar kan ook de adviezen uitvoeren. Daarmee onderscheidt het zich in de markt. Na een veelbelovende start in 2010 heeft het bedrijf gestaag gewerkt aan een strategisch gevulde opdrachtenportefeuille. In 2011 is daarin een belangrijke stap gezet met de verwerving van een opdracht voor de aansturing van 67 DRIPs voor de gemeente Den Haag. Via op maat gemaakte afbeeldingen leiden de DRIPs de weggebruiker naar hun bestemming, zodanig dat congestie geminimaliseerd wordt. MAPtm heeft daarmee de gemeente Den Haag een kostenefficiënte oplossing aangeboden door het gebruik van bestaande gegevensbronnen en innovatieve web-based technologie. Het gehele traject, van opstelling van de scenario’s tot en met het operationeel bedienen van het verkeersmanagementsysteem. Een andere belangrijke opdracht is de uitvoering van een kwaliteitstoets van meetgegevens voor het NDW. NDW heeft bij de aanbesteding van het laatste geografische deel, Noord- en Oost-Nederland, gekozen voor het consortium Data 4 Traffic (D4T). Dit consortium, bestaande uit Van den Berg, de VerkeersInformatieDienst en SWARCO AG, zet voor de inwinning van verkeersdata in dit deel van Nederland nieuwe technieken in: Bluetooth en infrarood, gecombineerd met GPRS en zonne-energie. MAPtm is als onafhankelijke partij door D4T gevraagd om de kwaliteit van de meetgegevens te toetsen aan de door de NDW gestelde eisen. De zogenaamde typetesten zijn met goed gevolg afgerond en goedgekeurd door het NDW. Een eerste uitrol heeft plaatsgevonden. Momenteel wordt een zogenaamde veldtest uitgevoerd. De Goudappel Groep neemt voor 60% deel in MAPtm.
VOF SpitsScoren Samen met partners BNV Mobility, Technolution en ABN AMRO vormt Goudappel Coffeng de VOF SpitsScoren. SpitsScoren is ook de naam van het spitsmijdenproject in de regio Rotterdam en wordt in opdracht van de Verkeersonderneming uitgevoerd. Automobilisten die regelmatig tijdens
18
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
de ochtendspits op de A15 rijden, worden beloond als zij de ochtendspits mijden. De spits kan gemeden worden door voor of na de spits te beginnen, thuis te werken, met een collega mee te rijden of met openbaar vervoer of (motor)fiets naar het werk te gaan. SpitsScoren heeft als uitgangspunt dat de deelnemer al vóór hij op weg gaat een bewuste keuze maakt om de auto te laten staan en de spits te mijden. Daarom geeft hij elke dag via een in het kader van het project verstrekte gratis smartphone aan SpitsScoren door of en hoe hij die dag gaat reizen. Per spitsmijding krijgt de deelnemer € 5. Op een website kan de deelnemer bijhouden hoeveel hij kan verdienen. Per maand kan het bedrag oplopen tot € 100,-. Daarnaast biedt de website de mogelijkheid om reistijden met de auto in en buiten de spits en de alternatieven per openbaar vervoer op te vragen, contact te leggen met andere deelnemers om bijvoorbeeld een carpoolmaatje te zoeken of om gebruik te maken van een flexibele werkplek in een Dialogue Port. Het unieke van het project SpitsScoren is dat het gaat om een commerciële mobiliteitsdienst, waarbij de provider een prestatieverplichting op zich neemt voor een periode van 3 jaar. De prestatieverplichting van SpitsScoren is vanaf eind oktober 2009 elke werkdag minimaal 530 personenauto’s uit de spits te houden. Met de ruim 1.700 automobilisten die vanaf de start van het project meedoen, is die norm ruimschoots gehaald. In de loop van 2011 is de ambitie van het project zelfs naar boven bijgesteld. Momenteel mijden meer dan 800 deelnemers dagelijks de ochtendspits. Het beoogde effect van SpitsScoren is met een financiële prikkel een blijvende gedragsverandering te realiseren bij structurele spitsrijders. Het is de bedoeling dat spitsrijders het op den duur heel normaal vinden om in de spits juist níet de auto te pakken, maar op een andere manier of op een andere tijd te reizen. Zo’n gedragsverandering heeft tijd nodig. Vandaar de lange looptijd van het project. Naar verwachting zal het project in de zomer van 2012 een verlenging krijgen.
VOF Spitsvrij Spitsvrij haalt forenzen uit hun ingesleten reispatroon. Dat zorgt in de driehoek Utrecht - Hilversum - Amersfoort voor fors minder automobilisten tijdens de spits. Het project is in oktober 2011 in het bijzijn van minister Melanie Schultz van Haegen en gedeputeerde Remco van Lunteren officieel van start gegaan. BNV Mobility, Technolution en Goudappel Coffeng verzorgen de gehele uitvoering van Spitsvrij. De provincie Utrecht is de opdrachtgever namens ondernemers- en overheidsorganisaties, waaronder het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. Het consortium verzorgt de werving van bedrijven en deelnemers, verzorgt de techniek, keert de beloningen uit aan de deelnemers en levert aanvullende diensten aan bedrijven en deelnemers die het makkelijker maken om de spits te mijden, zoals een slimme reisplanner via website of smartphone. De belangstelling is overweldigend. Er staan inmiddels noodgedwongen mensen op een reservelijst. Spitsvrij beloont deelnemers voor elke keer dat ze niet in de ochtend- en/of avondspits rijden. Dat kan op verschillende manieren: door te carpoolen, met het openbaar vervoer te reizen, thuis te werken of eerder dan wel later te vertrekken. Tot € 100 euro per maand kan de deelnemer zo verdienen. Deelnemers krijgen een kleine, niet zichtbare S-box in hun auto ingebouwd (een klein
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
19
zendertje dat de locatie doorgeeft). Minister Melanie Schultz van Haegen merkte tijdens de start van het project op: “Uit ervaring weten we dat dit soort projecten in staat zijn om mensen `uit hun oude groef’ te halen, zonder ingewikkelde regelgeving en zonder vermaningen. Als de reiziger zelf ervaart wat de voordelen zijn van een ander reisgedrag, dan is dat veel overtuigender. Daarom zet ik samen met regio’s en bedrijven mijn schouders onder mobiliteitsprojecten zoals hier in de driehoek Utrecht - Amersfoort - Hilversum.”
Innovatie Innovatie leidt tot toekomstig werk Innovatie is een levensvoorwaarde voor de Goudappel Groep. Om op lange termijn concurrerend te blijven, is het noodzakelijk onze producten continu te vernieuwen en te verbeteren. Daarom dan ook dat binnen de Goudappel Groep een deel van de omzet aangewend wordt voor product- en procesinnovaties. In 2011 bedroegen de investeringen in innovatie van de Goudappel Groep 1 miljoen euro, ofwel 4,3% van de bruto-omzet. De besteding van deze innovatiemiddelen kent twee categorieën: productontwikkeling en strategische projecten. De productontwikkeling richt zich op de (door)ontwikkeling van de producten en diensten die de Goudappel Groep aanbiedt. De strategische projecten richten zich op enkele specifieke vernieuwingstrajecten. Productontwikkeling Promotietrajecten (fundamenteel onderzoek): Binnen de Goudappel Groep zijn verschillende personen actief met een promotietraject. Dit waren in 2011: • Niels van Oort. Hij richt zich op betrouwbaarheid van openbaar-vervoersystemen (Service Reliability and Urban Public Transport Design). Niels is inmiddels gepromoveerd (zie: http://www.goudappel.nl/media/files/uploads/2011_Proefschrift_ Niels_van_Oort.pdf); • Matthijs Dicke-Ogenia. Hij richt zich op gedragsmatige aspecten van de reiziger (beïnvloeden van routekeuze en vervoermiddelkeuze door middel van informatie); • Luc Wismans ontwikkelt afwegingsmodellen om binnen verkeersmanagement, naast bereikbaarheid, ook te optimaliseren vanuit het milieu en de verkeersveiligheid. (Multi-objective optimization of traffic systems/Optimaliseren van bereikbaarheid en externe effecten met DVM) en • Ties Brands. Hij ontwikkelt binnen het programma Duurzame Bereikbaarheid nieuwe manieren hoe interessante combinaties te maken zijn van auto/OV en fiets/OV (Optimalisatie van het multimodale vervoernetwerk/Optimalisation of a multimodal transport network). Innovatie in verkeers- en vervoermodellen Voor de ontwikkeling van de nieuwe generatie verkeers- en vervoermodellen heeft Goudappel Coffeng sinds 2008 een speciaal team, namelijk Transport innovatie en modellen (Tim) dat samen met dochterbedrijf Omnitrans International nieuwe prognosemodellen ontwikkelt en implementeert in de OmniTRANS software. Speerpunten zijn (de vier D’s):
20
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
• GeDesaggregeerd. De ontwikkeling van een nieuwe generatie vervoermodellen voor decentrale overheden: de zogenaamde gedesaggregeerde vervoermodellen. Wij verwachten in de eerste helft van 2012 hiervoor de eerste toepassing te kunnen lanceren. Het grote voordeel van deze modellen is dat bevolkingsgroepen zijn te onderscheiden en dat de daadwerkelijke keuzes gedragsmatig gemodelleerd worden. Hierdoor zijn gedesaggregeerde modellen beter geschikt om beleidsmaatregelen die het vervoergedrag van mobilisten beïnvloeden, te evalueren. Voorbeelden hiervan zijn: prijsmaatregelen, maatregelen gericht op een bepaalde bevolkingsgroep (denk aan senioren) en mobiliteitsmanagementmaatregelen. • Dynamisch. Het patroon van het verkeer verschilt over de dag en zelfs binnen een kort tijdsbestek van een uur is er veel variatie. Daarnaast kent het wegverkeer in stedelijke gebieden vaak allerlei terugslageffecten (files die ontstaan omdat ergens anders een file staat) die met de standaard modellen lastig inzichtelijk zijn te maken. Hiervoor ontwikkelden wij StreamLine. Het afgelopen jaar hebben wij StreamLine onder meer toegepast in Amsterdam voor het evalueren van VRI scenario’s, de keuze voor de Nieuwe Westelijke Oeververbinding in Rotterdam en de verkenning naar de IJmeerverbinding. In 2012 komt StreamLine voor een bredere gebruikersgroep beschikbaar als module van OmniTRANS. Daarmee is StreamLine de eerste praktisch bewezen toepassing van de tweede generatie dynamische macroscopische verkeersmodellen. Een nieuwe ontwikkeling die net is gestart, betreft semidynamische modellering met statische modellen. Ons nieuwe product STAQ (Static Traffic Assignment with Queing) biedt de mogelijkheid om op grote netwerken snel en betrouwbaar prognoses te maken die expliciet rekening houden met fileopbouw en daarmee een betere prognose geven van de reistijd. In het bijzonder voor maatschappelijke kosten-batenanalyses (MKBA) is dit cruciaal. • Duurzaam. De komende decennia moet ons verkeers- en vervoersysteem veel duurzamer worden. Om dit te bewerkstelligen gaat duurzaamheid een grotere rol in de beleidsmodellen spelen. Inmiddels is binnen OmniTRANS een module beschikbaar om direct de emissies (CO2, NOx en PM10) te laten zien van verschillende varianten. Daarna wordt dit nog uitgebreid met geluidsberekeningen. • Data, Smartphones, (OV-)chipkaarten en (auto)navigatiesystemen zijn voorbeelden van ICT-applicaties die veel data opleveren. Dit biedt kansen voor nieuwe dienstverlening. Goudappel Coffeng participeert in een grootschalig pilot-project (Sensor City) waarbij onder meer met TomTom, TNO en OV9292 gewerkt wordt aan het geven van multimodale reisinformatie en reistijdprognoses in combinatie met verkeersmanagement. 'Overige' innovatie binnen Goudappel Coffeng Belangrijke resultaten in 2011 waren verder: • Verbeteringen openbaar-vervoermodellering binnen het Nationaal Verkeersmodel (NVM) 2008-2020 GE. Met behulp van de tellingen van NS (jaar 2008) is het NVM gekalibreerd op in- en uitstappers. Vervolgens is er een nieuwe prognose voor 2020 opgesteld. • Goudappel Coffeng participeert in de mobiliteitsprojecten SpitsScoren (http://www. spitsscoren.nl) en Spitsvrij (http://spitsvrij.nl) waarin op grootschalige wijze autogebruikers gestimuleerd worden de spits te mijden. Hiervoor worden onder meer Value Added Services (VAS) ontwikkeld. Nieuwe diensten zijn onder meer: de REISplanner (een multimodale reisplanner voor heel Nederland) en de VAS Reiswijzer (een webapplicatie die verwachte autoreistijden biedt op basis van historische verkeersdata). Momenteel wordt de REISplanner door ons verder geschikt gemaakt voor gebruik als app.
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
21
• Een nieuwe versie van CURSIM, waarmee een gebruiker rijcurven tijdens de ontwerpfase kan simuleren. Het programma wordt gebruikt door gemeentes, openbaar-vervoerbedrijven, vastgoedontwikkelaars en andere verkeerskundige adviesbureaus. • Het met behulp van handheld computers in kaart brengen van fietsroutes (Amsterdam, Utrecht). • Samen met het onderzoeksbureau Motivaction werden de mobiliteitsvoorkeuren van acht doelgroepen onderzocht. Met dit doelgroepenbeleid kunnen gedragsveranderingen aanmerkelijk effectiever geïnitieerd worden. Onze kennis passen wij o.a. toe in de gemeenten Amersfoort en Breda. • Een marktverkenning naar het potentieel van 100% elektrische auto’s waarbij rekening wordt gehouden met de woonkenmerken en de mobiliteitskenmerken (groepen die een langere periode niet meer dan 80 km per dag de auto gebruiken). • De Mobiliteitsmanagementscan is een geografisch instrument dat de reistijden en reismogelijkheden van de werknemers van een onderneming inzichtelijk maakt. Duidelijk wordt hoe diverse regelingen en voorzieningen rond werktijden, werkplekken en vervoer-/communicatiemiddelen van invloed kunnen zijn op factoren als bereikbaarheid en milieubelasting en daarmee kunnen bijdragen aan de doelstellingen van een aantrekkelijke werkgever én duurzaam ondernemen. Het instrument zetten wij onder meer in de regio Maastricht, Enschede in en in het kader van de MKB voucherregeling bij een groot aantal kleinere bedrijven.
Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen Voor de activiteiten van de Goudappel Groep is duurzaamheid een belangrijk thema. Dat geldt ook voor de bedrijfsvoering van de ondernemingen binnen de Goudappel Groep. Mobiliteit De Goudappel Groep heeft veel medewerkers die voor woon-werkverkeer korter dan 10 kilometer de fiets verkiezen boven de auto. Gebruik van de fiets wordt gestimuleerd via het fietsplan. In de collectieve arbeidsvoorwaardenregeling (CAR) zijn maatregelen opgenomen om voor langere woon-werkverplaatsingen het gebruik van openbaar vervoer te stimuleren ten koste van het gebruik van de auto. Wordt de auto toch gebruikt, dan kan op de vestiging Deventer alleen tegen betaling worden geparkeerd. De opbrengst van het parkeren komt ten goede aan de stimulering van duurzame mobiliteit in ontwikkelingslanden via de stichting Iganga. Alle zakelijke verplaatsingen per auto worden volgens geldende normeringen omgerekend. De opbrengst komt ten goede aan de Stichting Iganga. Energiegebruik kantoren Het gebruik van fossiele brandstoffen voor de energievoorziening van de kantoren wordt volgens CO2-compensatienormeringen omgerekend in geld. Het equivalent van de compensatie komt, evenals de parkeergelden, geheel ten goede aan de stichting Iganga. Om het belang van en de aandacht voor duurzaamheid te onderstrepen, zal de Goudappel Groep zich in 2012/2013 laten certificeren op de CO2-prestatieladder.
22
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Ook in de advisering maakt de Goudappel Groep zich sterk voor een zo efficiĂŤnt en schoon mogelijk mobiliteitssysteem. Daarbij is er naast de economische, vooral ook aandacht voor de sociale motieven, want duurzaamheid is meer dan besparing op emissies, energie en omgeving. Vanuit de invalshoeken mensen, omgeving en vervoer geven wij richting aan verduurzaming van mobiliteit. Enkele projecten in dit kader zijn een doseringsproject voor de gemeente Maastricht onder de titel 'Rood aan de rand, groen in de stad', een advies aan de gemeente Breda hoe de verduurzaming van mobiliteit van bestuurlijk doel naar uitvoering te brengen en een eigen onderzoek naar het vervangingspotentieel elektrische autoâ&#x20AC;&#x2122;s. Iganga De Goudappel Groep heeft haar streven naar maatschappelijk verantwoord ondernemen nog meer inhoud gegeven door de oprichting van de Stichting Iganga. Deze stichting heeft als doel het ontwikkelen van duurzaam vervoer in ontwikkelingslanden, met name op het gebied van fietsverkeer. In 2011 lag de focus van de Stichting Iganga op plannen in Oeganda en Kenia. Met werkbezoeken aan Kampala en Nairobi, ter voorbereiding van een conferentie. Het lokale draagvlak voor fiets-inclusieve planning wordt steeds groter door ondersteuning van studenten en lokaal betrokkenen. Kampala Cycling, de fietsclub uit de stad Kampala, speelt een belangrijke rol bij de vergroting van het draagvlak. Vandaar dat ook Kampala Cycling in 2011 door Iganga is ondersteund. Het African Bicycle Network biedt voor de fietsersorganisaties uit Ghana, Kenia, Tanzania en Oeganda een platform voor kennisuitwisseling en capacity building. De Stichting Iganga heeft de jaarlijkse bijeenkomst van dit netwerk mede mogelijk gemaakt. Om verkeerskundig ontwerpers in India en andere ontwikkelingslanden verder te helpen, is een ontwerpportfolio opgesteld.
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
23
24
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Samenvatting jaarrekening 2011
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
25
Geconsolideerde balans per 31 december 2011 (na voorgestelde resultaatbestemming)
31 december 2011
31 december 2010
Activa
EUR EUR
EUR EUR
Immateriële vaste activa 32.223
0
Materiële vaste activa Terreinen en gebouwen Andere bedrijfsmiddelen
4.232.950
4.500.000
577.436 1.006.778
4.810.386 5.506.778 Financiële vaste activa 716.870 445.647
Vlottende activa Onderhanden projecten Vorderingen op gelieerde ondernemingen Overige vorderingen en overlopende activa
707.159
1.491.713
109.692
0
5.554.772 6.208.953
6.371.623 7.700.666 Liquide middelen 2.288.204 808.420
14.219.306 14.461.511
26
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
31 december 2011
31 december 2010
Passiva
EUR EUR
EUR EUR
Groepsvermogen Eigen vermogen Aandeel derden
6.239.262
6.444.186
11.986 46.674
6.251.248 6.490.860
Voorzieningen Voorziening latente belastingverplichting
188.794
232.829
Personeelsbeloningen
576.858 626.356
765.652 859.185 Langlopende leningen Hypothecaire leningen 2.143.750 2.348.895 Kortlopende schulden Achtergestelde lening Overige schulden en overlopende passiva
8.306
8.306
5.050.350
4.754.265
5.058.656 4.762.571 14.219.306 14.461.511
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
27
Geconsolideerde winst-en-verliesrekening over 2011
2011 2010
EUR EUR
EUR EUR
Bruto marge
20.772.614
22.525.778
Bedrijfskosten Lonen en salarissen Sociale lasten Afschrijvingen Overige bedrijfskosten
13.506.785
13.192.531
2.442.440
2.443.691
782.833 577.076 4.760.223 5.199.093
Som der kosten
21.492.281
21.412.391
Bedrijfsresultaat
(719.667) 1.113.387
FinanciĂŤle baten en lasten
(135.717) (169.545)
Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening voor belastingen (855.384) 943.842 Belastingen resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening
(89.886)
Aandeel in resultaat deelnemingen
859.530 0
(298.007)
Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening na belastingen (85.740) 645.835 Aandeel derden
34.688 100.005
Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening na belastingen
(51.052) 745.840
28
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Geconsolideerde kasstroomoverzicht over 2011
2011 2010
EUR EUR
EUR EUR
Kasstroom uit operationele activiteiten Bedrijfsresultaat (netto-omzetresultaat)
(720.000)
1.113.000
Aanpassingen voor: Afschrijvingen op immateriële en materiële vaste activa
783.000
Mutatie voorzieningen
(94.000) 368.000
577.000
689.000 945.000 Verandering in werkkapitaal: Vorderingen Kortlopende schulden
1.329.000 1.793.000 296.000 (1.684.000)
1.625.000 109.000 Kasstroom uit bedrijfsoperaties
1.594.000
2.167.000
Ontvangen/(betaalde) rente Resultaat uit deelnemingen
(136.000)
(170.000)
860.000
Ontvangen/(betaalde) vennootschapsbelasting Aandeel derden
(90.000) (298.000) 35.000 100.000
669.000 (368.000) Kasstroom uit operationele activiteiten 2.263.000 1.799.000 Kasstroom uit investeringsactiviteiten Investeringen in: • financiële vaste activa • immateriële vaste activa • materiële vaste activa
(271.000)
(24.000)
(32.000)
0
(190.000)
(452.000)
Desinvesteringen in: • immateriële vaste activa • materiële vaste activa
0 104.000
0 0
(389.000) (476.000) transporteren 1.874.000 1.323.000
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
>>
29
2011 2010
EUR EUR
EUR EUR
>>
Transport 1.874.000 1.323.000 Kasstroom uit financieringsactiviteiten Aflossing langlopende schulden Uitgifte/(inkoop) eigen aandelen Agio Stelselwijziging 2010 Overige reserve
(205.000)
(247.000)
0
2.000
(107.000) 104.000 (21.000) 5.000
0 0
Betaald dividend
(31.000)
Aandeel derden
(35.000) 50.000
(587.000)
(394.000) (678.000) Nettokasstroom 1.480.000 645.000 Toename/(afname) geldmiddelen
1.480.000 645.000
Mutatie geldmiddelen Geldmiddelen per 1 januari Toename/(afname) geldmiddelen
808.000
163.000
1.480.000 645.000
Geldmiddelen per 31 december 2.288.000 808.000
30
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Toelichting op het geconsolideerde kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de indirecte methode. De geldmiddelen in het kasstroomoverzicht bestaan uit de liquide middelen en het bankkrediet opgenomen onder de kortlopende schulden. Kasstromen in vreemde valuta zijn omgerekend tegen de gemiddelde koers. Koersverschillen inzake geldmiddelen worden afzonderlijk in het kasstroomoverzicht getoond. Ontvangen en betaalde rente, ontvangen dividenden en winstbelastingen zijn opgenomen onder de kasstroom uit operationele activiteiten. Betaalde dividenden zijn opgenomen onder de kasstroom uit financieringsactiviteiten.
Grondslagen voor waardering van activa en passiva Algemeen De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met de wettelijke bepalingen van Titel 9 Boek 2 BW en de stellige uitspraken van de Richtlijnen voor de jaarverslaggeving, die uitgegeven zijn door de Raad voor de Jaarverslaggeving. Activa en verplichtingen worden in het algemeen gewaardeerd tegen de verkrijgingsprijs- of vervaardigingsprijs of de actuele waarde. Indien geen specifieke waarderingsgrondslag is vermeld vindt waardering plaats tegen de verkrijgingsprijs. Vergelijking met voorgaand jaar Voor de waardering van deelnemingen is een stelselwijziging doorgevoerd. De gehanteerde grondslagen van waardering en van resultaatbepaling zijn verder ongewijzigd ten opzichte van het voorgaande jaar. Immateriële vaste activa De immateriële vaste activa worden gewaardeerd op het bedrag van de bestede kosten, verminderd met de cumulatieve afschrijvingen en indien van toepassing met,bijzondere waardeverminderingen. De jaarlijkse afschrijvingen bedragen een vast percentage van de bestede kosten. De navolgende afschrijvingspercentages worden gehanteerd: • Goodwill
:
5% per jaar
Materiële vaste activa Vaste bedrijfsmiddelen worden gewaardeerd tegen verkrijgingprijs onder aftrek van daarop gebaseerde afschrijvingen. Op 31 december 2009 zijn de bedrijfsgebouwen gewaardeerd tegen vervangingswaarde (op basis van uitgevoerde taxatie door onafhankelijk taxateur begin 2010). In de jaarrekening van 2010 is geen afschrijving op het pand verantwoord. In 2011 is daarom eenmalig de afschrijving van zowel 2010 als 2011 verantwoord. De afschrijvingen worden gebaseerd op de geschatte economische levensduur en worden gesteld op een vast percentage van de verkrijgingprijs. De navolgende afschrijvingspercentages worden gehanteerd: • Pand : 3⅓% per jaar • Inventaris
:
• Hard- en software :
20% per jaar 33⅓% per jaar
Op de terreinen wordt niet afgeschreven. Met op balansdatum verwachte duurzame waardeverminderingen wordt rekening gehouden. Voor de toekomstige kosten van groot onderhoud aan de bedrijfsgebouwen is geen voorziening gevormd. Goudappel Groep - jaarverslag 2011
31
Financiële vaste activa Meerderheidsdeelnemingen en overige deelnemingen waar invloed van betekenis kan worden uitgeoefend worden gewaardeerd volgens de nettovermogenswaardemethode. De nettovermogenswaarde wordt berekend volgens de grondslagen die gelden voor deze jaarrekening; voor deelnemingen waarvoor onvoldoende gegevens beschikbaar zijn voor aanpassing aan deze grondslagen, wordt uitgegaan van de jaarrekening van de betreffende deelneming. Indien de waardering van een deelneming volgens de nettovermogenswaarde negatief is, wordt deze op nihil gewaardeerd. Indien in deze situatie de deelnemende rechtspersoon aansprakelijk is voor de schulden van de deelneming, wordt een voorziening gevormd. Deelnemingen waar geen invloed van betekenis kan worden uitgeoefend worden gewaardeerd tegen verkrijgingprijs of een lagere waarde. De onder financiële vaste activa opgenomen vorderingen worden gewaardeerd op nominale waarde onder aftrek van noodzakelijk geachte voorzieningen. Onderhanden projecten (Nog te factureren omzet) Dit betreft de nog op lopende projecten te factureren uren en kosten tegen extern tarief, onder aftrek van noodzakelijk geachte voorzieningen voor verliezen. Bijzondere waardeverminderingen van vaste activa De vennootschap beoordeelt op iedere balansdatum of er aanwijzingen zijn dat een vast actief aan een bijzondere waardevermindering onderhevig kan zijn. Indien dergelijke indicaties aanwezig zijn, wordt de realiseerbare waarde van het actief vastgesteld. Indien het niet mogelijk is de realiseerbare waarde voor het individuele actief te bepalen, wordt de realiseerbare waarde bepaald van de kasstroomgenererende eenheid waartoe het actief behoord. Van een bijzondere waardevermindering is sprake als de boekwaarde van een actief hoger is dan de realiseerbare waarde; de realiseerbare waarde is de hoogste van de opbrengswaarde en de bedrijfswaarde. Indien wordt vastgesteld dat een bijzondere waardevermindering die in het verleden verantwoord is, niet meer bestaat of is afgenomen, dan wordt de toegenomen boekwaarde van de desbetreffende activa niet hoger gesteld dan de boekwaarde die bepaald zou zijn indien geen bijzondere waardevermindering voor het actief zou zijn verantwoord. Latente belastingvorderingen en- verplichtingen Latente belastingvorderingen- en verplichtingen worden opgenomen voor tijdelijke verschillen tussen de waarde van de activa en passiva volgens fiscale voorschriften enerzijds en de in deze jaarrekening gevolgde waarderingsgrondslagen anderzijds. De berekening van de latente belastingvorderingen en -verplichtingen geschiedt tegen de op het einde van het verslagjaar geldende belastingtarieven of tegen de in komende jaren geldende tarieven, voor zover reeds bij wet vastgesteld. Latente belastingvorderingen, met inbegrip van die voortvloeiend uit voorwaartse verliescompensatie, worden gewaardeerd indien het waarschijnlijk is dat er fiscale winst beschikbaar zal zijn waarmee verliezen kunnen worden gecompenseerd en verrekenings¬mogelijkheden kunnen worden benut. Belastinglatenties worden gewaardeerd op nominale waarde. Latente belastingvorderingen zijn opgenomen onder de financiële vaste activa. Vorderingen Vorderingen worden gewaardeerd op nominale waarde onder aftrek van noodzakelijk geachte voorzieningen voor oninbaarheid. Tenzij anders vermeld hebben vorderingen een looptijd korter dan 1 jaar. 32
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Liquide middelen Liquide middelen bestaan uit kas, banktegoeden en direct opeisbare depositoâ&#x20AC;&#x2122;s met een looptijd korter dan twaalf maanden. Rekening-courantschulden bij banken zijn opgenomen onder schulden aan kredietinstellingen onder kortlopende schulden. Liquide middelen worden gewaardeerd tegen de nominale waarde. Voorzieningen Voorzieningen worden gevormd voor in rechte afdwingbare of feitelijke verplichtingen die op de balansdatum bestaan waarbij het waarschijnlijk is dat een uitstroom van middelen noodzakelijk is en waarvan de omvang op betrouwbare wijze is in te schatten. De voorzieningen worden gewaardeerd tegen de beste schatting van de bedragen die noodzakelijk zijn om de verplichtingen per balansdatum af te wikkelen.
Grondslagen voor bepaling van het resultaat Algemeen Het resultaat wordt bepaald als het verschil tussen de opbrengstwaarde van de geleverde prestaties en de kosten en andere lasten over het jaar. De resultaten op transacties worden verantwoord in het jaar waarin zij zijn gerealiseerd; verliezen reeds zodra zij voorzienbaar zijn. Subsidies, niet zijnde investeringssubsidies, worden in het resultaat verantwoord zodra het waarschijnlijk is dat de desbetreffende subsidies zullen worden ontvangen. Netto-opbrengsten Onder de netto-opbrengst honoraria wordt verstaan de opbrengstwaarde van de in het verslagjaar aan derden verleende diensten. Dit betreft derhalve de in het verslagjaar aan opdrachten van derden bestede uren tegen opbrengstwaarde, alsmede bedragen ter zake van uitbesteed werk en verschotten. De netto-opbrengst overige diensten betreft het saldo van de ten gunste van het boekjaar komende opbrengsten van de overige diensten. Kosten De kosten worden bepaald op historische basis en toegerekend aan het verslagjaar waarop zij betrekking hebben. Op vaste activa wordt afgeschreven op basis van de verkrijgingprijs. Afschrijvingen vinden plaats volgens de lineaire methode op basis van de geschatte economische levensduur. Personeelsbeloningen Periodiek betaalbare beloningen Lonen, salarissen en sociale lasten worden op grond van de arbeidsvoorwaarden verwerkt in de winsten-verliesrekening voor zover ze verschuldigd zijn aan werknemers. Pensioenen Voor toegezegde-bijdrageregelingen worden op verplichte, contractuele of vrijwillige basis premies aan verzekeringsmaatschappijen betaald. Behalve de betaling van premies zijn er geen verdere verplichtingen uit hoofde van deze pensioenregelingen. De premies worden verantwoord als personeelskosten als deze verschuldigd zijn. Vooruitbetaalde premies worden opgenomen als overlopende activa indien deze tot een terugstorting leiden of tot een vermindering van toekomstige betalingen. Goudappel Groep - jaarverslag 2011
33
Tevens is sprake van toegezegd-pensioenregelingen. Hierbij is een pensioen toegezegd aan personeel op de pensioengerechtigde leeftijd, afhankelijk van leeftijd, salaris en dienstjaren. FinanciĂŤle baten en lasten Rentebaten en -lasten Rentebaten en rentelasten worden tijdsevenredig verwerkt, rekening houdend met de effectieve rentevoet van de betreffende activa en passiva. Bij de verwerking van de rentelasten wordt rekening gehouden met de verantwoorde transactiekosten op de ontvangen leningen die als onderdeel van de berekening van de effectieve rente worden meegenomen. FinanciĂŤle instrumenten De Groep pas kostprijshedge-accounting toe voor de renteswaps die ervoor zorgen dat bepaalde variabele renteschulden worden omgezet in vastrentende leningen. Op het moment van aangaan van de hedge relatie, wordt dit door de Groep gedocumenteerd. De Groep stelt middels een test, periodiek de effectiviteit van de hedge relatie vast. Dit kan gebeuren door het vergelijken van kritische kenmerken van het hedge instrument met die van de afgedekte positie, of door het vergelijken van de verandering in reĂŤle waarde van het hedge-instrument en de afgedekte positie. Resultaat deelnemingen Als resultaat deelnemingen wordt verantwoord het resultaat na belastingen voor zelfstandig belastingplichtige ondernemingen. Voor overige deelnemingen wordt verantwoord het resultaat voor belastingen. De resultaatbepalingsgrondslagen van de deelnemingen komen overeen met de grondslagen zoals toegepast bij Goudappel Groep BV. Valuta-omrekeningsgrondslagen De vorderingen, schulden en de liquide middelen in vreemde valuta worden omgerekend tegen de op balansdatum geldende wisselkoersen. Voor zover er koersverschillen ontstaan worden deze in de winsten-verliesrekening verwerkt onder de inkoopwaarde. Belastingen De belasting over het resultaat wordt berekend over het resultaat voor belastingen in de winst-enverliesrekening, na verrekening van het gebruik van fiscaal compensabele verliezen uit voorgaande boekjaren en vrijgestelde winstbestanddelen en na bijtelling van niet-aftrekbare kosten. Hierbij worden de thans geldende belastingtarieven gehanteerd. Voor fiscale verliezen wordt in het jaar van ontstaan een actieve belastinglatentie uit hoofde van verliesverrekening gevormd. De waardering van deze vordering geschiedt thans tegen de op het einde van het verslagjaar geldende belastingtarieven of tegen de in komende jaren geldende tarieven, voorzover reeds bij wet is vastgesteld. Er bestaat een fiscale eenheid tussen Goudappel Groep BV, Goudappel Coffeng BV, Tiem BV, Omnitrans International BV en Beheersmaatschappij Goudappel Coffeng BV. Leasing Operationele leasing Bij de vennootschap kunnen er leasecontracten bestaan waarbij een groot deel van de voor- en nadelen die aan de eigendom verbonden zijn, niet bij de vennootschap ligt. Deze leasecontracten worden verantwoord als operationele leasing. Verplichtingen uit hoofde van operationele leasing worden, rekening houdend met ontvangen vergoedingen van de lessor, op lineaire basis verwerkt in de winsten-verliesrekening over de looptijd van het contract. 34
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
Controleverklaring van de onafhankelijke accountant
Aan: de directie van Goudappel Groep BV De in dit verslag op pagina 26 tot en met 34 opgenomen samengevatte jaarrekening, bestaande uit de samengevatte geconsolideerde balans per 31 december 2011 en de samengevatte geconsolideerde winst-en-verliesrekening over 2011 met bijbehorende toelichtingen, is ontleend aan de gecontroleerde jaarrekening van Goudappel Groep BV te Deventer over 2011. Wij hebben een goedkeurend oordeel verstrekt bij die jaarrekening in onze controleverklaring van 17 april 2012. Desbetreffende jaarrekening en deze samenvatting daarvan, bevatten geen weergave van gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden sinds de datum van onze controleverklaring van 17 april 2012. De samengevatte jaarrekening bevat niet alle toelichtingen die zijn vereist op basis van Titel 9 Boek 2 van het in Nederland geldende Burgerlijk Wetboek (BW). Het kennisnemen van de samengevatte jaarrekening kan derhalve niet in de plaats treden van het kennisnemen van de gecontroleerde jaarrekening van Goudappel Groep BV.
Verantwoordelijkheid van de directie De directie van de vennootschap is verantwoordelijk voor het opstellen van een samenvatting van de gecontroleerde jaarrekening in overeenstemming met de grondslagen zoals beschreven in de toelichting.
Verantwoordelijkheid van de accountant Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de samengevatte jaarrekening op basis van onze werkzaamheden, uitgevoerd in overeenstemming met Nederlands Recht, waaronder Standaard 810, "Opdrachten om te rapporteren betreffende samengevatte financiĂŤle overzichten".
Oordeel Naar ons oordeel is de samengevatte jaarrekening in alle van materieel belang zijnde aspecten consistent met de gecontroleerde jaarrekening van Goudappel Groep BV voor het jaar geĂŤindigd op 31 december 2011 in overeenstemming met de grondslagen zoals beschreven in de toelichting. Hengelo, 4 juni 2012 PricewaterhouseCoopers Accountants N.V.
A.H.J.M. TĂśnissen RA
Goudappel Groep - jaarverslag 2011
35